ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

1тарау

I - ТАРАУ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨБЛЫСЫНА ҚЫСҚАША ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстан территориясының оңтүстігінде
орналасқан. Облыстың солтүстігінде Бетпақ даламен, оңтүстік шығысында
Шатқал жотасымен, солтүстік шығысында Мойынқұммен, батысында Қызылордамен,
шығысында Қырғыз жотасымен шектеседі.
Саяси экімшілік жағынан облыс батысында Қызылорда, солтүстігінде
Жезқазған, шығысында Қырғызстанмен, оңтүстігінде Өзбекстанмен шектеседі.
Оңтүстік Қазақстан облысының жер көлемі - 116,3 мың шақырым. Халкының саны
- 2,17 млн адам (2004ж.). Орталығы — Шымкент қаласы. Шымкент қаласы ертеден
келе жатқан қалалардың бірі.І
Оңтүстік Қазақстан өлкесі ерте уақыттан-ақ ежелгі адамдар тұрағы
болған. Оған куә Оңтүстік өлкесіндегі Қаратау тауының баурайынан тас
дәуірінің көптеген ескерткіштері, әр түрлі тас құралдары табылды. Бұл
табылған заттар сол кездегі халықтың жоғары дәрежедегі мәдениеті мен ой-
санасын көрсетеді. Жүздеген және мыңдаған жылдардың ішінде бұл мекенді
көптеген халықтар мен мемлекеттер бір-бірің ауыстырып, мекендеп отырды.
Оңтүстік Қазақстан өлкесі сол кездегі Қазақстан аумағы мекендеген және өмір
сүрген сақ тайпасының негізгі орталық жері болды. Келесі ғасырларда (VI
ғасыр) олар түрік қағанатының құрамына кіріп, Гоби шөлінен Каспий теңізіне
дейінгі орталықты алып жатты.
Бұл өлке жайлы айтқанда мына бір тарихи оқиғаны айтпай кетуге
болмайды. Оңтүстік өлкені басып өткен Ұлы Жібек жолы VI — VIII ғасырларда
шығыс пен батыс елдерінің сауда-саттық, мәдени байланыс жасауына орасан зор
қызмет атқарды. Қытай жерінен басталған Ұлы Жібек жолы Оңтүстік Қазақстан
арқылы Орта Азиядан Үндістан, Иран, Туркия, Мысыр, Сирия, Византияға дейін
созылды. Қазақстандагы Ұлы Жібек жолы бойында мәдениеті гүлденген қалалар
бой көтерді. Олар Отырар, Сайрам, Сығанақ, Сауран, Созақ, Яссы.І
Оңтүстік өлкесінің мақтанышы, Дүние жүзіне белгілі ғалым, асқан ойшыл,
"екінші Аристотель" деп атанған Әбу Насыр Әл-Фараби Отырар өңіріңде орта
ғасырда (870 жылы) дүниеге келген. Бұл өлке тарихи архитектуралық
ескерткіштерге өте бай. Бұлар Қожа Ахмет Яссауи кесенесі, Арыстан баб,
Абдил Азиз, Қарашаш-ана, Ибрагим-ата, Домалақ-ана, Бәйдібек-ата кесенелері.
Өзінің мыңдаған ғасырлық тарихында біздің өлке ұлы Жібек жолымен өткен
қазынаға толы керуендерді де, Монгол шапқыншылығында, Жоңғар
қонтайшыларының басқыншыларын да басынан өткерді.
XIX ғасырдың 60-шы жылдары Қазақстанның Ресейге ұзаққа созылған
келісімінен кейінгі қосылуы аяқталды. Ресей патшалығы өзінің Қарамағына
енген жаңа жерлерді игеру мақсатында бірнеше ғылыми-экспедициялар
ұйымдастырды. Қазақстан аумағында физикалық-географиялық зерттеу жұмыстарын
жүргізді.
И.В. Мушкетов алғашқы зерттеу жұмыстарын Тянь-Шанның батысындагы
ежелгі Қаратау жотасын, Боралдай, Арыс, Бадам өзендері мен
Қазығұрт тауынан бастады. Ол алғаш рет Тянь-Шань тауының жер бедері
құрылымы заңдылығын жазды.
А.Н. Краснов — Оңтүстік өлкені тексерген ең атақты зерттеуші еді. Ол
жазық далаларды зерттеп, шөл даланың топырақ құрамын толық зерттеді.
(сазды, тасты, құмдақты, сортаңды). 1865-1879 жылдары А. Татаринов Оңтүстік
Қазақстанның Ленгір, Келтемашат және тагы басқа қоңыр көмір кен орындарын
ашты.
Оңтүстік Қазақстан өлкесі саяси дамудың бірнеше өткелдерінен өтті.
1932 жылы Қазақстан орталық атқару комитетінің ақпан айында өткен екінші
сессиясында Оңтүстік Қазақстан облысының құрылғанын жариялады. Орталығы
Шымкент қаласы болды. Ал 1938 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы құрамынан
Қызыл Орда облысы, 1939 жылы Жамбыл облыстары бөлініп шықты. 1964 жылы
Оңтүстік Қазақстан өлкесі тарап, Шымкент облысы құрылды. 1992 жылы 6-шілде
күнгі Қазақстан жоғары кеңесінің қаулысымен оған өзінің ескі аты
қайтарылып, Оңтүстік Қазақстан облысы деп аталды.
1.1. Жер бедері мен геологиялық құрылысы
Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат жағдайлары алуан түрлі, мұнда
құмды шөлдер мен шөлейттер, төбелер, тау жоталары мен қыраттар кездеседі.
Жер бедері бойынша оны үш ауданға бөлуге болады: таулы, төбелі және жазық
дала. Облыстың таулы ауданы оңтүстігінде Батыс Тянь-Шань жоталарынан,
орталығында Қаратаудан, ал оңтүстік - шығысында Талас Алатауының сілемдері
болып табылатын Қаржантау және Өгем жоталарынан тұрады.
Өгем жотасы оңтүстік - батыс бағытта 120 км-ге созылып жатыр және
кескіннің тегістігімен сипатталады. Оның су айрық жоталары әдетте жазық
келеді, көптеген карст шұңқырлары бар. Оңтүстік - батыс бөлігіндегі басты
су айрық жотасы солтүстік - шығыс бөлігінде көтеріле отырып, 2800-3200 м
биіктікке жетеді. Жекелеген шыңдарының биіктігі 3700-3800 м дейін жетеді.
Жотаның құрылысы ассиметриялық, ол түгел дерлік ізбестен тұрады.
Жотаның солтүстік - батыс баурайлары көлбеу және ұзын келген. Су
айрық жоталары тегіс формаларымен ерекшеленеді. Ағын су мұнда бірқатар тар,
жартасты, жүру қиын шатқалдар түзген. 2
Жотаның су айрық басы солтүстік - шығысқа қарай өзінің жазық пішінін
жоғалтып, сүйірленген және тілімденген. Жотаның баурайларын Өгем және
Піскем өзендерінің көптеген салалары алып жатыр. Бұл салалардың аңғарлары
тасты шатқалдар болып келеді.
Қаржантау жотасы Өгем жотасынан батысқа қарай орналасқан. Оның жалпы
ұзындығы 80 км-ге жуық.Жотаның шығыс бөлігін Өгем жотасынан Өгем өзенінің
аңғары бөліп жатыр. Батысында Келес өзені орналасқан Келес ойпаты жатыр.
Жотаның басты су айрығы Оңтүстік - батыстан солтүстік - шығысқа қарай
созылып бөлінген. Жотаның орташа биіктігі 1700-2000 м Ең биік нүктесі -
Мыңбұлақ тауының биіктігі 2834 м.
Қаратау жотасы Талас Алатауынан Шоқпас асуы тұсында бөлініп шығып,
солтүстік - батысқа қарай 420 км-ге созылып жатыр. Ол Солтүстік - батыс
(Үлкен) Қаратау мен Шығыс (Кіші) Қаратауға бөлінеді. Қаратау жүйесіне
негізгі жотамен қатар Боралдайтау, Үлкен Ақтау сияқты оған қатар орналасқан
бірнеше жота кіреді.
Жотаның көлденең қимасының құрылысы ассимметриялық - оңтүстік-батыс
баурайы көлбеу, ұзын келген, ал солтүстік - шығысы тік, салыстырмалы қысқа.
Оңтүстік - батыс баурай Қарашық, Баялдыр, т.б. өзендердің аңғарларымен
күшті тілімденген. Жоғары бөлігінде 100-400 м, орта бөлігінде 500-600 м
және етегінде 60-250 м тереңдікке дейін жетеді. Өзен аралықтарында
құрылымдық қырқалардың рельефі тән, Су айрық жоталардың бойында кейде
үстірт тәріздес учаскелер кездеседі.2
Оңтүстік - Батыс Қаратаудың ізбестен, құмнан, алеврометтен және
интрузивтік жыныстардан тұратын солтүстік - шығыс баурайына тар өзен
аңғарлары бар тік баурайлар тән, мұнда төбелі учаскелер сирек кездеседі.
Қаратау жотасы солтүстік - батысында біртіндеп төмендеп, жекелеген
шоқыларға ауысады және Қызылқұм мен Бетпақдала шөлдерінің шекарасы маңында
көрінбей кетеді.
Кіші Қаратау үшін төбесінің жайпақ болып келуі және солтүстік – шығыс
баурайының айтарлықтай тілімденуі тән. Сипатталып отырған аумақты
байқалатын тектоникалық қозғалыстар таулардың геморфологиялық құрылысы мен
қатпарлы құрылысында өз ізін қалдырған. Жас көтерілулер тау рельефінің
әртүрлі сатыларын жасады, ал тау етегі мен тау аралықтарында аккумулятивтік
рельеф қалыптасты.Осыған байланысты аумақта рельефтің үш генетикалық типін
бөліп көрсетеді: денудациялық - текнотикалық таулар, эрозиялық -
денудациялық пласты жазықтар және аккумулятивті жазықтар.
Денудациялық - тектоникалық таулардың рельефі мұздықты -нивальдық биік
тау белдеуін, эрозиялық - денудациялық орта тау белдеуін және аридті -
денудацияық тау бөктерін біріктіреді.
Мұздықты - нивальдық биік тау белдеуі биіктігі 2500 м асатын Өгем,
Майдантал, Талас жоталарында дамыған. Рельефте мұздық денудацияның жэне
аязды желден мүжілудің іздері бар. Мұнда аспалы мұздықтар мен күртік қар
басқан қарлар, трог аңғарлары, цирктер, мореналық шөгінділер және адам аяғы
жете бермейтін жартасты аңғарлар кең таралған. Трог аңғарларының көбінде
ежелгі мұз басудың іздері қалған, тек кейбірінде ғана қазір аңғар
мұздықтары кездеседі. Қардың көптігі мен тік баурайлар қар көшкінінің
жүруіне себепші болады. Мұнда шұңқырлар мен үңгірлер түрінде ежелгі және
қазіргі карсттар кездеседі. Шөгінді және опырынды материалдардан аңғарларда
түрлі бөгеттер түзіліп, тоғандар пайда болады.3
Эрозиялық - денудациялық орта тау белдеуі Қаратау, Талас және Қаржантау
жоталарында кездеседі. Рельеф 1800-2500 м биіктікпен сипатталады. Су айрық
жоталардың ұштары сүйір, дегенмен жайпақтары да кездеседі. Аңғарлардың
кескіні Ү-тәріздес, баурайларының тіктігі әртүрлі, олар қиыршық тастармен
және қой тастармен көмкерілген. Шұңқыр түріндегі карстар, сайлар кездеседі,
олар болуы мүмкін сел ошақтары болып табылады. Көлбеу келген баурайларда
эрозияның интенсивтілігі әлсірейді, Орта белдеуі релъефінің түзілуі альпі
тектогенезімен байланысты. Аридті денудациялық төменгі тау белдеуі Қаратау
тауының негізгі рельефі болып табылады және 700-1500 м аралығындағы
биіктікпен сипатталады.
Мұндағы рельеф эрозиялық тілімденуімен және беткейдің тегістелу
кескіндерімен ерекшеленеді. Су айрық жоталардың тегістелген беткейлерін
аңғарлар кесіп өтеді. Қаратаудың оңтүстік шығысында Боралдай және Құлан
таулары орналасқан. Мұндағы су айрық жоталар шошақ келген, ал жекелеген
шыңдар үшкір пішінді. Тау аңғарлары тар, жартасты, ал олардың ұзына бойы
кескіні сатылы келген.Баурайлардың жартасты сипаты мен карст құбылысының
дамығандығы тау жасаушы ізбестердің кең таралуымен анықталады. Төменгі тау
белдеуінің рельефі тектоникалық және одан кейінгі денудациялық - эрозиялық
процестердің өзара әрекеттесуінен түзілген.
Эрозиялық - денудациялық пласттық жазықтар Қаратау жотасының оңүстік -
батыс баурайының бойында таралған. Толқын тәріздес жер бедері мезозой және
кайнозой шөгінділерін сайлар мен аңғарлардың тілімденуі нәтижесінде пайда
болған. Мұнда мезозой және кайнозой замандарында опырынды материал
жинақталған. Кейіннен тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде тау жыныстары
көлбеу қатпарлы құрылымдарға айналған. Осыған байланысты рельеф солтүстік -
шығыстан оңтүстік - батысқа қарай созылған қысқа тау тізбектерімен
сипатталады. Литологиясы жағынан әртүрлі жыныстардың эрозиялық мүжілуі
рельефтің төбелі және үстелді - тау жүрнакты типін анықтады.Рельефтің осы
типі жыралық эрозия процестерінің әлсіз байқалуымен сипатталады.З3
Аккумулятивтік жазықтардың рельефі екі түрлі - пролювиальдық еңіс және
аллювиальдық террасаланған жазықтар.
Пролювиальдық еңіс жазықтар Талас Алатауының солтүстік баурайларын,
Қаратаудың оңтүстік - батыс жйне солтүстік - шығыс баурайларын және
Қаржантау жотасының солтүстік баурайларын түзген. Олардың биіктігі 300-800
м аралығында ауытқиды. Тау етегінде бірқатар көтеріңкі учаскелер түзілген,
бұл жазықтарға әлсіз толқынды сипат береді. Эрозиялық аңғарлар кең
таралған, олар әлсіз байқалатын террасаланған кертпелер түзеді. Көбіне жас
эрозиялық ойықтар ежелгі кең аңғарларға сұғынып жатады. Аңғарлардың
ойығының тереңдігі тау етегінде 20-30 м жетеді, ал таудан алыстаған сайын
біртіндеп азайып, тегістеліп кетеді.
Еңіс жазықтардың рельефі тектоникалық, денудациялық және негізінен,
аккумулятивтік процестердің өзара әрекеттесуінен қалыптасқан.
Аллювиальдық террасаланған жазықтар Ақсу, Арыс және т.б. өзендердің бойында
кездеседі.Жазықтардың түзілуі өзендердің аккумулятивтік әрекетше
байланысты. Жазықтардың беті террасалармен бұдырланған. Төрт терраса бөліп
көрсетіледі: өзен жайылмасы және жоғары жайылма, екінші және үшінші жайылма
үстіндегі террасалар.
Жайылма (жоғары жайылмамен бірге) барлық өзендердің бойында кездеседі.
Олардың ені 0-600 м аралығында ауытқиды. Жайылма өзен бастауларында
қиыршықты - малта тасты шөгінділерден құралған, бұл шөгінділер өзеннің орта
ағысында қиыршықты - құмды және саздақты қурылымға ауысады. Өзен сағасына
қарай құмды - саздақты құрылымдар басым болады.
Бірінші жайылма үстіндегі террасаның ені 0,2-ден 2-4 км-ге дейін
өзгереді және жайылмадан 0,6-2,5 метрлік кемермен бөлініп тұрады.
Террасаның беті тегіс болады, тек өзен жаққа қарай болмашы ғана еңіс
келеді.
Екінші жайылма үстіндегі террасаның су бетінен биіктігі 5-10 метрдей
болады. Оның беті тегіс, террасаның ені 0,5-2 км-ден 15-20 км-ге дейін
ауытқиды.
Үшінші жайылма үстіндегі терраса кең таралған.Оның беті лай тәріздес
саздақ топырақтан тұрады, жыралармен тілімдеген.Жыралар ойығының терендігі
10-30 м жетеді, ал террасаның биіктігі 5-7 ден 20-40 метрге дейін өзгереді.
Террасаның ені кейде 20 км-ге дейін жетеді. Аумақты геологиялық құрылысының
күрделілігі бойынша аудандастыру Қарастырып отырған аумақта үш негізгі
геологиялық - құрылымдық элементті бөліп көрсетуге болады: денудациялық,
пластық және аккумулятивтік жазықтар. Денудациялық - тектоникалық
тарауларға Талас Алатауы, Өгем, Майдантал, Қаржантау, Жабағылы, Үлкен және
Кіші Қаратау сияқты бірқатар тау жоталары жатады. Өгем және Майдантал
жоталары - биіктігі 4000 м асатын таулар. Мұнда аспалы мұздықтары бар
қарлар, трог аңғарлары, цирктер, мореналар, тік жартасты аңғарлар кең
таралған. Қаржантау жотасының ұзындығы қысқа ғана - 50 км жуык, биіктігі
1800-2000 м. су айрық жоталарының пішіні негізінен жұмыр, жазықтан 900-1000
м көтеріліп тұрады.
Жабағылы тауы солтүстік - шығысқа қарай 30 км созылып жатыр. Тау
биіктігі 4000 м асады. Ең биік нүктесі - Ақсукент шыңы (4027 м), оның
солтүстік баурайында мұздық бар. Таудың оңтүстік және солтүстік екі тармағы
бар .3
Үлкен және Кіші Қаратау жоталарының ұзындығы - 420 км, биіктігі 1500-
1800 м, орта және аласа тауларға жатады. Ең биік нүктесі Бессаз тауы -2176
м. Баурайлары асимметриялы, солтүстік - шығыс баурайы тік, жартасты,
оңтүстік - батыс баурайы көлбеу және тау өзендері мен жылғалар көп шығады.
Терең өзен аңғарлары жота баурайларын жекелеген өзен аралық массивтерге
бөледі. Өзен аңғарлары каньон тәріздес. Рельеф макропішіндері оны жасаушы
жыныстардың литологиясымен байланысты: су аирық кеңістіктер ізбестерден
тұрады, төбелі рельеф аргиллиттер ауданында дамыған.Эрозяилық -денудациялық
- пласттық жазықтар Қаратау жотасының оңтүстік - батысында таралған. Бұл
толқынды рельефтің кеи жердегі биікігі 50 м дейін жетеді. Аккумулятивтік
жазықтардың рельефі екі түрмен - пролювиальдық еңіс жазықпен және
аллювиальдық жазықпен берілген. Ақсудың төменгі ағысы және Арыс
сияқты ірі өзендердің бойында таралған.Пролювиальдық еңіс жазықтар
Талас Алатауының солтүстік баурайында жэне Қаратаудың оңтүстік -
батыс баурайында кездеседі 4.
Оңтүстік Қазақстан облысының көпшілік жері Тұран шштасьшың құрамына
кіреді. Жазық өңірі негізінен кембрилік, девондық карбондық, жыныстардан,
құм, тас, тақта тас таулы бөлігі төменгі палеозойлық жыныстардан құм,
тас, граниткогаомерат жота аралық ойыстар девонның қызыл түсті
шөгінділеріне толған. 4
Ақсу, Сайрам өзендерінің бассейндерінде бор жыныстары таралған. Батыс
Тянь-Шаньда, Қаратауда ерте бор дәуірінде қызыл сарғыш топырақтан құралған.
Бор дэуірінің климаты құрғақ, аридті болады. Мұның өзі қызыл топырақтың көп
таралғанын көрсетеді.Бор жыныстары,Шымкент аудандарында тараған. Төменгі
жағы құмды саздармен, жоғарғы қабаты конгломераттармен шөгінді тау
жыныстарымен толтырылған. 5
Облыс территориясы төменгі бор қызғылт түсті құмдармен, саздармен
күрделі. Ол — 1500 метр тереңдікке дейін барады. Жоғарғы бор теңіздің
эктасты ашық қызыл құмдарымен ерекшеленеді. Ең жоғарғы қабаты қоңыр
топырақпен жамылған. Қаратау және Талас Алатауының төменгі силурда және
жоғарғы силурда болған, лавалармен ерекшеленеді. Талас Алатауында,
Қаратауда эффузивті жыныстар аз таралған. Талас Алатауында, Қаратауда үштік
дәуір жыныстары құмды сазды болып басталады. Тянь-Шанның батыс бөлігінде
тектоникаға байланысты мезокайнозойлық жыныстар таралған. Бұл негізінен
оңтүстікке қарай Сайрам өзені алабында, Қаратау жотасында үштік дәуір
жыныстары құмды саздар болып басталады. 6
Орта бөлігі гипс тектес сазбен күрделенген жоғарғы олигоценге
жатады.Континентті гора қатпарлығы Шымкент қаласыыда белгілі. Бұлардың
төменгі қабаты триас жасындағылар.
Облыс қойнауы пайдалы қазбаларға бай. Мұнда полиметалл рудалары
қорғасын қоңыр көмір қабаттары, мәр-мәр, отқа төзімді және кварцты
құмдар, темір, гипс, құрылыс материалдары, жер асты және грунт суларының
қоры мол. Қазақстан қорғасын өндіруден бірінші орын алады. Соның негізінде
Шымкент қаласында қорғасын зауыты бар. Шығарған өнімі тазартылған қорғасын,
алтын, күміс рудалары және тағы да басқа. Қоңыр көмір Төлеби ауданында. Бұл
Шымкенттің өндірістік жылу базасы болып табылады. Шымкенттен 170 шақырым,
Солтүстік батысында "Таскөмірсай" көмір кен орны ашылды. Мұнда юра
жасындағы көмір кен орны бар. Цемент өндіру Оңтүстік Қазақстан облысында
Састөбеде бар. Оңтүстік Қазақстан басқа облыстарға қарағанда өзгеше айырма
және көршілес жатқан Орта Азия Республикаларымен салыстырғанда бұл жерде
фосфорит кен орны, қорғасын қоры жөнінен орасан зор маңызы бар. Оңтүстік
Қазақстан су ресурстарына да оай. Бұл жөнінен ол Шығыс Қазақстан облысына
жол береді. Таскөмірсай кен орнында 50 мың тонна көмір өндіріледі. Қоңыр
көмірдің 476 млн. тонна қоры ар тек 258 млн. тоннасы өндірісте
пайдаланылады. Төлеби ауданында өндіріледі. Көмірді өндіру бұл жақта қиынға
соғады. Гидрологияның және тау-кен техникалық жагдайларға байланысты көмір
өндіру жылына 5 мың тоннадан аспайды. Қалған кен орнындарында өндіріліп
болған десе де болады. Мысалы, Келте Машат Шымкенттен шығысқа қарай.
Қорғасын мен мырыштын ірі кен орны Қаратаудың оңтүстік батыс бөлігінде.
Кентау, Ащысай, Байжансай кен орындары. Бұл темір жолдан және қайта өңдеу
орталықтарынан қашық емес. Шымкент қорғасын балқыту зауытында өңделеді.
Қаратаудың аласа бөліктерінде мыс, молибден, ваннадий рудалары бар. Темір
рудаларын кен орындары Шымкент, Жамбыл темір жолдарына жақын жерлерден
зерттелінген. Бұл жердегі темір қорына 182 млн. тонна, ал өндірісте 58 млн.
тонна пайдаланылады. Оңтүстік Қазақстанда ТМД-дағы ірі фосфор бассейні бар.
Қаратау жотасының солтүстік-шығыс бөлігінде ұзындығы 200 шақырым. Бұлардың
қоры 1472 млн. Өндірісте 779 млн. тонна. Оңтүстік Қазақстанда құрылыс
материалдары көп. Бұл жерлерде су жоғарғы сапалы ізбес тастары мен сазды
цемент бар. Састөбе поселкесінде гипс, мрамор, шыны жасайтын құмдар және
минералды бояу және тағы басқалар кездеседі.
1.2. Климаты мен ішкі сулары
Облыс аумағы Қазақстан Республикасынық оңтүстік бөлігінде
орналасқан.Дүниежүзілік мүхиттардан бірнеше мыңдаған шақырым қашықтықта
жатыр. Биік таулардың оңтүстікте көлбеу жатуы, ал солтүстігінде таулардың
аласалығы суық ауаның еркін кіруіне әсер етеді. Климаттың құрылуына
географиялық ендіктің де әсері мол.
Оңтүстік климаты шұғыл континентті.Бұл температураның тез өзгеруіне
әкеліп соғады. Күн мен түнгі, қыс пен жазғы ауа-райлары әртүрлі болып
келеді. Жаз айлары жылы болып келеді және солтүстік аудандарда 8 айға
созылады. Барлық жерінде ыстық болып, құрғақ әрі ұзақ тұрады. Шілде айы
температурасы +21+29°. Абсолютті ыстық +47° Шардарада тіркелген. Қыс айы
қысқа, жиі-жиі жылы ауаға ауысып отырады. Ең суық айы қаңтар. Солтүстікке
орташа температура-15°С және -11,5°С оңтүстігінде. Абсолютті суық Созақта-
4ГСтіркелген. 8
Жауын-шашын: климаттың айрықша өзгешілігі құрғақшылық болып табылады.
Жылдық жауын-шашын жарық жерлерінде 130-150 мм, тау алды аймақтарда 400-600
мм, таулы аудандарда 700 мм-ге жетеді. Жауын-шашын жыл бойы біркелкі емес,
негізінен көктем және күз айларында көп жауады. Қар қалыңдығы жұқа және бір
қалыпты емес. Қардың орташа қалындығы 20-40 см, және ол 2 айдан 5 айға
дейін жатады. 19 . Циклондық әрекет тауда өте сирек. Жаз айларында шөлді
аудаңдарда 100 мм дейін жауын түседі. Кейбір жылдары жауын жаумай да
кетеді, тіті 3-4 айға дейін қар жамылғысы 10-15 еліден аспайды. Еруі наурыз
айында басталады. Күн радиациясы 5-7 айға дейін жақсы түседі. Бұлттылық
солтүстік аудандармен салыстырғанда 1,5 есе аз. Облыста оңтүстік және
солтүстік батыс желі көп тұрады. Желдің орташа жылдамдығы 1,9-3,9 мсек.
Желдің қатты тұратын аймағы Ақсұрам, онда желдің жылдамдығы 5,1 мсек.
Шақпақ желі мен Арыстанды-Қарабас атақты желдер болып есептеледі.
Ылғалдығына қарай облыс 3 аймаққа бөлінеді. Өте құрғақты ( 0,1-0,3 ),
құрғақты таулы, биіктігі 1000 метр (0,3-0,5) таулы, биіктігі 1000 метрден
жоғары (0,5 жоғары) Оңтүстік Қазақстан Орта Азиялық субтропикалық зонамен
шекаралас, күн горизонтта ткоғандықтан радиациялық балансы жоғары,
солтүстік облыстармен салыстырғанда суық ауа массалары оңтүстікке жылжыған
сайын жылына бастайды. Сондықтанда бұл жерде күшті аяздар сирек болады.
ЬІстық климат Оңтүстік Қазақстанның жазықтарында болады. Бұл жағдай
аүа температурасының ылғалдылығының анықтау барысында солтүстіктен
оңтүстікке қарай өзгереді.Қыста басқаша, Оңтүстік Қазакстанда ауаның
абсолюттік ылғалдылығы жоғары, солтүстікке қарағанда. Бұл Оңтүстік
Қазакстанның жылы қысымымен анықталады, Бұл жерде ылғалдық жаз айларында 1-
8 төмендейді. Бұл құрғақшылықпен және атмосфераың құрғақ болуымен
байланысты.
Көп жылғы Шымкент қаласының ауа-райының метерологиялық болжау.
а)Температура 0С

Үш кестк жаз

Жер беті ағыны облыс территориясы бойынша біркелкі таралмаған.Көпшілік
орталық және оңтүстігімен ағады.Ірі өзендер-
Сырдария.Салалары:Келес,Құркелес,Ар ыс,Бөген, және Шу өзені.Төменгі ағысы
тартылып қалады.Сырдария мен Келес салаларына Шардара бөгені орналасқан.

Кесте керек

Көлдері - Ақжайық, Ақжар, Қандыкөл, Қызылкөл тағы басқа. Сырдария Арал
теңізіне барып құяды. Қазір ол шамада жоқ. Сырдария өзенінің ұзындығы 2190
шақырым. Бұл өзен Нарын мен Қарадария өзендерінен басталады. Нарын өзенінің
ұзындығы -700 шақырым, Осы өзенді қоса есептегенде Сырдария өзенінің қоры
Тянь-Шаньнан, Талас Алатауынан, Қырғыз даласынан теріскей Ллатауынан
басталады. Ауданы — 422 мың шақырым. Қазақстан территориясында Сырдарияның
оң жағында өзінің үлкен саласы Шыршық өзенін, сол жағында Келес өзенін,
төменгі ағысында шөлді жерлермен ағады да, 400-500 шақырым қашықтықта, сол
жақ саласы жоқ. Оң жағында тек бір ғана рласы. Арыс өзені мен Сырдария
өзенінің Өзбекстан мен Қазақстан үшін үлкен маңызы бар. Қызылорда облысы
күрішке пайдаланады Арыс өзені — Сырдария өзенінің оң жақ саласы болып
табылады. Өзеннің ұзындығы 322 •ақырым. Арыс өзенінің алғашқыда Қолбастау
өзенінен алған. Талас Алатауы мен Қаратаудың аралығында орналасқан.
Бұл ерлерде бұлақтар көп. Алатау және Қаратаудан ағып шығатын осы
бұлақтар Арыс өзенін құрайды. Өзеннің суы көп айы — наурыз, сәуір, аз
айлары қазан, ақпан.
Ақсу өзені — Арыс өзенінің ең ірі саласы. Мұның бассеині Талас
Алатауының батыс бөлігінде орналасқан. Ауданы 750 шақырым, ұзындығы
120шақырым.
Бадам өзені - Арыс өзенінің ең ірі сол жақ саласы. Мұның бассейні
Бадам тауының солтүстік, солтүстік батысында, Талас Алатауының
оңтүстік бөлігінде орналасқан.Бассейннің ауданы - 4300 шақырым, ұзындығы –
137 шақырым.
Боралдай өзені — Арыс өзенінің оң жақтағы ірі саласы. Бассейні Қаратау
жотасының оң жак бөлігінде орналасқан. Ауданы 800 шақырым, ұзындығы — 130
шақырым. Боралдай өзені — кіші Боралдай, үлкен Боралдай өзендерінің
қосылуымен құралады. Негізінен қар суымен қоректенеді. Арыс өзені өзінің
барлық салаларымен Оңтүстік Қазақстан облысының мақта шаруашылығында
пайдаланылады.Арыс өзенінің бассейнінде тек қана мақта емес, сонымен қатар
басқа да дақылдар егіледі. Арыс өзсніпің салаларынан каналдар тартылған.
Арыс өзенінің шығысы — 69мсек. 12
Үлкен Шардара су қоймасы, Сырдария өзенінің бас жағында салынғн,
мыңдаған гектар жерді бау-бақша, мақталық, күріш алқаптарын суландыруға көп
қызмет етеді. Бұл жерде салынган Шардара СЭС-і электр энергия қуатыңа
өндіріп, облыстық кәсіпорындары мен халқы үшін жарық береді.
Оңтүстік Қазақстан көлдерге бай емес. Олар негізінен солтүстік
аймақтарда орналасқан. Сырдария өзендерінің аңғарлары мен Шу өзенінің
төменгі ағыстарында құралған. Олар өте тұзды және саяз болып келеді.
Жазықты аймақтарда артезиан сулары бар. Ол сулардан минералды сулар да
шығады, оны емдік үшін пайдаланады. Сары Агаш курортындағы минералды су
Республикадағы бірден-бір асқазан, ішек құрылыстары үшін пайдалы сулар.
Облыста су қорына өзен және көл суларынан басқа - жер асты сулары да
жатады. Жер асты сулары халық шаруашылығы үшін өте маңызды.Ол суларды
ауыл шаруашылығына пайдаланады. Артезиан суы шөлдегі
аймақтар үшін егін шаруашылығы мен мал шаруашылығына тиімді. Елді мекендер
ол суларды ауыз су үшін пайдаланады.
Сарыағаш, Қапланбек термальды және минералды су көздері өзінің
денсаулықты түзеу үшін пайдалы жағымен танымал. Тау мұздықтары облыста
өзендер мен көлдердің негізгі қоректену көздері болып табылады.

1.4. Топырағы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі.
Топырақ өте күрделі табиги түзіліс. Топырақтың пайда болуы тау
жыныстарының бөлшектеніп, қопсуынан басталады. Топырақтың түзілуіне, оның
қасиетіне түрлі факторлар әсер етуі. Табиғатта жылу мен суықтың, ылғал мен
тірі жәндіктердің әрекетінен үгілген тау жыныстарының үстіне өсімдіктер өсе
оастайды. Күзге қарай қураған шөп, өсімдік, ағаш жапырақтары шіріген
ұтақтардан топырққа органикалық зат беріледі. Органикалық
қалдық заттарды бактериялар шірітіп, жаңа затқа - қара шірікке айналдырады.
Солтүстік шөлді аймақта (Бетпақ-дала) негізінен қарашірігі 1% қоңыр және
сұр қоңыр топырақты атырап болып келеді. Оңтүстікке қарай шөлді аймақтау
беткейі аймағына ауысады. Оларды қара шірінді 3-4% құрайды. Бұл жерлердің
топырагы сұр, қоңыр, қызыл шалғынды далалық болып келеді Оңтүстік
Қазақстанның шөл және шөлейт зоналарында құмды және қумдақты топырақ
таралған. Көп жерлердің топырағы сортаң топырақ. Қызылқұм және Мойынқұм
топырақтарында бар-жоғы қарашірік 1%-тен де төмендеу келеді. Жер асты
суларының минералды тұздары жоғары көтерілуіне байланысты және су
ресурстарын дұрыс пайдаланбау себебінен топырақ құрамында тұзды аймақ пайда
болады. Бұл әсіресе Шу өзенінің төменгі саласында айқын білінеді, бұл
жерлерде топырақ беті 1-1,5% көлемінде жұқа тұз қабаттарымен көмкерілген.
Сырдария, Арыс, Шу өзендерінің аңғарларында өзендердің су режимдерінің
әсерінен құрылған шалғынды-аллювиальді топырақтар таралған.
ңтүстік Қазақстанда топырақ жамылғысы биіктік белдеулік бойынша жақсы
байқалады.Бұл аудандарда топырақ жамылғысының белдеулік шекарасы мұндағы
табигат зоналарымен абсолюттік биіктікте, орографиялық ерекшеліктеріне және
ылғал алып келетін ауа массаларына байланысты. Батыс Тянь-Шань облыс
территориясында топырақ биіктігі белдеулік бойынша бөлінеді.
1. Тау алды және тау етегіндегі шөлейтті сұр қоңыр топырақ белдеуі.
2. Таудың құрғақ шалғынды қоңыр топырақ белдеу.
3. Биік тауда альпілік және субальпілік тау шалғынды топырақ белдеуі.
Оңтүстік Қазақстанның құрғақ аудандарында сортандар кездеседі. Ең төменгі
вертикальдық белдеу Тянь-Шань жазықтық ашық қоңыр топырақ таралған. Бұлар
Қазақстан бойынша аз таралған. Бұл топыракта қара шірік 0,7-1,5%. Қоңыр
топырақ Қаратаудың етегінде, Талас Алатауының етегінде таралған. Осы
топырақ 600-700 метр абсолюттік биіктікке дейін жетеді. Мұның құрамында
органикалық заттар, қара шіріндісі жоғары болып келеді. Мұндай топырақтар
егін егуде багалы, құнарлы болып келеді. Талас Алатауының батыс бөлігінде,
Өгем, Піскем жоталарында сұр топырақтар, қоңыр топырақтар кездеседі.
Адам тіршілігінде топырақтың атқаратын қызметі мен маңызы өте зор.
Топырақтың құнарлы қабаты ұлттың байлығы болып саналады. Топырақ тозып
кетпес үшін үнемі байытып, оның құнарлығын арттырып отыру ертең ұрпағымыз
үшін өте қажет. Топырақты эрозияға ұшыраудан сақтау үшін агаш отырғызып,
ауыспалы егіс егу керек. 12
Оңтүстік Қазақстан облысының көп жерлерін шөлдер алып жатыр. Шөлді
жердщ ерекшелігі жауын-шашынның өте аз мөлшері (жылына 300 мм-ден жоғары
емес) және жазының ыстық (шілде айының температурасы +30°С жогары) болып
келуі. Бұл жағдай өсімдіктердің өсіп жетілуіне кері әсерін пзеді. Шөлдерге
бір күнде температураның өте құбылмалылық тән. Шөлді зонада өсімдік дала
аймағындай қаулап шықпайды, сирек, селдір өседі. Бұл судың тапшы болуына
байланысты болады.
Шөлді жерлерде өсімдік алдымен құмды төбешіктердің арасындағы
беткейлерде өседі. Ағаш текті өсімдіктерден сексеуіл,
жүзген,қияқ,құмқараған селеу өседі. Шөлді аймақта өсетін өсімдіктер
табиғаттың қатаң жағдайына бейімделген. Олардың бойындағы ылғалды
тікенді қабыршаққа айналған жапырақтары немесе түктері сақтайды.
Ең үлкен массив Қызылқұм территориясында өсімдік жамылғысы жартылай
облыстың Оңтүстік бөлігін алып жатыр. Бұнда жусан, сораң, еркек
шөп жантақ, күйреуік, бүйірген, сексеуіл. Сырдария аңғарында
жиде,жыңғыл, шеңгел, жал, тау етегінде бетеге, жусан, таулы өңірде бұта,
жеміс ағаштары, арша, ырғай тағы басқа өсімдіктер өседі. 8
Облыста грек жаңғағы сақталған. Облыста ксерофитті сирек ормандар
кездеседі. Өзен аңғарларында кездесетін ормандар, торғайлар әлі де болса
бар. Батыс Тянь-Шань тауларында, Өгем шатқалдарында, Талас Алатауында
ксерофитгі сирек ормандар кездеседі. Бұл негізінен арша, бұталардан
шөптесін өсімдіктерден тұрады. Шөлді жерлерде сексеуіл өседі. Мұның қара
және ақ сексеуіл деген түрі болады. Ақ сексеуіл әсіресе құмды аудандарда
тараған. Шөлде жусанның көптеген түрлері бар. Мұнда басқа ешқандай облыста
өспейтін жусанның дермене деген түрі медицинада пайдаланылады. Облыстың
Өгем, Піскем, Талас Алатауы жоталарының белдеуінде май қарағайы, жаңғақ
ормандары, бұталар, шалғындар өседі. Құмды шөлейт аймақта көктем уақытында
бәрінен де керемет. Бұл кезде неше түрлі шөптер мен талдар көгеріп, гүлдеп
далаға сән береді. Олар жиі өспесе де, даланы сәндендіріп, жерде өскен көк
шөппен бірге ғажайып бақты елестетеді.
Шөлді аймақта өмір сүретін жануарлар өзін қоршаған табиғи ортаның
қатал жағдайына бейімделген әрі өздеріне тән ерекшеліктері бар. Жәндіктер
мен жануарлар жаздың ыстық аңызағынан қорғану үшін күндіз індеріне кіріп
немесе құмға көміліп жатады. Құм сарышұнагы мен құм тасбақасы шілденің
ыстық күндерінде жазғы ұйқыға кетеді.Ал құм тышқаны, сарышұнақ,
торғайлардың кей түрлері ұзақ уақыт сусыз тіршілік ете береді. Шөл
бауырымен жорғалаушыларға бай. Бұл жерлерде кесірткелер, тасбақалар,
жыландар мекендейді.Ұзындығы 1,5 метрге жететін келес кездеседі. Кірпінің
ақ құлақ түрі өмір сүреді. Өрмекші топтарынан сарышаян, шаян, бүйі,
қарақұрт сияқты улы жәндіктер бар. Бұл зонада кеміргіштерден: қоян, құм
тышқан, сауыр, борсықтардың өмір сүруіне қолайлы. Облыстың дала зонасында
ақбөкен, қарақұйрық тағы басқалары кездеседі. Құнды жануарлар қатары сиреп
бара жатқандықтан оларды аулауға тиым салынған. Бұларға ақбөкен,
қарақұйрық, қасқыр, түлкі, қоян, қарсақ, жабайы шошқа, ондатра, ьлік,
арқар, таутеке, қоңыр аю, барыс жатады.5 Сырдария өзенінің аңғарында
Қырғауыл кездеседі. Оңтүстік Қазақстан облысының таулы аудандарында Талас
Алатауының етектерінде қызыл суырлар және монзбара суырлары иекендейді. Осы
тауларда ірбіс, қар барысы, тау текелер кездеседі. Батыс Іянь-Шань
жотасында қызыл қасқыр мекендейді. Қызылқұмда үтқоректілердің бірнеше
түрлері өмір сүреді. Сонымен қатар шибөрі, бұғы, бобр тышқаны бар. Олар
қызыл кітапқа енгізілген.

2,1
Жетекші орында "экологиялық лас" салалар (энергетика, түсті металлургия,
химия, мұнай химиясы) тұратын экономика құрылымы, эксплуатациядағы
табиғатты қорғау құрылғыларының кемшіліктері Шымкент қаласының ауа
бассейнінің жоғары деңгейде ластануын туындатты.
Қоршаған орта жағдайын бағалау келесі ақпарат негізінде
жүргізіледі:
• Казгидрометтің атмосфералық ауа, жер үсті суларының ластануы жөніндегі
мәліметтері;
• Шығарындылар, тастандылар, қалдықтарды орналастыру жөніндегі
статистикалық мәліметтер; ,
• Қоршаған ортаны қорғаудың облыстық басқармасының
аналитикалық бақылау қызметінің эпизодтық байқаулары;
• ҚОҚ Министрлігінің тапсырысы бойынша өткізілген ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізу нәтижесінде алынған мәліметтер.
Атмосфералық ауаның ластану жағдайы 4 пост бойынша бағаланады. Негізгі
көрсеткіші елдімекен ауасының құрамындағы ластауыш заттардың шекті
мүмкіндік концентрациясының мәні болып табылады.
Шаңның орташа концентрациясы 1,3 шекті мүмкіндік концентрацияны (ШМК)
құрады, ПДК, формальдегид - 4,7 шекті мүмкіндік концентрация, азот қос
тотығы - 1,3 шекті мүмкіндік концентрация және аммиак -1,3 шекті мүмкіндік
концентрация. Максималдық бірлік концентрациясының мәндері бойынша
азот қос тотығы Ордабасы алаңындағы №2 ластауыштарды
қадағалау пунктінде (ЛҚП) тіркелген және нормадан 3,4
есе жоғары (0, 29мгм3). Қатты қалдақтар максималдық нормадан 29,8
шекті мүмкіндік концентрация жоғары (аталмыш жағдай №1 ластауыштарды
қадағалау пунктінде (ЛҚП) шаңды боран кезінде байқалған) және көміртегі
тотығы 2,4 шекті мүмкіндік концентрацияда.
Басқа қосылыстар шекті мүмкіндік нормада.
2005 жылдың 9 айында атмосфералық ауа бойынша валдық ластану
байқалмаған.
Жоғарыда келтірген мәліметтерге сай кәсіпорын шығарындыларының жалпы
көлемі келесі тенденцияда өседі:
- Мұнай өңдеу бойынша - мүұай өңдеудің артуына байланысты;
- Құрылыс материалдарын шығару бойынша - құрылыс
индустриясының интенсивті дамуына байланысты;иондандырылған сәулешығару
көздерш залалсыздандыру мәселелері орын алған. Облыс аумағындағы
радиациялық фон белгіленген норма шегінде- 14-17 мкРсаг.

Атмосфералық ауаның ластану жагдайы
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 20 жылғы статистикалық
есеп мәліметтеріне сай жалпы шығарынды 31 мың тоннаны құрайды. Бұл
20Сғ)жылмен салыстырғанда 12 пайызға жоғары.Яғни кәсіпорын шығарындыларының
жалпы көлемі келесі тенденцияда өседі: - Мұнай өңдеу бойынша - мұнай
өңдеудің артуына байланысты;
1.Құрылыс материалдарын шығару бойынша - құрылыс
индустриясының интенсивті дамуына байланысты;
2. жылу энергетикасында, қаланың дамуына жэне жылу жэне электр
энергияларының қажеттілігі артуына байланысты және өсімдік
шикізатын өңдеуде, өсімдік шикізатын өңдеумен айналысатын
кәсіпорындардың көбеюіне және шығарылатын өнім көлемі артуына
байланысты. Оңтүстік Қазақстан облысы атмосфералық ауасының ең ірі

ластауыштары Шымкент қаласында шоғырланган, оларға келесі
кәсіпорындар жатады:
Стационарлық көздерден шығарылатын шығарындылардың құрамы бойынша Шымкент
қаласында ең үлкен үлесті ұшпалы органикалық қосылыстар (42,6 %) мен күкірт
қос тотығы (16,4 %) құрайды. Яғни,
шығарындылардың ең үлкен үлесін 3 жэне 4-ші сыныпты уыттылық
заттары құрайды.
Сәйкесінше,ірі кәсіпорындар қоршаған ортаны ластауыш шығарындылармен,
іркінді сулармен, қалдықтармен ластағаны үшін нормативтік төлемдер
жүргізеді. 20 Ср жылы кәсіпорындардың өз қаржыларының есебінен келесі
табиғат қорғау іс-шаралары жүргізілген:
Оңтүстік Қазақстан облысындағы Созақ даласында бірнеше уран өндіру кең
орындары бар. Мұндағы қазып алынған уран кені, тасымалауға арналған темір
жол торабына жегкенше, жүк машиналарымен ондаған километр жол жүріп,
радиоактивті сәулелерді, жолай кездескен талай елді мекендерге таратады.
Бүгінгі атом электр станцияларында қолданылып жүрген ядролық ашық отын
жүйес мынадай:
- Уран кенін қазып алу;
- гидрометаллургиялық заводтарда уранды, кеннен
ажыратып
алу;
- алынған уранды, байытып, 238U және 235U изотоптарын бөлуге
әзірлеу;
- уранның қостотығын алу үшін ұнтақтау, таблеткаға айналдыру үшін

күйдіру;
- ядролық отынды салатын (-жылу тарататын элемент-байытылған уран

гранулалары салынған ұзын болат түтікшелер) даярлау;
- (-жылу тарататын элемент-байытылған уран гранулалары салынған ұзын
болат түтікшелер) заводтан, атом электр станциясына тасымалдау;
отын жанып біткен соң, қалдыктарын реактордан алып, қатты
түйіршіктерге айналдырып, жақсы бітелген арнаулы ыдыстарға салу;
- қалдықтарды дұрыстап көму.
Жыл сайын, салалық кәсіпорындар атмосфераға 50 мың тоңаға дейін,
зиянды заттарды тастап отырады. Биологиялық ластануға ықпал ететін негізгі
зиянды заттар: күкірт диоксиді, көміртек оксиді, метил спирті, сірке
қышқылы, аммиак, ацетон, күкірт қышқылына, формальдегид, ванадий тотығы,
толуол т.б. Атмосфераға шығарылатын биологиялық өте зиянды заттар қатарына
- белок-витамин концентраттарын, белокты жем, ферментті препараттар
шығаратын кәсіпорыңдардың белокты шаңдарын жатқызуға болады.Олар,
қауіптілігі жөнінен II класты құрайды және тыныс алу органдарына ерекше
зиянды.
Атмосфераның ластануы ГОСТ 17.21.04.77 келісім бойынша атмосфера
құрамында әр түрлі қоспалардың болуы. Атмосфераның ластануына табиғаттың
түрлі жағдайлары себеп болуы мүмкін (құмды дауылдар, әртүрлі шаң тозаңның
пайда болуы) немесе адамның іс-әрекеттерінен атмосфера ластанады. Сондықтан
адамның іс-әрекеттерінен кейбір аудандарда әр түрлі өнімдердің шығындыларын
ашық тастай салу салдарынан атмосфера ластана бастайды.
Атмосфераның ластануын әр түрлі бөледі жаппай бүкіл әлем бойынша
атмосфераның ластануы немесе қалалардың қоршаған ортаны әртүрлі қалдықтарын
шығарып тастап атмосфераны ластауы. Атмосфераны ластау проңесінің ерекше
түрінің бірі ол бір уақытта өте үлкен аймақтып атмосфераның өзгеруі.
Шымкент қаласы үлкен өндіріс орталығы онда 200 тарта өндіріс орындары
орналасқан. Оңтүстік Қазақстан облысының айналаны қорғау аймақтық басқару
орталығының мәліметтеріне қарағанда ауаны латсаушы өндіріс болып есептелуші
ол мұнайды қайта өңдеуші зауыт ТОО Петро Қазақстан Ойл Продактс, металл
өңдеу өндірісі және жлу энергетика объектілері АО ПК Южполиметалл, ОАО
Шымкентцемент, ОАО Энерго орталық-3. Мұнайды қайта өңдеуші зауыт ТОО
Петро Қазақстан Ойл Продактс 2004 жылы атмосфераға - 9 мың.тонна, АО ПК
Южполиметалл - 4,Й мың тонна, ОАО Шымкентцемент- 0,97 мың тонна, ОАО
Энерго орталық-3 - 6,6 мың тонна зиянды қалдықты атмосфераға шығарған.
Онім өндірісініц шығарған зиянды қалдықтарын классторға бөлсек:
I кл - АО ПК Южполиметалл, ОАО Шымкенттасбоцемент, ОАО Химфарм,
ОАО Джин-Тэкс;
II кл - АО Құрылыс материалы, ТОО КСМ ПТ Аликулов и К;
III кл - ТОО Спецстрой, ТОО Адал, ОАО Алтын дән;
IV кл - кіші және орта бизнес орталықтары, АЗС, СТО және т.б.
ЖЭО-1 мен ЖЭО-2 жағуға пайдаланатын отындары көмір, ал ОАО
Энергоорталык 3 - мазут.
Қалалық СЭС - тің мәліметтері бойынша АО ПК Южполиметалл, АО
Химфарм, ЖЭО - 1, ЖЭО - 2, өндірістері қаланың қоныстанушы аймақтарына
орналасқан, ал бұл өндіріс орталықтарының санитарлық қорғау істерІ әлі іске
асырылмаған атмосфераны қорғау іс-шараларытолық көлемде орындалмай отыр.
Соңғы 5 жылда лас шығындылар көлемі (1998-1999жж) қарағанда біршама
төмендеген еді, ол кейінгі жылдары (2002-2007 жж) керісінше көтерілді.
Шығындылардың азайуының себептері ауа бассейінін ластаушы алып өндіріс
орталығы АО Фосфор, ОАО Интеркомшина, ОАО АЦК -өндірістерінің уақытша
тоқтап тұруына байланысты.Атмосфераны ластаушы (ЗВ) зиянды заттарының ауаға
таралу қала экономикасының қарқынды дамуы, құрылыс өндірісінің өркендеуі,
автокөлік санының көбейуіне байланысты. Қазіргі кезде қала бойынша - 60,0
мың дана әр түрлі жеңіл, жүк көліктерінің саны тіркелген, ол 1999 жылы
мұндай пайдаланушы автокөліктер - 34,0 мыңды құраған еді.
Автокөліктер санынң қарқынды өсуі 200- ге тарта өндіріс орталықтарынын
жұмыс істеуі атмосфераны ластаушы орталықтарының жұмыс істеуі атмосфераны
ластаушы орталық болып есептеледі, және жаңа құрылыс аймақтары жақсы
аяқталмаған құрылыстар (шағын мөлтек аудандар) және де басқа. Қаланың
құрылысы аяқталған аймақтарының зиянды қалдықтары атмосферага тарап ол
қоршаған ортаны бүлдіріп адам ден саулығына зиян келтіруде.
Атмосефраның ластануын және оның ішіндегі қоспаларды олардың
концентрациясына қарап ластану деңгейінің санын анықтайды оның таралу
аймағын уақытына қарай анықтайды.Сондықтан атмосфера фонының ластану
деңгейін зиянды қоспалар концентрациясының ұзақ уақыттағы жиынтығы (ай,
жыл) нәтижесінде анықтайды.
Қаланың атмосферасының ластануын мемлекеттік бақылау жүйесі тіркеп
отыртады. Шымкентте - 2006 ж. Казгидрометтің мәліметтері бойынша 4 бақылау
орындары арқылы бақылау жүргізіледі:
№ 1 пункт - Абай проспекті, 1 май көшесінің қиялысы;
№ 2 пункт - Ордабасы даңғылы;
№ 3 пункт Попов көшесі қиылысы (№62) жэне Сайрам көшесі.
№ 8 пункт - Сайрам көшесінің қиялысы және Манкент тас жолы.
Бақылау негізін төрт ауданы латсаушылар негізінен жүргізіледі: олар
азот диоксиді, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.