Шыңғысхан және оның ұлдары туралы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Шыңғысхан және оның ұлдары

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 3

1. Шыңғысхан және оның ұлдары 4
2. ЖОШЫ ХАН ҰЛЫСЫНДА 10
3. АҚ ОРДА 16
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ, 1466 ж. 16
4. МОҒОЛСТАН 20

ҚОРЫТЫНДЫ 24
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 25

КІРІСПЕ

Шыңғысхан - "әлемді сілкіндіруші", ұлы қолбасшы және жаулап алушы -
кең жерді иемденген және 40000 үйге (отбасына) қамқоршы болған, моңғол
даласында ержүректілігімен және күштілігімен белгілі болған Есугей батырдың
ұлы. Бір сөзбен айтқанда, Шыңғыстың әкесі ең күшті де, ең бай моңғол және
олардан көрші елдердің хандары мен қағандары да сескенген, 12 ғасырдың
аяғындағы моңғол мемлекетіндегі ықпалды ақсүйектердің бірі болған.
Есугейдің өзі Торғұл қағанды құтқаруға келіп, 1170 жылы қытайлармен
соғыста даңқы шыққан.

1. Шыңғысхан және оның ұлдары

Балалық шағында Темучжин деген аты бар Шыңғысхан тоғыз жасқа толғанда,
жаулары у берген оның әкесі өледі де, сол кезден бастап оның отбасы үшін
аса қиын күндер туады. Темучжин ерте ме, кеш пе әке өлімінің кегін
қайтаратынын, сондай-ақ ержете келе көптеген княздіктерге бөлінген моңғол
хандығында билік үшін күресте өте қауіпті және ықпалды қарсылас боларын
біліп, жаулары оның көзін жоюға талпынып, қуғындай бастайды. Бірақ тағдыр
оған оң көзімен қарап, қиындықтармен және жоқшылықтармен күресте үлкен
тәжірибе жинап, ол барлық қиын-қыстау кезеңнен аман шығады. Жоқшылықтар
болашақ қолбасшы мен әміршінің мінез-құлқын нығайтады, оның дүниеге
көзқарасын қалыптастырады. Өзара күресте барлық қарсыластарын жеңіп,
Темучжин моңғолдар мен түріктердің бытыраған рулары мен тайпаларын бір елге
біріктіреді және 1182 жылы оған "Шыңғыс" деген лауазым беріп, тайпа
көсемдері оны хан сайлайды. "Шыңғыс" деген сөз "теңіз-мұхит" дегенді
білдіреді. Сонымен, "Шыңғысхан" - теңіз сияқты үлкен аумақтың иесі деген
лауазым.

Билік басына келген Шыңғысхан бүкіл елде "Ұлы Яседе" бейнеленген (Яса-
сөз) қатаң заң орнатады және бұл заңдарды сөзсіз орындауды бәрінен талап
етеді, оны бұзғандарды өліммен жазалауды бұйырады. Осыдан моңғол әскерінде
қатаң тәртіп орнайды және оның аса жетік ұйымшылдығы пайда болады, соның
арқасында олар алып аумақтар мен көптеген халықтарды жаулап алды.

Жаулап алу соғыстарын бастаған Шыңғысхан екі үлкен мақсатты көздеді:
біріншіден, Енисей мен Лена өзендерінің бойындағы түрік тайпаларынан Дунай
жазығындағы мадьярларға дейінгі барлық қандас халықтарды бір мемлекетке
біріктіру; екіншіден, Шығыс пен Батыстың өркениетін өзара байланыстыру,
олардан пайда алу үшін алмасу жолдарын құру және қорғау, еуразиялық
құрылықтың екі бөлігі арасындағы жоғарғы төреші-билікші болу. Мұндай
жоспарды кезінде Атилла да қастерлегені сөзсіз. Бәлкім, бұл туралыҰлы
Александр және Наполеон Бонапарт армандаған болар, бірақ мұндай идеяны
жүзеге асыру, оны аяғына дейін жеткізу Шыңғыстың ғана пешенесіне жазылған
еді. Тек моңғол жаулап алушылары ата-бабаларының "соңғы теңізге" жету, бір
мұхиттан екіншісіне дейін созылып жатқан империяны құру арманын орындай
алды. Қазақстан шебінде моңғол құрамалары Хубилайдың (Дзамби, Хубилай
ханның әйелі) басшылығымен 1218 ж. көрінді. Моңғол әскерлері олардан қашқан
меркіттердің артынан Ертіс жағалауына және Жетісуға келді. Хубилай
қарлұқтарды бағындырды, Алмалықты басып алды. Сол жылы (1211) Қытайды басып
алу науқаны басталды, сондықтан Хубилай әскерлерін шегіндіріп әкетті.
Қытайды бағындыру соғысы 1216 жылы аяқталды, ол бітісімен моңғолдар дереу
қазақ далаларымен шекарада пайда болды. Торғай далаларында қантөгісті
шайқас өтті, онда меркіттер біржолата жеңілді. Хорезм мен оның
төңірегіндегі жерлердің билеушісі Мухаммед Сұлтанның 60 мыңдық әcкері
қыпшақтарды қуамын деп, бір тәулікке кешіккен еді. Олармен хорезмдіктердің
ескі есептері бар болатын. Моңғолдар шайқасқа шығуға мәжбүр болды, бірақ
олардың ешқайсысы жеңіске жете алмады. Түнде моңғол әскерлері шығысқа қарай
жылдам жылыстап үлгерді. Шайқасқа қатысқан Хорезм шахтың ұлы Жалал ад-Дин
сұлтан тұңғыш рет естуімен емес, өз көзімен моңғолдарды соғыстакөрді.
Моңғол жауынгерлерінің ерлігі Жалал ад-Динге үлкен әсер қалдырды. Және де
осы шайқас "жеңілмейтін моңғолдармен" соғысуға болатынына сұлтанның көзін
жеткізді. .

Шыңғысханның елшілері және оларға ерген саудагерлері, жалпы саны бес
жүзге жуық адам, араларында сөзсіз моңғол барлаушылары бар, 1218 жылы
Отырар қаласына келіп жетті. Отырар билеушісі Қайыр хан мұншама сән-
салтанатты делегацияның жаулық ниетін аңғарып, керуенді тонап алды, ал
елшілер мен барлық саудагерлер өлтірілді. Бұл кезде иелігіне Отырар енген
Шах Мухаммед өз хатында оны "өз ұлым" деп атаған Шыңғысханға ыза болды,
мұнысымен ол түркістандық билеушінің ар-намысын аяққа басып қана қоймай,
баласының жерін әкесі өз жеріне қосып алатынындай, өз империясына оның
жерін қосатынын аңғартқандай еді. Сондықтан елшілер Отырарда өлтірілген
еді. Кінәсіз елшілердің өлтірілуін және сол уақыттарда басты міндеті барлау
болған өз дипломаттарына немкеттілікті кешпеген Шыңғысхан қатты ашуланады
және соғыс енді сөзсіз болатын еді.

Құрамына сол кезде Қазақстан енетін Хорезмшах империясы 13 ғасырдың
басында, моңғол шапқыншылығы қарсаңында біріккен алып, әрі алуан тайпалы ел
еді. Хорезмшах әскерлері моңғолдардікінен саны жөнінен екі есе басым болса
да, Орта Азияның көпсанды және жақсы бекінген қалалары қарсылық көрсете
алмады. Мұсылман монархының өзі әскери таланттан жұрдай болатын және де
қиындық жылдарында мұсылмандықтың түрлі бұтақтары, сүниттер, шиіттер және
көптеген басқа тақуалық секталар арасындағы қарама-қайшылықтармен бөлінген
әртүрлі халықтар мен елдерді өз билігі уысында ұстап тұруға мықтылық, ерік-
жігер және батылдық көрсете алмады.

1219 жылдың көктемінде Шыңғысхан мен оның қолбасшы балалары 230 мыңдық
әскерімен Ертістен өтіп, қазақ даласына баса-көктеп енді. Оңтүстікте моңғол
түмендерін Жебе нойон бастады, солтүстікте әскерлерге Шыңғысханның үлкен
ұлы Жошы басшылық жасады. Ол шайқаста қырғыздарды тас-талқан етіп, одан әрі
Дешті-Қыпшаққа өтті. Отырарды қоршау жарты жылға дерлік созылды, бірақ
Қараджа қожаның сатқындығынан кейін моңғолдар қалаға басып кіріп,
жергілікті тұрғындарды өлтіре, тонай бастады. Жауынгерлердің шағын тобымен
қаланың ортасындағы цитадельге бекінген Қайыр хан бекініс қабырғалары
бұзылғаннан кейін де бір ай бойы қарсылық көрсетті. Цитаделді моңғолдар
басып алғаннан кейін де, Қайыр ханның барлық жауынгерлері мерт болғаннан
кейін де, жеңімпаздардың еркіне берілуді қаламаған ол әйелдер оған жеткізіп
тұрған кірпіштермен жаудың бетін тойтарып; күресін жалғастыра берді.
Кірпіштер де қалмағанда, моңғолдар ержүрек ханды ұстап алып, байлап-
матайды. Қайыр ханды дарға асады. Отырар құлағаннан кейін қоршауға басшылық
жасаған Шыңғысханның ұлдары Шағатай мен Угедей Орта Азия бойынша жеңісті
шерумен кетіп бара жатқан негізгі моңғол әскерлеріне барып қосылды. Бұл
кезде Хорезмшах империясының ең үлкен қалалары Бұқара, Самарқанд, Ходжент,
Хиуа алынған еді. Келесі 1220 жылы Хорезм құлады. Моңғол қуғыншыларынан бас
сауғалаған, өз қызметшілері мен жауынгерлері тастап кеткен Хорезмшахы
Мухаммед Арал теңізінің бір аралына тап болады да, сол жерде аурудан қайтыс
болады.

Осыдан кейінгі үш жылдың барысында Шыңғысханның ұлдары Жошы, Шағатай
және Угедей тәжірибелі қолбасшылар Жебемен және Субедеймен бірге Иран мен
Ауғаныстанды бағындырады, өз әскерлерімен оңтүстік орыс далаларына енеді,
Кавказ бен Қырымды басып алады. Теректің төменгі сағасында оларға
қыпшақтардың, черкестердің, лезгиндердің және аландардың біріккен әскерлері
қарсы шығады. Қарсыластар әскерінен саны жағынаназ моңғолдар бұл жолы
қыпшақтарға елшілер жіберіп, оларды одақтастарынан бөлінуге икемдейді,
олардың қатарында алауыздық енгізеді де, содан кейін екі жақты жеке-жеке
тас-талқан етеді. Солай бола тұрса да, қыпшақтар қарсылықтарын жалғастыра
береді. Олардың қолбасшысы Қотян хан өзінің орыс туысқаны, күйеу баласы
князь Мстислав Галицкийден көмек сұрайды. Қалқа өзенінің жағасында 1224
жылғы мамырдың аяғында орыс және қыпшақ (половцылар) біріккен қолдарымен
моңғолдардың шайқасы өтеді. Моңғол тактикасының басымдылығы арқасында,
сондай-ақ орыс әскерлерінің бірыңғай басшылығы болмағандықтан, Жебе мен
Субедей шайқаста жеңіп шығады.

Сонымен, 1224 жылы бірінші міндет - Орта Азия, Түркстан және Кавказ
халықтарын жаулап алу міндеті орындалды. Моңғол тарихы жөнінен неғұрлым
анық және дәл ғылыми еңбектің иесі парсылық тарихшы Рашид ад-Дин Шыңғысхан
империясы жеңген және қосып алған халықтардың тізімдерін келтіреді. Олар:
қыпшақтар (түркі халықтарының синонимі), орыстар, черкестер, асылар
(аландар), маджала (маджар, мадьяр), келар, пула (болғарлар), башқұрттар,
ібір,сібірлер (сібір халықтары).

Моңғол басқыншыларына неғұрлым күшті қарсылық көрсеткен Мұхаммед
шахтың мұрагеріЖалал ад-Дин сұлтан болды. Моңғолдармен шайқастар
тәжірибесіне ие ол тіптен шайқастарда моңғолдарды бірнеше рет жеңетіндей
етіп өз жауынгерлерін ұйымдастыра және дайындай білді. Ауғандық Баммиан
қаласының түбінде Жалал-ад-Дин Шыңғысханның өгей бауыры Шиги-Құтық
түмендеріне соққы берді. Моңғолдар батыл Жалал-ад-Динді қууды жалғастырып,
олармен ‡ндістанға дейін барады және 1221 жылы Инд өзенінің жағасында
шешуші шайқас болады, мұнда ерлік үлгілерін көрсеткен мұсылман әскері
жеңіледі. Өзін шебер стратег ретінде көрсеткен Шыңғысханның өзі шайқасқа
басшылық етті. Бірақ оның өзі де резервті, іріктелген "мың батырды", өз
гвардиясын пайдалануына тура келді. Солар соғыстың тағдырын шешті. Жалал-ад-
Дин және Ходжентті ерлікпен қорғаумен аты шыққан оның серігі Темір Мәлік
екеуі өз әскерлерінің Инд өзені арқылы шегінуін жауып тұрды. Соңғы сәтте
олардың өзі суға секіріп, өткелден жүзіп өтеді. Қарсыластарының ерлігін
жоғары бағалай білетін Шыңғысхан өз ұлдарына жас сұлтанның ерлігін үлгі
алуға лайық өнеге деп көрсетеді.

Сонымен, 1224 жылдың жазында Азияны бағындыру жөніндегі экспедиция
аяқталды: моңғол империясының құрамына Қытай, Орта Азия, Түркстан, Кавказ,
Қырым, Сібір, ‡ндістан енді. Кавказдағы соғыстарда Шыңғысханжауынгерлері
тұңғыш рет ашық шайқаста еуропалық солдаттармен - генуэздіктермен және
венециандықтармен бетпе-бет кездесті. Алда Еуропа және батыс мемлекеттерден
бірінші кезекте - Ертедегі Русь тұрды.[1]

2. ЖОШЫ ХАН ҰЛЫСЫНДА

Жошы - (Джучи, Иочи, Джочи) Шыңғысханның үлкен ұлы, монғолдың ұлы
қағанының бірінші әйелі Бөртеден туған төрт ұлдың бірі . Шыңғысханның өзге
әйелдерінен туылған көптеген ұлдары болған. Алайда сүйікті әйелі Бөртеден
туған балалары оның өміріндегі серіктері болып, қалған әйелдері мен олардан
туылған балалары қосымша рөл (қызмет) атқарды. Жошының інілерінің аттары:
Шағатай, Үгедей, Төле. Шыңғысханның Бөртеден туған Алақа бегім, Шешеке
бегім, Елалтын бегім атты үш үлкен қыздары болған.

Шыңғысхан көзі тірі кезінде ұлдарына жерлер бөліп берген. Бұл жерлер
"йурт", яғни "жұрт", сонымен қатар "үлестер" немесе "ұлыстар" деп аталған.
Кіші ұлы Төле мұрагер ретінде Монғолия жерін иемденді . Қазақстан жері
қалған үш ұлыстың құрамына енді: үлкен бөлігі - еліміздің солтүстіктегі
далалық бөлегі мен Ертістің жағалауынан Алакөлге, одан әрі батысқа қарай
Іле мен Сырдария бойы Жошы ұлысына қарады. Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс
Қазақстан - Шағатай ұлысына, Солтүстік-Шығыс бөлігі Үгедей ұлысына енді .

Жошы ұлысының негізгі бөлігін қазақтың Сары Арқасы мен Дешті Қыпшақ
далалары алып жатты. Қазіргі кезде бұл жерлер Қазақстанның солтүстік,
солтүстік шығыс және орталық аудандары.

Жошы өз ұлысының жетекшісі, ханы ғана емес, ықпалды әскери қолбасшысы
да болды. Алайда, Жошы мен оның жақындары өз ұлысында монғолдық ортада
емес, қазақ халқын құраған тайпалар арасында өмір сүрді. Осындай жағдайда
ақ сүйек - "төре" тұқымы монғол ханы жергілікті халықтың кең пейілдігі мен
күш қайратын дұрыс бағалап, осы жер мен оның халқын ұнатты (жақсы көрді).
Оның сүйіспеншілігінің тереңдігін өзінің қарамағындағы ұлысты монғол
империясының орталық ставкасына тәуелсіз жеке мемлекет - болашақ қазақ
хандығын құруға ұмтылысынан көреміз.

Жошы, Шағатай, Үгедей монғолдың ұлы ханының, яғни өздерінің әкесі
Шыңғысханның (наместниктері) жергілікті жердегі басқарушылары бола отырып,
өз ұлыстарында өз беттерінше жеке саясат жүргізді. Бастапқы кезде ұлыстар
монғол империясының кіріс көздері болу керек еді . Алайда уақыт өте бұл
жағдай өзгеріске ұшырады. Империяның жер көлемінің үлкендігі, ұлыстардың
орталықтан алыстығы, орталық биліктің әлсіреуіне әсер етіп, ұлы ханның
ұлдарының өз бетінше билік етуіне әкеліп соқты. Өйткені, олардыңқолдарында
жақсы дайындықтан өткен, соғысқа дайындалған әскері бар еді.

Жошының өз ұлысында тәуелсіз билік етуге ашық түрде ұмтылуы әкесі
Шыңғысқан тарапынан наразылық туғызып, екеуінің арасында қақтығысқа әкеле
жаздады. Араб тарихшысы Жуздани өзінің 1260 жылы жазылған "Тобикот-и
Насири" тарихи шығармаларында: "Жошының Дешті қыпшақты жақсы көргені
соншалық, ол осы елді тонаудан арылтуға шешім қабылдады. Өзінің
жақындарына: "Менің әкем есінен ауысқан, ол көп жерлерді құртып, сол жердің
халқын сергелдеңге салуда," - деп айтқан екен. Сол себепті, кезекті бір аң
аулауға шыққан кезде Жошы әкесі Шыңғысханға қастандық жасамақ болған.
Алайда ағасының бұл зұлымдық ниетін естіген Шағатай бұл жайды әкесіне
жеткізген. Ал, Шыңғысхан өз кезегінде құпия түрде Жошыны өлтіру туралы
жарлық берген.

XIV ғасырда жазылған парсы тарихшысы Рашид ад-диннің "Жылнамалар
жинағы" шығармасында Жошының өлімі жайлы басқа бір жәйтті келтіреді:
"Шыңғысхан Жошыға солтүстік жерлердегі : Келар, Башгирд, Урус, Черкес,
Дешті қыпшақ және басқа аймақтарды бағындыруды тапсырған еді". Баласы
әкесінің бұл тапсырмасын орындамады. Шыңғысхан қатты ашуланып, Жошыны
өзінің ордасына, яғниставкасына шақырады. Ал, Жошы өзінің ауырғанына
байланысты Монғолияға бара алмайтынын айтып жауап қайырды. Осы аралықта
батыс бөліктен келген Монғолдың манғыт тайпасының өкілі Жошыны "бір таудың
баурайында" аң аулап жүргенін көргендігі жайлы айтып келеді. Мұны естіген
Шыңғысхан қатты ашуланып, әкесін тыңдамағандығына жауап ретінде оған қарсы
Шағатай мен Үгедей бастаған әскер жібереді. Өзі де олардың артынан жорыққа
аттанатын болып шешім қабылдайды. Осы кезде Шыңғысханға баласының өлімі
жөнінде суыт хабар жетеді.

Ресми дерек мәліметтерінде Жошы аң (құлан) аулап жүріп мерт болады.
Қазақ ауыз әдебиетінде "Ақсақ құлан жайлы" аңыз бар. Бұл аңызда, Жошы аң
аулап жүргенде құланның айғыры қарсы шауып, содан жазым болады.

Шыңғысханның маңайындағылар ханның үлкен ұлы қайтыс болғандығы жайлы
айтуға батылдары жетпейді. Өйткені ханға жамандық хабар жеткізген адам өлім
жазасына кесілетін еді. Осындай қиын жағдайда осы өңірге белгілі күйші,
қайыңнан домбыра ойып, оған малдың ішегінен шек тартып, Шыңғысханның
ордасына келіп, тізерлей отырып, қайғылы күйді шерткен екен. Күйдің
сарынында Шыңғысханның ұлы Жошының аңға шыққанда, құланның үйіріне
кезіккендігі айтылады. Құланның үйірін денесіірі, өзі әккі, әрі күшті,
құландар арасындағы бір айқаста аяғын зақымдап халық арасында "ақсақ құлан"
атанған құланның айғыры болғандығы айтылады. Құланның айғыры осы уақытқа
дейін өз үйірін осындай қуғыннан аман-есен сақтап жүрген еді. Бірақ осы
жолы Жошы мен оның жауынгерлері үйірдегі биелер мен қодықтарға жақын келіп
үлгерген еді. Енді сәл болғанда құландар садақ жебесінен қырыла бастайтын
еді. Осы сәтті құланның айғыры өзінің өмірін аямастан кері бұрылып, Жошы
ханға тарпа бас салып, оны жерге құлатқан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.