Оңтүстiк Қазақстан облысының жер ресурстары және оны тиiмдi пайдалану мәселелерi

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Оңтүстiк Қазақстан облысының жер ресурстары және оны тиiмдi пайдалану
мәселелерi.

Мазмұны

КlРlСПЕ

1. Оңтүстiк Қазақстан облысының табиғи жағдайы мен ресурстары.
1. ОҚО табиғи жағдайлары.
2. ОҚО табиғи ресурстары.

2. ОҚО жер ресурстарын пайдаланудағы негiзгi тенденциялар.
2.1 ОҚО жер ресурстарының қазiргi жағдайы және оларды пайдалану мен қорғау.
2.2 Жер айналымы дамуының тенденциялары мен мәселелерi және жер нарқының
қалыптасуы.
2.3 Жердi пайдаланудың ақшалай формасына јту механизмi.

3. ОҚО жер ресурстарының сапалық жағдайы және оны тиiмдi пайдалану.
3.1 ОҚО жер ресурстарының сапасы.
3.2 Жер ресурсын тиiмдi пайдалану жолдары.

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАН±АН °ДЕБИЕТТЕР ТlЗlМl

КlРlСПЕ

Тақырыптың јзектiлiгi.
Жер ең негiзгi табиғат байлығы. Ол барлық тiршiлiк кјзi, јмiр сүру
ортасы. Қазiр адамдар јздерiне керек қоректiк заттардың 88%-н егiстiк
жерлерден, 10%-н ормандар мен жайылымдардан, 2%-н теңiз бен мҮхит суларынан
алады. Жер қорын қорғау және тиiмдi пайдалану сондықтанда ең негiзгi
ешқашанда маңызың жоймайтын јзектi мәселе.
ґнеркәсiптiң дамуы, қалалардың, жолдардың, гидротехникалық
қҮрылыстардың салынуы жердiң беткi қабатын бҮзып, табиғи ландшафтардың
јзгеруiне алып келедi. ґзгерген жерлер шаруашылық жағынан тјмен бағаланып,
қоршаған ортаны токсиндiк заттармен ластап, адам јмiрiнiң санитарлық-
гигиеналық жағдайын тјмендетедi.
Жер қорының қҮрылымдық және сапалық жағдайының јзгерiсiн қарастыра
отырып байқайтынымыз, олардың, әсәресе ауылшаруашылық мақсатындағы
жерлердiң даму бағыты негативтi сипатта екендiгiн кјре аламыз. МҮндай
жағымсыз процестер жердiң ресурстық потенциалының қысқаруына, оның
нәтижесiнде ауылшаруашылық јнiмдерiнiң тјмендеуiне алып келiп, мемлекеттiң
µлттық қауiпсiздiгiне қауiп тудырады. БҮл процестi тез арада тоқтатудың ең
негiзгi жолы жердi тиiмдi пайдалану. °сiресе бҮл қазiргi шаруашылық
жағдайында, яғни, јнеркәсiптiк ресурстардың жетiспеушiлiгi мен топырақтың
јнiмдiлiгi тјмендеген уақытта маңызды.
Шаруашылықтаң және жердi пайдаланудың экономикалық механизмiнiң
жоқтығы жер ресурстарының тапшылығы мен деградациясына алып келедi. Осыған
байланысты жердi пайдаланудың ақысыз түрiнен ақылы түрiне јту, жер
ресурстары тиiмдi пайдаланудың экономикалық негiзi жасалды.
Қорыта айтқанда, жер јндiрiс қорының кјзi, әрi јндiрiстi орналастыру
ортасы ретiнде јндiрiстiң барлық саласына қатысты. ґндiрiстiң даму қарқыны
артқан сайын жер байлығын, жер қорын пайдалану мјлшерi де јсiп келедi.
Соған байланысты, жер ресурсының тиiмдi қорының сапасының тјмендеуi
қоғамның јндiрiске жҮмасалатын шығынының артуына керi әсер етуде. Жер қоры
сапасының тјмендеуiнен туындайтын јндiрiс тиiмдiлiгiне керi әсердi ғылыми
техникалық жетiстiктер нәтижесi де жоя алмай отыр.
Сондықтан жер қорын үнемдi, тиiмдi пайдалану кезек күттiрмей шешiмiн
табуы тиiс мәселеге айналып отыр. Оны шешу үшiн жердi тиiмдi пайдаланудың
қазiргi экономикалық механизмге сай жаңа экономикалық подходтарды
Үйымдастыру керек және осындай комплекстi жолдардың iшiнен ең тиiмдiсiн, ең
қолайлысын, нақтысын таңдап алуымыз керек.
Мiне, осының бәрi жҮмыстың тақырыбын, мақсатын, мiндетiн айқындап
бердi.
Тақырыптың зерттелу деңгейi.
Жерге қатысты экономикалық мәселелердi кјптеген авторлар зерттедi.
Олардың iшiнде шетел және отандық ғалымдар: Б.Ж.Абдраимов,
Т.В.Абраменко, В.В.Акимов, И.Г.Архипов, Т.М.Аршидинов, Ж.Н.Балғабаева,
В.И.Беленький, К.М.Белiшбаев, М.А.Индельман, Б.Д.Даулетбаков,
А.Н.Дебердеев, З.Д.Дюсембеков, В.В.Забусова, И.А.Ильин, Т.А.Калиев,
С.Ж.Қасымов, М.Б.Кенжегузин, Н.Н.Комов, В.А.Крохмаль, О.Б.Леппкел,
Я.Я.Мауль, В.В.Милосердов, Л.С.Николенко, Р.К.Ниязбекова, Т.А.Орузбаев,
Л.О.Оспанов, Л.И.Подольский, Ж.А.Прокофьева, А.И.Сабидова, Ж.Т.Сейфуллин,
М.Д.Спектр, Е.С.Строев, С.А.Ткачук, М.С.Тонкопий, Е.М.Упушев, А.В.Чаянов
және тағы басқалар.
Қазiргi таңда жердi пайдалануда нарықтық қатынастарға јту жер
кадасторының жүргiзiлуi, жердi экологиялық қорғау, жердi тиiмдi пайдалану,
бағалауда жаңа әдiстердi қарастыру және тағы да басқа кјптеген јзектi
мәселелер туындап отыр.

ЖҮмыстың мiндетi мен мақсаты:
Жердi тиiмдi пайдаланудың теориялық негiздерiн жасау.
Алға қойылған мақсат келесi мiндеттердi айқындады:
– жер ресурстарын тиiмдi пайдалану мен қорғаудың факторы мен шарттарын
айқындау;
– ОҚО жерiн пайдаланылу деңгейiне анализ жасау;
– жер ресурстарын тиiмдi пайдалану мен қорғаудың Үсыныстар жасау.

ОҚО Тянь-Шань тауларының сiлемдерi мен ТҮран ойпатының шығысын ала,
117,3 мың шаршы шақырым аумаққа орналасқан. Оның солтүстiгiн Бетпақдала
шјлi, оңтүстiк Қиыр шетiн Мырғашјл қуаң даласы алып жатыр. Солтүстiк шетi
мен оңтүстiк шетiнiң ара қашықтығы 600 км.
Оңтүстiк Қазақстан ежелгi кезден қолайлы географиялық аймақ саналған.
БҮл территориядан Батыс пен Шығысты – Жерорта теңiзi елдерiмен Азияны,
Қытай, Монғолияны жалғастыратын маңызды керуен жолдары јткен. Оңтүстiк
Қазақстанның таулы аудандарынан јткен осы жолдар тарихта “µлы жiбек жолы”
атымен белгiлi. Сырдария јзенi жағалауынан јтетiн Орта Азия арқылы
ндiстанға, Хазарияға, кейiнiрек – Алтын Ордамен Мәскеуге алып баратын
жолдың да маңызы жоғары болатын.
Осы керуен жолдарының бойында VI-XII ғ.ғ. кјптеген сауда орталықтары,
қалалар пайда болды. °сiресе, Сырдария јзенi бассейнде: Отырар, Испиджаб,
Сүткент, Сығанақ, Саудан сияқты iрi қолјнер және сауда орталықтары салынды.
Ресейге толығымен қосылған соң (XIXғ. 60 жылдар ортасы) Оңтүстiк
Қазақстан Орта Азия оазистерiмен Ресейдiң Европалық бјлiгiндегi аудандарды
жалғастырушы ретiнде танылған. Алайда, Оңтүстiк Қазақстан облысы аумағында
жолдардың жоқтығынан бјлiм аралық байланыс қиын болатын.
Кеңес одағы заманында Оңтүстiк Қазақстанның экономикалық-географиялық
жағдайы түбiрiмен јзгердi. Түркiстан–Сiбiр темiр жолы салынды, Мойынты-Шу
линиясымен бiрге бiрнеше iрiлi Үсақты темiр жол жүйелерiнiң салынуымен
пайдалы қазбалар кен орындарының ашылуы басталды.
Оңтүстiк Қазақстан облысы – республикадағы маңызды және жақсы дамыған
экономикалық аудандардың бiрi. Ауылшаруашылығына мамандануы Оңтүстiк
Қазақстанған шекаралас жатқан Орта Азияны еске түсiредi. БҮл – Қазақстанның
бағалы техникалық және дәндi дақылдар јсiретiн суғармалы аймағы.
Республикада бақша, жүзiм јсiру мен қой шаруашылығынан бiрiншi орныды
иемденедi.
Оңтүстiк Қазақстан азық-түлiк және жеңiл јнеркәсiп дамыған орталық.
Тау кен јнеркәсiбi де жоғары деңгейде жолға қойылған (полиметалл, фосфорит,
қорғасын јндiрiсi).
Оңтүстiк Қазақстан табиғат жағдайы Орта Азиядағы кјршi мемлекеттермен
јте Үқсас. МҮнда Орта Азиядағы сияқты жазықтарда күн сәулесiнiң таралуы
жоғары. Оңтүстiк Қазақстанның климаты шҮғыл континенттi, әсiресе жазық
шјлдi аймақтарда. Континеттiлiк солтүстiкке қарай айқын байқалады. Оңтүстiк
Қазақстанның барлық территориясына салыстырмалы суық, қоры аз қыс тән,
жылы, жаңбырмен Үласқан кјктем, содан соң – ыстық жаз тән. Күз кенеттен
кiредi де, ол температураның шҮғыл тербелiсiмен, жаңбырмен ерекшеленiп,
аяздың соңы қармен жалғасады.
Басқа экономикалық аудандармен салыстырғанда мҮнда вегетациялық кезең
Үзаққа созылады (220 күнге дейiн). Сәуiр мен қыркүйек аралығында түсетiн
энергияның мјлшерi тропиктегiмен бiрдей. Температураның жалпы мјлшерi ң000
градусқа жеттi. Оған қоса, Оңтүстiк Қазақстанда бҮлттық республика бойынша
ең тјмен (35-ң5% орташа жылдық), ал ауаның ылғалдылығы шiлдеде 18-20%-ға
дейiн тјмендейдi. МҮндай табиғи үйлесiмдiлiк дәндi дақылдармен бiрге жылу
сүйгiш јсiмдiктердi јсiруге болады.
Оңтүстiк Қазақстан климатының қолайсыз жақтары кјктемнiң соңғы
айларындағы аяздар. БҮл аяз жас мақталар мен басқа да јсiмдiк түрлерiнiң
үсуiне алып келедi.
Оңтүстiк Қазақстанның кјп бјлiгiнде жауын-шашын јте аз. Жауын
–шашынның орташа жылдық кјрсеткiшi солтүстiгiнде 150 мм-ге дейiн, Оңтүстiк
Қазақстанңтүстiгiнде 500 мм-ге дейiн жетедi. Жылына 5-6 айдың кјлемiнде
жауын-шашын жауады.

Оңтүстқк Қазақстан Облысы топырақ жамылғысы.

Қазақстан жер көлемқ жағынан қрқ ел Англиядан 11 есе үлкен. Үлан
байтақ территориясы терқстқктен оңтүстқкке қарай 1600 км, шығысынан
батысына қарай 3000 км жерге созылып жатқан кеңқстқктқ алып жатыр.
Республика ТМД елдерқ қшқндегқ Ресейден кейқн 2-шқ орында. Бейнелеп
айтқанда Қазақстан жерқне Армения сияқты 90 республика еркқн сиып кетедқ.
Халқының саны жөнқнен әлемде 80 орында болып, жер көлемқ жөнқнқнен кең
байтақ 10 елдқң бқрқ. Әлем халқының 0,3% -н қүрай отырып, Қазақстан жер
шарының 2 пайызын алып жатыр. Осындай кең байтақ өлкенқң бқр бөлқгқн
қүрайтын оңтүстқк өлке. Оңтүстқк Қазақстан облысында жазықтар мен ойпатты
жерлер, қүмды өлкелер, биқктқгқ әртүрлқ таулар кездеседқ. Бүл аймақтағы жер
бедерқнқң әртүрлқлқгқ тек климатына әсер етқп қоймай топырағының
қалыптасуына да септқгқн тигқзедқ. Осыған орай Оңтүстқктегқ топырақтардан
жазық аймақтың жазық аймақ топырақтарды және таулы аймақтың топырақтары деп
жқктей аламыз. Оңтүстқк Қазақстан облысының территориясы шөл зонасының
оңтүстқгқнде жатыр. Бүл зонада Оңтүстқк Қазақстан облысымен бқрге Батыс
Қазақстан облысының бқраз жерқ, Атырау, Маңғыстау, Қызылорда облыстары
түгелқмен Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарының
бқраз жерлерқ, Алматы, Жамбыл. Оңтүстқк Қазақстан облыстарының басым
көпшқлқк жерлерқ орналасқан.
Бүл алқапта ауадан түсетқн ылғал мөлшерқ өте аз ылғалдану коэффициентқ
0,1 – 0,05-ке дейқн кемидқ. Жылына түсетқн ылғалдың мөлшерқ 80 – 150 мм-
дей. Үзқксқз уақыттың үзақтығы 170 – 220 күнге жетедқ. Күнқ бүлтсыз, ыстық
10°- тан жоғары болатын температура қосындысы Түркқстан маңында ң700°- қа
жетедқ. Бүл аймақ нағыз шөлдқң өзқ. Жерге тек ерте көктеммен күздқң соңғы
айларында ылғал түседқ. Сондықтан, өсқмдқк тқршқлқгқне 2 биологиялық
тыныштық кезең өтедқ, оның бқрқншқсқ қыстың суық, екқншқсқ жаздың қүрғақ
кезқнде болады. Өсқмдқктер табиғаттың осындай қысымшылдығына бейқмделген.
Онда өсетқндер: сирек шығатын бүташалар, жусан және кейбқр сортанданған,
сорланған топырақтарға бейқмделген шөптер. Өсқмдқк сирек шығатындықтан
олардың топырақта қалдыратын қалдықтары мардымсыз. Сондықтан, топырақта
қарашқрқк аз. Оның мөлшерқ топырақтың беткқ қабатында небары 1 – 1,5 % .
Осының салдарынан топырақтың түсқ бозғылт тартып, өзқн түзген тау жынысына
үқсайды. Бүл зона екқ знашаға бөлқнедқ: а) сор шөптқ жусан өсетқн қүба
топырақтар, терқстқк шөл; б) жусанды сор шөптер өсетқн сүр – қүба
топырақтар, орталық шөл. сонымен қатар, 2 зонашада да, әсқресе, соңғысында
тақыр түстқ топырақтар мен тақырлар, үгқме қүмдар және сорланған жерлдер
көптеп кездеседқ.
Аймақ негқзқнен шөл жайылымына қолайлы. Мүнде тек суармалы егқстқктен
ғана өнқм алады. Өзен бойларында ор,аласқан тақыр түстес топырақтар күрқш
егуге ыңғайлы. Топырақ қүнарлығы аз болғандықтан, суарған кезде азоттың
фосфорлы және органикалық тыңайтқыштарды қолдану керек. Шөл аймағы
Қазақстандағы ең мол жердқ алып жатыр. Оның 119 млн.га, яғни республика
территориясының ңң% - на жуық.
Жалпы жартылай шөл мен шөл зоналарын сипаттай келқп, ол алқаптарды
өнқмсқз, қүнарсыз деп айтуға әсте болмайды. Өйткенқ, осы жедқң ыстығына
бейқм сорланған топырақта өсетқн сор шөптердқ қой малы, оның қшқнде әсқресе
қаракөл қойлары, “шөл кемесқ” атанған түйе малдары сүйсқнқе жейдқ. Ал мүнда
қолдан су берқп, мемеорация шараларын қолданған кезде, шөлдқң үзақ күнқн
үнататын кейбқр қымбатты дақылдар, суға да қанығып, мол өнқмдер бередқ.
дегнмен, осыған қарап, барлық шөл жерлердқ бау – бақшаға айналдыруға болады
деген қиялға берқлмеген абзал. Себебқ, қоғам үшқн шөлдер қоғамға шөл
күйқнде қажет. Табиғатта бқр жер шөл болып, екқншқ жерқ көл болып бқрқн –
бқрқ толықтыратын, бқрқн – бқрқ теңгеретқн заңдылық бар.
Оңтүстқк Қазақстан территориясында жазықтық жерлер тауларға қарағанда
көп. Оңүстқк Қазақстан облысында ең қрқмдқ Қаратау, Қазығүрт, Өскен
таулары.
Таулы алқаптарда енқ әр жерде әртүрлқ батыстан шығысқа қарай созылған
тау етегқндегқ шөлдқ дала зонасы – белдеуқ орын алған. Жазықтықтағы шөлдқ
дала зонасына қарағанда тау етектерқнде жатқандықтан бүл аймақтың табиғи
жағдайы өзгеше келедқ. Бүл беулқк таулық белдеулқк зонасының ең төменгқ
сатысы. Сондықтан бүл алқапты пайдалану жағдайы да басқаша.
Тау етегқндегқ щөлдқ далалы аймақтағы ылғал мөлшерқ жазық
территориядағы шөлдқ дала зонасына қарғанда әлдеқайда мол. Ылғалдың орташа
мөлшерқ 250 – 360 мм- ге дейқн жетедқ. Ыцлғал көбқнесе жылдың көктемгқ
және қысқы айларында түседқ де, жаз, күз айлары қүрғақ болады. бүл аймақта
қысқы, көктемгқ ылғалды дүрыс пайдаланып, ерте пқсетқн астық жақылдарды –
күздқк және жаздық бидай, арпа егқледқ. Ал, суармалы жерлерде астықтан
басқа бағалы дақылдар: қант қызылщасы, мақта, жүгерқ, беде мен көкөнқстер,
бау ағаштары мен жүзқмдқктер, темекқ жақсы өседқ.
Қалған жерлерқ көктемгқ, күзгқ мал жайылымдары. Бүл аймақтың топырағы
негқзқнен таулы алқаптан қаншалықты қашықтығына байланысты, топырақ түсқ
де өзгерқп бқрнеше зонаға бөлқнедқ, таудан алыс жерлерде топырақтың ашық
сүрғылт зонасы жатыр, одан кейқн кәдқмгқ сүрғылт түстқ топырақ және ашық
қара қоңыр топырақтар зоналары кездеседқ. Оңтүстқк Қаақстан облысындағы
Батыс Тянь – Шань тау етектерқнде күңгқрт - сүрғылт топырақтар мен ашық
қара – қоңыр топырақтар орнына қоңыр және сүр қоңыр топырақтар таралған
алқапта ғана суарылмайтын егқс өседқ, сүрғылт және ашық сүрғылт опырақ
таралған аймақта егқстқктқ қолдан суармайынша жақсы өнқм алынбайды.
Негқзқнен алғашқы екқ зонада Алматы, Жамбыл облыстарының қант қызылша
егқстқктерқ, суармалы жерлердегқ астықтары, темекқ, көкөнқс, бау-бақша
жүзқмдқктерқ, Оңтүстқк Қазақстан облысының мақталы мен дәрқлқк шөптер, бау
– бақша жүзқмдқктер алған.
Тау етегқнқң шөлдқ - далалы белдеуқнен кқшқгқрек алқапта аласа таулы
белдеуқ басталады. Бүл аймақта таулардың топырақ климат жағдайларына
тигқзетқн жерқ үлкен. Ауадан түсетқн ылғал мөлшерқ 500-800 мм-ге жетедқ.
Мүндай мөлшердегқ ылғал егқстқктқң жазық жерлерқндегқ ешбқр айында
кездеспейдқ. Ылғал көп түсетқндқктен шөп жақсы өседқ. Топырақтары да
қүнарлы, негқзқнен таудың қара қоңыр топырағы мен қара топырақ, ал
негқзқнен таудың қара қоңыр топырағы мен қара топырақ, ал Батыс Тянь да
таудың қоңыр топырақтары. Бүл аймақта суарылмайтын егқн егқледқ, көбқнесе
астықты дақылдар өседқ, мал жайылымына да қолайлы. Аймақ таулы, жыралы
болып келетқндқктен, жаппай қолайсыз, сондықтан көбқне мал жайылымы,
шабындық ретқнде пайдаланылады. Бүл алқапта суарылатын және суарылмайтын
жемқсиқ ағаштар, бүталар өп өседқ. Алматының әйгқлқ “Апорт” алмасы да осы
аймақта өсқп, жақсы өнқм бередқ. бүл зонаның көлемқ 10 млн. га жуық.
Орташа – таулы, шалғынды орманды белдеуқ аласа таулы далалы белдеуқнен
жоғары алқапта жатыр. Бүл аймақта түсетқн ылғал мөшерқ жылына 850-900 мм-ге
дейқн жетедқ. Шалғанда шөптер аса биқк болып өседқ. Топыраға аса қүнарлы
қара топырақпен күңгқрт - қара түстқ орман топырағы. Таудың қара
топырағындағы қарашқрқндқ мөлшерқ 10-12 % -ға жетедқ. Жер бетқнқң бедерқне
аймақтың суықтығына байланысты егқстқк жерқ өте аз. Жерқ негқзқнен жағы
жайлау мен шабындыққа қолайлы. Көп жерқ орман ағаштары негқзқнен Тянь
–Шань шыршасы. Көлемқ ң млн. гектардай.

Пайдалану
Жерден мол өнқм алу үшқн Оңтүстқк Қазақстанда түзқлетқн басты шаралар –
қүнарлықпен күресу, жер суару және мелиорациялау, топырақты эрозиядан
қорғау.

Республикада күрделқ мелиорацияны қажет етпейтқн жыртуға жарамды 61
млн. га-дай жер бар, оның 20 млн.га-ға жуығы терқстқк, шығыс, терқстқк
батысқара топырақты және қара-қоңыр топырақты, көпшқлқк жағдайларда табиғи
ылғалмен қамтамасыз етқлген аймақтарда. Ал, ылғалмен қамтамасыз етқлмеген
топырағы жай және ашық қара-қоңыр және шөеттқ зонашаларда жыртылған жер
көлемқ соңғы жылдарға дейқн 5 ммлн. Га. Шамасында едқ. ң0, млн. га егқстқк
жер Оңүстқк Қазақстан облысында бүлар негқзқнен тау етегқндегқ шөлдқ –
далалы белдеуде таралған суарылмайтын және суарылатын егқстқктер тек бау-
бақшалар суармалы жердқң бқраз көлемқ шөл аймағында өзен бойлары мен
сағаларында орналасқан. Республикадағы жалпы суармалы жер көлемқ кезқндегқ
1 млн. га жалпы егқс көлмқнқң 5,0% қалған. Бүл жағдайды қалпына келтқру
керек.

Жер айналымының даму ----- мен проблемалары және және жер рыногының
қалыптасуы.

Қазақстанда жер реформасын жүргқзу нәтижесқнде рыноктқк қатынастардың
дамуы мен қалыптасуына ағытталған жерге меншқктқң әртүрлқ формасына
негқзделген жер қатынастары орын алды.

Жер шаруаышлықтың табиғи объектқсқ ретқнде түрақты және үзақ мерзқмдқ
пайдаланылатын жеке иелқк ретқнде жеке немесе заңды түлғалардың иелқгқнқң
қүрамына кқрқп, мемлекеттқк тқркеуде түрады.
Жерге төлем, жерге қатысты барлық нарықтық төлемдердқ
пайдаланғандығы үшқн коммерциялық төлем, арендалық төлем, жер салығы т.б.
қамтиды.
Қазыргқ кезде жер айналымының бүкқл палитрасының (иелқк, қүқық рыногы,
арендалық қүқық рыногы, жер лесқне қүқық рыногы) бқрыңғай жүйеде жүмыс
қстгенқ маңызды.
Оңтүстқк Қазақстан облысының жер нарығына жасалған анализ көрсеткендей
ол ендқ қалыптасып келе жатыр. Өткен жылдарда жердқ шаруашылық түлғаларға
бөлқп беру және оны заңды түрде бекқту жерге қатысты қүқықтық және
нормативтқк базаларды белгқлеу жердқ нарықтық қатынастарға қосу сияқты
қстер жасалды.
Жер жеке түлғалар арасында конкурстық сүраныс пен үсынысқа сәйкес
экономикалық әдқстермен бөлқнедқ. Жер қатынастарының тереңдеуқне және
дамуына байланысты шаруашылықтың көптеген объектқлерқ нарықтық кезеңге
бейқмделқп, жер учаскелерқн рационалды пайдалану керектқгқн түсқнедқ.
Облыстағы жер рыногының қалыптасуы кезеңмен жүредқ.
Жер рыногының қалыптасу схемасы.

Жер рыногының дамуында келесқ факторлар шешушқ роль ойнайды:
- заңдардың рыноктың шарттарына сәйкес келуқ, яғни заңдар мен
нормативтқк актқлердқң бар болуы және прогрессивтқлқгқ;
- негқзгқ қүнның туралығы, дәлелдқлқгқ, бағаға рыноктқк, сүраныс
әсерқнқң ескерқлуқ;
- жер учаскесқнқң адамадрды қызықтыруы;
- келқсқм шарттарды жасаған кезде олардың қүқықтық негқзқнқң болуы.
2001 жылдың соңында мемлекеттқң қатысуымен жер учаскелерқн сату – сатып
алуға бойынша 118ң,6 млн. теңге қүнындағы аумағы 195ң,8 га. Жер сатылған.

Жер учаскелерқн сатумен бқрге мемлекет жердқ түрақты пайдалану қүқында
сату жөнқнде шарттар жасады. Олардың саны 2001 жылдың соңында 370 болып, ңң
млн. теңгенқ қүрайтын аумағы 2707ң,0 га жер сатылады.
Сонымен бқрге мемлкет жеке иелқкке ақшасыз, қүнсыз негқзде жеке,
көмекшқ шаруашылықпен аналысу үшқн 100,0 мың га жер учаскесқн, оның қшқнде
60,0 мыңнан көбқрек жердқ бау-бақшаға дача қүрылысына 12 мың га шамасындағы
жердқ қүрылыс пен түрғын үймен қамту мақсатында бердқ. Мүның барлығы да
джердқң екқншқ рыногының базасын қалыптастыру болып саналады.
Екқншқ рынок азаматтар мен мемлекеттқк емес заңды түлғалар арасында
жасалған келқсқм шарттар негқзқнде қалыптасады. Ол сату – сатып алу
операцияларын қамтиды. Жердқ сату –сатып алу кең масштабта азаматтар мен
мемлекеттқк емес заңды түлғалар тарапынан жүргқзқледқ. жер айналымының тағы
да бқр экономикалық механизмқ жердқ арендаға беру. Бүл дегенқмқз жердқ
уақытша және ақшалай пайдалану. Оңтүстқк Қазақстанда жердқ арендаға
берқлетқн жрдқң көлемқ жылдан жылға үлғаюда. Жердқ уақытша пайдалануға жеке
түлғалар мен мемлекеттқк емес заңды түлғаларға мемлекет жалпы сомасы 1639
жер учаскесқн берген. (табл. 9)
ОҚО 199ң- 2001 жж. аралығында уақытша пайдалануға берқлген жер
учаскелерқ.

Жылдар Жасалған Бағасы
келқсқм Аумағы га млн.
шарттар теңге
199ң 16 15 3,0
1995 6 180 6,8
1996 263 990 9,3
1997 320 11760 36
1998 168 1380 10,8
1999 205 600 3,8
2000 355 2381 12,2
2001 226 3857,9 6,7
жалпы 1639 1ң200 88,6

Негқзгқ арендаторлар – ауылшаруашлық үйымдары, шаруа қожалықтары жеке
азаматтар және серқктестқктер. Арендалық жерлердқң көп бөлқгқ –
ауылшаруашылық үйымдарының пайдалануында. Мәнқ жағынан екқншқ арендаторлар
– жеке түлғалар мен серқктестқктер. Олардың жалпы пайдаланылып отырған
жерқнқң жалпы аумағы бүкқл облыс жерқнқң 26% -н қүрайды.
Соңғы жылдары жер участогын жеке иелқкке сатып алу азайып жердқ
уақытша пайдалануға алу күннен күнге өсқп келедқ. Бүл жағдай азаматтардың
жердқң қүнын төлеп сатып ала алмаудың нәтижесқ деп көрсетқледқ.
Тәжқрибе көрсеткендей жердқң ауылшаруашылық айналымынан шығып қалуының
басты себебқ, жер ресурсы сол жердқң барлық экономикалық шаруашылық
мүмкқндқктерқн бағаламайды, әрине бүл барлық жағдада емес. Сондықтан да
жердқ арендаға берудқ мақсатқа сәйкес дамыту керек.

Ауылшаруашылық жерлерқн пайдалану схемасы.

Қазқргқ таңда аймақтың жер рыногының 80% -ы елдқ-мекендерде
шоғырланғанымен қаладыа ерекше дамыған. Әсқресе, бүл процесс Шымкентте
интенсивтқ түрде жүрқп келедқ. 2002 жыл 1 қаңьардағы жер учетының берген
мәлқметқ бойынша мемлекттқк иелқктен 2329 жер учаскесқ (655,6 млн. теңге
көлемқндегқ 7ң7,9 га) жеке иелқкке сатылады. 2001 жылы қабылданған “жер
туралы” эаңның қабылдануымен ауылшаруашылық мақсатында пайдаланылатын
жерлер тек уақытша пайдалануға брқлетқн болды да түрақты түрде жер
пайдалану жойылды.
Шымкентте жыл сайын барлық түрдегқ шамамен 350 келқсқм шарт жасалды.
Оған қатысатын жерлердқң көлемқ орташа 320 мың га. Жердқ сатып алу кезқнде
жасалады (52%). Екқншқ кезекте уақытша аренда кезқнде жасалынатын келқсқм
шарттар (3ң%) уақытша қүнсыз пайдалануға берқлетқн жерлерге жасалатын
келқсқмдер 10% -ды қамтыса, сыйлыққа берқлетқн, залогқа берқлетқн жерлер ң%
-ды қүрайды.

2. ОҚО жер ресурстарын пайдаланудағы негiзгi тенденциялар.
2.1 ОҚО жер ресурстарының қазiргi жағдайы және оларды пайдалану мен
қорғау.
ОҚО территориясының кјлемдiлiгi табиғи жағдайлардың әртүрлiлiгi жер
реформасының нәтижесiн объективтi бағалауға, ол реформаны жүзеге асыру
сферасын кеңейтуге, оның iшiнде жер ресурстарын растаналады пайдаланудың
экономикалық негiзiн жасауға мүмкiндiк бередi.
Жер рефомасының нәтижесiнде аймақта шаруашылықтың барлық салаларының
бiр деңгейде дамуына, қозғалмайтын мүлiктер нарығының дамуына жер
қатынастары сферасындағы заңдардың нығаюына бағытталған қайта қҮрулар
жүргiзiлiп жатыр.
Облыс территориясы табиғи-климаттық кјпзоналылығымен ерекшеленiп, ң
зонаға бјлiнедi: солтүстiк, оңтүстiк-батыс, оңтүстiк – жазық, оңтүстiк-
шығыс – таулы. Территорияның табиғи жағдайлары да әртүрлi: шјлдер және
шјлейттер, тау алды қыраттар мен тау жоталары орналасқан.
Табиғи шаруашылық қатынастарға қарай келесi зоналарға да бјлiнедi:
қаракјл қойларын јсiру дамытылған шјлдi мал шаруашылық зонасы (Закаратау
және ҚызылқҮм подзоналары); мақта шаруашылығы дамыған суғармалы егiншiлiк
зонасы (Келес, Сарыағаш подзоналары); таулы-жазықты – суғармалы емес
егiншiлiк дамыған зона; жалаңаш–жазықты зона (Мақтаарал ауданы, мҮнда мақта
шикiзатының 62% орналасқан).
2003 жылдың 1 қаңтарындағы статистикалық мәлiметтер бойынша ОҚО жер
қоры 1172ң,9 мың га-ны қҮрайды, оның iшiнде ауылшаруашылық жерлерi – 6262,8
мың га, халық қоныстанған жерлер – 65ң,7 мың га, ерекше қорғалатын
территориялар – 76,3 мың га, орман қорының жерлерi – 3036,9 мың га,
јнеркәсiп, транспорт, байланыс, қорғаныс және т.б. ауылшаруашылығында
пайдаланылмайтын жерлердiң кјлемi – 5ң,8 мың га, су қорындағы жерлер – 3ң,1
мың га, запастағы жерлер – 1506,3 мың га, бiздiң республикамыздан тыс
жерлерде пайдаланылатын жерлер 99 мың га. Облыс жер қорының кјп бјлiгiн
ауылшаруашылық жерлерi – 53,ң%, орман қоры – 25,9%, запастағы жерлер –
12,8% қҮрайды.
Реформа жылдарында әртүрлi категориядағы жерлердiң үлес алмағы
јзгертiлдi. 1991 жылы қабылданған “Жер реформасы туралы” заңға сәйкес жеке
кәсiпкерлiкпен айналысуға берiлетiн жердiң, үй салуға, дача қҮрылысына, бау-
бақша јсiруге арналған жердiң кјлемi едәуiр Үлғайды. (1990 ж. 130,9 мың га-
дан 2002 жылы 65ң,7 мың га-ға дейiн). (5-таб.)
Ауылшаруашылық мақсатында пайдалатын жерден елдi-мекен жерлерiнiң
айырмашылығы, олар јнеркәсiптi, мәдени-тҮрмыстық және үй инфрақҮрылымдарын
орналастыруға яғни, халық қажеттiлiктерiн јтеуге пайдаланылады.
Елдi-мекендердiң қҮрамына кiретiн барлық жерлер бiр мақсатта
орналастырылған – яғни елдi-мекеннiң дамуын қамтамасыз ету және бiрыңғай
әлеуметтiк-экономикалық организм ретiнде қалыптасу. Ең маңызды
принциптердiң бiрi елдi-мекен жерлерiн рационалды пайдалану. Ол дегенiмiз
минималды кјлемдегi жерге ғылыми дәлелденген нормаларды ескере отырып,
максималды мјлшердегi үйлердi, ғимараттарды, сонымен бiрге жол жүйелерiн,
алаңдар мен парктердi орналастыру, жердiң барлық категорияларын интенсивтi
пайдалану.
ОҚО ауылшаруашылық жерлерi 1990-2001 жылдары 1102ң,0 мың гектардан
6262,8 мың га немесе ң761,2 га-ғауылшаруашылық қысқарды. Яғни, оның үлес
салмағы 80%-н 53,ң%-ғауылшаруашылық дейiн тјмендедi. МҮның негiзгi себебi
јнеркәсiптiң, транспорт, байланыстың дамуымен елдi-мекендер кјлемiнiң
Үлғаюы деп түсiндiруге болады.
Облыс жерiнiң пайдаланылуына анализ жасасақ:
Ауылшаруашылық жерлерi жјнiнен келесi аудандар: Созақ ауданы – 2090,5
мың га (облыс жерiнiң 33,ң%) және Отырар – 712,2 мың га (11,ң%); Мақтаарал
ауданы – 131 мың га (жалпы республикадағы егiстiк жерлердiң – 17,2%);
Сайрам ауданы – 11,6%.
Нарықтық экономикға јту барысында жердi жеке меншiкке берi басталды.
Оңтүстiк Қазақстан облысының жерiне қойылған бағаларға анализ
жасағанда оларды қайта қарау керектiгi анықталды.
Ең бiрiншiден мҮндағы жер ресурстарын бағалауда назарда Үстайтын
нәрсе, ол аймақтың табиғи-экономикалық жағдайының әртүрлiлiгi. Шымкент
қаласының жер ресурстары комитетi мен географ ғалымдары бiрлесе отырып,
қаланың территориясының бағалық зоналарға табиғи, әлеуметтiк, экономикалық
жағдайларды ескере отырып бјлдi. Оның нәтижесiнде территория 5 бағалық
зонаға, 2ң зонашаға бјлiнедi.
Жер учаскелерiне келiсiмдi бағаға келетiн болсақ олардың қалыптасуы
мемлекет бекiткен тјлемдер бойынша жүргiзiлуi керек. Алайда, олар стихиялы
түрде жүргiзiледi, яғни жердiң бағасы нарықтағы сҮранысқа, жер учаскесiнiң
жағдайына және халықтың сатып алу қабiлетiне байланысты бағаланады.
Жерге тјлемнiң қандай түсi болса да, ол сол жердi түсiн оқып,
экономикалық зерттеудi қажет етедi.
Қазiргi күнде жерге тјлем енгiзу, жердi бағалау ең маңызды
проблемалардың бiрi.
Жер қҮнының бағалық тјлемдерi сапалық жағдайы 1979 жылы анықталған
балл бонитетi бойынша анықталып жүр. Соңғы 10 жылдықта топырақтың
јнiмдiлiгi жердi экономикалық пайдаланудың шарттары јзгердi. Осыған
байланысты әрбiр ауданның ауылшаруашылығына жарамды жерлерiн бағалау
жүргiзу абзал.
Жерлердi ақшалай бағалау кезiнде келесi подходтарды пайдалануымыз
керек.
– нарықтық жердi сату – сатып алу кезiнде сол жерге сапасы жағынан
Үқсас жердi алып бағалау;
– затратный (шығындық) – жердi игеруге кеткен шығынды есептеу арқылы
бағалау;
– кiрiске қарай бағалау.
Арендалық қҮн, жер салығының мјлшерi тiкелей сол жердiң бағасына
байланысты.
Ауылшаруашылық жерiнiң бонитетi мен јнiмдiлiгi ешқандай жағдайда да
жердiң салық мјлшерiн анықтай алмайды. Жердiң салығы сол жерге деген
сҮраныс пен Үсынысқа тәуелдi болуы керек.
Қазақстан Республикасындағы жер салығының мјлшерi 0,002%-дан (мақта
јсiретiн зона) 0,03%-0,07%-ға дейiн (суармалы емес және егiстiк аймақтарда)
ауытқып отырады.
Қазақстандағы жер салығы басқа елдермен салыстырғанде јте тјмен
екендiгiн 10 кестеден кјрсете аламыз.
Жердi тегiн тјлемсiз пайдалану формасынан ақылы формаға јту барысында
жерге арендалық қҮн енгiзу јте маңызды. Жердiң арендалық қҮны әрдайым
ауысып отырады. 1998 жылы ол жер учаскесiнiң номативтi қҮнының 3%-н қҮраса,
сәл кейiн оның мјлшерi 5%-ға жеттi. 1999 жылдың мамырында жер салығының 80-
120%-н бјлiгiн қамтыды.
Арендалық кјлемде енгiзуде 1 га жерден алынатын јнiм, жер учаскесiнiң
орналасуы табиғи-климаттық жағдайлар назарға алынуы керек деген Үсыныстар
жасалуда.
Арендалық тјлемнiң мјлшерi жер рентасына да байланысты белгiленуi
керек.
Нарықтық экономика жылдарында арендалық тјлем жер учаскесiнiң
нормативтi қҮнының 5-8% қамтуы керек. Арендалық тјлем 2 жақтың келiсiмiмен
ақшалай және натуралды формада жүргiзiледi. Мерзiмi 5 жылдан ң9 жылға дейiн
берiледi.
Жер арендасын жүйелi түрде қалыптастыру үшiн ҚР “Жер арендасы туралы”
заң қабылдау керек. Қазiрде арендалық қатынастар Азаматтық кодекстiң жалпы
статьялары бойынша және Жер туралы заңдарға сәйкес жүргiзiледi.
°лемдiк iс-тәжiрибе кјрсетiп отырғандай арендатор ақша тјлеп алуға
тырысады. БҮл процесс объективтi және ҚР үшiн де прогрессивтi процесс анық.

2.3 Жердi пайдаланудың ақшалай формасына јту механизмi.
Жер қатынастарын қайта қҮру кезiндегi қол жеткiзiлген негiзгi
жетiстiктердiң бiрi – жердi пайдаланудың ақшалай формасына јту. БҮл жағдай
жерге мемлекеттiк иелiктiң ... ..
Жер иеленушiлердiң алдында жердi капиталдың бiр бјлiгi ретiнде тиiмдi
пйдалану мәселесi тҮрды:
Жерге тјлем енгiзуде келесiдей мақсаттар алға қойылады:
– жердi рационалды пайдаланудың экономикалық әдiстерiн жасау;
– жер иеленушiлердiң жердi тиiмдi пайдалануға және оны қорғауға деген
қызығушылығын арттыру;
– бюджеттiң кiрiстерiн жердiң јнiмдiлiгiн арттыруды, қорғауды және
территорияның әлеуметтiк-мәдени дамуына жҮмсауды қалыптастыру.
Жерге тјлем келесi негiзгi формаларда жүргiзiледi:
– жеке иелiкке сатылатын жердiң нормативтi қҮны;
– заңға қайшы келмейтiн азаматтық-қҮқықтық келiсiм шарттар нәтижесiнде
жер иелену қҮқығы немесе жердiң келiсiлген бағасы;
– жер салығы немесе арендалық қҮн.
ҚР үкiметi 1996 жылы 8 мамырда арнайы жарғы бойынша жеке иелiкке
сатылатын немесе мемлекет тарапынан пайдаланылуға берiлген жерлердiң қҮнын
бекiттi. Сол жылы ақшалай жеке меншiкке сатылатын немесе мемлекет тарапынан
пайдаланылуға берiлетiн жер учаскелерiнiң қҮнын анықтау бекiтiлдi.
Ауылшаруашылық жерлерiн бағалауда ол жердiң сумен қамтамасыз етiлу
жағдайы жердiң мелиорациялық жағдайы жер учаскесiнiң шаруашылық орталыққа
қатысты орналасуы оның јткiзу нарығына алыс жақындығы ескерiледi. Мемлекет
тарапынан жерге бекiтiлген тјлем мјлшерi әрбiр әкiмшiлiк облыста әртүрлi,
ол ауылшаруашылығына жарамды жерлердiң мјлшерiне, топырақтың типтерi мен
типшелерiе назар аударылады.
Жердiң базалық қҮнының тербелiсi јте жоғары – гектарына 1,ң мың
теңгеден (Маңғыстау облысының сҮр-қоңыр топырағының жайылымдары) 350,ң мың
теңгеге дейiн (ОҚО- сҮр топырақты егiстiк жерлерi).
Жер, сонымен қатар қалалар мен елдi-мекендердiң орналасу базисi,
қҮрылыстың јнеркәсiп, байланыс, транспорт объектiсi.
БҮл жағдайда нормативтi қҮн жердi пайдалану мақсатына қарай қҮрылыс
объектiсiнiң бағасына, ол объектiнiң кiрiсiне, орналасқан аумағына,
инфрақҮрылымына, қоршаған ортаның экологиялық жағдайына назар аударылады.
кiмет қалалр мен елдi-мекендердiң жерлерiнiң тјлем қҮнын бекiтiп,
оларды пайдалану нормаларын анықтап, жергiлiктi органдарға базалық қҮндарды
2 есе кјтерiп түсiруге қҮқық берiлген.
Жердi объективтi бағаламай жер қатынастарының дамуы мүмкiн емес.
°рбiр жер учаскесi бағаланауы керек, себебi жер қозғалмайтын мүлiк, екiншi
жағынан ол бағасы јсiп отыратын капитал.
Зерттеулер кјрсеткендей, жердi бағалау әртүрлi елде, мемлекеттiң
әртүрлi даму сатысына қарай түрлi мақсатта жүргiзiледi.
Жоспарлы экономикада жер учаскелерi қозғалмайтын мүлiк ретiнде
бағаланып, қоғамдағы кейбiр жеке тҮлғалар үшiн ғана маңызға ие болды. Жер
ресурстарын бјлу мемлекеттiк шенеунiктердiң қолында болды да, оны
бағалаудың қажеттiлiгi болмады. Кеңес үкiметi уақытында басқа
республикадағыдай Қазақстанда да жердi бағалау проблемасының орнында
топырақты бонитеттеу, табиғи-ауылшаруашылық, топырақтық-климаттық зоналау,
жердi экономикалық бағалаудың әдiстемесiн жасау, ауылшаруашылық јнiмдерiнiң
сатып алу қҮнын анықтау сияқты жҮмыстар тҮрды.
Жайылым – Созақ–1906,1 мы га (барлық жайылымның ң0,8%-ы), кјпжылдық
шјпте – Сайрам – 5,ң мың га (облыстағы үлесi 25,6%), шабындық – Бәйдiбек –
35,9 мың га (28%), залеждер – ң3,3 мың га (25%). (6-сурет).
Аймақтың жер ресурстары рационалды пайдаланылса, ауылшаруашылығының
барлық јнiмдерi мен iшкi сҮранысты толық қамтамасыз ете алады. Бiрақ,
дефляцияға бейiм топырақты аудандар ерекше қорғауды, ерекше қамқорлықты
қажет етедi.
Ауылшаруашылығына жарамды жерлер (егiстiк жерлер, жайылым, кјп жылдық
јсiмдiк залеждер) облыстың бүкiл жер қорының 87,6%-н қҮрайды немесе 10269,1
мың га, ал басқалары (ормандар, шалғындар, қҮмдар, батпақтар, су астындағы
жерлер т.б.) – 12,ң% немесе 1ң56,8 мың га (7-сурет).
Жасалған анализдерге сүйенсек ауылшаруашылық предприятие - ларын
приватизациялау жылдарында ауылшаруашылық угодияларының кјлемi мен жердi
пайдаланудың түрi, экономикалық факторлар үлкен јзгерiстерге Үшырады.
Аймақта бүкiл республикадағыдай ауылшаруашылық угодняларының кјлемiнiң күрт
қысқарғаны анық байқалады және жердiң сапалық жағдайы тјмендедi.
1991–2002 жылдар аралығында бос, пайдаланылмай жатқан жерлердiң јлемi
0,3%-дан 2,0%-ға дейiн кјбейдi. Негiзгi себеп жердi пайдаланумен игеруге
арналған материалдық-техникалық базаның жетiспеуi.
Бос жатқан жерлердi игеру барысында жайылымдардың ауданы 2000 жылғымен
салыстырғанда 2002 жылы – 8,9 мың га-ға, ал жайылымдарды игеру нәтижесiнде
егiстiк жерлерiнiң кјлемi 28,0 мың га-ға дейiн артты. Сапасы жоғары
жайылымдарды интенсивтi және жүйесiз пайдалану јнiмнiң азаюына, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.