Германия — Европада 2-дүн. жүз. соғыстың (1939—45) аяғына дейін өмір сүрген мемлекет

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

ГЕРМАНИЯ

(лат. Germania, нем. Deutschland, Deutsche — неміс, Land — ел, сөзбе-сөз
аударғанда—немістер елі) — Европада 2-дүн. жүз. соғыстың (1939—45) аяғына
дейін өмір сүрген мемлекет. Астанасы Берлин қ-сы болған.
Тарихы. Г. жерінде адам б. з. б. 500—300 мың жылдарда, төменгі палеолит
дәуірінде (қ. Гейделъберг адамы) пайда болған. Оңт. Г-да неандерталь
адамының сүйегі табылған. Палеолит . дәуірінен неолит дәуіріне өтер
кезеңде Г-ның солт. аймақтарын алғашқы қауымдық балықшы және аңшы тайпалар
мекендеген. Б. з. б. 3—2-мың , жылдықта Г. жеріндегі тайпалар мал және егін
шаруашылығымен де шұ-: ғылданды. Б. з. б. 1-мың жылдықтың басында Г.
жерінде қола құралдарымен қатар, темір ңұралдар да пайда болды. Г. жерінің
денін қоныстанған герман тайпалары б. з. б. 1-мың жылдықтың аяғында Рим
мемлекетімен соқтығысты. 4 ғ-дың қарсаңында тайпалардың қоныс ауыстырып,
араласуы нәтижесінде германдықтардың тайпа-лық жаңа бірлестіктері құрылды;
бұлардың бір бөлігі 4—6 ғ-да Бат. Рим империясының жеріне ойысты. Г. же-
ріне алемандар, баварлар, шығ. фран-кілері, сакстер, тюрингілер, фриздөр
бір жолата орнықты.
Г-да негізінен алгашқы қауымдық құрылыс ыдырау барысында феод. қатынастар
қалыптаса бастады да, франкілер шапқыншылығынан кейін, бұл процесс жеделдей
түсті. Франкілер 6—8 ғ-да бүкіл Г. жерін өзіне ңарат-ты, сөйтіп Г. франк
мемлекетінің құ-рамына кірді де, онда христиан діні тарады. Ақсүйектер мен
қауым бас-шыларының ірі жер иеліктерімен қа-тар, корольдар мен шіркеулердің
жер меншігі пайда болды. Ерікті шаруалар бағындырыла бастады. Каролингілер
империясы құлағаннан кейін, Г. жері шығ. франк корольдығына кірді; бұл
герман аймақтарының мемл. түрғы-' дан даралануының басын бастап бер-ді. Бұл
процесс маркграф Арнульф Каринтийский (887—899 ж. биледі.) шығыс
франкілерінің королы болып сайланғаннан және саксон әулетінің негізін
салушы саксон герцогы Генрих I (919—936 ж. биледі) 919 ж. герман королы
болып сайланғаннан кейін аяқталды. Генрих I тұсында ертедегі феод, герман
мемлекеті қалыптасты. Алғашқыда бұл мемлекет Рейн, Эльба мен Альпі
аралығындағы жерді алып жатты. Оның құрамына 4 тайпалық герцогтық:
Саксония, Франкония, Алеманния (Швабия), Бавария кірді; 870—80 ж. оған
Лотарингия (біржола-та 925 ж.) мен Фризия (Фрисландия) ңосылды.
Герман феод, мемлекеті шапқышпы-лық саясатына көшіп, полаб славян-дарының
жерін басып алды. Оттон I (936—973 ж. биледі) тұсында бодрич-тердің,
лютичтердің, серб-лужиліктер-дің тайпалық одақтары Г-ға бағынды-рылды. 951
ж. Оттон I Солт. Италия-ны өзіне қаратты, 962 ж. Римді алып, император
атанды. Ңасиетті Рим им-периясының басы осыдан басталды да, герман
корольдары Италияға ұда-йы тонау жорықтарын жасап тұрды. 1032—34 ж.
Бургундия (Арелат) ко-рольдығы империяға қосып алынды. Чехия империяға
тәуелді аіімаққа ай-налды.
11 ғ-дың аяғында бүкіл Г. халқы феод. қатынастарға тартылды. Феод.
қалалар тез өсе бастады. Алгашқыда Н қалалар епископтарға, феодалдарға, Ң
корольға вотчиналық жағынан тәуел- Ғ ді болды. Кейіннен көытеген қалалар н
бұл тәуелділіктен құтылды. Штауфен- ғ. дер әулетінің императорлары (1138— н
1254) неміс князьдарын толық бағын- а дыру мүмкін еместігін көргеннен ке- Г
йін, Италия жерлерін өзіне қаратуға ( ұмтылды. Бірақ бұдан ешнәрсе шық- р
пады. Ал кейбір нөміс князьдары өз р тарапынан славяндардың, Эльба сырты
мен Балтық маңындағы басқа ха- б лықтардыц жерлерін басып алды. т Генрих
Лев Бодричтердің жерін ша- п уып, онда Мекленбург (1170) герцог- и тығын,
Альбрехт Медведь лютичтер- е дің жеріне басып кіріп, Бранденбург с
маркграфтығын құрды. 13 ғ-да семсер д тағушылар ордені ливалар мен эста- п
лардың, Тевтон ордені прустардың е жерін өзіне қаратты. Шығыста Г. же- с pi
екі есе кобейді. Мұнда ерікті ірі с князьдықтар пайда болды. Жаулап і
алынған жерлерге немістер келіп қо-ыыстанып, жергілікті халық күшпен
немістендірілді.
12 ғ-дың аяғы мен 13 ғ-да папа қа-уымының ықпалы кұшейіп, олар іс жұзінде Г-
ны өзінө бағындырды. Папа Инокентий Ш-нің көмегімен тақ-қа отыру правосын
қалпына келтір-гөн Фридрих II Штауфен (1212—50 ж. биледі) император әрі
Сицилия коро-лы болды. 13 ғ-дан бастап Г. жері одан әрі бөлшектөнө тұсті.
Князьдар іс жү-зінде тәуелсіз мемл. басшыларына айналды. Король өкіметінің
билігі формальды түрде ғана сақталды. 15 ғ-дың 2-жартысынан Г. экономик, жа-
ғынан алға баса бастады. Кен, тоқыма өнеркәсібінде, кітап басу ісінде, кей-
бір басқа салаларда капит. ендірістің алғашқы түрлері туа бастады. Бюргер-
лердің арасында цехтық ұйыммен байланысы жоқ кәсіпкерлер, ал қола
плебейлері арасында пролет, прослойка ұшқынының маңызы барған сайын
күшейді. А. ш-нда феод, тәуелді ша-руалар мен феодалдар арасындағы күрес
ушыға түсті. Бұл Оңт.-Бат. Г-да шаруалар мен қала халқының антифеод,
толқуына [Ганс Бехайм қозға-лысы (1476), Башмақ қастандық-тары (15 ғ-дың
аяғы—16 ғ-дыңбасы), Кедей Конрад көтерілісі (1514) т. б.] әкеліп
соқтырды.
Ел ішінде оппозициялық қозғалыс-тың ерістеуі және Г-ның халықар. жағдайының
шиеленісуі салдарынап неміс князьдары империяпың мемл. құрылысына реформа
енгізу жолда-рын қарастырды. 15 ғ-дың 80 жылда-рында Оңт.-Бат. Г-да
құрылған Швабия одатының (ірі князьдардың саяси және әскери ұйымы)
князьдық пар-тиясы 1495, 1500 ж. империя ішінде-гі соғыстарға тыйым салу,
князьдар арасындағы дауларды т. б. шешу үшін жалпы империялық басқарма мен
сот құру жонінде рейхстагқа жоба қабыл-датты. 16 ғ-дың басында оппозиция-
лык, қозғалыс шаруа-плебейлер бұқа-расын, бюргерлер қауымын, империя-лық
рыцарьлар қауымын қамтыды. і Католик шіркеуіне қарсы Реформация 1)
қозғалысы шықты. Халық арасында Реформация Т. Мюнцердіц рев. ілімі р
негізінде озінше әлеуметтік-саяси бағыт алды. Бұл ілім халык, бұқарасының
феодалдарға қарсы күрес туына айналды. Бүкіл Оңт.-Бат. және Орта і- Г-ны
қамтыған Шаруалар көтерілісі а (1524—26) Реформация дәуіріндегі г
рев. қозғалыстың гпыңы болды. Ша-'з руалар соғысы аяусыз басылды.
Экономикасының төмен құлдырай .- бастауы салдарынан 16 е-дың 2-жар-[. тысы
— 17 ғ-дың басында саяси реакция бүрынғыдан да күшейді. 1618 ж. '-
империяда өріс алған соғыс жалпы-і- европ. ұзақ соғысқа (қ. Отыз жылдъщ г
согыс, 1618—48) ұласты. Г. көп жыл-р дар бойы осы жойқын соғыстың құ-і-
шағында қалды. Соның салдарынап ц елдің әлеуметтік-экономик. және сая-)-
си дамуы мықтап тежелді. Халықтыц іі саны күрт азайды, көптеген қалалар а
меп деревнялар қирады.
Вестфаль бітімі (1648) нөгізінде Отыз жылдық соғыс аяқталғаннан ке-йін де,
Г. сол бұрынғы бөлшектөлгөн князьдықтар күйінде қалды. Бұлар формальды
түрдө Қасиетті Рим им-периясының құрамында қалды. Фео-далдар езгіні
күшейтіп, өз шаруашы-лықтарын кеңейте түсті. Бранден-бург-Прусс курфюрлігі
(1701 жыл-дан — Пруссия корольдығы) сол кез-дегі аса ірі неміс мемлекетінің
бірі болды. Пруссиялық әскери-басыбай-лы монархияның бүкіл өмірі милитаризм
және вотчиналық деспотизм ру-хына толы болды. 1740 ж. прусс әс-керлері
Силезияға басып кірді; бұл Австриямен соқтығысуға әкеліп соқ-тырды және
Австрия мұрагерлігі (1740—48) үшін соғыстың басын бас-тап берді. Соғыс
барысында Фридрих II Силезияны түгел дерлік Прус-сияға қосты. Жеті жьщдық
соғыс (1756—63) нәтижесінде Силезия тағы да Пруссияның қарамағында қалды.
Ал Пруссия 1772 ж. Полыпаның бір бөлігін өз жеріне қосып алды. Пруссия
Европадағы үлы мемлекеттердің қатарына қосылды.
18 е-дың аяғында Г-да өнеркәс. өнді-рісі дамыды. Товар айналымы едәуір
ұлғайды, кемө жүретін каналдар кө-бейді. ¥лыбританиямен, Голландия-мен,
Швециямен, басқа да елдермен сауда-саттық күшейді.
¥лы франц. революциясының әсері-мен Рейн мен Эльзаста шаруалардың толқуы
басталды. Антифеод. күрес, әсіресе Саксонияда кең өрістеді. 1793 ж.
март—апрельде Силезия то-қымашылары котеріліс жасады. 1792 ж. апрельде
Австрия-Пруссия мен революцияшыл Франция арасын-да соғыс басталды. Соғыстың
барысында австрия-пруссиялықтар жеңі-ліске ұшырады (1792 ж. сент.). 1793 ж.
18 мартта Майнцта неміс жеріндегі тұцғыш демокр. республика — Майнц
коммунасы жарияланды. 1795 ж. Пруссия Франциямен сепараттық бітімге қол
қойды; Рейннің сол жақ жағала-уындағы жерлер Францияныц билігі-не көшті. 90
жылдары Пруссия мен
Австрия Польшаның жаңа жерлерін О басып алды. 1806 ж. кузде Пруссия 31
Францияға қарсы тағы да соғыс аш- 3 ты, бірақ жеңіліп қалды. Тильзит
шарты (1807) бойынша Пруссия өз ^ жерініц жартысынан айрылды. Неміс д
халқы франц. басқыншыларына қар- U сы күреске шығып, Лейпциг шайқа- *•
сынан (1813) кейін бүкіл Г. жері бас-қыншылардан азат етілді. Вена кон-
гресінен (1814—15) кейін (конгресс мақсаттарының бірі — Г-ның тағды-
рын шешу болды) Г. саяси жағынан бытыраңқы күйінде қалды. Конгрес-тің
шешімі бойынша 39 мемлекеттен Герман одағы құрылды. Онда Австрия басқарушы
роль атқарды. Быты-раңдылық қаншама тежеу болғаны-нымен, 30 жылдары Г-да
өнеркәс. төң-керісі басталды. Капит. фабрикалық өндіріс күшейді. 1834 ж.
Герман та-можнялық одағы (Пруссия, Бавария, Вюртемберг және 15 неміс
мемлекеті) құрылды; онда Пруссияның ролі ба-сым болды, Австрия одаққа
кірмеді. Бұл өнеркәс. пен сауданы дамытуға себепкер болды. Г. темір жол
қүрылысында да зор табысқа жетті.

Франциядағы Июль революциясының (1830)
әоерімөн Саксонияда, Брауншвейг, Ганновер, Гессен-Кассель және басқа
герман мемлекеттерінде рев. толқулар болып өтті. Гессен-Дармштадта шаруалар
көтеріліс жасады. 30 жылдары шетелдерде тұңшш неміс жұмысшы ұйымдары
Әділеттілер одағы т. б.) құрылды, коммунистік қоғам құрудың (30—40
жылдары В. Вейтлинг насиқаттаған) утопиялық жоспары тарады. 1844 ж.
Силезия тоқымашыларьшың көтерілісі шықты. 19 ғ-дың 40 жылдарында герман
жерінде марксизм дүниеге келді. Оның нөгізін қалаушы К. Маркс пен Ф.
Энгельс 1-халықар. пролет, ұйым — Коммунистер одағына басшылық етті және
одақтың программасын — Коммунистік партияның манифесін жазды. 1848 ж.
мартта бурж. демокр. рев. (1848—49) басталды. Реолюцияның қозғаушы күші
жұмысшылар, қолөнершілер, шаруалар болды. Революция Г-ны біріктіріп, феод.-
абсолюттік құрылысты жою мақсатын алға қойды. Халық бұқарасының ал
ті

дыңғы қатарлы өкілдөрі — Коммунис-төр одағының мүшелері — бір тұтас демокр.
герман республикасын құру-ға ұмтылды. Ал буржуазия барлық кө-көйтесті
мәселені тақта отырғандар-мен ауыз жаласып шешуді жөн көрді. 1848 ж. мартта
ең алдымөн Баден, Гессен-Дармштадт, Вюртемберг, Бавария халқы көтөрілді. 18
мартта Бер-линде болған көтөріліс Пруссияда өкімет басына
Кампгаузен—Ганземан либөралдық үкіметін келтірді. 1848 ж. апрельдө Баденде
респ. көтөріліс бол-ды, бірақ ол басып-жаншылды, Демокр. күштерді
біріктіруде 1848 ж. июньде Маркс пен Энгельс ұйымдас-тырған Жаңа Рейн
газеті маңызды роль атқарды. Нөміс буржуазиясы контрреволюция жағына
шықты. 1848 ж. ноябрьде Пруссияда феод, ақсүйек-тер мен шонжарлар үкіметі
құрылды. Негізінен алғанда, революция неміс буржуазиясының сатқындық
саясаты салдарынан жецілді (қ. Германиядаты революция, 1848—49 Ж.).
50 жылдардың басында реакция ша-буылды күшейте түсті. Коммунистер қуғынға
салынды. Сонымен қатар өнеркәс. төңкерісі мықтап өріс алды; төцкеріс 80
жылдарға дейін созылды. Erie көлемі ұлғайып, а. ш-на машина-лар қолданыла
бастады. 1862 ж. О. Бисмарк үкімет басына келді. Австралия-Пруссия
сотысында (1866) не-міс армиясы жеңіп шыққаннан кейін, Бисмарк Г-ны
Пруссияның төңірегіне біріктірді. Прага бітімі (1866 ж. 3 июль) бойынша
Австрия герман іс-теріне араласпауға міндеттенді. Авс-триямен одақ құрған
ұсақ мемлекет-тер Пруссияға қосылды. 60 жылдары неміс жұмысшы крзғалысы
бірсыпы-ра табысқа жетті. 1863 ж. Жалпыға бірдей герман жұыысшы одағы құ-
рылды; одақты Ф. Лассаль басқарды. 1869 ж. Эйзенахтағы съезде А. Бебель мен
В. Либкнехт Г. С.-д. жұмысшы партиясының (эйзенахтықтар) негізін қалады.
Француз-прусс соғысы (1870—71) Пруссияның Г-ны өз төңірегіне бірік-тіру
жолындағы династиялық соғыс-тың соңғы сатысы болды. Соғыс бары-сында
прустар франц. армиясын талқандады. Ңысым жасау, ақшалай мол субсидия беру
жолымен Бисмарк Сол-түстік-Герман Одағынан тыс қалған (1870 жылдың аяғына)
неміс мемле-кеттерін де Пруссияға бағынуға мәж-бүр етті. 1871 ж. 18
январьда, Париж-ді қоршау кезінде, оның түбіндегі Версальда прусс королы
Вильгельм I бастаған Герман империясының құ-рылғаны жарияланды. Франкфурт
бі-тімі (1871) бойынша Эльзас, Шығ. Лотарингия Франциядан Пруссияға ауысты.
1871 ж. март—май айларында Бисмарк үкіметі Париж Коммунасына қарсы
интервенция ұйымдастырды.
Г-да капитализм жедел дамыды. 70 жылдары өнеркәс. пен сауданың үле-сі
мықтап артты. 19 ғ-дыц аяғында өнеркәсіптің жаңа салалары: хим.,
электротех. өнеркәсібі мықтап өркен-деді. Өндіріс шоғырланды. Өнеркәс. және
банк монополиялары құрылды. Әсіресе 90 жылдары финанс капиталы мол жиналды.
Оның есесіне, ха-лық бұқарасының жағдайы нашарлай түсті. Бисмарк үкіметі
юнкерлік-бурж. милитаристік мемлекетті нығайтып, Европада Г. үстемдігін
орнатуға ба-ғытталды.
70 жылдары Г-ның жұмысшы табы едәуір табысқа ие болды. 1875 ж. эй-
зенахтықтар партиясы Жалпыға бір-дей герман жұмысшы одағына бірік-ті. Соның
нәтижесінде Германия соц. жұмысшы партиясы (1890 жылдан Германия Социал-
демократиялъщ партиясы) қүрылды. С.-д. партияның құ-рылуы жұмысшы
қозғалысының қа-жеттеріне сай келді. Бірақ Готадағы бірігу съезінде
қабылданған програм-мада кейбір лассальдық қате идеялар қайталанды. Маркс
өзініц Гота про-граммасына сын деген еңбегінде бұл программаға терец
талдау жасады. Маркс пен Энгельстің көмегімен, ал-дыңғы қатарлы
жұмысшылардың қол-дауымен Бебель және Либкнехт пар-тияны милитаризм мен
қанауға қар-сы дәйекті күрес жолына бағыттай білді. 1877 и?, рейхстаг
сайлауында С.-д. партия 'г млн. дерлік дауыс алды. 80 жылдардың аяғында
жұмысшы қозғалысы (8 сағаттық жұмыс күнін талап еткен Рур көмір
қазушыларының стачкасы (1889), Саксония, Си-лезия, Саар т. б. аймақтар
кеншілері-нің стачкалары) өрлей бастады.
Г-ның құрамына кіргөн бат. поляк жерлерінің халқы жөніндө герман үкімөті
германдандыру саясатын жүргіз-ді. Сыртқы саясат саласында Бисмарк Францияны
оқшаулауға ұмтылып, өв-роп. мөмлекеттер арасындағы қайшы-лықтарды шебер
пайдаланды. 1873 ж. Үш император одағы (Россия, Австрия-Венгрия, Г.)
ңұрылды; 1881 ж. ол консультациялық пактіден өзара бөйтараптық туралы
шартқа айнал-дырылды. 1879—82 ж. Франция мен Россияға қарсы бағытталған
үштік одақ (Г., Австрия-Венгрия, Италия) жасалды. 80 жылдардың 2-жартысын-
да Үш император одағы құлады. Бисмарк Россияны Франциямен жа-
қындастырмауға қаншама тырысқаны-мен, француз-орыс одағы қүрылды (1891—93
ж.) Г-ның отарлық басқын-шылық жолына түсуіне байланысты ағылшын-герман
қайшылықтары да шиеленісті. 1884—85 ж. Г. Африканың оңт.-батысындағы едәуір
жерлерге, Тогоға, Камерунға, Жаңа Гвинея ара-лының солт.-бат. бөлігіне,
Шығ. Аф-рикадағы жерлерге протекторат ор-натты. Жұмысшы қозғалысын басу
әрекеттерінің іске аспауы, сыртқы саясаттағы сәтсіздіктер салдарынан
Бисмарк қызметтен кетуге мәжбүр болды.
Жұмысшы қозғалысы Г-ның саяси вміріндегі елеулі факторға айналды. Бұл ретте
С.-д. партияның ролі күшті болды. Партия 1891 ж. Эрфурт про-граммасын
қабылдады; мұның өзі Гота программасымен салыстырғанда бір адым алға
басқандық еді. Прог-раммада жүмысшы табының саяси екімет билігін алуы,
таптары және тап үстемдігін жою көзделді. Бірақ бұл программада да пролет,
диктатурасы туралы тіпті бірауыз сөз айтылмады, жуық арадағы мақсат ретінде
демо-кр. республика орнату талап етілме-ді. 1893 ж. социал-демократтар
рейхстага 44 депутат, 1898 ж. —56 депутат өткізді. Герман социал-
демократиясы сол кезде халықар. жұмысшы қозға-лысында жетекші роль атқарды.
Бі-рақ 19 ғ-дың аяғында партия цата-рында Э. Бернштейн бастаған оппор-
тунистер пайда болды; олар марксизм-ді ревизиялай бастады.
19 ғ-дың 90 жылдарында ауыр өнер-кәсіптің, финанс капиталының және юнкерлер
қауымының басшы қайрат-керлері дүн. жүз. саясат деп атал-ған кең
экспансия программасын ұсынды. Оны жүзеге асыру үшін ірі соғыс-теціз
флоты құрыла бастады. 1897 жылдың аяғы—1898 жылдың ба-сында Г.
Ңытайдан Цзяо-Чжоуды, 1899 ж. Испаниядан Каролина, Марианна (Гуам
аралынан басқа), Палау аралдарын тартып алды. 1914 ж. қар-саңында Г-ның 2,9
млн. км2 отарлық жерлері болды.
20 ғ-да Г. әкономикасы жоғары дәре-жеде дамыған империалистік держа-ваға
айналды. Өнеркәс. өндірісінің дәрежесі жөнінен Г. 20 ғ-дың бас ке-зінде
Европада 1-орынға шығып, күні кеше ғана дүние жүзінің шеберхана-сы болған
¥лыбританияны артқа тас-тады. Г-ның экономик, дамуын біраз баяулатқан
дағдарыстарға қарамастан, елдің экономикасы жедел қарқынмен өрге басты.
Мәселен, 1900 жылдан 1913 жылға дейін шойын қорыту 2 еседен астам, көмір
шығару 2 еседей, болат балқыту 3 еседей артты. Г-ның бүкіл экономик, және
қоғамдық саяси өмі-рі милитаризм негізінде қайта құрыл-ды. Өз дамуында
басқа елдерден кен-желеп қалған Г-ның империалистік буржуазиясы өнім өткізу
рыноктары үшін күресте демпингті кеңінен қол-данды; Г-дағы монополистік
бірлес-тіктердің үстем түрі картель болып, олардың саны тез өсті (1890
ж.—210, 1911 ж.—550—600). Ірі банкілер ора-сан зор маңыз атқарды; өнеркәс.
капиталы мен банк капиталының тоғы-суы Г-да басқа елдерге қарағанда жедел
жүрді.
Юнкерлер мен ірі буржуазияның таптық одағы герман империализміне тән қасиет
еді. Бұл жөнінде В. И. Ленин 1918 ж. былай деп жазған бола-тын: Мүнда біз
юнкерлік-буржуазия-лык, империализмге бағынған қазіргі ірі капиталистік
техника мен жоспар-лы үйымдастырудың соңғы табысын көріп отырмыз (Шығ.,
орысша 4-бас, 27-т., 338-6.).
20 ғ-дын бас кезінде Г-да шетке капитал шығару күшейді. 1920 ж. S-ның шетке
шығарған капиталы 12,5 млрд. франк болса, 1914 ж. 44 млрд. франкі-ге жетті.
Монополиялар үкіметті дү-ниені қайта бөлу жолындағы соғысқа итермелей
берді. Жанталаса қарулану күшейді. 1879 жылдан 1914 жылға дейін соғыс
шығындары 5 есе артып, 1600 млн. маркадан асты, мұның өзі мемл. бюджеттің
тең жартысынан аса-тын еді. Армия қатарындағы адам саны тоқтаусыз көбейіп,
1914 ж. 800 мыңға жетті; герман армиясы сол кез-дегі ең жетілдірілген
қарумен жарақ-тандырылды. Елдің билеуші топтары халықты желіктіріп,
шовинизм рухын-да тәрбиеледі.
Ел ішін жайлаған соғыс желігі жағ-дайында герман буржуазиясы жұмысшыларды
қанауды күгяейте түсті. в Жұмысшы қозғалысы онан сайын өрлөді.
Россиядағы 1905—07 жылдарда- 3 ғы революция герман пролетариатына мықтап
эсер етті. 1905—1906 жылдардағы ереуілдерге 800 мыңнан астам адам
қатынасты. 1906 ж. 17 ян- W варьда Гамбургте герман жұмысшы ңозғалысыныц
тарихындағы тұцғыш саяси ереуіл болды. Р. Люксембург, К. Либкнехт, К.
Цеткин, Ф. Меринг және басқа солшыл социал-демократ-тар орыс жұмысшы
табының рев. тә-жірибесін насихаттады. Оңшыл социал-демократтар (Э.
Бернштейн, Ф. Шейдеман, Ф. Эберт т. б.) таптық ынтымақты уағыздады. К.
Каутский бастаған центристік топ герман жұ-мысшы қозғалысына зор нұқсан кел-
тірді.
1-дүн. жүз. соғыс қарсаңында Г-да жүмысшы қозғалысы жаңадан өрлей түсті
(1910—13 ж. жыл сайын орта есеппен 300—400 мың жұмысшы ере-уіл жасады).
1910 ж. 6 мартта Берлин-де жалпыға бірдей сайлау правосын беруді талап
еткен жұмысшы демон-страциясы болып, оны полиция ңуып таратты. 1910 ж.
сент.-октябрьде Бер-линнің пролет, ауданы — Моабитте ереуілшілердіц
полицияға қарсы баррикада үрыстары болды; 1912 ж. мартта Рур кеншілерініц
ереуілі бастал-ды; 1913 ж. жазда Гамбургте, Кильде, Штеттинде, Бременде ірі
ереуілдер болды. Алайда реформашыл с.-д. партия жұмысшы табын
империализмге, соғыс қаупіне қарсы пәрменді күреске жұмылдыра алмады.
Соғысқа дайындала отырып, герман үкіметі француз-орыс одағын бүзып,
Францияны жалғыз қалдыруға, сон-дай-ақ 1904 жылғы ағылшын-француз келісімін
бұзуға тырысты; бірақ Г-ның бүл әрекеттерінен ештеңе шық-пады. 1907 ж.
Франция, Россия және Ұлыбритания бірігіп, Антанта одағын құрды. Өз күшін
артық санаған Г. 1-дүн. жүз. соғысты ашты. 1914 ж. 28 июньде серб
үлтшылдарының Австрия тағыныц мұрагері Франц Фердинанд-ты өлтіруін
империалистік Г. соғыс ашуға сылтау етіп пайдаланды.
Г. 1914 ж. 1 августа Россияға, 3 августа Францияға соғыс жариялады;
4 августа ¥лыбритания Г-ға соғыс ЗГ жариялады. Вірінші дуние
жузілік согыс (1914—18) соғысушы екі жақ тарапынан да империалистік
сипатта болды. Герман империализм! Европада өз үстөмдігін орнатуды, Орт.
Африкада үлкен отарлық империя құруды, герман буржуазиясыныц дүн. жүз.
рыноктарда үстемдік етуін көздеді.
Соғыс Г. еңбекшілерінің жағдайын бұрынғыдан бетер нашарлата түсті, ал
капит. монополиялардың табыстары қисапсыз өсті. Соғыс басталысымен с.-д.
партияның басшылары социал-шовинистік бағыт ұстады (соғыс кредиттерін
жақтап дауыс берді, отанды қорғауға, таптық ынтымаққа шақырды). Солшыл
социал-демократтар
тобы — К. Либкнехт, Р. Люксембург, Ф. Меринг, К. Цеткин, В. Пик т. б.
пролет, интернационализм принципіне адал болып қала берді.
Герман үкіметі соғысты тез бітіре-міз деп дәмеленді. Бірақ герман әс-
керлерінің Франциядағы Марна өзе-нінің жағасында жеңілуі (1914 ж. сент.)
жағдайды өзгертіп жіберді. Г. одақтасы Австрия-Венгрияның Гали-цияда
жеңіліске үшырауы (1914 ж. сент.) және оның екінші бір одақтасы Италияның
1915 ж. майда Антанта жағына шығуы Г-ның жағдайын одан сайын қиындата
түсті. Неміс қолбас-шылығының Верден операциясының барысында (1916 ж.
февральда баста-лып, 10 айға созылған) француз-ағыл-шын армиясының негізгі
күштерін талқандамақ болған әрекеті сәтсіздік-ке ұшырады. 1916 ж. июньде
орыс әс-керлері австрия-герман майданын бұ-зып өтіп, дұшпанның онсыз да
ауыр жағдайын асқындырып жіберді.
Майданда да, тылда да соғысқа қар-сы пиғылдар күшейді. Соғыстағы сәт-
сіздіктер, Г-ның экономик, қорлары-ның сарқылуы, жүмысшы қозғалысы-ның
өрістеуі герман үкіметін 1916 ж. күзде Россиямен сепараттық бітім жасаудың
жолын іздеуге мәжбүр ет-ті, бірақ оның бүл әрекетінен ештеңе өнбеді.
Россиядағы 1917 ж. Февр. ре-волюциясы Г-да жұмысшы қозгалы-сының жаңадан
өрлеуіне себепші бол-ды. 1917 ж. апрельде Берлинде бол-ған ереуіл кезінде
жұмысшы депутат-тарының Советтері қүрылды. Соны-мен бірге жоғарыдағылар
да дағ-дарысқа ұшырады; келісім бойынша бітім жасауды жақтаған топ күшей-
ді. 1917 ж. июльде либерал болдың деп айып тағылған канцлер Т. Бет-ман-
Гольбег орнынан түсті. Елдегі өкі-мет билігі іс жүзінде П. Гинденбург пен
Э. Людендорф бастаған армияның жоғарғы қолбасшылығының қолына көшті.
Россиядағы ¥лы Окт. революциясының ықпалымен Г-да жұмысшы қозғалысы кең
өріс алды. Кайзерлік Г. экономик, және саяси дағдарыстың қыспағына түсті.
Сов. үкіметінің соғысушы мемлекеттердің бәрін аннексиясыз және
контрибуциясыз бітім
жасасуға шақырған ундеуі Г-да да согысқа қарсы пиғылдарды күшейтті.
Брест-Литовскідегі (қ. Брест бітімі, 1918) келіс сөздөр кезінде герман
үкі- метінің Сов. Россияға кіріптарлық шарттар қоюына неміс пролөтариаты
1918 ж. январьда жаппай ерөуіл жаса- умен жауап берді. Бұқараның рев.
рухын көтеруде Спартак Одағы үл- кен роль атқарды. Герман қолбасшы-
лығының 1918 ж. көктемде Батыста жасаған ірі шабуылы да сәтсіздікке
ұшырады. Елде рев. жағдай туды. 9 ноябрьде Берлинде болған көтеріліс
жеңіске жетті; іріп-шіріген монархия- лық тәртін құлатылды. Ноябрь рево-
люциясының (1918) қозғаушы күші жұмысшылар мен солдаттар болды, бірақ
революцияның жемісін буржуа- зия пайдаланып кетті, елдегі өкімет билігі
оңшыл социал-демократтар мен тәуелсіздерден құралған Халық екілдерінің
Советіне берілді. 1918 ж. 11 ноябрьде Компьенде Г. Антанта- мен уақытша
бітімге қол қойды.
1919 ж. февральда Веймарда ашылған Құрылтай жиналысында Г. С.-д. партиясы
(ГСДП) алған дауысының саны жөнінен 1-орынға шықты, алайда мандаттардыц
көпшілігі бурж. юн- керлік партиялардыц үлесіне тиді. 31 июльде Ңүрылтай
жиналысы ко^сти- туция қабылдап, Г. бурж. парламент- тік республикаға
айналды; оның құ- рамында 15 аймақ (республика) және 3 еркін қала болды.
Республиканың түңиыш президент болын Ф. Эберт сайланды, ал екінші бір с.-
д. Ф. Шейдеман бурж. үкіметті басқарды. Бур- жуазия мен юнкерлер қауымы
өздері- нің үстемдігіне төніп тұрған қауіп жоқ деп есептеді. Бірақ 1919 ж.
фев- ральда Рур обл. мен Орта Г-да, ал мартта Берлинде бұқаралық ереуіл-
дер болды. 1919 жылғы тап шайқасыныц нәтижесінде Ваеар совет республикасы
құрылды. Бұл толқулар басып- жаншылғанымен, еңбекшілер Ноябрь
революциясының жеңістерін қорғап қалды.
1919 ж. 28 июньде Версальда соғыс- та жеңіп шыққан мемлекеттер Г-ға
күштеп тацған бітім гпарттарына (қ. Версаль бітім шарты, 1919) қол
қойылды. Бітім шарттарына сәйкес Г. өзінің барлық отарынан айрылды, басқа
елдерден тартып алған кейбір жерлерін (соның ішінде Эльзас-Лота- рингияны)
олардың өздеріне қайта- рып берді; Г. орасан көп репарация- лық салық
төлейтін болды, оныц ша- буыл жаоауға керекті қару-жарақ, әс- кери авиация,
сүцгуір қайық флотын ұстауына тыйым салынды, армиясы- ныц саны 100 мың
адамнан аспайтын болды.
Антанта мемлекеттері Версаль бітім шарты қойған шектерге қарамастан, Г-
ның соғыс қуатын жою үшін пәр- менді шаралар қолданбады.
1922 ж. 16 апрельде Рапалль шарты- на ңол қойылып, Г. мен Сов. Россия- ның
арасында дипломатиялық қаты- нас орнатылды. 20 жылдардың бас кезінде елдің
бірқатар аудандарында жүмысшы-шаруа үкіметтерін қүруға тырысқан әрекеттер
болды, бірақ оңшыл социал-демократтардың кінәсы- нан жұмысшы қозғалысында
бірлік болмай, көздеген мақсаты орындалма- ды. Гамбург жұмысшыларының Э.
Тельман бастаған көтерілісі де (1923 ж. окт.) жеңіліске ұшырады. Бүл
реакцияны желіктіре түсті. 1923 ж. 8—9 ноябрьде неміс фашистерінің басшысы
А. Гитлер, ген. Э. Людендорф және олардың жақтастары Мюнхенде мемл.
төңкеріс жасауға әрекеттенді. Бүлік басып-жаншылғанымен, оның өзі Веймар
республикасының басына төнген қауіпті айқын көрсетті.
Герман буржуазиясының позициясы нығайды. Г-ға шетел капиталы, ең алдымен
американ капиталы бойлап ене бастады, мұның өзі Г-ның әскери- өнеркәс.
қуатын қалпына келтіруді тездетті. Өндірістің шоғырлануы ку шейді. Үкімет
саясатына_ монополис- тердің ықпалы артты. Веймар республикасы реакцияға
қарай ойыса түсті. 1925 ж. Эберт қайтыс болғаннан кейін, кайзерлік
фельдмаршал монархист П. Гинденбург президент болып сай- ланды. Сыртқы
саясат саласында герман империалистері ¥лыбританиямен және Франциямен
жақындасуға ұмтылып, СССР-ге қарсы бағытталғав Локкарно шартына қол қойды.
1926 ж. Г. ¥лттар лигасына кірді.
1929—33 жылғы дүн. жүз. экономик, дағдарыс Г-ның өндірісін құлдыратып
жіберді, пролетариаттың 45%-і жұмыссыз қалды, үсақ саудагерлердің,
қолөнершілердің, интеллигенцияныц, ұсақ және орта шаруа шаруашылықтарының
жағдайы күрт пашарладьі. Ецбекшілердің наразылығы күшейді. Мұны фашистік
¥лтшыл-соц. партия (1919 ж. құрылған) пайдаланып қалуға тырысты.
Монополистер (Тиссен, Кирдорф т. б.) асырап-жемдеген фашистер 1929 жылдың
аяғынан бастап арандатушылық науқан ашып, нәсіл- шілдік және антисемиттік
насихатты өрістетті, демокр. ұйымдар мен қайраткерлерге қарсы қан қүйлы
қаскүнемдіктер ұйымдастырды.
1930 ж. сентябрьде бодған рейхстаг сайлауы фашистік қауіптің күшейгенін
айқын көрсетті. Нацистер 6 400 мыңнан астам дауыс алып (1928 жыл- ғьі
сайлаудағыдан 8 есе коп), рейхстагта социал-демократтардан кейін екінші
орынға шықты. Германии Коммунистік партиясы (ГКП) (1919 ж. құрылған) зор
жеңіске жетіп, 4590 мыңнан астам дауыс алды. Бірақ жұмысшы табын жікке
бөліп келген оңшыл социал-демократтардыц кесірінен революцияшыл
пролетариаттың күштері топтастырылмады. Фашистік қауіпке батыл қарсы
шыққан бірден-бір партия ГКП болды.
1932 жылғы март — апрельдегі президент сайлауында гитлершілдер 13 млн-нан
астам дауыс алды, бірақ оцшыл еоциал-демократтар қолдаған Гинденбург
қайтадан президент болып сайланды. 1932 ж. июньде Гинденбург Ф. фон Папенге
реакциялық үкімет қүрғызды; ол фашистермен ашыңтан-ашық сөз байласу
жолына түсті. Жұмысшы табының фашизмге қарсы күресі күшейді. 1932 ж. авг.—
ноябрьде ГКП-нің басшылығымен жүмысшылардың 1100-ге тарта ереуі-лі болды.
1932 ж. ноябрьде болған рейхстаг сайлауы кезінде фашистөр осының алдында
өткізілген президент сайлауымен салыстырғанда (13,7 млн. дауыс) 2 млн-нан
астам дауысты кем алды, ал ГКП 6 млн-ға тарта дауыс алып, зор жеңіске
жетті. Гитлершіл-дер ықпалының кемуі, революцияпшл күштерден зәресі үшып
қорқу моно-полистік буржуазияны өкімет билігін фашистерге беруге асықтырды.
1933 ж. 30 январьда Гинденбург Гит-лерді рейхсканцлер етіп тағайындады. Г-
да фашистік диктатура — монопо-листік капиталдың ең реакцияшыл, шовинистік
элементтерінің диктатура-сы орнады.
Нацистер өкімет басына квлісімен коммунизмге қарсы күресеміз де-генді
бетке ұстап, демократияшыл күштерді, ең алдымен коммунпстерді ңуғындай
бастады. 1933 ж. 27 февраль-да фашистер рейхстагты өртеп, бұған коммунистер
кінәлы деп жариялады. Жаппай қуғындау басталды. ГКП, кә-сіподақтар
таратылды, елде нацистер-ден басқа бірде-бір партия қалмады.
Фашистік диктатура аса ірі капит. монополиялардың күш-қуатын өлшеу-сіз
арттырды. Мемл. монополистік капитализмнің дамуы жөнінен Г. капит. дүниеде
1-орынға шықты. Бүкіл халық ш. соғысқа бейімделіп қайта құрылды. 1937 жылға
қарай Г-да 300 әскери авиация, танк, кеме жа-сайтын т. б. соғыс
кәсіпорындары жұ-мыс істеді. Ңаржыландыру, жүмыс күшімен, шикізатпен,
әлектр энергия-сымен жабдықтау жөнінде оларға же-ңілдіктер берілді. 1937 ж.
Г. 184,5 млн. т көмір шығарды, 19,4 млн. т болат қорытты. Алюминий өндіру
жонінде дүние жүзінде 1-орынға шықты (127,6 мың т). Металл өцдеу, машина
жасау, хим. электротех. және опти-комеханика өнеркәсібі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.