Ішкі Қазақ Ордасы (Бөкей Ордасы) - Ресей империясының вассалы ретінде

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Бөкей Ордасы
Ішкі Қазақ Ордасы (Бөкей Ордасы) — Ресей империясының вассалы ретінде
Еділ мен Жайық аралығында 1801 ж. құрылған. Бөкей Ордасы — қазақтардың және
әлемдегі ең сөңғы Шыңғысхан ұрпақтарымен меңгерілген мемлекеттік
құрылым.Хандық сұлтан Бөкей Нұралыұлының есімімен аталды.Бөкей Ордасы Еділ
мен Жайықтың аралығында орналасқан. Солтүстікте Самар губерниясы, шығыста —
Орал облысы, оңтүстікте Каспий теңізі батыс жағында — Астарахан
губерниясының Царёв, Енотаев және Краснояр уездері. Жер көлемі — 92 144 5
km2 19 ғ. аяғында Астархан меже бөлімі бойынша — 77 624 km2.
Орда өңірініңдегі дала көпшілігі құмды мен сазды
жерден тұрады. Көтеріңкі жерлері төмпелі, ойпаттарда жабындық жерлер
орналасады, бірақ кей тұстарда былқылдақ құм бар. Солтүстік жағында
(Тарғын, Тал, Камыс-Самар, Калмақ) қара топырақты дала кездеседі,
Оңтүстігінде көбінесе құм жайлайды. Оңтүстікте құм төбелерінің арасында
құмаршық өсетін ойпаттар кездеседі. Төмпелерде ештеңе өспейді, теңізге
жақындағанда тегістеніп кетеді де сорларға айналады. Оңтүстік-батыста Бэр
төмпелерікөріне бастайды. Орданың солтүстігінде бірде жалғыз, бірде
топтасқан обалар бар, соңғысында әдетте ортасында біреуі ірілеу болады. Ең
ірілердің шеңбер диаметрі 30 m шамасына жетеді. Бұл обалар мола екенін
қазба жұмыстар дәлелдеді, соның ішінде адам мәйітінен басқа дүние-мүлік
табылған, ал кейбіреулерінде зертасты кірпіш қалауы бар.
Хан Жәңгір Бөкей ордасына келген ғалым-зерттеушілерді ерекше
құрметпен қабыл алған. Осы өңірде болған Г.С. Карелин, В.И. Даль, т.б. хан
үйінің қонақжайлылығына ризашылықтарын естелік — зерттеулерінде жазып
көрсетеді. Бұлардан басқа Бөкей ордасында 100-ден астам ресей және шетел
зерттеушілері болған. 1842 ж.
Жәңгірдің өтінішімен белгілі картограф, Орыс жағрапиялық қоғамының мүшесі
Я.В. Ханыков Бөкей ордасының аумақтық картасын[1] жасайды. Хандықта Кіші
жүзден шыққан 5 мың жанұя болды, 19 ғ. 50 жж. Бөкей ордасында 300 мың адам
тұрды (50 мың жанұя).
Бос жатқан [1801 жылы Нұралы ханның екінші ұлы Бөкей сұлтан Орыс
патшасына Еділ мен Жайық өзендері аралығындағы атамекеніне көшіп-
қоныстануға рұқсат сұраған өтініш жолдайды. Ресей императоры Павел I Бөкей
сұлтанның өтінішін қабыл алып, 1801 ж. наурызыдың 11 былай деген
рескриптісін (жарлық) шығарады:
Қырғыз-Қайсақ Кіші ордасының Хан кеңесінің төрағасы Бөкей сұлтан Нұралы
хан ұлын өзіме ризашылықпен қабылдаймын, өзі қалаған жеріне көшіп жүруіне
рұқсат етемін және менің рахым етуімнің белгісі ретінде қара лентамен
мойынға тағатын өз суретім бар алтын медаль тағайындаймын.
Сол жылдың күзінде Бөкей сұлтан өзіне қарасты 5 мың түтін ауылымен
Жайықтың ішкі бетіне көшіп-қоныстанады. Тарихта Ішкі Қазақ немесе Бөкей
ордасы аталған өлкенің іргесі осылай қаланады.
Елді хан басқарды. Жәңгір-Керей хан кезінде хан билігі абсолютистікке
жақын болды. Дегенмен, 1828 ж. сәуірдің 1 хан жанында 12 би кеңесі
ұйымдастырылды. Бірінші шақырысындағы болған билер (депутаттар):
шеркештен — Мүпәт Айдаболұлы, ноғай-қазақтан — Шомбал Ниязұлы,
байбақтыдан — Қонаш Сопақұлы, масқардан — Шора Кедейұлы, беріштен — Бәтке
Құдайбергенұлы, алашадан — Алтай Досмұхамедұлы, жаппастан — Көшетұр
Мапақұлы, ысықтан — Жантөре Абдалұлы, адайдан — Байту Төменбайұлы,
қызылқұрттан — Дуантай Айтуғанұлы, есентемірден — Татан Сәкенбайұлы,
таздан — Құдайшүкір Базайұлы, жетірудан (табын, тама, кердері
рулаларынан) — Кендірбай Ырысбайұлы және кетеден — Бос Боздайұлы.
Бөкей хандығында хан билігі институты, екі ханның Бөкей хан мен оның
баласы Жәңгір ханның басқару кезеңін қосып есептегенде 45 жылға созылды.
Ішкі Орданы қадағалауды Орынбор әскери губернаторы және Россия
империясының Сыртқы істер министрлігі іске асырды.
Бөкей хандығы Ресей үшін мал, ет, жүнмен жабдықтаушы болды. Хандықта
ақша-тауар қатынасының дамуы қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымының
өзгеруіне, рулық-қауымдық шаруашылықтың қалдықтарын жоюға ықпал етті.
Хан Жәңгір Бөкей ордасындағы мал басының санын көбейтіп қана қоймай,
оның тұқымын асылдандыруға, әсіресе, жылқы малына үлкен мән береді. Хан
ставкасында, Ресейдің Орск, Элиста қалаларында ат көрмелері өткізіліп, ат
жарыстары ұйымдастырылып тұрады.
1841 ж. желтоқсанның 6 Нарынқұмда Қазақстан тарихында ең түңғыш қазақша-
орысша білім беретін мектеп ашылды. Бұл мектептен есімі елге танылған талай
тұлғалар білім алды. Солардың бірі — қазақтан шыққан ғалым-этнограф
Мұхамедсалық Бабажанов. Оның қазақтар жөніндегі зерттеулері, тарихи
мұралары туралы басылымдары жоғары бағаланып, 1862 жылы Орыс жағрапиялық
қоғамының күміс медалімен марапатталады. Жәңгір мектебінен білім бастауын
алған жүзден астам ғалым-зерттеушілер, Асан Тайманов сынды жиырмадан астам
академиктер шықты.
1844 ж. Қазақ жастарының Ресейдің жоғары оқу орындарында оқуы үшін
вакансиялық орындар алынды. Осы уақытта көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
халқына қызмет ететін дәріхана және емдеу орны, өте сирек кездесетін
экспонаттары бар қару-жарақ музейі ашылды.
Бөкей хандығынан шыққан көрнекті композиторлар Құрманғазы мен
Дәулеткерей Қазақстанның мәдениеті мен қоғамдық ойының тарихында орасан зор
рөл атқарды.
Бөкей хандығы құрылуының алғашқы жылдарынан бастап шұрайлы тәуір
жайылымды жерлерде хан өз туыстары мен хан сарайындағы ақсүйектерге бөліп
берді. Өйткені Бөкейдің — Ішкі орданың хандары тақты ұзақ ұстап отыра
алмайтындарын түсінді.
Жәңгір өз қоластындағы халқының денсаулығына да үлкен көңіл бөліп
отырған. 1825 ж. С. Жәнібеков деген қазақты шешекке қарсы екпе жұмысын
жүргізуді үйрену үшін оқуға жібереді. 1826 ж. бастап Ордада шешек ауруына
қарсы екпе жұмыстары жүргізіледі. 1832 ж. Жәңгір ханның шақыртуымен Хан
ставкасына дәрігер А.А. Сергачев келеді. Кейін 1839 ж. тұңғыш дәріхана
ашылады. Осы кезеңдерде Ордада В.Ф. Евланов, Пупорев, т. б. дәрігерлер
қызмет атқарады. 1852 ж. Ордада 16 кереуеттік қоғамдық аурухана ашылады.
Бүл аурухана күні бүгінге дейін сақталып, халыққа қалтқысыз қызмет етіп
келе жатыр.
1832 ж. хан Жәңгір халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, сауда-саттық
саласын дамытып, жолға қою мақсатында жәрмеңке ұйымдастырады. Жәрмеңке
көктем және күз айларында өткізіліп, оған Ресейдің Сарытау, Мәскеу, Нижний
Новгород, т.б. губернияларынан саудагерлер келген. 1846 ж. көктемгі
жәрмеңкеге 3883 адам қатысса, 1851 ж. тауар айналымы 1,5 миллион күміс ақша
құраған.
Жәңгір бөкейлік қазақтардың өз дінін жоғалтпай, сақтап қалуы үшін 1835
ж. өз үйінің ауласына ерекше архитектуралық үлгімен мешіт салдырады. Ел
ішінде оны Хан мешіті деп атаған.

Сол кездегі хандықтың құрамына қазіргі Батыс Қазақстан облысының
Жәнібек, Қазтал (Казталовка), Жаңғала, Бөкей ордасы (Орда) аудандары,
Атырау облысының Махамбет, Құрманғазы аудандары, көршілес Ресейдің
Волгоград облысы Палласовка ауданының, Астархан облысы Құмөзек,
Володарский, Қарабайлы аудандарының бір бөлігі енген.

Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы (15-17 ғғ.)

Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде 14-15 ғғ. болған
әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды
құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық
қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде
Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік
қайшылықтардың үдевІ 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап
ыдырауына апарып соқтырды.
Әсіресе Әбілхайыр(1428-1468) Жошы-Шайбан- Дәулет-Шайх оғланның ұлы
хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында Жайықтан бастап, шығысында
Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен,
солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір
орталықа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың
басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың
билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен
соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды
талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен
Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. 1446 жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары
мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы —
Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүк сияқты қалаларды басып алады. 1457
ж. Үз-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Түркістан
өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз
жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында , қатал тәртіп шараларын орнатуға
кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деге өшпенділігін күшейтті.
Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс Дешті Қыпшақтан Түркістан алқаптарына
және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны
Жәнібек пен Керей басқарды.
Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы көшпелі бұқара феодалдық қанаудың күшеюіне,
соғыстарға наразылық ретінде , хандар мен феодалдардың қол астынан көшіп
кетіп, қоныс аударды. Сөйтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғни 1459ж. Әбілхайыр
хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне Шу мен Талас
өзендерінің жазықтығына көшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі,
оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып
келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси және
экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өз ықпалын
тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталыпына
айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Моголстан ханы Есенбұға өзінің
солтүстік шекарасын қорғату үшін, сондай-ақ өзінің бауыры Тимурид Абу Саид
қолдап отырған Жүністің шабуынан батыс шекарасын қорғату үшін пайдаланғысы
келді. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның ұлы,
ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың
дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің
жалғастыруы табиғи құбылыс. Мырза Мұхамед хайдар Дулати Қазақ хандығының
құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады.
Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан
кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды (1473-1480 жж.). Бұлардың тұсында
Жетісу халқы, 1462 жылы Моғолстан ханы Есенбұға өлгеннен кейін ондағы
тартыстың күшеюіне байланысты, өзара ынтымақтықты нығайтуға үлес қосты.
Әбілхайыр хандығынан көшіп келушілер Жәнібек пен Керейдің қазақ хандығын
күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинапан және Жетісуда берік қорғанысы бар
Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты
билеу жолындағы күресіне қосылды. Бұл күрес 1468 ж. Әбілхайыр өлгеннен
кейін қайтадан өршіді. Қазақ хандарының басты жаулары Әбілхайырдың
мұрагерлері- оның ұлы Шайх -хайдар мен немерелері Мұхамед Шайбани мен
Махмұд сұлтан болды.
Сыр өңірі мен Қаратау — қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне
ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың
маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз
құқықтарын орнатуға тырысты. Сондай-ақ Сырдың төменгі және орталық
сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді.
70-жылдары Сауран, Созақ түбінде, үлкен шайқастар болды.
Асыны (Түркістанды), Сығанақты біресе қазақ хандары, біресе Мұхамед Шайбани
басып алып отырды. Осындай шайқастардың бірінде көрнекті қолбасшы Керейдің
ұлы Мұрындық болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нәтижесінде 15
ғ. 70-ж-да қазақ хандығының шекарасы кеңейе берді. Оңтүстік қазақстан
қалалары үшін Шайбани әулетімен арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ
хандығын билеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да толастамады. Батыс
Жетісудағы иеліктеріне оңтүстіктегі өздеріне қараған қалаларға (Созақ,
Сығанақ, Сауран) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы
өкімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерін ұлғайтты.
Дешті Қыпшақта қазақ хандары билігінің орнығуы, Мұхаммед Шайбаниды Дешті
Қыпшақтағы тайпалардың кейбір бөлігін соңына ертіп Мәуереннахрға кетуге
мәжбүр етті. Мұнда ол Темір әулеті арасындағы өзара тартысты пайдалана
отырып, өкімет билігін басып алды.
Сонымен қазақ хандығының құрылуына ұйтқы болған себептер —
саяси және этникалық процестер болды. Оның басты этапы — Керей мен
Жәнібектің қол астындағылармен бірге көшпелі өзбектердің басшысы
Әбілхайырдан кетіп, Моғолстанның батысына қоныс аударуы. Мұндағы маңызды
оқиға — Керей мен Жәнібекті жақтаушылардың өзбек-қазақтар, кейін тек
қазақтар деп аталуы. Әбілхайырдың өлімінен кейін Керей мен Жәнібектің Өзбек
ұлысына келіп, үкімет билігін басып алуы. Жаңа мемлекеттік бірлестік
Қазақстан атана бастады.
16-17 ғғ. қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая
түсті. Өз тұсында жерді біріктіру процесін жедел жүзеге асырып, көзге
түскен хандардың бірі Жәнібектің ұлы Қасым.. Қасым ханның (1511-1523 жж.)
тұсында қазақ хандығының саяси және экономикалық жағдайы нығая түсті. Ол
билік құрған жылдары қазақ халқының қазіргі мекен тұрағы
қалыптасты.Бірсыпыра қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол
астындағы қазақтардың жайлауы Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған
Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері) қарады. Қасым
ханның тұсында Орта Азия, Еділ бойы, Сібірмен сауда және елшілік байланыс
жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс болды. Ұлы князь 3 Василий (1505-1533)
билік құрған кездегі Мәскеу мемлекеті еді. Батыс Еуропа да қазақ хандығын
осы кезде танып білді.
Қасым ханның қасқа жолы деген әдет-ғұрып ережелері
негізінде қазақ заңдары жасалынды.Дегенмен Қасым хан тұсында Қазақ хандығы
бір орталыққа бағынған мемлекет болмады. Ол Қасым өлгеннен кейін бірден
байқалды. Өзара қырқыс, таққа талас басталды. Моғол және өзбек хандарының
қазақ билеушілеріне қарсы одағы қалыптасты.
Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері Мамаш
қаза тапты. Қасым ханның немере інісі Таһир (1523-1532) хан болды. Оның
айырықша елшілік әне әскери қабілеті болмады. Маңғыт және Монғол хандарымен
әскери қақтығыстар басталды. Бұл соғыстар қазақтар үшін сәтті болмады.
Қазақ хандығы оңтүстіктегі және солтүстік-батыстағы жерінің бір бөлігінен
айрылып, оның ықпалы тек Жетісуда сақталып қалды. ТаҺир ханның інісі
Бұйдаштың (1533-1534) тұсында да феодалдық қырқысулар мен соғыстар
тоқталған жоқ.
16 ғ. 2 ж. әлсіреген хандықты біріктіруде Қасым ханның баласы
Ақназар (1538-1580 жж.) өз үлесін қосты. Ноғай Ордасындағы алауыздықты
сәтті пайдаланған ол, Жайық өзенінің сол жағындағы жерді қосып алды. Оның
тұсында Жетісу мен Тянь-Шаньды басып алуды көздеген Моғол ханы Абд- Рашидке
қарсы ұтымды күрес жүргізілді. Ақназар өзара тартыста өзбек ханы Абдулланы
қолдау арқылы Сыр бойындағы қалаларды (Сауран, Түркістан) өзіне бағындырды.
Оның Абдулламен байланысынан қорыққан Ташкенттің ұлыстық әміршісі Баба
сұлтан жансыздары арқылы Ақназарды у беріп өлтірді.
Ақназардың мұрагері Жәдіктің баласы және Жәнібек ханның немересі
қартайған Шығай (1580-1582) болды. Ол өзінің баласы Тәуекелмен (1586-1598
хан болған) бірге Баба сұлтанға қарсы күресінде Бұқар ханы Абдоллаға келді.
Абдолла Шығайға ходжент қаласын сыйға тартып онымен қосылып Баба сұлтанға
қарсы Ұлытау жорығына шығады. Осы жорықта Шығай қайтыс болады. Қазақ
хандығының иелігі енді Тәуекелге көшеді.
Тәуекел хан Орта Азияның сауда орталықтарына шығу үшін
күресті. 1583 жылы ол бұрынырақ Бұқарамен жасалған шартты бұзып, Сыр
бойындағы қалаларды алып, Ташкент, Андижан, Акси, Самарқанд сияқты
қалаларды қазақ хандығына қаратты. Бұқара қаласын қоршауға алған кезде
Тәуекел хан жараланып қаза болды. Одан соң хандыққа Есім хан Шығайұлы (1598-
1628) билік етті. Ол 1598 жылы Бұқарамен бітім шартын жасасты, шарт бойынша
өзбектер бұрын тартып алған Сыр бойы қалалар мен Ташкент қазақ хандығына
бекітіп берілді. Сөйтіп, Сыр бойындағы қалалар үшін, Оңтүстік Қазақстанның
жерін кеңейту үшін бір жарым ғасырға созылған күрес біраз бәсеңдеді.Есім
хан елді жуасытып бағындыру саясатын жүргізді. МСондықтан ол қанға қан, құн
төлеу, барымта алу, құлды сату, зекет, ұшыр жинау, айып салу және т.б.
уағыздады. Халық Есім хан заңдарын "Есім хан салған ескі жол! Деп атады.
16 ғасырда қазақ хандығы солтүстікте құрылған Сібір хандығымен
(орталыпы Түмен) шектесті. 1563 жылы Шайбани әулеті мен Тайбұғы руы
арасындағы ұзақ жылдар бойы жүргізілген күрестен кейін Сібір хандығы
Шайбани әулеті Көшім ханның қолына көшті.
Сібір хандығының халқы түркі тілдес қырық рудан құрылған және угар
тайпаларының жиынтығынан тұрды. Хандықтың негізгі халқы түркі тілдес Сібір
татарлары деген атпен белгілі болды. Сібір хандығы Қазақстанмен саяси және
сауда байланысын жасап тұрды.1552 ж. Ресей Қазан қаласын жаулап алғаннан
кейін, ол Сібір хандығымен көрші болып шықты. 1581 ж. Ермактың сібірге
жорығы басталды. Көшім хан жеңілгенмен, Ермак жеңісті баянды ете алмады, ол
1584 ж,. қаза тапты. Бірақ Сібір хандығы да көтерілмеді. Сөйтіп ол 1598
жылы Ресей құрамына енді.
17 ғ. 2 ж. Қазақ хандығының жағдайы нашар болды. Өзара қырқысты
пайдаланған жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып осы аймақта көшіп
жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұқара әскерлері Ташкентті
алып, қазақтарды ығыстыра бастапан кезде, қазақ хандарының бірі Жәңгір
Бұқар әміршісін жоңғарларға қарсы күресу үшін әскери одақ жасауға көндірді.
Жәңгір жоңғарларға қарсы жорықта 1652 ж. қаза тапты. 17 ғ. 90-ж-да
жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы бәсеңдеді. Бұл кезде қазақ хандығының
нығаюы, қырғыздар мен қазақтар арасындағы одақ және оған қарақалпақтардың
қосылуы күшті жүрді.
1680 ж. Жәңгірдің баласы Тәуке (1680-1718) хан болды. Оның
тұсында Жеті жарғы деген заңдар жинапы құрастырылды. Жеті жарғы
көшпелілердің ел билеу заңы болып табылады. Оның негізгі баптарының
мазмұны: қанға қан алу, яғни біревдің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын
төлеу (ер адамға 1000 қой, әйелге 500); ұрлық, қарақшылық, зорлық-
зомбылыққа өлім жазасы кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы
жеңілдетуге болады; денеге зақым келтірсе, оған сәйкес құн төленеді (бас
бармақ 100 қой, шынашақ 20 қой); егер әйел ерін өлтірсе өлім жазасына
кесіледі (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады,
мұндай қылмысты екіқабат әйел жасаса жазадан босатылады); төре мен қожаның
құны қарашадан 7 есе артық төленеді; егер ері әйелін өлтірсе, әйел құнын
төлейді.
Феодалдық қанау көптеген салық түрін енгізді. Малшыдан зекет,
егіншіден ұшыр жиналды. Ең жоғары басқарушы хандар болды. Олар тек Шыңғыс
тұқымынан шықты. Феодалдық шартты жер иеленушілік, жерге меншіктің тұрақты
түрлері, әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарында, Сыр бойындағы қалалар
аймағында қалыптасты. Олардың сойырғал, иқта, милк, вакуф сияқты түрлері
болды. Ханнан тархандық құқық алып, сыйлық жерді иеленушілер онда тұратын
егіншілерден, қолөнершілерден өз пайдасына салық жинады. Қазақ қоғамын
әлеуметтік-таптық топтарға бөлу негізіне әл-ауқаттылық жағдайынан гөрі,
әлеуметтік шығу тегі негізге алынды. Жоғары аристократтық топ ақсүйектерге
Шыңғыс әулеттері хандар, сұлтандар, оғландар төрелер, қожалар жатты. Ал
басқа халық әл-ауқатына қарамастан қара сүйеккке жатқызылды
Қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары Шалкиіз (15 ғ.),
Доспамбет (16 ғ.), Жиембет (17 ғ.). Қазақтың батырлар жыры тарихи
оқиғаларға құрылған. Мысалы: Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыс, Ер Сайын,
Қамбар батыр дастандары. Ислам діні толық тарады. Араб әліпбиі қолданылды.

Қазақ-жоңғар қатынастары

18 ғасырда қазақтар үз жүзге бөлініп өмір сүріп жатты. Әр жүздің өз
ханы болды. Кіші жүзді Әбілхайыр, Орта жүзде Сәмеке (Шахмұхамед), Ұлы Жүзде
-Жолбарыс, Түркістан қаласын астана еткен Үлкен Орданың ханы Тәуке еді.
Қазақ жерінде орталықтанған мемлекет болмауын көршілері өз пайдасына шешуді
ойлады. Оңтүстік-батыстан Жайық казактарының қолдауымен Еділ бойындағы
башқұрттар, қалмақтар Кіші жүзге тынымсыз шабуыл жасады. Солтүстіктен Сібір
казактары тыным бермеді. Орта Азиядағы Бұқара мен хиуа хандықтары да қазақ
жерінен дәмелі болды. Олардың бәрінен асып түскен жоңғарлар еді.
16 ғасырдың соңында ойраттар(қалмақтар) төрт тайпалық бірлестіктен
тұрды. Олар Тарбағатайдан Шығысқа қарайғы өңірді алып жатқан торғауыттар,
Ертістің жоғары ағысында қоныстанған дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының
маңындағы хошауыттар, Іле өзенінің жоғары жағындағы шоростар еді.Қазақтар
мен ойраттар арасындағы жайылым жер үшін күрес 15 ғасырда-ақ басталды. 16
ғ. соңында ойраттардың шағын бөлігі қазақ ханы Тәуекелге бағынды. 1635 ж.
Хонтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар хандығы құрылды. Қазақ-жоңғар
қатынастары Батур хонтайшы (1634-1654) билік құрған кезде шиеленісе түсті.
Онан кейінгі жоңғар хандары (Сенге, халдан) Оңтүстік қазақстанды, маңызды
сауда жолдары өтетін қалаларды өздеріне қаратуға тырысты.
1718 жылы Тәуке өліп, орнына Болат хан болды. Оның кезінде
қалмақтардың қазақ жеріне жорығы күшейді. Бұл жорықтардың табысты болуына
шведтің артиилерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың әсері күшті болды. 1709
жылы Полтава түбінде орыстардың қолына түскен Ренат Тобыл қаласына айдалды,
осында Ертістің бойында Бухгольцтің экспедициясы құрамында Кереку қаласының
маңында 1715 жылы қалмақтарға тұтқынға түседі. 1733 жылға дейін
қалмақтардың қолында болды. Ол қалмақтарға зеңбірек құюды, баспахана жасап,
әріп құюды үйретеді.Жан-жақты әскери дайындығы бар жоңғарлар 1710-1711 жж.
қазақ жеріне басып кіріп соғыс жүргізді. Олар 1717 жылы жазда Аякөз өзені
жағасында қазақтардың 30 мың жасағын талқандады. Келесі жылы жоңғарлар
қазақтарды Бөген, Шаян, Арыс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.