Аманкелді Үдербай ұлы Иманов

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Аманкелді Үдербай ұлы Иманов1

Әдебиеттер:3

Аманкелді Үдербай ұлы Иманов

Аманкелді Үдербай ұлы Иманов (3. 4. 1873-18. 5. 1919) -қазақ халқының батыры, Қазақстанда 1916 ж. өріс алған ұлт-азаттық көтерілістің басшысы, Совет өкіметін орнату жолында белсене күрескен қайраткер. Торғай уезі Қайдауыл болысының 3-аулында кедей шаруа семьясында туған. 1918 жылдан Компартия мүшесі. 7 жасында әкесі, одан 5 жыл кейін шешесі қайтыс болып, жастайынан жетім қалды. Ол байларға жалшы болды, еңбекші халықтың тартқан қайғы-қасіретін, ауыр тұрмысын көрді. Оның самодержавиеге, байлар мен билердің езгісіне деген өшпенділігі осы кезден-ақ қалыптаса бастады. Байқоңыр көмір кенінде темір ұстасы болған жылдары орыс жұмысшыларымен араласып, таптық сана-сезімі оянды. 1905-07 ж. орыстың 1-революциясының азаттық идеясы ықпалымен шаруалардың байларға қарсы қарулы күресіне қатысты. Социал-демократтардың жергілікті жердегі большевиктер тобымен тығыз байланыс жасап, шаруалар бұқарасының ұлт-азаттық күресін басқарушы ретінде бүкіл Торғай даласына атағы жайылды. 1896-1908 ж. патша өкіметі оны «сенімсіз» адам деп тауып, бірнеше рет түрмеге отырғызды.

Аманкелдінің есімі қазақ халқының тарихындағы аса бір даңқты кезең -1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліспен тығыз байланысты. Империализм қайшылықтарының шегіне жете шиеленісуінің нағыз айғағы болған бұл көтеріліс патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталып, халықтың бостандығын көздеді. Бұқара халықтың бұл қозғалысы қазақ жігіттерін майдандағы қара жұмысқа алу жөніндегі патша үкіметінің 1916 жылгы 25 июньдегі жарлығынан кейін өрістей түсті. Аманкелді Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Атбасар, Перовск т. б. қалаларға өз өкілдерін жіберіп, жұмысшы-шаруаларды патша өкіметіне қарсы күреске шақырды. Төзгісіз қанауға ұшырап, жерінен айрылған қазақ кедейлері Аманкелдінің отрядына лек-легімен келіп қосылып жатты. 1916 жылдың окт. айында тек Торғай мен Ырғыз уездерінде ғана 20 шақты отряд құрылды. Аманкелді отрядтарға қатаң тәртіп енгізді, көтерілісшілерді қару-жарақты қолдана білуге және соғыс өнерін меңгеруге үйретті. Аманкелдінің көтерілісшілер отряды патша өкіметінің жергілікті органдарына қарсы бірнеше ұрыс жүргізіп, 1916 ж. октябрьде Торғай қаласын қоршауға алды. Осы операцияда Аманкелдінің ұйымдастырушылық және қолбасшылық таланты айқын көрінді. Оның қол астындағы 50 мың сарбазы ерліктің, табандылықтың тамаша үлгісін көрсетті. Патша үкіметі Аманкелдінің шабуылын тойтару үшін жазалаушы корпус жіберуге мәжбүр болды. Тек жаудың негізгі күштері келіп жеткеннен кейін ғана, 27 күннен соң Аманкелді өз сарбаздарын каладан алып кетті. 1917 ж. январьда ол қаланы басып алуға қайта әрекет жасады, бірақ күш тең болмағандықтан ел ішіне кетті. Бұл кездерде Аманкелді большевиктермен, оның ішінде Әліби Жанкелдинмен байланысты күшейтіп, большевиктөр партиясының озық идеясымен қарулана түсті. Уақытша үкіметтің қолшоқпары болған алашордашыларға қарсы күрес жүргізді, бұқара халыққа пролетарлық революцияның маңызын түсіндірді.

Октябрь революциясының алғашқы күндерінен-ақ Аманкелді бұрынғы көтерілісшілерден қызыл партизандар отрядын құрып, Совет өкіметін қорғау және нығайту күресіне белсене араласты, Торғай уезінің соғыс комиссары болып тағайындалды. 1918 ж. мартта А. Советтердің обл. съезіне (Орынбор) қатысты. 1918 ж. июльде Совет қызметкерлерінің бір тобын басқарып, Торғай уезінде ауылдық және обл. Советтердің сайлауын өткізді. Азамат соғысы жылдарында Ә. Жанкелдинмен бірге Қазақстанда тұңғыш ұлттық Қызыл Армия бөлімдерін ұйымдастырды. Колчак әскерінің тылындағы партизандарга көмектесті. 1918 ж. ноябрьде Аманкелді және Ә. Жанкелдин басқарған отряд ақ гвардияшылардан Торғай қаласын азат етті. Шығыс майданда Колчак армиясының шабуылға шығуына байланысты алашордашылар (қ. «Алаш») 1919 ж. 20 апрелъде Торғайда төңкеріс жасап, Аманкелдіні қолға түсірді. Қызыл партизандар қалаға кіруге бірнеше сағат қалғанда алашордашылар оны азаптап өлтірді.

Аманкелдінің туған ауданы және республиканың көптеген колхоз, совхоздары батырдың есімімен аталады. Алматы қаласында және бірсыпыра аудан, облыс орталықтарында батырдың ескерткіш мүсіні орнатылған. Ж. Жабаев, Аманкелдінің бұрынғы сарбазы, халық ақыны О. Шипин т. б. ақындар батырға арнап өлең, поэмалар жазды. Жазушы F. Мүсірепов «Аманкелді» пьесасында халық батырының көркем бейнесін жасады. Халық суретшілері Ә. Қастеев («Аманкелді» портреті, «Аманкелді шабуылы», «Торғай жорығы») пен Қ. Телжанов («Аманкелді», «Аманкелді қызыл атты әскері») А. образын тартымды бейнеледі.

Әдебиеттер:

1. Брайнин С., Тимофеев Н., Амангельды Иманов - вождь восстания 1916 г. в Казахстане, А. -А., 1939;

2. Нұрқанов А., Амангельды Иманов, А. -А., 1959; его же, Народный батыр, М., 1962;

3. Нурканов А. и Баймендин X., Борцы за власть Советов в Казахстане, А. -А., 1961.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.