Әлихан Нұрмұхамедұлы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Әлихан Нұрмұхамедұлы 1866 жылы бұрынғы Семей облысы Қарқаралы уезі
Тоқырауын болысының жетінщі ауылында өмірге келген. Әлиханның әкесі –
Нұрмұхамед, анасы – Бегімханым оқі-білімге жақын, парасатты адамдар болған.
Әлиханның үлкен атасы – Бөкей, ол атақты көкжал Барақ сұлтанның ұлы. 1816
жылы бес мейрам – арғын Уәли билігін мойындамай, Орта жүзде екінші хандық
құрады. Бөкейдің тоғыз ұлының бірі – Батыр сұлтан. Батырдың ұлдары Мырзатай
мен Рүстем. Мырзатайдан Нұрмұхамед туады. Бөкейден соң Қарқаралы дуанының
билігі немересі Жамантайға ауысқан. Жамантай мен Рүстем, Мырзатайлардың
арасында әскер және ел билеу ісіне байланысты басараздық болып, соның
нәтижесінде Рүстем мен Мырзатай Қаратау жаққа ығысқан. Бірақ олар көп
ұзамай қайта оралып, Кенесары қозғалысына ат салысады.
Әлихан Бөкейхановтың қайраткер ретінде қалыптасуының екі рухани
негіздерін бөліп айту артық емес. Біріншіден, Әлихан еркіндік пен теңдікті
жоғары бағалаған ортада өсті. Оның қоғамдық көзқарасының қалыптасуына
халықтың бай ауыз әдебиетінің, ұлы Абайдың және басқа ақын-жыраулардың
терең ойлы шығармаларының ықпалы болғандығы сөзсіз. Оның 1907 жылы тұңғыш
рет орыс оқырмандарын Абайдың творчествосымен таныстыруды көздеген материал
жариялап, ал 1909 жылы ұлы ойшылдың шығармаларының Петерборда жарық көруіне
мұрындық болып, өмірінің соңына дейін Қобыланды, Ерсайын, Қозы-Көрпеш –
Баян сұлу және басқа көптеген ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеп және
насихаттап өтуін, әрине, кездейсоқ жағдай деп айту қиын.
Жұмыс мерзімі 1896 және 1903 жылдар аралығын қамтыған Щербина
экспедициясы шын мәнінде қыруар шаруа бітіріп, аталған облыстарда он екі
уездерден жиналған материалдардың негізінде 13 томнан тұрған ғылыми зерттеу
еңбегін бастырып шығарды. Экспедиция жұмысына қатынасу барысында Ә.
Бөкейханов қазақ даласына байланысты Ресей империясының көздеген мақсатын
бұрын өзі байқай бермеген жаңа қырынан көрді және орталық биліктің таяу
жылдары ірі шараларды іске асыруға даярлық жасап жатқанын байқады.
Міне осындай жағдайда патша өкіметінің отарлау саясатымен күрес
жүргізу де жеңіл-желпі іс еместін. Жалпы саяси деңгейі төмен, оқыған
азаматтары саусақпен санарлық қазақ қоғамы үшін бұл ауырдың ауыры еді.
Студенттік жылдары және омбылық өмірінің алғашқы кезеңінде марксистік
бағытта тұрған Бөкейхановтың, саяси платформасының біртіндеп өзгеріске
ұшырау себептерін, мейлінше, осы жағдайдан іздеу орынды болатын сияқты.
Басқаша айтқанда, қазақ даласын ашықтан-ашық отарлау саясатына білек
түрініп кіріскен патшалық жүйемен пәрменді күрес жүргізу үшін, әуелі бүкіл
қазақ жұртының басын біріктіруді көздеген әрекеттер жасап, сонымен қатар
орыс қоғамының ішінде ресми билікке қарсы оппозицияда тұрған саяси
күштердің қолдауына сүйену керек еді. Ал мұндай сипаттағы іске, біріншіден,
жалпыұлттық мүддені түсінуге көтеріле алмаған қазақ жұртын таптық негізде
бөлшектейтін, екіншіден, Ресей жағдайында ашық, ресми саяси күшке
айналмаған марксистік партия бағытын ұстану тиімсіз болды.
Қалай болғанда да, Ә. Бөкейхановтың көзқарасының Щербина
экспедициясына қатысқанын кейінгі кезеңде үлкен өзгерістерге ұшырағандығы
анық. Дегенмен, Бөкейханов сияқты қазақ оқырмандарының саяси көзқарасының
мүлдем жаңа сапаға көтерілуіне тұңғыш орыс революциясы ерекше ықпал етті.
Патшалық отарлау аппараты өзіне қызметке даярлаған түрлі мамандық иелері
арасынан шыққан қазақ зиялылары елде жаңа сипат, жаңа өрлеу ала бастаған
ұлттық қозғалысқа саналылық ұйымдасқан сипат беру жолдарын қарастырды. Осы
бағытта газет шығару, күреске шақыратын кітаптар бастырып тарату,
көкейкесті қоғамдық-саяси талаптар қойған петициялар ұйымдастыру сияқты
бұрын қазақ тарихында болмаған саяси күрес құралдарын игере бастады. Сан
жағынан аз, әлеуметтік-саяси күресте жинаған тәжірибесі мардымсыз ұлтық
интеллегенция үшін бұл жеңіл-желпі емес істерді көтеріп алып кету оңайға
түспегендігі анық. Осы тарихи кезеңде ол атқарған жұмыстар арасынан
мыналарды бөліп айтуға болар еді. Олар: белгілі Қарқаралы петициясын
ұйымдастыру және өлкеде Россиялық конституциялық демократиялық партияның
жергілікті филиалын құру жолында жасалған әрекет. Сол тұста жалпы қазақ
қоғамының саяси өмірінде жаңалық есебінде болған бұл оқиғалардың Ә.
Бөкейханов қызметіне тікелей қатынасы болғандықтан, олардың тарихи және
қоғамдық-әлеуметтік астарына қысқаша тоқталып өтейік.
1905 жылы маусым айында Қоянды жәрмеңкесінде жазылған Қарқаралы
петициясында қазақ қоғамының негізгі ұлттық мүддесі есебінде мынадай
талаптар қойылды: діни сенімдерді атқаруда, оқу-ағарту жүйесін
ұйымдастыруда жергілікті халықтың еркіне қайшы келетін шектеулерді жою;
ауылдарда сабақ орыс тілімен бірге қазақ тілінде де жүргізілетін мектептер
ашу; қазақ халқының мұң-мұқтажын талқылауға қажет құрал-цензурасыз газет
шығаруға және баспахана ашуға рұқсат беру; жаппай қоныстану қарқынының
күшейіп, құнарлы жерлердің қоныстанушыларға өтуіне байланысты қазақтар
орналасқан жерлерді олардың заңды меншігі екендігін мойындау; мемлекеттік
аппаратта, сот орындарында іс қағаздарын қазақ тілінде де жүргізу, олардың
жұмысында қос тілділікті жолға қою т.с.с.
Бүкіл елдік наразылықтың қазақ қоғамына бұдан бұрын тән емес петиция
түрінде көрінуіне түрткі болған тұңғыш россиялық революция да, ал оны
жазған азаттық қозғалыстың басына келген жаңа әлеуметтік күш – ұлттық
интеллигенция өкілдері еді. Деректік материалдардағы көрсетулерге қарағанда
петиция авторларының қатарында Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов және басқа сол
кезеңдегі белсенді қазақ интеллегенттері болған.
Жандарм орындары шамамен петиция авторы деген кісілерді сеператтық
насихат, билікке қарсы әрекет жасады сияқты түрлі айыптармен қуғынға алып,
абақтыға жапты. Бұдан былайғы кезеңде қазақ даласындағы патша жандармериясы
басқа революциялық күштермен бірге қазақ демократиялық интеллегенциясын де
қуғынға ала бастады, сөйтіп, қабырғасы қата қоймаған ұлттық демократиялық
интеллегенция халық тарихындағы азаттық күрестің жаңа бетін ашты.
Өзінің бастапқы саяси күрес кезеңінде самодержавиялық билікті ұтымды
сынға алып, оған қарсы оппозицияда болған конституциялық-демократиялық
партияның Қазақстанда бөлімін ашуға ынта білдіргендердің қатарында Ә.
Бөкейханов та болды. Ол 1905 жылдың соңында басқа да қазақ
интеллигенттерімен бірге Оралда бес облыстық делегаттық съезін өткізіп,
Қазақ конституциялық-демократиялық партиясын құру шарасына қатынасады.
Біз қарап отырған мезгілде империя өмірінде үлкен саяси оқиға болған
Мемлекеттік Думаның жұмыс жасай бастауы еді. Қазақ зиялылары алғашқы
кезеңде Дума, белгілі дәрежеде, қазақ елінің өзекті мәселелерін шешуге
көмегін тигізеді деп түсінді. Ә. Бөкейханов I Мемлекеттік Думаға Семей
облысы қазақтары атынан депутат болып сайланды.
Ә. Бөкейханов I Мемлекеттік Дума жұмысына қатынаса алмайды. Өйткені ол
Дума өз жұмысын бастаған кезде Омбы генерал-губернаторының негізсіз
жарлығымен соттың тергеуінсіз үш ай Павлодар абақтысында отырады. Ал
абақтыдан шығып Петербургке жеткенде, Дума патшаның үкімімен таратылып,
оның біраз мүшелері наразылық актісін қабылдау үшін Финляндияның Выборг
қаласына жүріп кеткен еді. Ә. Бөкейханов та солардың артынан аттанып Выборг
үндеуіне қол қояды.
Сонымен бірінші орыс революциясынан кейінгі кезеңде қазақ
оқығандарының алғашқы ізденіс нәтижесінде жасаған тұжырымы – қазақ қоғамын
ортағасырлық мешеуліктен алып шығатын жол Россия арқылы жеткен дамудың
батыстық нұсқасы, басқаша айтқанда, буржуазиялық қатынастарға жол ашу еді.
1910 жылы жарық көрген мақаласында Ә. Бөкейханов ол туралы былай деп жазды:
Таяу болашақта далада қырғыз арасында қалыптасып келе жатқан екі саяси
бағытқа сай екі саяси партия құрылуы ықтимал. Олардың бірі ұлттық-діни
атанып, мақсаты қазақтарды басқа мұсылмандармен біірктіру болмақ. Екіншісі
– батыстық бағытта... Алғашқысы үлгі ретінде мұсылман татар партияларын
алса, соңғысы – орыс оппозициялық, мәселен, халық еркіндігі партиясын
алуы мүмкін.
Бөкейханов қазақ жұртын батыстың озық мәдениетінен үйренуге шақыруын
бұдан кейінгі жылдарда да қойған емес.
Бөкейхановтың Қазақ газетінде жарияланған публицистикалық
мақалаларына зер салсақ, оның батыстың, Ресейдің, демократиялық дәстүріне
жақын болды ажырату қиынға соқпайды. Осы басылымда В.Г. Короленконың алпыс
жылдық мерей тойына байланысты қазақ оқушысына жолдаған ашық хатында
Бөкейханов былай деп жазды: Балқан соғысы алғаш басталғанда болгар патшасы
бұл соғысты крест пен ай соғысы қылмақ болды, осы ант ұрған сөзді орыстың,
болгардың талай газетасы көтеріп алып кетіп, соғыс хайуандығын осылайша
паналамақ болды. Сонда Короленко хат жазды, Крест һәм жарты ай деп. Бұл
хаттың әдемілігі менің жаман қаламыма сыймайды... Қысқа сөз мынау: қай соғыс
болса да хайуандық, крестпін деп түрік қаласын алғаның, қатын, балағ,
кемпір, шалды өлтіріп отырған жоқ па? Бұл хайуандық емес пе? Болгарға,
түрікке қай патшаның қол астында болса бақытты болғаны керек. Соғысты қылып
отырған жұртты бастап жүрген ант ұрғандардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.