Жеткіншектердің құрбы - құрдастарымен қарым - қатынас мәселелерінің психологиялық аспектілері
Мазмұны.
Кіріспе.
I. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым . қатынасы мәселелерінің теориялық аспектілері.
I.1. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым . қатынасының мінездемесі.
I.2. Жеткіншектердің ересектермен өзара әрекеті.
II. Қарым . қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің психологиялық ерекшіліктерінің эксперементалды . психологиялық зерттемелері.
2. 1. Қарым . қатынаста қиындық көретін жеткіншектерді
эксперименталды. психологиялық зерттеулерді ұйымдастыру.
2.2. Эксперименталды. психологиялық зерттеулер
әдістемелерінің баяндауы.
2.3. Эксперименталды. психологиялық зерттеулердің қорытындысы
мен талдауы.
Нәтижесі.
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша.
Кіріспе.
I. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым . қатынасы мәселелерінің теориялық аспектілері.
I.1. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым . қатынасының мінездемесі.
I.2. Жеткіншектердің ересектермен өзара әрекеті.
II. Қарым . қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің психологиялық ерекшіліктерінің эксперементалды . психологиялық зерттемелері.
2. 1. Қарым . қатынаста қиындық көретін жеткіншектерді
эксперименталды. психологиялық зерттеулерді ұйымдастыру.
2.2. Эксперименталды. психологиялық зерттеулер
әдістемелерінің баяндауы.
2.3. Эксперименталды. психологиялық зерттеулердің қорытындысы
мен талдауы.
Нәтижесі.
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша.
Мазмұны.
Кіріспе.
I. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым – қатынасы
мәселелерінің теориялық аспектілері.
1. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым – қатынасының
мінездемесі.
2. Жеткіншектердің ересектермен өзара әрекеті.
II. Қарым – қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің
психологиялық ерекшіліктерінің эксперементалды –
психологиялық зерттемелері.
2. 1. Қарым – қатынаста қиындық көретін жеткіншектерді
эксперименталды- психологиялық зерттеулерді ұйымдастыру.
2.2. Эксперименталды- психологиялық зерттеулер
әдістемелерінің баяндауы.
2.3. Эксперименталды- психологиялық зерттеулердің қорытындысы
мен талдауы.
Нәтижесі.
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша.
Кіріспе.
Өзектілігі. Әлеуметтік қоғамда негізгі мәселе ретінде жеткіншек шақтағы
тұлға аралық қарым- қатынас қарастырылады. Тұлға аралық қарым- қатынас
дегеніміз шынайы өмірдегі адамдар арасындағы қарым- қатынас. Ең алдымен,
тұлға аралық қарым- қатынас адамның тұлға ретінде қалыптасуына әсер
етеді. Адам өмір сүріп және әрекеттеніп жүргенде моральді түсініктер,
қылықтарды бағалауға үйреніп, дағдыланады.Соңғы уақытта адам тәртібі мен
оның өмір сүру мәні туралы сұрақтарға қызығушылық өсуде. Жеткіншекте
құрдастарымен, ересектерімен қарым- қатынасының сапалық мінездемесі
өзгеше.
Әрбір жеткіншек өзін қанағаттандыратын ұжымда орын алғысы келеді,
алайда, олайша жаса алмайды. Соңғы кездері жеткіншектердің құрбыларымен
қарым- қатынасының мәселелері ашық қаралуда.
Жеткіншектердің қарым- қатынасының мәселелерінің факторларын білу,
жеткіншектердің өзін- өзі бағалауын дағдылау, тұлға аралық өзара
әрекеттестік жағдайларын анализдеуін үйренуін дамыту, сонымен бірге
адамдармен қарым- қатынасындағы сәйкес тақырыбын коррекциялауға қажет.
Қазіргі мектептердің негізгі мақсаты жеткіншектердің қарым- қатынасын
зерттеу. Жеткіншектердің қарым- қатынасы мәселелері туралы әдебиеттерде
аз берілгендіктен, оған назар аудартпауға болмайды. Жеткіншек шаққа тән
қасиеттерге: жеткіншектің өз мүмкіншіліктерін сезіну, қоршаған ортада өз
орнын табуға талпыныс, өз құқықтарын ересектер арасында қолдануға
мұқтаждықтар жатады. Жеткіншек алдына жаңа қарым- қатынасқа түсу, сонымен
қатар өмірлік жолын анықтау міндеті, осы шақтыңактуалдылығы болып
табылады. Олардың қалай қиындықтармен кездесетіндігі жеткіншектердің
түрлі орталардағы қарым- қатынасы анықтайды. Нәтижесінде жеткіншектердің
қиыншылықтарының психологиялық мәселелері өзекті болып табылады.
Ғылыми жаңалықтағы негізі, бұл дипломдық жұмыстағы Ақтөбедегі
№ 39 орта мектебіндегі жеткіншектердің құрдастармен қарым- қатынасқа
түсуіндегі қиындықтарының психологиялық мінездемесінің толық
қарастырылуы.
Практикалық мәнділігі - дипломдық жұмыстағы қорытындылар,
практикалық психологтің қызыметінде қолдануға болады.
Мақсаты - жеткіншектердің құрдастармен қарым- қатынасындағы
қиындықтардың психологиялық мінездемесін зерттеу.
Зерттеуде келесі міндеттер орындалады:
1. Психологиялық әдебиеттердегі жеткіншектердің құрдастарымен қарым –
қатынас мәселелердің теориялық анализі.
2. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым–қатынасының ерекшеліктерін ашу.
3. Қарым – қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің психологиялық
портретін баяндау.
Ғылыми болжам: Құрдастармен қарым-қатынаста қиындық көретін жетіншектер
коммуникативті және ұйымдастыру қабілеттілігі төмен, ал ситуативті және
жеке адамдық мазасыздығы жоғары ерекшеліктерге ие. Бұл жеткіншектің
социометрикалық мәртебесіне әсер тигізеді.
Дипломдық жұмыстың пәні негізінде жеткіншектің қарым-қатынаста кездесетін
қиындықтарды қарастыру.
Дипломдық жұмыс обьектісі ретінде 14-15 жастағы жеткіншектер алынды.
Дипломдық жұмыс зерттелудегі әдістерге Социометрия Д. Морено;
мазасыздықты зерттеуге арналған тест, Спилберг сауалнамасы;
коммуникативтік және ұйымдастыру қабілеттілігін зерттеу әдісі КОС-1
жатады.
Дипломдыұ жұмыс құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден, қосымшадан тұрады.
I. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым – қатынасы
мәселелерінің теориялық аспектілері.
1. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым – қатынасының
мінездемесі.
Жеке адам дамуының негізгі және жалпы шарты болып, қарым-қатынас болып
табылады. Қарым-қатынаста өсіп жатқан адам әлеуметтенуі сонымен бірге жеке
адам ретінде қалыптасуы жүреді. 1. 103б И.С.Кон бойынша өтпелі шақта ата-
аналары мен мұғалімдерімен, жалпы ересек адамдармен қарым-қатынасқа
бейімделуі жүреді. Бұндай бейімделу әрбір жеткіншекте әртүрлі жүреді.
Біреуінде жылдам, ал келесінде баяу, түрлі әрекет өрісінде де әрқилы
байқалады. Ересек адамдар мен құрдастарының беделі де әрқилы. 2. 128 б
Т.В. Драгунова мен Д.Б. Эльконин әлеуметтік қарым-қатынасының нормаларын
емдеуден басталады. Жеткіншекті 1-2 кластағы оқушы позициясы
қанағаттандырмайды. Әлеуметтік ортада өз орнын табуға ұмтылатын жеткіншек
өз ісінің дұрыстығын дәлелдеп беруге талпынады. Бақылау кезінде
жеткіншектің жеке адам ретінде дамуының негізгі қарым-қатынаста екнін
көруге болады. 3. 317б.
Құрдастарымен қарым-қатынас қажеттілігі балаларда ерте басталып өсе келе
күшее түседі, А.В. Мудриктің анықтауы бойынша мектепке дейінгі шақта,
құрдастары мен қарым-қатынасы баланың коммуникативті қабілеті мен өзіндік
санасына әсер етеді. Жеткіншектің тәртібі ұжымды топтық болып табылады.
Біріншіден: құрдастармен қарым-қатынас мәліметтердің ерекше өзегі, бұл
арқылы жеткіншектер ата-аналардан белгілі себептермен ала алмаған
мәліметтерді ала алады.
Екіншіден: тұлғааралық қарым-қатынастың өекті түрі. Топтық ойындар мен
түрлі бірлескен іс-әрекеттер әлеуметтік қарым-қатынасқа дағдылануына негіз
болады. Бұл жеткіншектің ұжымдық тәртібіне бағыну, өз құқығын қорғауға,
үйренуге мүмкіндік береді. Құрдастарынан тыс қарым-қатынаста балалар
ересектерге тән коммуникативті қасиеттерді ұстана алмайды.
Үшіншіден бұл эмоционалды қатынастың өзекті түрі. Топқа енуі, жолдастық
өзара көмек жеткіншекке ересектерден тәуелсіз болуына ғана әсер етпей,
сонымен бірге эмоционалды тұрақтылық пен сәттілікті қамтамсыз етеді.
Ф. Райх атап кеткендей жеткіншек шақта жақсы жолдастарды емденуге
мұқтаждық аса байқалады. Жеткіншек шақта жастық ерекшелікке көп мән
берілмей, жолдастарды таңдау ойындар, жалпы қызығушылықтардың бірдей
болуына байланысты болып келеді. Олар сенімді жоғалтуы немесе қайта емденуі
мүмкін, ал эмоционалды қатынас маңызды орын алады. Эмоционалды қажеттілік
құрдастармен қарым-қатынасқа түсінуінде қанағаттанбауы мүмкін. Бала
қанағаттануды ата-анлардан іздейді. Солардан бала мақтауды, махаббатты
күтеді.
Егерде баланы одан айырса, ол жолдастары мен өзге ересектер көмегімен
эмоционалды қжеттілікті толтырады. Ал жеткіншек кезеңде өзгеріс пайда
болады. Жаңа сезімдер пайда болып ата-анадан тәуелсіз болуға, бостандық
емденуге тырысад. Жеткіншектер өз құрдастарына талпынады. 5. 339 б
Д.И. Фельштейн еңбегінде жеткіншектің құрдастары мен ересектер
арасындағы қарым-қатынастың қажетті іс-әрекет процесінде алатын орны туралы
айтылған. Бұл жерде жеке-даралық стихиялы топтық, әлеуметтік бейімделу
сияқты қарым-қатынас түрлерінің психологиялық мәнділігіне назар аударады.
Өйткені оларсыз әлеуметтік бейімделудегі қарым-қатынастың түрлерінің
мәнділігін анықтау қиынға соғады. Бұндай қарым-қатынас өзге адамдарға
пайда әкелуге, қоғамаға жақсылық жасау қажеттілігін дамытуды болжайды. Өсіп
келе жатқан адамның сәбилік шақтан, ересек шақта да негізгі қажеттілігі,
қоғамда өз орнын анықтау.1. 31б.
В.С. Мухинаның ойынша ересектік шақта құрдастармен болатын қарым-қатынас
өзге мәнде болады. Жеткіншектер әлеуметтік қарым-қатынастың мектебінен
өтіп, қарым-қатынастың түрлі тәсілдерін игереді. Бір бірімен қарым-
қатынаста жеткіншектер өзіне және құрдастарына бағытталған рефлексияға
үйренеді. Жеткіншек үшін өзара құштарлық, қоршағаны біріге түсіну өзіндік
бағаны қалыптастырады. Қарым-қатынасқа деген құштарлық соншалық, балалар
сабақтарын, үйдегі міндеттерін ұмытады. Балалық шақтағы ата-анамен болған
эмоционалды байланыс, сатысыз байланысқа айналады. Өз жоспарлары мен
сырларын ата-анаға емес, емденген жолдасына сенеді. Жолдастары мен
достарына тіл тигізбейді. Жеке досының жағымды болсын, жағымсыз болсын
жақтарын талқыға салғызбайды, өйткені ол таңдау құқығына қастандық ретінде
қабылданады.
Құрдастарымен қарым-қатынасында жеткіншек өзінің тұлға ретінде дамуын
жүзеге асыруға тырысады. Бұл үшін өзіндік жауапкершілік қажет. Есеюге
құқығы бар екенін дәлелдеу үшін, өзінің бостандығын қорғайды. Осы сәтте
жеткіншек ата-анасына қарама-қайшы позицияны ұстанады. Жеткіншектердің даму
деңгейлеріне байланысты өзіндік ар-намыс кодекстері дамиды. Әрине, заңдар
мен ережелер ересектерден алынады. Бірақ, әркім қалайша өзінің ар-намысын
қорғайды, бостандығын қалай сақтайды барлығына мән беріледі, бақыланады.
Бұл жерде сенімділік, шыншылдық бағаланады, ал өз сөзіне тұрмау, опасыздық
жазаланады.
Қарым-қатынастағы бейімделушілік, ересектердің бейімделуімен сәйкес келеді.
Бірақ, құрдастардың қылығын бағалау максималды және эмоционалды жүреді.
Қоршаған орта сияқты, жеткіншектердің қарым-қатынастағы бейімделу әдісі
әртүрлі. Алайда, бұндай бейімделушілікке әсер ететін құрдастарға деген
қажеттілік пен жалғыздықтан қорқыныш сезімі. Бұл сәтте жеткіншек өзін
жалғыз санайды, мазасыздық сезімі туындайды. Ал егер құрдастарымен қарым-
қатынас сәттә болса, жеткіншек өзін бақытты сезінеді. 6. 368-371
Ұжымның оқушыға деген тигізетін әсері , ең алдымен оқушының сыныппен
орныққан үйлесімділікке байланысты. Жеткіншек шақта қарым-қатынастың
таңдауы өседі. 3.360 б, Бұл балалық ұжымның құрылымдық даралауына
әкеледі, өсе келе сыныптағы сәтсіз орныққан оқушылар саны өсе береді.7.
239 . Статустың төмендегі сыныптағы оқушы үшін жағымсыз зардабын тигізеді;
мазасыздық, агрессивтілік, оқушының невротизациясына әкеледі.
Осыған байланысты оқушының статусын анықтау ғылыми-практикалық міндет болып
табылады. Топтағы оқушының орны ұнау немесе ұнмау құрылымының негізі болып
табылады, бұл социометрикалық статуспен баяндалады. 8. 64 б.
Түрлі авторлармен сныптағы сәтсіз орынға ие болатын жеткіншектер
ерекшеліктері берілген. Қайшылықтардың негізгі себептері топтың әр
мүшесінің даралық мінезінің акцентуациясына назар аудара авторлар, бірігу
іс-әрекетінің ерекшелігін, құндылықтар мен нормалар құрылымына мән
бермейді.
Тұлғааралық қарым-қатынастың дамуы, ең алдымен, топтың даму деңгейіне
байланысты.9.256 б
Сонымен, қарым-қатынас жеткіншек шақтың негізгі мақсаты болып табылады.
Біріншіден: құрдастармен қарым-қатынас мәліметтердің ерекше өзегі. Осынвң
көмегі арқылы ата-анадан ала алмаған мәліметтерді ала алады.
Екіншіден, тұлғааралық қарым-қатынастың өзекті түрі. Іс-әрекетті бірігіп
орындау, әлеуметтік өзара әрекеттестікке дағдылануды, ұжымдық тәртібіне
бағынуға, үйренуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден, бұл эмоционалды қатынастың өзекті түрі. Топқа енетін сезіну,
жеткіншектің сәтті және тұрақтылықты сезінуге мүмкіндік береді.
Жеткіншектердің қарама-қарсы жыныспен қарым-қатынасының психологиялық
ерекшеліктерін анализдеуге арналған жұмыстарға көшейік.
2. Жеткіншектердің қарама- қарсы жыныспен қарым – қатынасының
психологиялық ерекшеліктері.
Жеткіншектің есею шағында, өзін ересекпін деп санауында ересектік қарым-
қатынастың жаңа жағын игеруге соқтырады. Бұған итермелейтін В.С Мухина
бойынша дененің дамуы, жеткіншектердің ересекпен ұқсастығы болып табылады.
Айтылған факторлар ер бала мен қыз баланың арасындағы қарым-қатынасының
өзгеруіне әкеледі. Осыған юбайланысты жеткіншек үшін өзгелердің көзқарасы
мәнді орын алады. Ең алдымен сырт бейнесі: бет әлпеті, жыныстық
идентификация тән. жеке тартымдылығы маңызды орын алады. Бұл құрдастар
арасында да алғашқы деңгейлі мәнде болады.
Ербалалар мен қыз балалардың арасындағы ерекшелік түрлі қиналыстар
туғызады. Қыз балалар физикалық дамуды да алда болады, олар ұзындау, әрі
ірілеу болуы мүмкін. 6.375 б
Кон И.С. бойынша, жеткіншек шақтағы махаббатқа деген талпыныс өзін
жоғалту, тәуелді болу қорқынышы сезімімен байланысты. Қыз балалар өзінің
еліктеуін жасырады. Бұл ішкі тұлғалық қарама-қайшылықтарды жеңу, ер балалар
мен қыз балалардың қоршаған ортадағы алатын орнына байланысты. Әрине, қыз
балалар мен ер балалар арасындағы психологиялық аралықты сақтау қиынға
соғады. Алғашқы психологиялық жақындық өз жынысын зерттеуден басталады, бұл
қиналыстармен байланысты. Қыз балалаар ер балалармен қарым-қатынаста
өздерін сенімді, әрі емін-еркін сезінеді. Осы сәтте қыз балалармен ер
балалар арасындағы достық болуы мүмкін. 2.228 б
В. С. Мухинаның айтуынша, әрбір жеткіншектің қарама-қарсы жынысқа деген
қызығушылығы түрлі болады. Мысалы кейбір ер балалар өзіне назар аударуы
үшін бұзақылық жасайды. Ал қыз балалар мән бермеуге тырысады, ер балаларға
ренжімейді.
Кейіннен қарым-қатынаста өзгерістер болып, күрделене түседі. Қарым-
қатынастағы тікейлік жоғалады. Көбіне қарама-қарсы жынысқа деген
толғаусыздық көрсетеді немесе қарым-қатынаста ұялшақтық білдіреді. Бұл
кезде қарама-қарсы жынысқа деген сүйіспеншілік сезімі туындайды.
Қарама-қарсы жынысқа деген қызығушылық күшейе түседі, алайда, ер балалар
мен қыз балалар арасында үлкен жекелеушілік пайда болады. Бұл сәтте қарым-
қатынас өзіне ұнайтын адамға бағытталады. Қыз балаларда бұндай қызығушылық
ертерек басталады: көбіне өзіне ұнайтын ер бала туралы тек өз жақын досына
ғана айтады. Бір біріне деген ұнату сезімі ортақ болса да, жеткіншектер
достық сезімін білдірмейді, өйткені, құрдастарының жағынан мазақ болады деп
ойлайды. Жеткіншектердің ересектеуі арасындағы қарым-қатынас ашық болады.
Қарым-қатынас жынысқа деген құштарлық, күшейтілген мәнде болады, оған үлкен
көңіл бөлінеді. Егер де түсініспеушілік болған жағдайда, эмоционалды
жағымсыздықтың дамуына себеп болады.
Жеткіншектің қарама-қарсы жыныс құрдастарына құштарлығы, өзге адамдардың
қылықтары мен қиналыстарын бағалауға, даралануға қабілеттілігі мен
рефлексияның дамуына мүмкіндік береді. өзге адамға деген алғашқы
қызығушылық құрдастармен өзгелерді қабылдауға негіз болады. Бірте-бірте
өзгелердің қасиетін анықтау арқылы, өзін бағалауға мүмкіншілік алады. өз
қиналыстарын тікелей түсінуге себепші болатын, қарама-қарсы жыныс
құрдасымен орныққан қарым-қатынас. 10.375-376
Романтикалқ қарым-қатынастың орнығуы Краковский А.П. бойынша, бірге
өткізген уақытқа байланысты: музей, театр, киноға бару. Жеткіншектер
өздерін белгілі кейіпкерлерге ұқсатып, соған ұқсауға талпынады. Біреулерін
бұл ұялтады, ал біреулері бұны мақтан тұтады. Көзқарас негізгі бағаға ие
болады: Мен оған ұнаймын! Ол маған қарады! бір-біріне деген күлімдеу бір-
біріне міндетті етеді. Егер өзіне жауап ала алмаған жағдайда жеткіншек
үлкен қиналысқа ұшырайды. Қыз балаларда қиналыс көз жасымен аяқталады:
ол мені сүймейді!
Жанасу үлкен мәнді емденеді. Романтикалық қарым-қатынас қарама –қарсы жыныс
туралы армандар мен фантазияларды тудырады, бұл жерде үміт ақталады.
Армандар мен фантазиялар рефлексия мен балылдықты дамытады. Фантазияларында
жеткіншек әрекеттенуге үйренеді. Әрине, сүйіспеншілік, шынайы махаббат
болуы мүмкін. Бұл жағдай сирек кездеседі.
Көптеген жеткіншектер сезімін ашық және айқын көрсетпейді. әрине, оларда
әсемдікті армандайды. Көбіне өзгелерге көрсетпей өз сүйгенін сыртынан
бақылайды. Бұндай жеткіншектердің сүйіспеншілігі уақытша болады. Көбінесе,
жеткіншек өзінің арманына ғашық болады. Алғашқы сезімдер есейген шақта да
көптеген адамдар еске алады, өйткені, олар жас жанға күшті әсер қалдырады.
11.270-72 б.
Сонымен, жеткіншек шақта денелі даму жүріп, жеткіншек өзін ересектермен
ұқсатады. Бұның бәрі, ер баламен қыз балаларда бір-біріне қызығушылық пайда
болуына әкеледі. Оның нәтижесінде жеткіншектер өзгелердің қылықтарын
бағалай алады. Бұл адамдарды қабылдауға мүмкіншілік береді.
3. Жеткіншектердің ересектермен өзара іс-әрекеті.
Жеткіншектердің қарама- қарсы жыныспен қарым – қатынасының
психологиялық ерекшеліктері.
Жеткіншектің негізгі ерекшеліктері И:С. Кон бойынша, ересектермен қарым-
қатнасының згеруі. Біз ересектерміз - жеткіншектер рефлексиясының негізгі
тақырыбы. Әрине, біз түсінігі балалық шақта да кездеседі. Бірақ балалар
екі дүниені айыра біледі – ересектер мен балалар дүниесін, сонымен бірге
олардың дүниесі тең емес екенін біледі. Ал жеткіншектер мен осы дүниелердің
қақ ортасында орналасқан, дәл орналасу жеткіншектің психологиясын, өзіндік
танымын қалыптастырады.
Отандық психологтар, Л.С Выготскийден бастап жеткіншек шақтың негізі –
ересектің сенімнің қалыптасуы деп санайды. Алайда, ересектік құндылықтарға
назар аударады, жеткіншектің баламын деп сезінуіне әкеледі. Әрине, балаға
қарағанда өзін жетілдіруге талпынады. Осы жерден қарама-қайшылық туындайды-
жеткіншек өзін ересек деп есептейді, бірақ ересектен даму деңгейі төмен
екенін біледі. 2.128 б
Өтпелі шақтың негізгі қажеттілігі ересектерден тәуелсіз болуға талпыну,
ата-анадан, мұғалімнен бақылауынан шығу.
Әлеуметтіктің негізгі әсері болып жеткіншектің, ата-аналарнының қарым-
қатынасы болып табылады. Жанұядағы жағдай баланың өмірлік жолын анықтайды.
Балаға тек саналы әсер ету ғана емес, жанұядағы атмосфера да әсер етеді.
Бұл әсер ету бала дамыған сайын жинала береді. Барлық әлеуметтік
психологиялық тәртіптің аспектілерінің негізін жеткіншектің жанұячындағы
қарым-қатынасы анықтайды. Жанұядағы қарым-қатынас жеткіншектің дамуына
әсер етеді. Жанұядағы жағымсыз жағдайлар, қиын жеткіншектің дамуына
әкеледі. Ата-аналардың жеткіншекке әсер етудің бірнеше механизмі бар:
1. Нығайту – баланы қолдау немесе құқық орнату.
2. Идентификация – бала ата-анасына ұқсауға талпынады.
3. Түсінушілік – баланың жан дүниесін түсіну, оның өзіндік сансын
дамытады.
Сонымен қатар, эмоционалды тонмен бірге ата-ананың балаға берген тәртәбә де
маңызды. Бұл процесс күрделі. Әрине тәуелсіздік баланың ата-анамен арасында
орныққан қарым-қатынасына байланысты, соның ішінде ата-анасына деген достық
жне махаббат сенімі, жанұяда қалыптасқан құндылықтарға олардың қаншалықты
нақты болғанына байланысты. Баланың эмоционалды құштарлығы, оның ата-анаға
бұрын болған тәуелсіздігіне байланысты, көбіне ана әкеге қарағанда
жақынырақ болады. Жеткіншек өскен сайын бұндай тәуелділік баланы қиналтады.
Ата-ананың махаббатының аздығы жағымсыз әсер қалдырады, алайда, жағымды
эмоцияның аса көптігі де балаға зиян келтіреді. Ішкі дүниесін билеуге
кедергі етеді. Аса қатты өз баласын сүйетін ана, баланың жеке дамуына
әсерін тигізеді. Мысалы: ер бала өсе келе ата-анасына тәуелді, әрі
агрессивті, әрі пассивті болуы мүмкін. Кейде жеткіншек өзін ата-анасына
керегім жоқ деп санайды. Жеткіншектерді түсіну үшін оның ересектермен
қалыптасқан қарым-қатынасының функциясының өзгеруіне көңіл аударған жөн.
Бала үшін ата-ана бірнеше мағынаға ие:
- эмоционалды жылулық пен қолдаудың бастамасы;
- билік, игілік, жазалау, мадақтау көзі;
- ұқсаудың үлгісі, ақылдың негізін іске асырушы;
- ересек дос және кеңесші.
Бұл функциялар мен психологиялық маңызы өсе келе өзгереді. Жеткіншек шақ –
ата-анадан тәуелсіз болу периоды. Тәуелсіздік эмоционалды болуы мүмкін.
Яғни,жақын, әрі жылы қарым-қатынас (ата-ананың махаббаты) болуы мүмкін
немесе қайшы алыс, тіпті дұшпандылыққа жеткізуі мүмкін.
Алғашқы жағдайда негізгі тәсілдер ретінде назар мен мадақтау болса,
екінші жағдайда қаталдық пен жазалау қолданылады. Ата-ананың нәтижесінде
бала жоғары өзіндік силастыққа, өзге адамдарға достық қарым-қатынасқа
дайын болады, сонымен бірге жағымды, әрә тұрақты мен образын емденеді.
Жеткіншек пен ата-ана арасында жағымды қарым-қатыныс орнығуы, ата-ананың
баламен қарым-қатынасы негізінде қандай стиль таңдайды соған байланысты. Ең
қолайлы – демократиялық стиль тәрбиесі. Бұл стиль баланың өз бетті,
белсенді, әлеуметтену процесінде жауапкершілікті келеді.
Авторитарлы стиль – балада ата-анадан бөлектенуге итермелейді, жанұяда
өзін ұнамсзбын деген сенімді тудырады.
Өзіндік өсу функциясы билік етудің өсу барысында төменгі деңгейде
болады. Жоғары сынып оқушылардың таңду жоғары болады. Олар өзіне жолдас
таңдай алады, өз бос уақытын үлестіре алады. Жалпы заңдылық: Егер
жеткіншектің ересектермен қарым-қатынасы нашар болған жағдайда жеткіншек өз
құрдастарына тәуелді болады, ересектерден алшақтау жүзеге асады. 12.150-
155 б.
Сонымен, И.С.Кон жеткіншектердің шақтық негізгі ерекшелігі – ересектік
сезімнің туындауы. Жеткіншекке әсер ететін жанұядағы тәртіп.
Ф. Райс айтуынша, құрдастармен қарым-қатынас нәтижесінде жеткіншекте
жандүниесінде қиыншылықтар туғызады. Жеткіншек өз құрдастарымен теңдес
болуға тырысады. Бұл қарым-қатынас жеткіншектің өзіндік бағасын анықтауға
әсер етеді. Әсіресе, ер балалармен қыз балалар ерте жеткіншек шақта
өздерінің құрдастарына ұқсауға тырысады. Егер құрдастар жеткіншекті қабыл
алмаса, жеткіншек наркоманияға, депрессияға ұшырайды. Ере жеткіншек шақта
баланың стресске ұшырауының мүмкіндігі өте жоғары. Жеткіншек шақта негізгі
мәселесі – жалғыздық. Олар өзінің күйін бостықпен, оқшауланумен
салыстырады. Жас адамдар өздеріне мән аударта алмаған жағдайда, өзін
сенімсіз санайды – осыны олар жалғыздық деп біледі. Жеткіншектің
жалғыздықтығ п.б. негізгі себептеріне: қоршаған ортада өзін ұстай алмау
жатады. Жабысқақтық - өзін сенімді, әрі қорғанышта сезінеді. 13.68б.
Жеткіншек қарым-қатынасының қиынықтар негізі, Т.В. Драгунованың айтуынша
жанұядағы диструктивті қарым-қатынасы тәртіптің жетіспеушілігі,
жеткіншектің психикалық дамуындағы индивидуалды – психологиялық өзгерістер.
Крнфликтті тәртіптің пайда болуы жеткіншектің психикасындағы жастық
өзгерісіне және индивидуалды көңіл аудармауынан басталады. 14.61б.
Жеткіншектің конфликтті жағдайға енуіні бірден бір себебі жеткіншектің
өзін өзі бағалау, өзгелердің көмегімен өзін таныту. Бұл жағдайда жеткіншек
әрбір жағдайға негативті көзқараста болады. Кейбіреулері өзін өзгелерден
төмен санайды, өзі туралы айтылған сынды ауыр қабылдайды. Кейбіреулері
оқшауланудан қорқып, қысылыс күйге түспес үшін, әрекетке бармайды.
Мазасыздықты жеңе білдіретін жеткіншектерге қарым-қатынасқа түсу қиын.
Кейбіреуі ешкімге сенім білдірмейді сондықтан жақындыққа бармайды. Бұндай
жеткіншектер эмоционалды жақындықпен контакттен алшақ болады. Ата-анасынан
қолдау көрмеген балаларме қарым-қатынасқа түсу қиынға соғады.
Жеткіншектер жалғыздықтан алшақ болу үшін, түрлі жолды іздейді.өздері
тәуелсіздеуі өздерінің алдына мақсат қойып, соған жетпеуге тырысады.
Әрекетке еніп, олар өз ойларын ауыстырады, осының нәтижесінде
қанағаттанушылық алады. Ал тәуелділері болса қарым-қатынасқа түсуге,
достары арасында болуға тырысады. Ерте жеткіншек шақта қарым-қатынас
моционалды, ал кейде конфликтілерге әкеледі, бұл қажеттілік қарым-қатынаста
қанағаттанбаған жағдайда болады. Жеткіншектер жолдас табу кезінде қателесуі
мүмкін. Егер жеткіншек дос іздеуде эгоистік сезімді қолдаса, бұл қарым-
қатынас қиындық удырады. Егер әлеуметтік жағдайда тұрақсыз жеткіншек
қажеттілігі қанағаттанбас, жағымсыз эмоция шығып отырады, қарым-қатынас
тоқталады.
Орташа жеткіншек шақтағы балалардың негізгі мақсаты – қызықтырған топ
мүшелеріні алдында құрметті иелену, бұл сәтте жеткіншектер сезімтал, әрі
сынды сезіммен қабылдайды. Олар үшін қоршаған адамдар көзқарасына көп мән
береді, өйткені, олардың өзіндір бағасы қоршаған ортаның пікіріне
байланысты.
Кіші жеткіншек шақтағы балалар көбіне ұялшақтық білдіреді. Осы шақта
жеткіншектерін өздерін терең түсінуге тырысады, сонымен бірге қарама-қарсы
жынысқа деген қызығушылық анықталып, қандай да бір топтың мүшесі болуға
талпынады.өздерін өзгелерден кемдеу болудан қорқады, назар аудармауға
тырысады. Ұялшақтықтың пайда болу себебі:
Қоршаған ортаның жеткіншекті жағымсыз жағынан бағалауы, сонымен бірге
оқшаланудан қоқады.
Ұялшақтық білдіретін жеткіншектер наркотиктерді қабылдауға бейім келеді,
осының көмегімен олар өзінің ұмытшақтық езімін жеңуге тырысады.
Ұмытшақтықтың негізгі себебінің бірі жеке адамның кемістігі болып табылады
(мысалы: түр–елбетінің сүйкімсіз болуы). Ұмытшақтығынан олар қарым-
қатынасқа түсуден бас тартады. 15.351 б
К. Левиннің жеке адам аралық конфликтілерге түсудің теориялық және
эксперименталды зерттеулері көрсеткендей конфликтілердің пайда болу себебі:
адам қажеттілігінің, және сыртқы амалсыз жағдайлардың сәйкес келмеуі. Егер
ересек адам күш көрсетіп билік ететін болса, бала осынай жағдайға түседі.
Қажеттілік қанағаттанбаған жағдайда конфликт өсе береді.
Индивидуалды қажеттіліктің қанағатануының басты негізі – еркін кеңістікте
өмір сүру. К. Левин ойынша қазіргі қоғам екіге бөлінеді: ересектер тобы мен
балалар тобы. Ал жеткіншектердің орналасқан жері маргинальді болып
табылады. Жеткіншек өзін бала тобына жтқызғысы келмейді, ал ересектер тобы
оны қабылдамайды.
Балалық пен ересектің ортасында орналасқан жеткіншек ішкі және сыртқы
конфликтілерге түсіп отырады. Сонымен бірге, индивидуалды ересек мәселесі
қарстырылады: орта статистикалық жеткіншек түсінігі жоқ. Жалпы
заңдылықтар тек индивидуалды вариациялар арқылы белгіленеді, олар тек
жеткіншекті қоршаған ортаға ғана байланысты емес, тұлғалық ерекше
байланыста. 13.23б.
Психологтардың еңбегінде жеткіншектік комплекс, пубертатты дағдары
деген түсініктерді кездестіруге болады. Алғашқысында – жеткіншектің
психологиялық ерекшеліктерін қамтыса, екіншісінде – тәртібіндегі
өзгерістерін қамтиды. Жеткіншектің комлексінің пайда болуы, қоршаған ортаға
әсер етуге талпынысы. 17.45б.
Жеткіншектік шақ М.М. Рыбакованың айтуынша ересектер мен балалар қарым-
қатынасының шиеленісуінің қатайуы, бұл әлеуметтік жағдайдың дамуымен
анықталады жеткіншек-жеткіншек, жеткіншек-ересек арақатынасында жүреді.
Жеткіншектер арасындағы конфликттерінің орнығуы лидерлікті емденуге
талпынысы нәтижесінде жүреді. Конфликтінің негізгі факторлары: статус,
өзіндік баға, талаптану деңгейі. 18.11б.
Құрдастармен қарым-қатынастарында мәжбүрлі, сыпайылы деп аталатын
балалар тобы бар. Бұндай адамдар өзгелердің жеңістерін жоққа шығаруға
тырысады. өздерінен артық санайтын балаларға қызғанышпен қарайды. Сонмен
бірге, өзіндік бағалау қасиеті төмен бола тұра, өзгенің жеңісімен
жеңілісіне адекватты түрде қарайтын балалар тобы бар.
Мәжбүрлі сыпайылы қарым-қатынасты таңдайтын балалардың достығы
міндетті түрде топпен жақсы қабылданатын балалармен құрылады. Ал оның досы
болса, оның қандай екенін білмейді де. Психологияда бұл құбылыс
жабысқақтық эффектісі деп те аталады. Мұнда негативті балалау басымырақ
болады. 21.121б.
10-15 жастағы жеткіншекке тән қасиет өзін қоғамда орын табуға талпыныс,
ересектер алдында өз құқығын, мүмкіншілігін дәлелдеуге тырысу. Алғашқы
кезеде балалар ересектерден қолдау алуға тырысады. Кіші жеткіншек тек қана
ересектер алдында бірдей құқылы болуға тырысады. ( мысалы: мен ересектер
сияқты киінгім келеді). Ал кейбіреулерге жаңа мүмкіншіліктерді иемденуге
тырысады. Ал үшіншілері ересектермен бірге теңдес болғысы келеді.(
Фельдштейн. Д.И.,1994)
Жеткіншектің өзіндік бағалауының жоғары болуы, оның тәуелсіз болуын,
өзбеттілігін анықтайды. Егер құқықтық мүмкіншілігі жете бағалаушылық жиі
конфликті жағдайлардың тууына себепші болады.
Жеткіншектің құрдастарына қарым-қатынасқа түсу барысынды, құрдастарымен
қабылданбаймын деген қорқыныш болады. Жеткіншектің эмоционалды сәттілігі
ұжымдағы алатын орнымен, құрдастарына деген көзқараспен байланысты болып
келеді. Топталу тенденциясы анықталады, жеткіншек лидердің артынан жүруге
дайын болады.
Ар-намыс, принцип түсініктері интенсивті дамуда болады. Жеткіншектерде тек
өзіне тән сұраныстар мен нормалар жүйесі қалыптасады, бұл талаптар мен
сұранымдар ересек адамдардың нормалық жүйелеріне ұқсас болып келеді. Ең
маңызды сәттердің бірі: өзіндік сана мен өзіндік бағаның жетіле бастауы.
Жеткіншектерде өзіне деген қызығушылығы жеке адамдық қасиеттері, өздерін
өзгелерменсалыстыру мазасыздықтарын түсіну құрылымдары жүзеге асады.
Өзіндік бағалау, өзге адамдарды бағалап, соларменсалыстырудан басталады.
Өзіндік бағалаудың негізгі іс-әрекеттің өнімділігіне байланысты болады.
Кіші жеткіншек шақта негізгі өзіндік бағалау өзгелердің сонымен жүзеге
асса, кейіннен тек өзінің әрекетін бағалау жүзеге асады. Өзіндік бағалауда
ар-намыстың анықталуы, қоршаған ортаға деген көзқарас, өз мүмкіншілігін
пайдалана білу маңызды орын алады. Сыртқы бағалауды қабылдау шиеленесе
түсп, жеткіншектің өз қасиеттерін бағалау негізгі мақсатқа айналады. Жас
өсе келе өзін тани бастауда, адам өзгелерге қаралды. өзгелерге назар аудару
олармен салыстыру, өзін танып, білудің жалпы қажеттілігі болып табылады.
Көптеген зерттемелер көрсеткендей өзіндік бағалаудың жағымды жақтары,
бұл жеке адамның дамуының қарапайым дамуы. Негізгі өзіндік бағалау кіші
мектеп шақтан жеткіншек шаққа көшу кезеңінде жүреді.
Егер жеткіншектің өзіндік бағасымен қажеттіліктері сәйкес келмеген
жағдайда күрделі аффективті қиналыстарға әкеледі, адекватты емес
реакцияларға, сонымен бірге агрессивтілікке, сенімділікке сенімсіздікке,
қырсықтыққа әкеледі. 12-17 жас аралығында қарым-қатынасқа деген қызығушылық
өседі, адамдармен қарым-қатынасқа деген қызығушылық өседі, адамдармен қарым-
қатынас оңай жүзеге асады. Бұл шақта кейбір мінез акцентуациясының
ерекшеліктері анықталады. Бұндай акцентуациялар паталогиялық болғанмен,
кейбір психикалық ауытқуларға әкелу мүмкін. Әрине, жеткіншек шақтың
қиындықтары барлық жастық шаққа тән емес. Жеткіншек шақтың кризисі оңай
өтеді, егер жеткіншектің тұлғалық қызығушылықтары анықталып тәртіптік
мотиві тұрақты болса. Егер жеткіншектің тұлғалық қызығушылықтары
қанағаттанған болса, олар тұрақтала түседі. Оларға мысалы: танымдық,
эстетикалық, қызығушылықтары жатады. Мұндай қызығушылықтары жатады. Мұндай
қызығушылықтардың қанағаттануы, мақсаттардың құрылымына байланысты.
Жеткіншектің жеке адамдық қызығушылықтардың тұрақтылығы, оның мақсаты
болуына әсер етеді.
Жеткіншектің қиын сәттері өзіндік анықтау терминімен анықталады.
Жеткіншекті шақтан ерте ересектік шаққа көшу барысында, ішкі позициялар
өзгереді, жастықтың негізгі мәселесі – мамандық таңдау өмірлік жолын құру
маңызды орын алады.26. 228-229.
Балалардың қарым-қатынасының интенсивті дамуының интенсивті дамуы
жеткіншек шаққа сәйкес келеді. Жеткіншектің балалық қызығушылық орбитасынан
шығуы, қоршаған ортамен түсуге итермелейді. Ол өзіне кішкентай бала сияқты
көңіл аударғысы келмейді. Ол ересектерден өзінің ересектік құқықтарын
мойындатуға тырысады. Ересектердің түсініспеушілігіне қарсылық білдіреді.
Егер бұны ересек түсінетін болса, бұл мәселе конфликтісіз шешілуі мүмкін.
Егер ол жүзеге аспаса, бұл ішкі, әрі сыртқы кофликттерден туғызады.
Жеткіншек шақ деген кезде біз жеткіншекті де, ересекті де қарастырамыз.
Егер конфликттік жағдай пайда болса ересек адам жеткіншекпен қарым-
қатынасқа түсу барысында стилін өзгертуі керек. Әрине, бұл жеткіншекке
қарым-қатынаста еркіндік беру деп саналады. Әрине, жеткіншектің бойындағы
балалық қасиеттер, қарым-қатынас кезінде жауаптылық пен өзбеттілігін толық
жеткізе алмайлды. Қарым-қатынас кезінде, алайда, жеткіншек қарсылық
білдіріп тұрады.
Бұндай қарсылық жеткіншектің тұлғалық дамуына әсерін тигізеді, сонымен
бірге тұрақты тұлғалық конфликттің пайда болуына әкелуі мүмкін. Жеткіншекте
оқшалану, қоршаған ортаға апатия күйінің пайда болуына әкеледі.
Конфликтілік жағдайды шешу үшін ересектермен жеткіншек арасында
түсінушілік, сенімділікті дамыту керек. Бұл үшін жеткіншікке белгілі
мәселемен ықылас білдіру. Жеткіншек шаққа қарым-қатынастың психикалық даму
жүйесінде 2 көзқарас қалыптасады.
1. ересектермен қарым-қатынас.
2. құрдастармен қарым-қатынас.
Бұл екеуі де орта сыныптарда да дами береді. Бұлар біртекті әлеуметтік
рольді орындайды, екі жүйеде бір-біріне мақсатымен мазмұны бойынша қарама-
қарсы келуі мүмкін. Құрдастарымен қарым-қатынас достық бірдей құқықта болуы
мүмкін немесе ата-анамен қарым-қатынас сияқты теңдес емес құқықта жүруі
мүмкін. Жолдастарымен қарым-қатынас мұқтаждықтарды қанағаттандыруға
бағытталғандықтан, жеткіншек мектеппен жанұядан алшақтай түседі.
Жеткіншек шақтағы құрылған топ құрдастары белгілі құқықтар бойынша өмір
сүре бастайды. Жеткіншектердің қызығушылықтары мен проблемалары бірдей
болғандықтан, олар ашық түрде проблеманы айтып шеше алады, сондықтан
жеткіншек құрдастарына жақын болады.
Жеткіншектің қарым-қатынасқа түсу барысында сол шаққа тән қарым-қатынастың
екі түрі анықталады.
1. қарым-қатынастың ерте периоды- жолдастық(жеткіншек шақтың басын
қамтиды)
2. достық ( жеткіншек шақтың соңын қамтиды. Жеткіншектік шақтың соңына
сәйкес жеткіншектік қарым-қатынастың 3 түрі кездеседі.)
▪ сыртқы, эпизодикалық іскерлік нақ сол сәттегі қызығушылық
пен мұқтаждықты қанағаттандыру мақсатындағы қарым-қатынас.
▪ Жолдастық деңгейдегі қарым-қатынас дағдылар мен біліммен
ауыстыру мақсатындағы қарым-қатынас.
▪ Достық қарым-қатынас эмоционалды- тұлғалық сұрақтарын шешуге
бағытталады.
Жеткіншектік қарым-қатынастың 2 жартысында қарым-қатынас іс-әрекет
түрінде қабылданады, өмірдің негізгі дамуының ролі ретінде қабылданып,
жеткіншектің көп уақытын қамтиды. Ересек жеткіншек топ өміріне қызығушылық
білдіріп, үйде отырғысы келмейді. Бұл мінездеме нақты жеткіншек шаққа тән.
жеке қарым-қатынастағы сәтсіздік жеткіншек үшін қиындық туғызып, мазасын
алады. Осы шақтағы балаға жеке қарым-қатынастың үзілуі тұлғалық драма
ретінде қабылданды. Құрдастарының назаын аудару үшін жеткіншек бәрін
жасайды. Ол үшін ол ашық түрде әлеуметтік нормаларды бұзуға, ересектерге
қарсы шығуға дейін барады.
Жеткіншек үшін ең бірінші орында жолдастыңқ қарым-қатынас тұрады. Бұндай
қарым-қатынаста жолдастық кодексі орнайды, бұған өзге адамның ар-намысын
сыйлау, көмекке баруға дайын болу, теңдік маңызды орын алады. Бұндай
топтарда сөз оындамау, эгоистік қасиеттер білдіру, жолдасты сатып кету,
мақтаншақтық, басқаруға талпыну, өзгелердің ойын тыңдамау мәнге алынады.
Бұндай қателік жіберген жеткіншекке өзіндік шаралар қолданады. Оны топқа
алмайды, қызықты істерге шақырмайды, қарсылық білдіреді.
Жеткіншек шақта лидерлік қарым-қатынас орындалады. Жеткіншек үшін
лидердің назары маңызды. Лидермен қарым-қатынасы үшін ат салысады. Осы
сәтте жеткіншек үшін лидермен қарым-қатынас аса қызығырақ көрінеді.
Достық қарым-қатынаста маңызды мәселе-қызығушылықтағы ұқсастық. Кейде
жолдасына деген симпатия жеткіншекті әрекеттенуге итермелеп, іскерлікке
қызығушылық туады. Нәтижесінде жеткіншекте жаңа танымдық қызығушылықтар
пайда болуы мүмкін. Жеткіншек үшін жолдас еліктеудің үлгісі болады.
Жеткіншек жолдасына ұқсауға тырысып, білім мен тұлғалық қасиетін емденуге
тырысады.
Жолдастық жеткіншектің қарым-қатынасын белсендіре түседі. Бір-бірімен
түрлі жағдайлар туралы әңгіме айтып, бір-бірімен көп уақыт өткізеді.
Кейіннен жеткіншектік шақтың соңына қарай жақын дос емденуге мұқтаждық
туады. Достық қарым-қатынасқа ар-намыстық талаптар қойылады. Ар-намыстық
нормаларды емдену жеткіншек шақтағы негізгі емденген жүйе болып табылады.
Жеткіншектік шақтың соңына қарай қарама-қарсы жынысқа қызығушылық
туындайды, өз келбетіне деген аса жоғары назар аудартады. Ер балалар қыз
балалардың назароын аударуға тырысады, кейін бұл әрекет ауысады. Бұл
мінездеме 5-6 сынып жеткіншіктеріне тән. қасиет болып келеді.
7-8 сыныпта қыз балалар мен ер балалар арасында романтикалық қарым-
қатынас орнайды, олар бір-біріне хат жазады, көшелерде серуендеп, киноға
барады. Қарым-қатынас негізінде жеткіншекте дамуға бағыттылық байқалады.
Бұл шақта көптеген жеткіншектер өзін тәрбиелеумен айналысады 27.257б.
Осының нәтижесінде жеткіншек жолдасымен теңеседі. Бұл жеткіншектің
мазасыздануына әкеледі. Жеткіншек шақтың негізгі мәселесі – жалғыздық. Бұл
жеткіншектің назарсыз қалудан, өзінің сенімсіздігінің пайда болуына
әкеледі. Т.В. Драгунова бойынша бұл сезім қарым-қатынасқа түсуде қиындық
туғызады деп есептейді.
II. Қарым – қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің
психологиялық ерекшіліктерінің эксперименталды-психологиялық
зерттеулері.
1. Қарым – қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің
эксперименталды – психологиялық зерттеулерді ұйымдастыру.
Қарым – қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің эксперементалды –
психологиялық зерттемелерді ұйымдастыру негізінде мынадай гипотеза
ұсынылды: құрдастармен қарым- қатынаста қиындық көретін жеткіншектер
коммуникативті және ұйымдастыру қабілеттілігі төмен, ал ситуативті және
жеке адамдық мазасыздығы жоғары ерекшеліктерге ие. Бұл жеткіншектің
социометриялық мәртебесіне әсер тигізеді.
Жұмыс мақсаты: жеткіншектердің құрдастармен қарым – қатынасындағы
қиындықтардың психологиялық мінездемесін зерттеу.
Зерттемеге келесі міндеттер қойылды.
1. Психологиялық әдебиеттердегі жеткіншектердің құрдастарымен қарым –
қатынас мәселелерінің теориялық анализі.
2. Жеткіншектердің құрдастармен қарым – қатынасының ерекшеліктерін ашу.
3. Қарым – қатынас қиындық көретін жеткіншектердің психологиялық
портретін баяндау.
Әдістемелерді жүргізер алдында эксперементті өткізу деңгейі өңделді.
1. диагностикалық кезең.
2. коррекциялық кезең.
3. тексеру кезеңі.
Диагностикалық кезең міндеті:
1. 9 сыныпта оқитын оқушылық социометрикалық статусын анықтау.
2. зерттелуші сыныптағы лидерлердің психологиялық ерекшелігін зерттеу.
Коррекциялық кезең мақсаты берілген сыныптағы коммуникативті дағдыны
дамыту, бір- бірін бағалауға үйрету, сыныптағы оқушылардың
дистанциясын қысқарту.
Коррекциялық кезең міндеті:
1. қарым- қатынасқа дағдылануын дамыту.
2. қарым- қатынасқа қажет установка (құрлымды) дамытудағы коррекция.
3. өзге адамдарға адекватты әсер тигізу қбілеттілігін дамыту.
4. жеке адам қарым- қатынасының жүйесін дамыту және коррекция.
Тексеру кезеңінің мақсаты диагностикалық кезеңмен тексеру
нәтижелерін сәйкестендіру.
Тексеру кезеңі міндеті:
1. қарым- қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің социометрикалық
статусын анықтау.
2. алынған нәтижелерді сәйкестендіріп, коррекциялық кезең эффективілігін
анықтау.
Диагностикалық кезеңде келесі әдістер қолданылады:
1. Д.Ж. Мореноның тұлға аралық және топ аралық қарым- қатынас
социометриясының дмагностикасы.
2. комуникативті және ұйымдастыру қабілетін бағалап, анықтау КОС– 1
әдісі.
3. спилбергтің, тұлғалық және жағдайлы мазасыздануды зерттеу әдісі.
Тұлғалық кезеңде жеткіншектерге әлеуметтік- психологиялық тренингтер
өткізілді.
10 жаттығулар пайдаланды:
1. Қайырлы таң жаттығуы.
2. Мен көріп тұрмын жаттығуы.
3. Саусақтар жаттығуы.
4. Шынжыр жаттығуы.
5. Атамдар жаттығуы.
6. Жануарлар жаттығуы.
7. Жылан жаттығуы.
8. Қара, ақ жаттығуы.
9. Карусель жаттығуы.
10. Таңдау жаттығуы.
Зерттеушілерді баяндау.
Қарым- қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің психологиялық
ерекшеліктерінің эксперементалды- психологиялық зерттемелерді өткізу
үшін Ақтөбе қаласының № 39 орта мектебінің оқушылары алынды. Зерттеуге
достық қарым- қатынасты орнатқан 14-15 жас аралыындағы жеткіншектер
алынған. 9 сыныпта оқитын 20 бала алынды.
2. Эксперименталды - психологиялық зерттемелер әдістемелердің
баяндауы.
Д.Ж.Мореноның тұлға аралық және топаралық қарым- қатынасты өзгертумен
жетілдіру мақсатында қолданылады.
Социометрия термині әлеуметтік өлшем дегенді білдіреді.
Әдісті ұсынған американ психологы Д.Ж. Морено. Социометриялық
көмегімен топтық іс- әрекет жағдайындағы адам тәртәбінің әлеуметтену
психологиясын оқып білуге болады. Нақты топтағы мүшелердің әлеуметтік-
психологиялық сәйкестігін білуге болады. Зерттеудің міндеттері
анықталғаннан кейін гепотеза мен қосымша қалыптастырылады. Бұл жерде
социометрия ашық жүреді.
Эксперементтердің талабы, ұнамды және ұнамсыздықты белгілеу,
кейбіреулер үшін қиындық туғызады. Социометрияның критерий мен сұрақтары
таңдалғаннан кейін ол арнайы карточкада немесе ауызша түрде беріледі.
Әрбір топ мүшесі ұнамды немесе ұнамсыз, сенімді немесе сенімсіздік
білдретін топ мүшесін таңдау керек. Социометриялық әдіс 2 формада
берілуі мүмкін. Алғашқы вариант- параметрикалық емес процедура.
Социометриялық карточкадағы сұрақтарға шексіз таңдау жасау арқылы жауап
беру.
Бұл тәсілдің тұрақсыздығы таңдаудың кездейсоқтығы. Көбіне зерттушілер
бәрін таңдаймын деп жазады. Бұндай жауап екі негізде түсіндіріледі:
әлде зерттелуші жалған жауап берген, қоршаған ортаға деген аморфты
қарым- қатынас қалыптасқан болуы мүмкін. Бұндай жадайдың қалыптасуы
әдісті қабылдау процедурасын өзгертуге талпындырды. Сөйтіп екінші
вариант қалыптасты таңдау мүмкіндігіазайды. Зерттелушіге тек белгілі
топ мүшелерін таңду ұсынылады, бұл социметриялық таңдау социметриялық
шек қою деп аталады.Көптеген зерттелінушілердің ойынша, бұндай шек
қою, социаметриялық сенімділігін арттыра түседі.Психологиялық көзқарас
бойынша, социаметриялық шек қою, зерттелінушінің таңдаукезінде зейінді
болуға әсерін тигізеді.Жауапты таңдау кезінде нақты лидерді немесе
жолдасты анықтауға мүмкіндік береді.
Социометриялық процедураның мақсаты:
a) Топтағы ұйымдасу немесе басы бірікпеушіліктің деңгейін өлшеу;
b) Социометриялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
I. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым – қатынасы
мәселелерінің теориялық аспектілері.
1. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым – қатынасының
мінездемесі.
2. Жеткіншектердің ересектермен өзара әрекеті.
II. Қарым – қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің
психологиялық ерекшіліктерінің эксперементалды –
психологиялық зерттемелері.
2. 1. Қарым – қатынаста қиындық көретін жеткіншектерді
эксперименталды- психологиялық зерттеулерді ұйымдастыру.
2.2. Эксперименталды- психологиялық зерттеулер
әдістемелерінің баяндауы.
2.3. Эксперименталды- психологиялық зерттеулердің қорытындысы
мен талдауы.
Нәтижесі.
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша.
Кіріспе.
Өзектілігі. Әлеуметтік қоғамда негізгі мәселе ретінде жеткіншек шақтағы
тұлға аралық қарым- қатынас қарастырылады. Тұлға аралық қарым- қатынас
дегеніміз шынайы өмірдегі адамдар арасындағы қарым- қатынас. Ең алдымен,
тұлға аралық қарым- қатынас адамның тұлға ретінде қалыптасуына әсер
етеді. Адам өмір сүріп және әрекеттеніп жүргенде моральді түсініктер,
қылықтарды бағалауға үйреніп, дағдыланады.Соңғы уақытта адам тәртібі мен
оның өмір сүру мәні туралы сұрақтарға қызығушылық өсуде. Жеткіншекте
құрдастарымен, ересектерімен қарым- қатынасының сапалық мінездемесі
өзгеше.
Әрбір жеткіншек өзін қанағаттандыратын ұжымда орын алғысы келеді,
алайда, олайша жаса алмайды. Соңғы кездері жеткіншектердің құрбыларымен
қарым- қатынасының мәселелері ашық қаралуда.
Жеткіншектердің қарым- қатынасының мәселелерінің факторларын білу,
жеткіншектердің өзін- өзі бағалауын дағдылау, тұлға аралық өзара
әрекеттестік жағдайларын анализдеуін үйренуін дамыту, сонымен бірге
адамдармен қарым- қатынасындағы сәйкес тақырыбын коррекциялауға қажет.
Қазіргі мектептердің негізгі мақсаты жеткіншектердің қарым- қатынасын
зерттеу. Жеткіншектердің қарым- қатынасы мәселелері туралы әдебиеттерде
аз берілгендіктен, оған назар аудартпауға болмайды. Жеткіншек шаққа тән
қасиеттерге: жеткіншектің өз мүмкіншіліктерін сезіну, қоршаған ортада өз
орнын табуға талпыныс, өз құқықтарын ересектер арасында қолдануға
мұқтаждықтар жатады. Жеткіншек алдына жаңа қарым- қатынасқа түсу, сонымен
қатар өмірлік жолын анықтау міндеті, осы шақтыңактуалдылығы болып
табылады. Олардың қалай қиындықтармен кездесетіндігі жеткіншектердің
түрлі орталардағы қарым- қатынасы анықтайды. Нәтижесінде жеткіншектердің
қиыншылықтарының психологиялық мәселелері өзекті болып табылады.
Ғылыми жаңалықтағы негізі, бұл дипломдық жұмыстағы Ақтөбедегі
№ 39 орта мектебіндегі жеткіншектердің құрдастармен қарым- қатынасқа
түсуіндегі қиындықтарының психологиялық мінездемесінің толық
қарастырылуы.
Практикалық мәнділігі - дипломдық жұмыстағы қорытындылар,
практикалық психологтің қызыметінде қолдануға болады.
Мақсаты - жеткіншектердің құрдастармен қарым- қатынасындағы
қиындықтардың психологиялық мінездемесін зерттеу.
Зерттеуде келесі міндеттер орындалады:
1. Психологиялық әдебиеттердегі жеткіншектердің құрдастарымен қарым –
қатынас мәселелердің теориялық анализі.
2. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым–қатынасының ерекшеліктерін ашу.
3. Қарым – қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің психологиялық
портретін баяндау.
Ғылыми болжам: Құрдастармен қарым-қатынаста қиындық көретін жетіншектер
коммуникативті және ұйымдастыру қабілеттілігі төмен, ал ситуативті және
жеке адамдық мазасыздығы жоғары ерекшеліктерге ие. Бұл жеткіншектің
социометрикалық мәртебесіне әсер тигізеді.
Дипломдық жұмыстың пәні негізінде жеткіншектің қарым-қатынаста кездесетін
қиындықтарды қарастыру.
Дипломдық жұмыс обьектісі ретінде 14-15 жастағы жеткіншектер алынды.
Дипломдық жұмыс зерттелудегі әдістерге Социометрия Д. Морено;
мазасыздықты зерттеуге арналған тест, Спилберг сауалнамасы;
коммуникативтік және ұйымдастыру қабілеттілігін зерттеу әдісі КОС-1
жатады.
Дипломдыұ жұмыс құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден, қосымшадан тұрады.
I. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым – қатынасы
мәселелерінің теориялық аспектілері.
1. Жеткіншектердің құрдастарымен қарым – қатынасының
мінездемесі.
Жеке адам дамуының негізгі және жалпы шарты болып, қарым-қатынас болып
табылады. Қарым-қатынаста өсіп жатқан адам әлеуметтенуі сонымен бірге жеке
адам ретінде қалыптасуы жүреді. 1. 103б И.С.Кон бойынша өтпелі шақта ата-
аналары мен мұғалімдерімен, жалпы ересек адамдармен қарым-қатынасқа
бейімделуі жүреді. Бұндай бейімделу әрбір жеткіншекте әртүрлі жүреді.
Біреуінде жылдам, ал келесінде баяу, түрлі әрекет өрісінде де әрқилы
байқалады. Ересек адамдар мен құрдастарының беделі де әрқилы. 2. 128 б
Т.В. Драгунова мен Д.Б. Эльконин әлеуметтік қарым-қатынасының нормаларын
емдеуден басталады. Жеткіншекті 1-2 кластағы оқушы позициясы
қанағаттандырмайды. Әлеуметтік ортада өз орнын табуға ұмтылатын жеткіншек
өз ісінің дұрыстығын дәлелдеп беруге талпынады. Бақылау кезінде
жеткіншектің жеке адам ретінде дамуының негізгі қарым-қатынаста екнін
көруге болады. 3. 317б.
Құрдастарымен қарым-қатынас қажеттілігі балаларда ерте басталып өсе келе
күшее түседі, А.В. Мудриктің анықтауы бойынша мектепке дейінгі шақта,
құрдастары мен қарым-қатынасы баланың коммуникативті қабілеті мен өзіндік
санасына әсер етеді. Жеткіншектің тәртібі ұжымды топтық болып табылады.
Біріншіден: құрдастармен қарым-қатынас мәліметтердің ерекше өзегі, бұл
арқылы жеткіншектер ата-аналардан белгілі себептермен ала алмаған
мәліметтерді ала алады.
Екіншіден: тұлғааралық қарым-қатынастың өекті түрі. Топтық ойындар мен
түрлі бірлескен іс-әрекеттер әлеуметтік қарым-қатынасқа дағдылануына негіз
болады. Бұл жеткіншектің ұжымдық тәртібіне бағыну, өз құқығын қорғауға,
үйренуге мүмкіндік береді. Құрдастарынан тыс қарым-қатынаста балалар
ересектерге тән коммуникативті қасиеттерді ұстана алмайды.
Үшіншіден бұл эмоционалды қатынастың өзекті түрі. Топқа енуі, жолдастық
өзара көмек жеткіншекке ересектерден тәуелсіз болуына ғана әсер етпей,
сонымен бірге эмоционалды тұрақтылық пен сәттілікті қамтамсыз етеді.
Ф. Райх атап кеткендей жеткіншек шақта жақсы жолдастарды емденуге
мұқтаждық аса байқалады. Жеткіншек шақта жастық ерекшелікке көп мән
берілмей, жолдастарды таңдау ойындар, жалпы қызығушылықтардың бірдей
болуына байланысты болып келеді. Олар сенімді жоғалтуы немесе қайта емденуі
мүмкін, ал эмоционалды қатынас маңызды орын алады. Эмоционалды қажеттілік
құрдастармен қарым-қатынасқа түсінуінде қанағаттанбауы мүмкін. Бала
қанағаттануды ата-анлардан іздейді. Солардан бала мақтауды, махаббатты
күтеді.
Егерде баланы одан айырса, ол жолдастары мен өзге ересектер көмегімен
эмоционалды қжеттілікті толтырады. Ал жеткіншек кезеңде өзгеріс пайда
болады. Жаңа сезімдер пайда болып ата-анадан тәуелсіз болуға, бостандық
емденуге тырысад. Жеткіншектер өз құрдастарына талпынады. 5. 339 б
Д.И. Фельштейн еңбегінде жеткіншектің құрдастары мен ересектер
арасындағы қарым-қатынастың қажетті іс-әрекет процесінде алатын орны туралы
айтылған. Бұл жерде жеке-даралық стихиялы топтық, әлеуметтік бейімделу
сияқты қарым-қатынас түрлерінің психологиялық мәнділігіне назар аударады.
Өйткені оларсыз әлеуметтік бейімделудегі қарым-қатынастың түрлерінің
мәнділігін анықтау қиынға соғады. Бұндай қарым-қатынас өзге адамдарға
пайда әкелуге, қоғамаға жақсылық жасау қажеттілігін дамытуды болжайды. Өсіп
келе жатқан адамның сәбилік шақтан, ересек шақта да негізгі қажеттілігі,
қоғамда өз орнын анықтау.1. 31б.
В.С. Мухинаның ойынша ересектік шақта құрдастармен болатын қарым-қатынас
өзге мәнде болады. Жеткіншектер әлеуметтік қарым-қатынастың мектебінен
өтіп, қарым-қатынастың түрлі тәсілдерін игереді. Бір бірімен қарым-
қатынаста жеткіншектер өзіне және құрдастарына бағытталған рефлексияға
үйренеді. Жеткіншек үшін өзара құштарлық, қоршағаны біріге түсіну өзіндік
бағаны қалыптастырады. Қарым-қатынасқа деген құштарлық соншалық, балалар
сабақтарын, үйдегі міндеттерін ұмытады. Балалық шақтағы ата-анамен болған
эмоционалды байланыс, сатысыз байланысқа айналады. Өз жоспарлары мен
сырларын ата-анаға емес, емденген жолдасына сенеді. Жолдастары мен
достарына тіл тигізбейді. Жеке досының жағымды болсын, жағымсыз болсын
жақтарын талқыға салғызбайды, өйткені ол таңдау құқығына қастандық ретінде
қабылданады.
Құрдастарымен қарым-қатынасында жеткіншек өзінің тұлға ретінде дамуын
жүзеге асыруға тырысады. Бұл үшін өзіндік жауапкершілік қажет. Есеюге
құқығы бар екенін дәлелдеу үшін, өзінің бостандығын қорғайды. Осы сәтте
жеткіншек ата-анасына қарама-қайшы позицияны ұстанады. Жеткіншектердің даму
деңгейлеріне байланысты өзіндік ар-намыс кодекстері дамиды. Әрине, заңдар
мен ережелер ересектерден алынады. Бірақ, әркім қалайша өзінің ар-намысын
қорғайды, бостандығын қалай сақтайды барлығына мән беріледі, бақыланады.
Бұл жерде сенімділік, шыншылдық бағаланады, ал өз сөзіне тұрмау, опасыздық
жазаланады.
Қарым-қатынастағы бейімделушілік, ересектердің бейімделуімен сәйкес келеді.
Бірақ, құрдастардың қылығын бағалау максималды және эмоционалды жүреді.
Қоршаған орта сияқты, жеткіншектердің қарым-қатынастағы бейімделу әдісі
әртүрлі. Алайда, бұндай бейімделушілікке әсер ететін құрдастарға деген
қажеттілік пен жалғыздықтан қорқыныш сезімі. Бұл сәтте жеткіншек өзін
жалғыз санайды, мазасыздық сезімі туындайды. Ал егер құрдастарымен қарым-
қатынас сәттә болса, жеткіншек өзін бақытты сезінеді. 6. 368-371
Ұжымның оқушыға деген тигізетін әсері , ең алдымен оқушының сыныппен
орныққан үйлесімділікке байланысты. Жеткіншек шақта қарым-қатынастың
таңдауы өседі. 3.360 б, Бұл балалық ұжымның құрылымдық даралауына
әкеледі, өсе келе сыныптағы сәтсіз орныққан оқушылар саны өсе береді.7.
239 . Статустың төмендегі сыныптағы оқушы үшін жағымсыз зардабын тигізеді;
мазасыздық, агрессивтілік, оқушының невротизациясына әкеледі.
Осыған байланысты оқушының статусын анықтау ғылыми-практикалық міндет болып
табылады. Топтағы оқушының орны ұнау немесе ұнмау құрылымының негізі болып
табылады, бұл социометрикалық статуспен баяндалады. 8. 64 б.
Түрлі авторлармен сныптағы сәтсіз орынға ие болатын жеткіншектер
ерекшеліктері берілген. Қайшылықтардың негізгі себептері топтың әр
мүшесінің даралық мінезінің акцентуациясына назар аудара авторлар, бірігу
іс-әрекетінің ерекшелігін, құндылықтар мен нормалар құрылымына мән
бермейді.
Тұлғааралық қарым-қатынастың дамуы, ең алдымен, топтың даму деңгейіне
байланысты.9.256 б
Сонымен, қарым-қатынас жеткіншек шақтың негізгі мақсаты болып табылады.
Біріншіден: құрдастармен қарым-қатынас мәліметтердің ерекше өзегі. Осынвң
көмегі арқылы ата-анадан ала алмаған мәліметтерді ала алады.
Екіншіден, тұлғааралық қарым-қатынастың өзекті түрі. Іс-әрекетті бірігіп
орындау, әлеуметтік өзара әрекеттестікке дағдылануды, ұжымдық тәртібіне
бағынуға, үйренуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден, бұл эмоционалды қатынастың өзекті түрі. Топқа енетін сезіну,
жеткіншектің сәтті және тұрақтылықты сезінуге мүмкіндік береді.
Жеткіншектердің қарама-қарсы жыныспен қарым-қатынасының психологиялық
ерекшеліктерін анализдеуге арналған жұмыстарға көшейік.
2. Жеткіншектердің қарама- қарсы жыныспен қарым – қатынасының
психологиялық ерекшеліктері.
Жеткіншектің есею шағында, өзін ересекпін деп санауында ересектік қарым-
қатынастың жаңа жағын игеруге соқтырады. Бұған итермелейтін В.С Мухина
бойынша дененің дамуы, жеткіншектердің ересекпен ұқсастығы болып табылады.
Айтылған факторлар ер бала мен қыз баланың арасындағы қарым-қатынасының
өзгеруіне әкеледі. Осыған юбайланысты жеткіншек үшін өзгелердің көзқарасы
мәнді орын алады. Ең алдымен сырт бейнесі: бет әлпеті, жыныстық
идентификация тән. жеке тартымдылығы маңызды орын алады. Бұл құрдастар
арасында да алғашқы деңгейлі мәнде болады.
Ербалалар мен қыз балалардың арасындағы ерекшелік түрлі қиналыстар
туғызады. Қыз балалар физикалық дамуды да алда болады, олар ұзындау, әрі
ірілеу болуы мүмкін. 6.375 б
Кон И.С. бойынша, жеткіншек шақтағы махаббатқа деген талпыныс өзін
жоғалту, тәуелді болу қорқынышы сезімімен байланысты. Қыз балалар өзінің
еліктеуін жасырады. Бұл ішкі тұлғалық қарама-қайшылықтарды жеңу, ер балалар
мен қыз балалардың қоршаған ортадағы алатын орнына байланысты. Әрине, қыз
балалар мен ер балалар арасындағы психологиялық аралықты сақтау қиынға
соғады. Алғашқы психологиялық жақындық өз жынысын зерттеуден басталады, бұл
қиналыстармен байланысты. Қыз балалаар ер балалармен қарым-қатынаста
өздерін сенімді, әрі емін-еркін сезінеді. Осы сәтте қыз балалармен ер
балалар арасындағы достық болуы мүмкін. 2.228 б
В. С. Мухинаның айтуынша, әрбір жеткіншектің қарама-қарсы жынысқа деген
қызығушылығы түрлі болады. Мысалы кейбір ер балалар өзіне назар аударуы
үшін бұзақылық жасайды. Ал қыз балалар мән бермеуге тырысады, ер балаларға
ренжімейді.
Кейіннен қарым-қатынаста өзгерістер болып, күрделене түседі. Қарым-
қатынастағы тікейлік жоғалады. Көбіне қарама-қарсы жынысқа деген
толғаусыздық көрсетеді немесе қарым-қатынаста ұялшақтық білдіреді. Бұл
кезде қарама-қарсы жынысқа деген сүйіспеншілік сезімі туындайды.
Қарама-қарсы жынысқа деген қызығушылық күшейе түседі, алайда, ер балалар
мен қыз балалар арасында үлкен жекелеушілік пайда болады. Бұл сәтте қарым-
қатынас өзіне ұнайтын адамға бағытталады. Қыз балаларда бұндай қызығушылық
ертерек басталады: көбіне өзіне ұнайтын ер бала туралы тек өз жақын досына
ғана айтады. Бір біріне деген ұнату сезімі ортақ болса да, жеткіншектер
достық сезімін білдірмейді, өйткені, құрдастарының жағынан мазақ болады деп
ойлайды. Жеткіншектердің ересектеуі арасындағы қарым-қатынас ашық болады.
Қарым-қатынас жынысқа деген құштарлық, күшейтілген мәнде болады, оған үлкен
көңіл бөлінеді. Егер де түсініспеушілік болған жағдайда, эмоционалды
жағымсыздықтың дамуына себеп болады.
Жеткіншектің қарама-қарсы жыныс құрдастарына құштарлығы, өзге адамдардың
қылықтары мен қиналыстарын бағалауға, даралануға қабілеттілігі мен
рефлексияның дамуына мүмкіндік береді. өзге адамға деген алғашқы
қызығушылық құрдастармен өзгелерді қабылдауға негіз болады. Бірте-бірте
өзгелердің қасиетін анықтау арқылы, өзін бағалауға мүмкіншілік алады. өз
қиналыстарын тікелей түсінуге себепші болатын, қарама-қарсы жыныс
құрдасымен орныққан қарым-қатынас. 10.375-376
Романтикалқ қарым-қатынастың орнығуы Краковский А.П. бойынша, бірге
өткізген уақытқа байланысты: музей, театр, киноға бару. Жеткіншектер
өздерін белгілі кейіпкерлерге ұқсатып, соған ұқсауға талпынады. Біреулерін
бұл ұялтады, ал біреулері бұны мақтан тұтады. Көзқарас негізгі бағаға ие
болады: Мен оған ұнаймын! Ол маған қарады! бір-біріне деген күлімдеу бір-
біріне міндетті етеді. Егер өзіне жауап ала алмаған жағдайда жеткіншек
үлкен қиналысқа ұшырайды. Қыз балаларда қиналыс көз жасымен аяқталады:
ол мені сүймейді!
Жанасу үлкен мәнді емденеді. Романтикалық қарым-қатынас қарама –қарсы жыныс
туралы армандар мен фантазияларды тудырады, бұл жерде үміт ақталады.
Армандар мен фантазиялар рефлексия мен балылдықты дамытады. Фантазияларында
жеткіншек әрекеттенуге үйренеді. Әрине, сүйіспеншілік, шынайы махаббат
болуы мүмкін. Бұл жағдай сирек кездеседі.
Көптеген жеткіншектер сезімін ашық және айқын көрсетпейді. әрине, оларда
әсемдікті армандайды. Көбіне өзгелерге көрсетпей өз сүйгенін сыртынан
бақылайды. Бұндай жеткіншектердің сүйіспеншілігі уақытша болады. Көбінесе,
жеткіншек өзінің арманына ғашық болады. Алғашқы сезімдер есейген шақта да
көптеген адамдар еске алады, өйткені, олар жас жанға күшті әсер қалдырады.
11.270-72 б.
Сонымен, жеткіншек шақта денелі даму жүріп, жеткіншек өзін ересектермен
ұқсатады. Бұның бәрі, ер баламен қыз балаларда бір-біріне қызығушылық пайда
болуына әкеледі. Оның нәтижесінде жеткіншектер өзгелердің қылықтарын
бағалай алады. Бұл адамдарды қабылдауға мүмкіншілік береді.
3. Жеткіншектердің ересектермен өзара іс-әрекеті.
Жеткіншектердің қарама- қарсы жыныспен қарым – қатынасының
психологиялық ерекшеліктері.
Жеткіншектің негізгі ерекшеліктері И:С. Кон бойынша, ересектермен қарым-
қатнасының згеруі. Біз ересектерміз - жеткіншектер рефлексиясының негізгі
тақырыбы. Әрине, біз түсінігі балалық шақта да кездеседі. Бірақ балалар
екі дүниені айыра біледі – ересектер мен балалар дүниесін, сонымен бірге
олардың дүниесі тең емес екенін біледі. Ал жеткіншектер мен осы дүниелердің
қақ ортасында орналасқан, дәл орналасу жеткіншектің психологиясын, өзіндік
танымын қалыптастырады.
Отандық психологтар, Л.С Выготскийден бастап жеткіншек шақтың негізі –
ересектің сенімнің қалыптасуы деп санайды. Алайда, ересектік құндылықтарға
назар аударады, жеткіншектің баламын деп сезінуіне әкеледі. Әрине, балаға
қарағанда өзін жетілдіруге талпынады. Осы жерден қарама-қайшылық туындайды-
жеткіншек өзін ересек деп есептейді, бірақ ересектен даму деңгейі төмен
екенін біледі. 2.128 б
Өтпелі шақтың негізгі қажеттілігі ересектерден тәуелсіз болуға талпыну,
ата-анадан, мұғалімнен бақылауынан шығу.
Әлеуметтіктің негізгі әсері болып жеткіншектің, ата-аналарнының қарым-
қатынасы болып табылады. Жанұядағы жағдай баланың өмірлік жолын анықтайды.
Балаға тек саналы әсер ету ғана емес, жанұядағы атмосфера да әсер етеді.
Бұл әсер ету бала дамыған сайын жинала береді. Барлық әлеуметтік
психологиялық тәртіптің аспектілерінің негізін жеткіншектің жанұячындағы
қарым-қатынасы анықтайды. Жанұядағы қарым-қатынас жеткіншектің дамуына
әсер етеді. Жанұядағы жағымсыз жағдайлар, қиын жеткіншектің дамуына
әкеледі. Ата-аналардың жеткіншекке әсер етудің бірнеше механизмі бар:
1. Нығайту – баланы қолдау немесе құқық орнату.
2. Идентификация – бала ата-анасына ұқсауға талпынады.
3. Түсінушілік – баланың жан дүниесін түсіну, оның өзіндік сансын
дамытады.
Сонымен қатар, эмоционалды тонмен бірге ата-ананың балаға берген тәртәбә де
маңызды. Бұл процесс күрделі. Әрине тәуелсіздік баланың ата-анамен арасында
орныққан қарым-қатынасына байланысты, соның ішінде ата-анасына деген достық
жне махаббат сенімі, жанұяда қалыптасқан құндылықтарға олардың қаншалықты
нақты болғанына байланысты. Баланың эмоционалды құштарлығы, оның ата-анаға
бұрын болған тәуелсіздігіне байланысты, көбіне ана әкеге қарағанда
жақынырақ болады. Жеткіншек өскен сайын бұндай тәуелділік баланы қиналтады.
Ата-ананың махаббатының аздығы жағымсыз әсер қалдырады, алайда, жағымды
эмоцияның аса көптігі де балаға зиян келтіреді. Ішкі дүниесін билеуге
кедергі етеді. Аса қатты өз баласын сүйетін ана, баланың жеке дамуына
әсерін тигізеді. Мысалы: ер бала өсе келе ата-анасына тәуелді, әрі
агрессивті, әрі пассивті болуы мүмкін. Кейде жеткіншек өзін ата-анасына
керегім жоқ деп санайды. Жеткіншектерді түсіну үшін оның ересектермен
қалыптасқан қарым-қатынасының функциясының өзгеруіне көңіл аударған жөн.
Бала үшін ата-ана бірнеше мағынаға ие:
- эмоционалды жылулық пен қолдаудың бастамасы;
- билік, игілік, жазалау, мадақтау көзі;
- ұқсаудың үлгісі, ақылдың негізін іске асырушы;
- ересек дос және кеңесші.
Бұл функциялар мен психологиялық маңызы өсе келе өзгереді. Жеткіншек шақ –
ата-анадан тәуелсіз болу периоды. Тәуелсіздік эмоционалды болуы мүмкін.
Яғни,жақын, әрі жылы қарым-қатынас (ата-ананың махаббаты) болуы мүмкін
немесе қайшы алыс, тіпті дұшпандылыққа жеткізуі мүмкін.
Алғашқы жағдайда негізгі тәсілдер ретінде назар мен мадақтау болса,
екінші жағдайда қаталдық пен жазалау қолданылады. Ата-ананың нәтижесінде
бала жоғары өзіндік силастыққа, өзге адамдарға достық қарым-қатынасқа
дайын болады, сонымен бірге жағымды, әрә тұрақты мен образын емденеді.
Жеткіншек пен ата-ана арасында жағымды қарым-қатыныс орнығуы, ата-ананың
баламен қарым-қатынасы негізінде қандай стиль таңдайды соған байланысты. Ең
қолайлы – демократиялық стиль тәрбиесі. Бұл стиль баланың өз бетті,
белсенді, әлеуметтену процесінде жауапкершілікті келеді.
Авторитарлы стиль – балада ата-анадан бөлектенуге итермелейді, жанұяда
өзін ұнамсзбын деген сенімді тудырады.
Өзіндік өсу функциясы билік етудің өсу барысында төменгі деңгейде
болады. Жоғары сынып оқушылардың таңду жоғары болады. Олар өзіне жолдас
таңдай алады, өз бос уақытын үлестіре алады. Жалпы заңдылық: Егер
жеткіншектің ересектермен қарым-қатынасы нашар болған жағдайда жеткіншек өз
құрдастарына тәуелді болады, ересектерден алшақтау жүзеге асады. 12.150-
155 б.
Сонымен, И.С.Кон жеткіншектердің шақтық негізгі ерекшелігі – ересектік
сезімнің туындауы. Жеткіншекке әсер ететін жанұядағы тәртіп.
Ф. Райс айтуынша, құрдастармен қарым-қатынас нәтижесінде жеткіншекте
жандүниесінде қиыншылықтар туғызады. Жеткіншек өз құрдастарымен теңдес
болуға тырысады. Бұл қарым-қатынас жеткіншектің өзіндік бағасын анықтауға
әсер етеді. Әсіресе, ер балалармен қыз балалар ерте жеткіншек шақта
өздерінің құрдастарына ұқсауға тырысады. Егер құрдастар жеткіншекті қабыл
алмаса, жеткіншек наркоманияға, депрессияға ұшырайды. Ере жеткіншек шақта
баланың стресске ұшырауының мүмкіндігі өте жоғары. Жеткіншек шақта негізгі
мәселесі – жалғыздық. Олар өзінің күйін бостықпен, оқшауланумен
салыстырады. Жас адамдар өздеріне мән аударта алмаған жағдайда, өзін
сенімсіз санайды – осыны олар жалғыздық деп біледі. Жеткіншектің
жалғыздықтығ п.б. негізгі себептеріне: қоршаған ортада өзін ұстай алмау
жатады. Жабысқақтық - өзін сенімді, әрі қорғанышта сезінеді. 13.68б.
Жеткіншек қарым-қатынасының қиынықтар негізі, Т.В. Драгунованың айтуынша
жанұядағы диструктивті қарым-қатынасы тәртіптің жетіспеушілігі,
жеткіншектің психикалық дамуындағы индивидуалды – психологиялық өзгерістер.
Крнфликтті тәртіптің пайда болуы жеткіншектің психикасындағы жастық
өзгерісіне және индивидуалды көңіл аудармауынан басталады. 14.61б.
Жеткіншектің конфликтті жағдайға енуіні бірден бір себебі жеткіншектің
өзін өзі бағалау, өзгелердің көмегімен өзін таныту. Бұл жағдайда жеткіншек
әрбір жағдайға негативті көзқараста болады. Кейбіреулері өзін өзгелерден
төмен санайды, өзі туралы айтылған сынды ауыр қабылдайды. Кейбіреулері
оқшауланудан қорқып, қысылыс күйге түспес үшін, әрекетке бармайды.
Мазасыздықты жеңе білдіретін жеткіншектерге қарым-қатынасқа түсу қиын.
Кейбіреуі ешкімге сенім білдірмейді сондықтан жақындыққа бармайды. Бұндай
жеткіншектер эмоционалды жақындықпен контакттен алшақ болады. Ата-анасынан
қолдау көрмеген балаларме қарым-қатынасқа түсу қиынға соғады.
Жеткіншектер жалғыздықтан алшақ болу үшін, түрлі жолды іздейді.өздері
тәуелсіздеуі өздерінің алдына мақсат қойып, соған жетпеуге тырысады.
Әрекетке еніп, олар өз ойларын ауыстырады, осының нәтижесінде
қанағаттанушылық алады. Ал тәуелділері болса қарым-қатынасқа түсуге,
достары арасында болуға тырысады. Ерте жеткіншек шақта қарым-қатынас
моционалды, ал кейде конфликтілерге әкеледі, бұл қажеттілік қарым-қатынаста
қанағаттанбаған жағдайда болады. Жеткіншектер жолдас табу кезінде қателесуі
мүмкін. Егер жеткіншек дос іздеуде эгоистік сезімді қолдаса, бұл қарым-
қатынас қиындық удырады. Егер әлеуметтік жағдайда тұрақсыз жеткіншек
қажеттілігі қанағаттанбас, жағымсыз эмоция шығып отырады, қарым-қатынас
тоқталады.
Орташа жеткіншек шақтағы балалардың негізгі мақсаты – қызықтырған топ
мүшелеріні алдында құрметті иелену, бұл сәтте жеткіншектер сезімтал, әрі
сынды сезіммен қабылдайды. Олар үшін қоршаған адамдар көзқарасына көп мән
береді, өйткені, олардың өзіндір бағасы қоршаған ортаның пікіріне
байланысты.
Кіші жеткіншек шақтағы балалар көбіне ұялшақтық білдіреді. Осы шақта
жеткіншектерін өздерін терең түсінуге тырысады, сонымен бірге қарама-қарсы
жынысқа деген қызығушылық анықталып, қандай да бір топтың мүшесі болуға
талпынады.өздерін өзгелерден кемдеу болудан қорқады, назар аудармауға
тырысады. Ұялшақтықтың пайда болу себебі:
Қоршаған ортаның жеткіншекті жағымсыз жағынан бағалауы, сонымен бірге
оқшаланудан қоқады.
Ұялшақтық білдіретін жеткіншектер наркотиктерді қабылдауға бейім келеді,
осының көмегімен олар өзінің ұмытшақтық езімін жеңуге тырысады.
Ұмытшақтықтың негізгі себебінің бірі жеке адамның кемістігі болып табылады
(мысалы: түр–елбетінің сүйкімсіз болуы). Ұмытшақтығынан олар қарым-
қатынасқа түсуден бас тартады. 15.351 б
К. Левиннің жеке адам аралық конфликтілерге түсудің теориялық және
эксперименталды зерттеулері көрсеткендей конфликтілердің пайда болу себебі:
адам қажеттілігінің, және сыртқы амалсыз жағдайлардың сәйкес келмеуі. Егер
ересек адам күш көрсетіп билік ететін болса, бала осынай жағдайға түседі.
Қажеттілік қанағаттанбаған жағдайда конфликт өсе береді.
Индивидуалды қажеттіліктің қанағатануының басты негізі – еркін кеңістікте
өмір сүру. К. Левин ойынша қазіргі қоғам екіге бөлінеді: ересектер тобы мен
балалар тобы. Ал жеткіншектердің орналасқан жері маргинальді болып
табылады. Жеткіншек өзін бала тобына жтқызғысы келмейді, ал ересектер тобы
оны қабылдамайды.
Балалық пен ересектің ортасында орналасқан жеткіншек ішкі және сыртқы
конфликтілерге түсіп отырады. Сонымен бірге, индивидуалды ересек мәселесі
қарстырылады: орта статистикалық жеткіншек түсінігі жоқ. Жалпы
заңдылықтар тек индивидуалды вариациялар арқылы белгіленеді, олар тек
жеткіншекті қоршаған ортаға ғана байланысты емес, тұлғалық ерекше
байланыста. 13.23б.
Психологтардың еңбегінде жеткіншектік комплекс, пубертатты дағдары
деген түсініктерді кездестіруге болады. Алғашқысында – жеткіншектің
психологиялық ерекшеліктерін қамтыса, екіншісінде – тәртібіндегі
өзгерістерін қамтиды. Жеткіншектің комлексінің пайда болуы, қоршаған ортаға
әсер етуге талпынысы. 17.45б.
Жеткіншектік шақ М.М. Рыбакованың айтуынша ересектер мен балалар қарым-
қатынасының шиеленісуінің қатайуы, бұл әлеуметтік жағдайдың дамуымен
анықталады жеткіншек-жеткіншек, жеткіншек-ересек арақатынасында жүреді.
Жеткіншектер арасындағы конфликттерінің орнығуы лидерлікті емденуге
талпынысы нәтижесінде жүреді. Конфликтінің негізгі факторлары: статус,
өзіндік баға, талаптану деңгейі. 18.11б.
Құрдастармен қарым-қатынастарында мәжбүрлі, сыпайылы деп аталатын
балалар тобы бар. Бұндай адамдар өзгелердің жеңістерін жоққа шығаруға
тырысады. өздерінен артық санайтын балаларға қызғанышпен қарайды. Сонмен
бірге, өзіндік бағалау қасиеті төмен бола тұра, өзгенің жеңісімен
жеңілісіне адекватты түрде қарайтын балалар тобы бар.
Мәжбүрлі сыпайылы қарым-қатынасты таңдайтын балалардың достығы
міндетті түрде топпен жақсы қабылданатын балалармен құрылады. Ал оның досы
болса, оның қандай екенін білмейді де. Психологияда бұл құбылыс
жабысқақтық эффектісі деп те аталады. Мұнда негативті балалау басымырақ
болады. 21.121б.
10-15 жастағы жеткіншекке тән қасиет өзін қоғамда орын табуға талпыныс,
ересектер алдында өз құқығын, мүмкіншілігін дәлелдеуге тырысу. Алғашқы
кезеде балалар ересектерден қолдау алуға тырысады. Кіші жеткіншек тек қана
ересектер алдында бірдей құқылы болуға тырысады. ( мысалы: мен ересектер
сияқты киінгім келеді). Ал кейбіреулерге жаңа мүмкіншіліктерді иемденуге
тырысады. Ал үшіншілері ересектермен бірге теңдес болғысы келеді.(
Фельдштейн. Д.И.,1994)
Жеткіншектің өзіндік бағалауының жоғары болуы, оның тәуелсіз болуын,
өзбеттілігін анықтайды. Егер құқықтық мүмкіншілігі жете бағалаушылық жиі
конфликті жағдайлардың тууына себепші болады.
Жеткіншектің құрдастарына қарым-қатынасқа түсу барысынды, құрдастарымен
қабылданбаймын деген қорқыныш болады. Жеткіншектің эмоционалды сәттілігі
ұжымдағы алатын орнымен, құрдастарына деген көзқараспен байланысты болып
келеді. Топталу тенденциясы анықталады, жеткіншек лидердің артынан жүруге
дайын болады.
Ар-намыс, принцип түсініктері интенсивті дамуда болады. Жеткіншектерде тек
өзіне тән сұраныстар мен нормалар жүйесі қалыптасады, бұл талаптар мен
сұранымдар ересек адамдардың нормалық жүйелеріне ұқсас болып келеді. Ең
маңызды сәттердің бірі: өзіндік сана мен өзіндік бағаның жетіле бастауы.
Жеткіншектерде өзіне деген қызығушылығы жеке адамдық қасиеттері, өздерін
өзгелерменсалыстыру мазасыздықтарын түсіну құрылымдары жүзеге асады.
Өзіндік бағалау, өзге адамдарды бағалап, соларменсалыстырудан басталады.
Өзіндік бағалаудың негізгі іс-әрекеттің өнімділігіне байланысты болады.
Кіші жеткіншек шақта негізгі өзіндік бағалау өзгелердің сонымен жүзеге
асса, кейіннен тек өзінің әрекетін бағалау жүзеге асады. Өзіндік бағалауда
ар-намыстың анықталуы, қоршаған ортаға деген көзқарас, өз мүмкіншілігін
пайдалана білу маңызды орын алады. Сыртқы бағалауды қабылдау шиеленесе
түсп, жеткіншектің өз қасиеттерін бағалау негізгі мақсатқа айналады. Жас
өсе келе өзін тани бастауда, адам өзгелерге қаралды. өзгелерге назар аудару
олармен салыстыру, өзін танып, білудің жалпы қажеттілігі болып табылады.
Көптеген зерттемелер көрсеткендей өзіндік бағалаудың жағымды жақтары,
бұл жеке адамның дамуының қарапайым дамуы. Негізгі өзіндік бағалау кіші
мектеп шақтан жеткіншек шаққа көшу кезеңінде жүреді.
Егер жеткіншектің өзіндік бағасымен қажеттіліктері сәйкес келмеген
жағдайда күрделі аффективті қиналыстарға әкеледі, адекватты емес
реакцияларға, сонымен бірге агрессивтілікке, сенімділікке сенімсіздікке,
қырсықтыққа әкеледі. 12-17 жас аралығында қарым-қатынасқа деген қызығушылық
өседі, адамдармен қарым-қатынасқа деген қызығушылық өседі, адамдармен қарым-
қатынас оңай жүзеге асады. Бұл шақта кейбір мінез акцентуациясының
ерекшеліктері анықталады. Бұндай акцентуациялар паталогиялық болғанмен,
кейбір психикалық ауытқуларға әкелу мүмкін. Әрине, жеткіншек шақтың
қиындықтары барлық жастық шаққа тән емес. Жеткіншек шақтың кризисі оңай
өтеді, егер жеткіншектің тұлғалық қызығушылықтары анықталып тәртіптік
мотиві тұрақты болса. Егер жеткіншектің тұлғалық қызығушылықтары
қанағаттанған болса, олар тұрақтала түседі. Оларға мысалы: танымдық,
эстетикалық, қызығушылықтары жатады. Мұндай қызығушылықтары жатады. Мұндай
қызығушылықтардың қанағаттануы, мақсаттардың құрылымына байланысты.
Жеткіншектің жеке адамдық қызығушылықтардың тұрақтылығы, оның мақсаты
болуына әсер етеді.
Жеткіншектің қиын сәттері өзіндік анықтау терминімен анықталады.
Жеткіншекті шақтан ерте ересектік шаққа көшу барысында, ішкі позициялар
өзгереді, жастықтың негізгі мәселесі – мамандық таңдау өмірлік жолын құру
маңызды орын алады.26. 228-229.
Балалардың қарым-қатынасының интенсивті дамуының интенсивті дамуы
жеткіншек шаққа сәйкес келеді. Жеткіншектің балалық қызығушылық орбитасынан
шығуы, қоршаған ортамен түсуге итермелейді. Ол өзіне кішкентай бала сияқты
көңіл аударғысы келмейді. Ол ересектерден өзінің ересектік құқықтарын
мойындатуға тырысады. Ересектердің түсініспеушілігіне қарсылық білдіреді.
Егер бұны ересек түсінетін болса, бұл мәселе конфликтісіз шешілуі мүмкін.
Егер ол жүзеге аспаса, бұл ішкі, әрі сыртқы кофликттерден туғызады.
Жеткіншек шақ деген кезде біз жеткіншекті де, ересекті де қарастырамыз.
Егер конфликттік жағдай пайда болса ересек адам жеткіншекпен қарым-
қатынасқа түсу барысында стилін өзгертуі керек. Әрине, бұл жеткіншекке
қарым-қатынаста еркіндік беру деп саналады. Әрине, жеткіншектің бойындағы
балалық қасиеттер, қарым-қатынас кезінде жауаптылық пен өзбеттілігін толық
жеткізе алмайлды. Қарым-қатынас кезінде, алайда, жеткіншек қарсылық
білдіріп тұрады.
Бұндай қарсылық жеткіншектің тұлғалық дамуына әсерін тигізеді, сонымен
бірге тұрақты тұлғалық конфликттің пайда болуына әкелуі мүмкін. Жеткіншекте
оқшалану, қоршаған ортаға апатия күйінің пайда болуына әкеледі.
Конфликтілік жағдайды шешу үшін ересектермен жеткіншек арасында
түсінушілік, сенімділікті дамыту керек. Бұл үшін жеткіншікке белгілі
мәселемен ықылас білдіру. Жеткіншек шаққа қарым-қатынастың психикалық даму
жүйесінде 2 көзқарас қалыптасады.
1. ересектермен қарым-қатынас.
2. құрдастармен қарым-қатынас.
Бұл екеуі де орта сыныптарда да дами береді. Бұлар біртекті әлеуметтік
рольді орындайды, екі жүйеде бір-біріне мақсатымен мазмұны бойынша қарама-
қарсы келуі мүмкін. Құрдастарымен қарым-қатынас достық бірдей құқықта болуы
мүмкін немесе ата-анамен қарым-қатынас сияқты теңдес емес құқықта жүруі
мүмкін. Жолдастарымен қарым-қатынас мұқтаждықтарды қанағаттандыруға
бағытталғандықтан, жеткіншек мектеппен жанұядан алшақтай түседі.
Жеткіншек шақтағы құрылған топ құрдастары белгілі құқықтар бойынша өмір
сүре бастайды. Жеткіншектердің қызығушылықтары мен проблемалары бірдей
болғандықтан, олар ашық түрде проблеманы айтып шеше алады, сондықтан
жеткіншек құрдастарына жақын болады.
Жеткіншектің қарым-қатынасқа түсу барысында сол шаққа тән қарым-қатынастың
екі түрі анықталады.
1. қарым-қатынастың ерте периоды- жолдастық(жеткіншек шақтың басын
қамтиды)
2. достық ( жеткіншек шақтың соңын қамтиды. Жеткіншектік шақтың соңына
сәйкес жеткіншектік қарым-қатынастың 3 түрі кездеседі.)
▪ сыртқы, эпизодикалық іскерлік нақ сол сәттегі қызығушылық
пен мұқтаждықты қанағаттандыру мақсатындағы қарым-қатынас.
▪ Жолдастық деңгейдегі қарым-қатынас дағдылар мен біліммен
ауыстыру мақсатындағы қарым-қатынас.
▪ Достық қарым-қатынас эмоционалды- тұлғалық сұрақтарын шешуге
бағытталады.
Жеткіншектік қарым-қатынастың 2 жартысында қарым-қатынас іс-әрекет
түрінде қабылданады, өмірдің негізгі дамуының ролі ретінде қабылданып,
жеткіншектің көп уақытын қамтиды. Ересек жеткіншек топ өміріне қызығушылық
білдіріп, үйде отырғысы келмейді. Бұл мінездеме нақты жеткіншек шаққа тән.
жеке қарым-қатынастағы сәтсіздік жеткіншек үшін қиындық туғызып, мазасын
алады. Осы шақтағы балаға жеке қарым-қатынастың үзілуі тұлғалық драма
ретінде қабылданды. Құрдастарының назаын аудару үшін жеткіншек бәрін
жасайды. Ол үшін ол ашық түрде әлеуметтік нормаларды бұзуға, ересектерге
қарсы шығуға дейін барады.
Жеткіншек үшін ең бірінші орында жолдастыңқ қарым-қатынас тұрады. Бұндай
қарым-қатынаста жолдастық кодексі орнайды, бұған өзге адамның ар-намысын
сыйлау, көмекке баруға дайын болу, теңдік маңызды орын алады. Бұндай
топтарда сөз оындамау, эгоистік қасиеттер білдіру, жолдасты сатып кету,
мақтаншақтық, басқаруға талпыну, өзгелердің ойын тыңдамау мәнге алынады.
Бұндай қателік жіберген жеткіншекке өзіндік шаралар қолданады. Оны топқа
алмайды, қызықты істерге шақырмайды, қарсылық білдіреді.
Жеткіншек шақта лидерлік қарым-қатынас орындалады. Жеткіншек үшін
лидердің назары маңызды. Лидермен қарым-қатынасы үшін ат салысады. Осы
сәтте жеткіншек үшін лидермен қарым-қатынас аса қызығырақ көрінеді.
Достық қарым-қатынаста маңызды мәселе-қызығушылықтағы ұқсастық. Кейде
жолдасына деген симпатия жеткіншекті әрекеттенуге итермелеп, іскерлікке
қызығушылық туады. Нәтижесінде жеткіншекте жаңа танымдық қызығушылықтар
пайда болуы мүмкін. Жеткіншек үшін жолдас еліктеудің үлгісі болады.
Жеткіншек жолдасына ұқсауға тырысып, білім мен тұлғалық қасиетін емденуге
тырысады.
Жолдастық жеткіншектің қарым-қатынасын белсендіре түседі. Бір-бірімен
түрлі жағдайлар туралы әңгіме айтып, бір-бірімен көп уақыт өткізеді.
Кейіннен жеткіншектік шақтың соңына қарай жақын дос емденуге мұқтаждық
туады. Достық қарым-қатынасқа ар-намыстық талаптар қойылады. Ар-намыстық
нормаларды емдену жеткіншек шақтағы негізгі емденген жүйе болып табылады.
Жеткіншектік шақтың соңына қарай қарама-қарсы жынысқа қызығушылық
туындайды, өз келбетіне деген аса жоғары назар аудартады. Ер балалар қыз
балалардың назароын аударуға тырысады, кейін бұл әрекет ауысады. Бұл
мінездеме 5-6 сынып жеткіншіктеріне тән. қасиет болып келеді.
7-8 сыныпта қыз балалар мен ер балалар арасында романтикалық қарым-
қатынас орнайды, олар бір-біріне хат жазады, көшелерде серуендеп, киноға
барады. Қарым-қатынас негізінде жеткіншекте дамуға бағыттылық байқалады.
Бұл шақта көптеген жеткіншектер өзін тәрбиелеумен айналысады 27.257б.
Осының нәтижесінде жеткіншек жолдасымен теңеседі. Бұл жеткіншектің
мазасыздануына әкеледі. Жеткіншек шақтың негізгі мәселесі – жалғыздық. Бұл
жеткіншектің назарсыз қалудан, өзінің сенімсіздігінің пайда болуына
әкеледі. Т.В. Драгунова бойынша бұл сезім қарым-қатынасқа түсуде қиындық
туғызады деп есептейді.
II. Қарым – қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің
психологиялық ерекшіліктерінің эксперименталды-психологиялық
зерттеулері.
1. Қарым – қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің
эксперименталды – психологиялық зерттеулерді ұйымдастыру.
Қарым – қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің эксперементалды –
психологиялық зерттемелерді ұйымдастыру негізінде мынадай гипотеза
ұсынылды: құрдастармен қарым- қатынаста қиындық көретін жеткіншектер
коммуникативті және ұйымдастыру қабілеттілігі төмен, ал ситуативті және
жеке адамдық мазасыздығы жоғары ерекшеліктерге ие. Бұл жеткіншектің
социометриялық мәртебесіне әсер тигізеді.
Жұмыс мақсаты: жеткіншектердің құрдастармен қарым – қатынасындағы
қиындықтардың психологиялық мінездемесін зерттеу.
Зерттемеге келесі міндеттер қойылды.
1. Психологиялық әдебиеттердегі жеткіншектердің құрдастарымен қарым –
қатынас мәселелерінің теориялық анализі.
2. Жеткіншектердің құрдастармен қарым – қатынасының ерекшеліктерін ашу.
3. Қарым – қатынас қиындық көретін жеткіншектердің психологиялық
портретін баяндау.
Әдістемелерді жүргізер алдында эксперементті өткізу деңгейі өңделді.
1. диагностикалық кезең.
2. коррекциялық кезең.
3. тексеру кезеңі.
Диагностикалық кезең міндеті:
1. 9 сыныпта оқитын оқушылық социометрикалық статусын анықтау.
2. зерттелуші сыныптағы лидерлердің психологиялық ерекшелігін зерттеу.
Коррекциялық кезең мақсаты берілген сыныптағы коммуникативті дағдыны
дамыту, бір- бірін бағалауға үйрету, сыныптағы оқушылардың
дистанциясын қысқарту.
Коррекциялық кезең міндеті:
1. қарым- қатынасқа дағдылануын дамыту.
2. қарым- қатынасқа қажет установка (құрлымды) дамытудағы коррекция.
3. өзге адамдарға адекватты әсер тигізу қбілеттілігін дамыту.
4. жеке адам қарым- қатынасының жүйесін дамыту және коррекция.
Тексеру кезеңінің мақсаты диагностикалық кезеңмен тексеру
нәтижелерін сәйкестендіру.
Тексеру кезеңі міндеті:
1. қарым- қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің социометрикалық
статусын анықтау.
2. алынған нәтижелерді сәйкестендіріп, коррекциялық кезең эффективілігін
анықтау.
Диагностикалық кезеңде келесі әдістер қолданылады:
1. Д.Ж. Мореноның тұлға аралық және топ аралық қарым- қатынас
социометриясының дмагностикасы.
2. комуникативті және ұйымдастыру қабілетін бағалап, анықтау КОС– 1
әдісі.
3. спилбергтің, тұлғалық және жағдайлы мазасыздануды зерттеу әдісі.
Тұлғалық кезеңде жеткіншектерге әлеуметтік- психологиялық тренингтер
өткізілді.
10 жаттығулар пайдаланды:
1. Қайырлы таң жаттығуы.
2. Мен көріп тұрмын жаттығуы.
3. Саусақтар жаттығуы.
4. Шынжыр жаттығуы.
5. Атамдар жаттығуы.
6. Жануарлар жаттығуы.
7. Жылан жаттығуы.
8. Қара, ақ жаттығуы.
9. Карусель жаттығуы.
10. Таңдау жаттығуы.
Зерттеушілерді баяндау.
Қарым- қатынаста қиындық көретін жеткіншектердің психологиялық
ерекшеліктерінің эксперементалды- психологиялық зерттемелерді өткізу
үшін Ақтөбе қаласының № 39 орта мектебінің оқушылары алынды. Зерттеуге
достық қарым- қатынасты орнатқан 14-15 жас аралыындағы жеткіншектер
алынған. 9 сыныпта оқитын 20 бала алынды.
2. Эксперименталды - психологиялық зерттемелер әдістемелердің
баяндауы.
Д.Ж.Мореноның тұлға аралық және топаралық қарым- қатынасты өзгертумен
жетілдіру мақсатында қолданылады.
Социометрия термині әлеуметтік өлшем дегенді білдіреді.
Әдісті ұсынған американ психологы Д.Ж. Морено. Социометриялық
көмегімен топтық іс- әрекет жағдайындағы адам тәртәбінің әлеуметтену
психологиясын оқып білуге болады. Нақты топтағы мүшелердің әлеуметтік-
психологиялық сәйкестігін білуге болады. Зерттеудің міндеттері
анықталғаннан кейін гепотеза мен қосымша қалыптастырылады. Бұл жерде
социометрия ашық жүреді.
Эксперементтердің талабы, ұнамды және ұнамсыздықты белгілеу,
кейбіреулер үшін қиындық туғызады. Социометрияның критерий мен сұрақтары
таңдалғаннан кейін ол арнайы карточкада немесе ауызша түрде беріледі.
Әрбір топ мүшесі ұнамды немесе ұнамсыз, сенімді немесе сенімсіздік
білдретін топ мүшесін таңдау керек. Социометриялық әдіс 2 формада
берілуі мүмкін. Алғашқы вариант- параметрикалық емес процедура.
Социометриялық карточкадағы сұрақтарға шексіз таңдау жасау арқылы жауап
беру.
Бұл тәсілдің тұрақсыздығы таңдаудың кездейсоқтығы. Көбіне зерттушілер
бәрін таңдаймын деп жазады. Бұндай жауап екі негізде түсіндіріледі:
әлде зерттелуші жалған жауап берген, қоршаған ортаға деген аморфты
қарым- қатынас қалыптасқан болуы мүмкін. Бұндай жадайдың қалыптасуы
әдісті қабылдау процедурасын өзгертуге талпындырды. Сөйтіп екінші
вариант қалыптасты таңдау мүмкіндігіазайды. Зерттелушіге тек белгілі
топ мүшелерін таңду ұсынылады, бұл социметриялық таңдау социметриялық
шек қою деп аталады.Көптеген зерттелінушілердің ойынша, бұндай шек
қою, социаметриялық сенімділігін арттыра түседі.Психологиялық көзқарас
бойынша, социаметриялық шек қою, зерттелінушінің таңдаукезінде зейінді
болуға әсерін тигізеді.Жауапты таңдау кезінде нақты лидерді немесе
жолдасты анықтауға мүмкіндік береді.
Социометриялық процедураның мақсаты:
a) Топтағы ұйымдасу немесе басы бірікпеушіліктің деңгейін өлшеу;
b) Социометриялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz