Бастауыш мектеп оқушыларының оқу-әрекеті мотивтерін қалыптастырудың басты мәселелері
Жоспар
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
1.1 Мотиваия және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі және адам іс.әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс.әрекеті мотивтерін қалыптастыру.педагогика ғылымының басты мәселесі ретінде
1.3 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс.әрекеті мотивтерін қалыптастыруда олардың анатомиялық.физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін ескеру
1.4 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс.әрекетінің мотивтерін қалыптастырудың педагогикалық шарттары.
3. Практикалық бөлім.
4. Қорытынды бөлім.
5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
1.1 Мотиваия және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі және адам іс.әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс.әрекеті мотивтерін қалыптастыру.педагогика ғылымының басты мәселесі ретінде
1.3 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс.әрекеті мотивтерін қалыптастыруда олардың анатомиялық.физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін ескеру
1.4 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс.әрекетінің мотивтерін қалыптастырудың педагогикалық шарттары.
3. Практикалық бөлім.
4. Қорытынды бөлім.
5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жоспар
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
1. Мотиваия және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі және адам
іс-әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде
2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерін
қалыптастыру-педагогика ғылымының басты мәселесі ретінде
3. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерін
қалыптастыруда олардың анатомиялық-физиологиялық және
психологиялық ерекшеліктерін ескеру
4. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекетінің мотивтерін
қалыптастырудың педагогикалық шарттары.
3. Практикалық бөлім.
4. Қорытынды бөлім.
5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Баланың оқуына күшті әсер ететін себептердің бірі – мотивтер. Олар
дидактикалық процестің басты қозғаушы күштері болады. Әсер етіп тұрған
мотивтерді зерттеу және дұрыс қолдану, жеке адамның дамуын бағыттайтын
мотивтерді қалыптастыру – педагогикалық еңбектің өзегі болып табылады.
Мотивтер (латынша қозғалтамын) – оқушыларды білім мазмұнын белсенді
меігертетін, өнімді танымдық іс-әрекетке ұмтылдыратын процестердің,
әдістердің және құралдардың жалпы аты. Егер де оқушылардың іс-әрекетінде
мотив болмаса, онда ол бейтарап процеске айналуы мүмкін. Мотив – адамның
объективті мұқтаждығы мен ынтасын бейнелейтін әрекетіне ішкі талаптануы.
Демек, мұқтаждық пен ынта мотивация негізі болады. Оқушылар білімге
мұқтаждығын сезуі қажет, ал мұқтаждық олардың оқуға деген ынтасын көтереді.
Оқыту практикасында оқудың әр түрлі мотивтері болады. Олардың бірі –
тікелей талаптандыру мотивтері, екіншісі – перспективті талаптандыру
мотивтері. Педагог-ғалымдар танымдық мотивтер және әлеуметтік мотивтер деп
тағы бөледі.
Мотивтер жас ерекшелігіне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, кіші
жастағы балалар үшін тікелей талаптандыру мотивтері , жоғары сыныптағы
балалар үшін перспективті талаптандыру және әлеуметтік мотивтер үлкен роль
атқарады. Ал ойдың талаптандыру мотивтері оқытудың барлық сатысында болуы
қажет.
Мотивтерді қалыптастыру педагог-ғалымдарды, мұғалімдерді ойландырып,
оны зерттеуге талпындыруға. Бұл мәселені А. К. Маркова, Г. И. Шукина, В. И.
Ильин, Т. А. Матис т. б. психологиялық-педагогикалық зерттеуде. Шет елдерде
де мотивті қалыптастыруға көп мән беріледі. Американ психологы Д. Мак
Клелланд осы салада жемісті еңбек етуде. Қазақстанда Т. Сабыров, А.
Бейсенбаева т. б. осы мәселемен айналысуда.
Арнайы зерттеулер мектеп мұғалімдерінің мотивтерді зерттеуді және
қалыптастырудың жолдарын , әдіс-тәсілдерін біле бермейтінін көрсетті.
Бүгінгі таңда республикадағы нарықтық қатынастардың қалыптасу
жағдайында мектепте мотивтерді қалыптастыру әдіс-тәсілдерін жетілдіру, осы
мақсатта озық технологияларды қолдану өзекті проблемаға айналып отыр.
Мұғалімдерді мотивтерді қалыптастыруға үйрету мәселесі де бар.
Осы айтылғандардың барлығы біздің зерттеу жұмысымыздың көкейтестілігін
анықтап, жұмыстың тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларын оқу іс-әрекетінің
мотивтерін қалыптастырудың білімді игеруде алатын орны деп тұжырымдауға
негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: оқушыларда оқу мотивтерін қалыптастырудың жолдарын
қарастыру.
Зерттеудің объектісі-бастауыш мектептегі оқу тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні-оқушыларда оқу мотивтерін қалыптастыру процесі.
Зертеудің міндеттері:
-сапалы білім алуда оқу мотивінің алатын орнын , мәні мен құрылымын
пдагогикалық , психологиялық тұрғыдан ашып көрсету;
-бастауыш сынып оқушыларында оқу іс-әрекетінің мотивінің
қалыптастыруының жолдарын қарастыру.
Зерттеу көздері-философия, психология, педагогикағалымдарының
еңбектері, Қазақстан Республикасының үкіметінің Білім және Ғылым
министрлігінің ресми құжаттары, мектептегі мұғалімдердің және өзінің
ұстаздық тәжірибесі.
Зерттеу әдістері-философиялық, психологиялық, педагогикалықжәне оқу-
әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, оқушылардан сауал-сұрақтар алу,
интервью алу, әңгімелесу, педагогикалық бақылау, өзінің педагогикалық
тәжірибе жұмысы.
1. Мотивация және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі және адам іс-
әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде
Адам іс-әрекетінің мотивациясы және мотиві, әсіресе оқу іс-әрекетінің
мотивтері мәселесі әрбір адамды, соның ішінде педагогтарды толғандыратын
өзекті мәселелердің бірі. Кез-келген оқу –тәрбие үрдісін нәтижелі
ұйымдастыруға тырысатын педагог ең алдымен оқушылардың оған деген
мотивациясын, яғни қызығушылығын арттыру мақсатында түрлі әдіс-тәсілдер
қолдануға тырысады , оның негізін, түп - тамырын іздеуге талпынады.
Адамның белгілі бір іс - әрекетті орындаудағы ерекшеліктері мен оның
өзіндік қасиеттері өзара біртұтас құрылымды құрайды және бұл құрылым
иерархиялық түрде көрінеді , яғни адамның барлық қасиеттері айналасына
жинақталатын орталығы болады. Л. И. Божовичтің пікірінше мұндай орталық
адамның мотивациялық - қажеттілік сферасы болып саналады 1,145б..Окрит
қажеттілікті негізгі қозғаушы күш және қажеттілік эмоционалды қайғыруларға
, адмның ойлауға , сөйлеуге, еңбекке дағдылануына әсерін тигізеді деп
түсіндірді. Яғни, оның пікірінше егер адмда қажеттілік болмаса, онда сол
жабайы күйінде қалар еді.
Қазіргі уақытта мотивация теориялары көптеп саналады. Мотивацияның
қазіргі теорияларының көздерін алғашқы психологиялық білімдер туындаған
ошақтардан іздеген жөн. Бұл мәселені зерттеу кезінде адам мотивациясының
пайда болуы мен мәніне көзқарас үнемі өзгеріп, философиядағы рационализм
мен иррационализм ағымдарының арасында орналасты. Рационалистік позиция
бойынша адам жануарға еш ұқсастығы жоқ ерекше тіршілік иесі. Ол әсіресе
XIXғасырдың ортасына дейінгі ежелгі философтардың еңбектерінде айқын
көрінеді. Яғни, олардың пікірлерінше тек адам ғана санаға , ақылға, ерік-
жігерге ие. Адам мотивациясының ошағы, оның ақыл ойы , санасы және ерік-
жігер.
Иррационализм ілім ретінде негізінен жануарларға бағытталады. Онда
жануарлардың мінез-құлқы адамдармен салыстырғанда санасыз , биологиялық
күштердің, ағза қажеттіліктерінің ықпалымен басқарылады деп түсіндіріледі.
24,179б..
Адам іс-әрекетінің мотивациясы жөніндегі алғашқы психологиялық теория
XVII-XVIII ғасырларда пайда болған адам мінез-құлқын рационалистік негізде
түсіндіретін, жануарлар мінез-құлқын иррационалистік негізде түсіндіретін
автоматттылық теориясы.
XVII-XVIII ғасырларда механика жетістіктерінің нәтижесінде кең өріс
алып дамыған автоматтылық теориясы, кейін тірі ағзаның түрлі әсерлерге
беретін механикалық , автоматтылық ретіндегі жауабы рефлекс идеясымен
байланыстырылды. Бірі адамдар, екіншісі жануарлар үшін бөлек екі
мотивациялық теория философияны екі қарма-қарсы ағымға, идеализм мен
материализмге бөлу XIXғасырдың соңына дейін созылды.
XIX ғасырдың екінші жартысы түрлі ғылымдарда ашылған жаңалықтармен есте
қалды. Соның ішінде Ч. Дарвиннің биологиядағы эволюция теориясының орны
ерекше. Ч. Дарвин өз ілімін көптеген ғасырлар бойы анатомиялық,
физиологиялық және психологияылқ жағынан мүлде ерекше бөлек болып саналып
келген адамдар арасындағы шыңырау үстіне көпір салғандай болды. Ол бұл
тіршілік иелерін өзара мінез-құлықтық және мотивациялық жақындастыруда,
әсіресе эмоционалды экспрессивті көріністері, қажеттіліктері мен
инстинктілері тәрізді ортақ мінез-құлық формалары бар екенін көрсетті.
Иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан биоголизаторлық
көзқарас ұстанған инстинкт теориясын XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында
З. Фрейд пен У. Макдауголл ұсынды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары
теориясынан басқа XX ғасырдың басында Ч. Дарвиннің эволюциялық
теориясынан, яғни И. П. Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда
болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйе іс-
әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д. Уотсонның
идеяларының логикалық жалғасы сияқты болды. Д. Уотсон мен Э. Толманнан
басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне Х. Холл мен Б. Скиннерді жатқызуға
болады.
XX ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның
арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың
алғашқысын К. Левин ұсынды. Содан кейін А. Маслоу, К. Роджерс сияқты
гуманистік психология өкілдерінің еңбектерінде жариялана бастады.
А. Н. Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның
басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің
көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера
элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты
құрамаларды байқауға болады 24,63б..
XX ғасырдың ортасында мотивацияның бірнеше теориясы бөлініп шықты.
Олардың әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бұл теориялардың
барлығын жеке-жеке қарайтын болсақ, мотивация феномендерінің кейбір
жақтарын ғана түсіндіруге қабілетті. Дегенмен, адам мотивациясы туралы
нақты фактілердің жетіспеушілігінен, зерттеу әдістерінің әртүрлігінен
оларды жақындастыру қиындыққа алып келеді.
Адамдарда мұқтаждық қажеттіліктерді тудыратындығыы барлығымызға мәлім.
Адамдар қандай да бір физиологиялық немесе психологиялық жетіспеушілікке
тап болғанда, қажетттілікті сезінеді. Демокриттің пікірінше қажеттілік
бірінші және екінші болып жіктеледі. Бірінші қажеттілік өз табиғатында
физиологиялық болып саналады және әдетте, тумыстан пайда болады.Бұған мысал
ретінде тамаққа, суға, ауа жұтуға, ұйықтаука, жыныстық қарым-қатынас
жасауға және т.б қажеттіліктер жатады. Екінші қажеттіліктің табиғаты
психологиялық. Мәселен, табысқа жетуге, өзін құрметтеуіне, үйірсектікке,
билік етуге, бір нәрсені қажетсінуге құштарлық. Бірігші қажеттілік
генетикалық негізде, ал екіншісі өмір тәжірибесі арқылы қаланады. Адамдарда
тәжірибенің жинақталуы алуан түрлі болғандықтан, екінші қажеттіліктің
біріншіден едәуір айырмашылығы болады.
Қажеттілік әрекет етуге себепші болады. Адам қажеттілікті сезіне
бастағанда, онда талаптану күйің сезіледі. Талаптану-бұл бір нәрсенің
жетіспеушілігін сезіну, белгілі бір мақсат көздеу. Бұл мінез-құлықтағы
қажеттілік көрінісі, әрі мақсатқа жету ниеті болып саналады. Осы тұрғыдан
қарастырған мақсат- бұл қажеттілікті қанағаттандырудың өзіндік әрекеті.
Адам өз мақсатына жеткен кезде, оның қажеттілігіне қанағаттанады, не
қанағаттанбайтын болады.
Мотивация үшін таңдаулы деген бір ғана әдіс болмайды, адамдардың
біреуіне мотивацияның бір түрі тиімді болғанмен, екіншісіне түкке жарамауы
мүмкін . Сонымен қоса ұйымның өзі де жеке бір адамға бейімделген мотивация
теориясы іс жүзіне асыруды күрделендіре түседі. Жұмыстың өзара тәуелділігі
, жекелеген адамдардың жұмыс нәтижесі туралы мәліметтердің жеткіліксіздігі
, технологияның жетілдірілуінен қызмет міндеттерінің жиі өзгеруі - осының
барлығы мотивацияны күрделендіре түседі . 3,125б..
П. Гольбах қажеттіліктер біздің еркіміздің, ақыл-ой белсенділігіміздің
қозғаушы факторы деп санап , сананың спонтанды белсенділігін , танымдық,
эмоционалдық және еріктік әрекетті мойындады .
Адам мінез - құлқын түсіндіруде Н. Г. Чернышевский де қажеттіліктердің
ролін мойындайды . Ол ағзалық қажеттіліктерді өтеу адамгершілік –
эстетикалық қажеттіліктің пайда болуына алып келеді деп санайды.
Р. Вудвортс та адмның психикалық белсенділігінде қажеттіліктердің ролін
мойындай отырып , соның арқасында ағза бір стимулға сезімталболып,
басқаларын байқамауы мүмкін, сол себептен ол тек қозғалыс реакциясының
сипатын анықтап қана қоймай, қоршаған дүниені қабылдауға әсерін тигізеді
деп санайды. Бұл жерде Р. Вудвортс пен А. А. Ухтомскийдің көзқарастары
сәйкес келіп, қажеттілікті қозудың доминанты ретінде қарастырады 24,10б..
XX ғасырдың 20 жылдары батыс психологиясында тек адамға қатысты
мотивация теориялары пайда болды. Мұнда ағзалықтан басқа оқыту және теория
нәтижесінде пайда болатын психогенді қажеттіліктер бөліп көрсетіледі 35,60-
85б.. Оған жетістікке жету, тәуелсіздікке жету, аффиллиация, агрессия,
сыйластық және қорғаныс, басымдылық және көңіл аударту, зиянды әсерлер мен
сәтсіздіктерден қашу т. б. қажеттіліктер жатқызылады. Сонымен қатар А.
Маслоу да адам қажеттіліктерінің классификацияысн ұсынды 24,9-11. А.
Маслоу адамдардың бұрын тәжірибесі бар, әрі білмді деп қана қарамай, оларды
өзін-өзі меңгеретін, өз өмірін қалыптастыра алатын жандар ретінде
қарастырды. Ол адамдарда иерархиялық жүйеден тұратын көптеген қажеттілік
болғандығын мойындайды. А. Маслоу бұл қажеттіліктерді 5 категорияға (1-
сурет) бөледі:
1. Физиологиялық қажеттілік өмір сүру үшін керек. Бұған тамақ ,су,
баспана, демалу және жыныстық қатынас қажеттіліктері жатады.
2. Қауіпсіздік, қорғану және болашаққа сенімділік қажеттіліктеріне
қоршаған орта тарапынан болатын физикалық және психологиялық
қауіп-қатерден қорғану қажеттілігі, болашақта физиологиялық
қажеттіліктің қанағаттандырылуы жатады.
3. Әлеуметтік қажеттілік-бұл бір нәрсеге немесе біреулерге
қатыстылық сезімі, өзіңді біреулердің құрметтеу сезімі,
әлеуметтік қарым-қатынас, құштарлық және сүйемелдеушілік сезімі.
4. Құрметтеу қажеттілігіне өзін-өзі құрметтеу,жеке
басыныңжетістктері, біліктілігі, басқа біреудің өзін құрметтеуі,
мақұлдаы жатады.
5. Өзін-өзі көрсету, өзектендіру қажеттілігі - өзінің потенциалды
мүмкіндігін, жеке басының өсіп-жетілуін жүзеге асыру
қажеттілігі. Өзін-өзі өзектендірудің көптеген міндеттері
тұлғаішілік болып келеді. Оларға: жоспарлау, өзін ашып көрсету,
дамудың потенциалдық мүмкіндіктерін ашып көрсету, өмірлік
позицияны қалыптастыру жатады.
Сурет 1
А. Маслоу бойынша қажеттілік пираммдасы
өзін-өзі
көрсету
құрметтеу
әлеуметтік
қауіпсіздік және қорғану
физиологиялық
Маслоудың жорамалдауынша төменгі деңгейдегі қажеттілік
қанағаттандырылған жағдайда ғана, едәуір жоғарғы деңгейдегі қажеттілік
пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғарғы деңгейдегі қажеттілікті
қанағаттандыру ой-ниеті туындайды. Әрбір нақты уақыт кезеңіне орай адамдар
өзіне аса маңызды немесе күшті қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады. Осы
қажеттіліктердің негізінде бала дамып,өсіп шығады. Өзін ортада еркін
ұстауын көмектеседі.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі ешқашан да толық қанағаттандырылмайды,
өйткені адамның жеке басының ой-өрісі дамуына орай, оның потенциалдық
мүмкіндігі ұлғая түседі. Сол себептен де мотивация үрдісінде адамның
қажетсінуінде шек болмайды.
Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа және оқуға ынталандыру негізін
түсінуге зор үлес қосты. Оның бұл теориясынан оқушының оқу іс-әрекетіне ,
мотивациясында олардың отбасындағы әлеуметтік жағдайлары, қарым-
қатынастары, сонымен бірге өз сыныбындағы жағымды психологиялық хал-
ахуалдың тигізетін әсерінің маңызы маңызды роль атқаратынын байқаймыз.
Маслоу пирамидасының жалпы құрылымына сыншылар тарапынан түрлі пікірлер
айтылды. Оның теориясында қате жақтары болуы, ұсыныстарының бәрі бірдей
жүзеге аса бермеуі мүмкін, алайда көптеген ой-пікірлерінің айрықша маңызы
бар екені сөзсіз.
Қажеттілік теориясын ұстанғандардың бірі- Мак – Келланд. Мак-Келланд
тәсілі мотивтер құрылымын және оның мінез-құлыққажәне жеке басқа әсерін
зерттеуге негізделген. Ол адамдарға үш түрлі қажеттілік: билік, жетістік
және қатыстылық тән деп есептейді. Билік қажеттілігі басқа адамдарға ықпал
ету ниетінен көрінеді. Оқушылар ұжымындағы мұндай оқушылар әдетте өз
пікірін батыл, ашық айтады, пікірталастан, өзара сыннан тайсалмайды, өз
пікірін өткізуге тырысады шебер сөйлейді, әрі басқалардың өзіне ерекше
көңіл бөлуін талап етеді. Адамның мадақтауға құштарлығы, сол адамның
жетістігін жариялаумен шектелмейді, оның жұмысты ойдағыдай орындауымен
қанағаттандырылады. Мадақтауға өте құмар адамдар кері байланысты ерекше
ұнатады , өзіне тәуекел шешім қабылдайды , алдына қолайлы мақсат қояды,
басқалардан гөрі өз жұмысына ерекше көңіл бөледі, әрі өзін-өзі ұдайы
жетілдіріп отыруға тырысады. Мұндай адмдар қалай да табысқа жетуге
тырысады. Бұлар таныстарымен жиі араласуды, достық қарым-қатынас орнатуды,
біреулерге жәрдем беруді жақтайды.
XX ғасырдағы экономикалық өрлеу бұл салада да түрлі мотивациялық
теориялардың пайда болуына алып келді. Бұған Герцбергтің екі факторлы
теориясы мен мотивацияның іс жүргізу теориясы. Бұл теориялардың негізін
басшылардың өз қол астындағы жұмысшыларының жұмысқа мотивациясын
арттыруға бағытталған кеңестері құрайды 3,151-159б.
Бихевиористер тітіркендіргішті ағза реакциясының белсенді көзі ретінде
қарастырып, мінез-қөұлықты стимул-реакция кестесі арқылы түсіндіреді.
Олар үшін мотивация мәселесі жоқ, һйткені олардың көзқарасы бойынша
ағзаның реактивтілігі мінез-құлықтың динамикалық шарты, яғни оның
тітіркендіргішке өзіндік ерекше жауап беруге қабілеті кестеге
реактивтіліктегі айырмашылықты түсіндіретін фактор (мотивация деп аталатын)
ендірілгендігіне байланыста ағза әрқашан да сырттан келген стимулдарға
жауап бере бермейді. Бірақ бұл фактор таза физиологиялық механизмдерге
қосылады. Осыдан аотивацияны ағзаның кейбір тітіркендіргіштерге
реактивтілік табалдырығының төмендеуі функциясы жағдайы ретінде түсіне
бастады. Бұл жағдайда мотив энергизатор немесе сенсибилизатор ретінде
қарастырылады.
Ж. Нюттен күнделікті өмірде адам мінез-құлқы , іс-әрекеті жоспармен
және бұл жоспарды жүзеге асыруға, мақстақ жетуге ұмтылыспен анықталады деп
түсіндіріледі. Бұл кесте Ж. Нюттеннің пікірінше шындыққа сәйкес және
адамның күрделі мінез-құлқын ескереді 48,237б.
XX ғасырдың екінші жартысында адамның мінез-құлқы детерминациясында
сананың жетекші ролін мойындайтын Дж.Роттер. Г. Келли, Х. Хекхаузен,
Дж.Анкинсон, Д. Маккелланндтың мотивациялық тұжырымдары пайда болды
10;11;11;13;14..Мотивацияның когнитивтік теорияясы ғылымға әлеуметтік
қажеттіліктер, өмірлік құндылықтар, когнитивтік факторлар, когнитивтік
диссонанс, сәтсіздіктен қашу, жетістікті күту сияқты жаңа мотивациялық
ұғымдардың кіруіне ықпалын тигізді.
Мінез-құлық детерминациясын зерттеудегі жаңа кезең XIX ғасырдың соңында
З. Фрейдтың адамның бейсаналылығы және ұмтылыстары туралы ілімінің
шығарылуымен байланысты. Мұны мотивацияның психоаналитикалық теориясы деп
атайды. Ол мінез-құлықтың ұйымдастырылуында күшті ұмтылыстардан тұратын
психикалық өмірдің бейсаналық ядросының шешуші ролін атап көрсетеді. Егер
У. Джемс мотивация белгілі деңгейде шешім қабылдауды саналылықпен
байланысты деп көрсетсе, З. Фрейд және оның ізбасарлары мінез-құлықты
детерминациялауда шешуші роль Жоғарғы –Мен жағынан ұмтылыстарды басып
тастау неврозға әкеліп соқтыратын , бейсаналылыққа беріледі. Мұны З. Фрейд
өзінің психоаналитикалық теориясы арқылы кез келген іс-әрекеттің астарында
жыныстық ұмтылыс жатыр деп дәлелдеуге тырысты 67,45-63б..
Бұл бағытта У. Макдауголл да өз теориясын ұсынады. Ол объектілердің
қабылдау сипатын анықтайтын , эмоциональдқ қозу тудыратын және ағзаның
мақсатқа ақыл – ой , денелік әрекетін бағыттайтын, ерекше тұлға
(инстинктілі) энергиясы (горме) болып саналатын мінез-құлықтың қозғаушы
күші болып табылатын деп түсіндірілетін гормоникалық тұжырымдаманы
ұсынды.
Мотивацияның биологизаторлық теориясы адамға мотивациялық факторлар
ретінде бұрын тек жануарларда болады деп саналған инстинктерді, ағзаның
қажеттіліктеріне де таңба басады 24,12б..
Осындай иррационалистік адам мінез-құлқына мәні жағынан биологизаторлық
көзқарас ұстанған (инстинкт теориясын) XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың
басында З. Фрейд пен У. Макдкуголл ұсынды. Олардың ішінен тек ағзаның
белсенділік себептерін түсіндіру үшін Мотивация ұғымына қатыстыларын ғана
атап көрсетуге болады 48,146-258б.. Мұнда мотивация туралы тек энергияны
мобилизациялау жөнінде айтылады. Мұнда да мотивацияны физиологиялық
тұрғыдан қарайды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары
теориясынан басқа XX ғасырдың басында Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясынан
, яғни И. П. Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда болды. Олар
мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйке іс-әрекетінің
теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д. Уотсонның идеяларының
логикалық жалғасы сияқты болды. . Д. Уотсон мен Э. Толманнан басқа бұл
бағыттың көрнекті өкілдеріне Х. Холл мен Б. Скиннерді жатқызуға болады.
XX ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның
арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың
алғашқысын К. Левин ұсынды. Содан кейін А. Маслоу, К. Роджерс сияқты
гуманистік психология өкілдерінің еңбектерінде жариялана бастады.
Ресейден XX ғасрыдың басында мотивация мәселесін алғашқылардың бірі
болып көтерген А. Ф. Лазурский. Ол 1906 жылы Очерк науки о характерах
еңбегін жариялады. Мұнда тілек және ұмтылыс, мотивтер күресі мен шешім
қабылдау, шешімдердің тұрақтылығы және толғаныс импульстерін іштей ұстап
тұруға қабілеттілік мәселелері қарастырылған 8,42б.. Бұл сү\ұрақтар
қазіргі уақытта да өзектілігін жойған жоқ.
Ұмтылыс, тілек және қалау мәселелерінің ерік және еріктік актімен
байланысы жөнінде өз еңбектерінде көрнекті психолог Н. Н. Ланге (1914)
баяндайды. Ол қалау - бұл әрекеттегі ерік деп көрсетті 24,13б.
XX ғасырдың 20 жылдары мотивация мәселесін В. М. Боровский, Н. Ю
Войтонис те биологизаторлық тұрғыдан түсіндіреді 10;11.
Л. С. Выготский де адам мінез-құлқының мотивациясы мен детерминациясы
мәселесін назарынан тыс қалдырмады. Ол Педология подростка атты оқу
құралында қызығушылықтың мәніне және оның жеткіншектік кезеңдегі
өзгерістеріне арнайы үлкен тарау арнайды. Л. С. Выготский ұмтылыс пен
қызығушылықтың сәйкестігі мәселесі бала мінез-құлқының және қызығушылығының
эволюциясымен шартталатын жасөспірімнің психикалық дамуының кілті деп
санады 24,11б.
А. Н. Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның
басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің
көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера
элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты
құрамаларды байқауға болады. В. Г. Леонтьев мотивацияның екі типін атап
көрсетеді. Біріншісі қажеттілік түрінде көрінеді, сонымен қоса қызығу,
драйв, инстинкт түрінде де, екіншісі мотив түрінде көрінеді. Бұл жағдайда
мотив пен мотивация бір біріне ұқсап кетеді. В. Г. Леонтьевтің ойынша мотив
мотивация формасы ретінде белгілі бір мақсатқа жету үшін бағытталған іс-
әрекетте пайда болады 24,30-31,66..
Баланың психикалық дамуындағы с-әрекеттің ролі қазіргі уақытта көптеген
зерттеулермен дәлелденген (Л. В. Занков, А. А. Смирнов, В. В. Давыдов, А.
А. Люблинская, Н. А. Менчинская, П. Я. Гальперин, Г. С. Гостюк, Л. В.
Скрипченко, З. М. Истомина, Д. Б. Эльконин, Н. Ф. Талызина т. б. )
Жоғарғы психикалық функциялар дамуының тарихы - атты еңбегінде Л. С.
Выготский Мотивтер күресі мәселесіне көп көңіл бөледі 12,51-78б.. Ол
алғашқылардың бірі болып мотив пен стимулды бөліп қарастырып, ерікті
мотивация туралы айтады.
1940-жылдары мотивацияны ұстанымдар теориясы тұрғысынан Д. Н. Узназде
қарастырып, белсенділік көзі нақ қазір жоқ, бірақ ағзаға қажетті қажеттілік
деп түсіндіреді 62,34-69б..
Ең алғашқы рет мотивация сөзін А. Шопенгауэр Четыре принципа
досточной причины мақаласында қолданды. Онда мотивация-психологиялық іс-
әрекеттің себебі мен оларды бағындыру жолдары деп қарастырады. Қазіргі
таңда мотивация психологиялық құбылыс ретінде әртүрлі түсіндіріледі. Бір
жағдайларда – факторлар жиынтығы бағыттаушы және қолданушы мінез – құлықты
анықтап беретін , келесі жағдайда – мотивтер жиынтығы ретінде
қарастырылады, ал үшінші жағынан – ағзаның белсенділігі тудыратын және оның
бағыттылығы іздену деп қарастырады. Сонымен қоса, мотивацияны нақты іс-
әрекетті психикалық реттейтін үрдіс ретінде қарастырады, қозғалыс мотиві
үрдісі ретінде және механизм ретінде қарайды, іс-әрекеттің нақты
формаларының тәсілдерін және бағытталғандығының т. б. анықтайды, іс-
әрекетпен талаптануға жауап беретін үрдістер жүйесінің жиынтығы ретінде де
қаралады 24,14б.
Барлық мотивацияның анықтамаларын екі бағытқа жатқызуға болады.
Біріншісі мотивацияны құрылымдық позициядан фактор немесе мотивтер жиынтығы
ретінде қарастырады. Мысалы, В. Д. Шадриковтың көрсетуі бойынша Мотивация
– жеке тұлғаның мақсатымен, қажеттіліктерімен шартталған, жақындастық және
мұраттың деңгейімен, іс-әрекет жағдайымен және өмірге көзқарасымен ,
сенімдерімен жеке тұлғаның бағытталғандығы. Бұл факторлардың есептелуі мен
ниеттің қалыптасуы , тапсырмаларды шешуі жүреді. Екінші бағыты мотивацияны
статистикалық түрде қарамай , динамикалық білім ретінде үрдіс механизмі
етіп қарастырады 66,65б.
Мотвивация қажеттілікпен өте тығыз байланысты. Оның себебін Абрахам
Маслоу өте дәл тауып жазған еді. Себебі, оның айтуы бойынша мысалы, бір
қажеттілік өтелме се, мотивация жүзеге аспауы мүмкін. Оның айтуы бойынша
биологиялық қажеттіліктерге қарны ашу, шөлдеу, ауруды сезіну, ұйқысы келу
т. б. жатады 24,32-53. Соған орай оқу іс-әрекетінің мотивтерін
қалыптастыруда ең алдымен ең алдымен физиологиялық қажеттіліктер өтелуі
тиіс деп ой түюге болады. Себебі қарның ашып тұрса, немесе шөлдеп тұрсаң,
оқушының оқуға мотиві түгел тілек-ниеті болмас еді.
Оқу үрдісінің негізгі итермелейтін күштерін анықтау, оның нәтижелі
жүргізілуіне өзіндік ықпалын тигізеді. Бұл тураыл іс-әрекет теориясын
құрастырғандардың бірі А. Н. Леонтьев тұтас үрдіс бағытталған нәрсе,
субъектіні нақты іс-әрекетке итермелейтін түрткімен (яғни мотивпен) сәйкес
болады деп жазады 65,510б. Яғни, адам белсенділігінің үрдісі әрқашанда
бір нәрсеге бағытталады, оның пәні бар. Сонымен қатар бұл үрдіс белгілі бір
қажеттілікпен қозғауға түсті және қандай да бір мотивпен (яғни бұл
қажеттілік қанағаттандырылатын пәнмен) бағытталады. Егер адм
белсенділігінің үрдісі бағытталған бірінші пән екінші пән – қажеттілік
мотивімен сәйкес келсе, онда мұндай белсенділік үрдісін А. Н. Леонтьев іс-
әрекет деп атады. Ол егер бұл пәндер сәйкес келмесе, әртүрлі болса,
белсенділік үрдісі әрекет деп аталды - деп жазады \36,101б.
Адамның өз белсенділігі оның дамуының , өмірінің барлық мезгілінде ,
барлық кезеңінде шешуші фактор болып табылады. Бұл жөнінде Л. В. Кузнецова
былай деп атап көрсетеді: Белсенділік баланың өзін қоршаған ортамен өзара
әрекетіне кең мүмкіндікті қамтамасыз етеді, өсіп келе жатқан жанды заттың
өмірлік талаптарын қанағаттандырудың қажетті жағдайы болып саналады,
ағзаның ортамен теңгерілуінің барлық механизмдерінің пайда болу жағдайы
болып табылады. Алайда, бала тек ағза ретінде ғана емес, сондай-ақ жеке бас
ретінде де дамуы үшін, әлжуаз нәрестеден қаіргі қоғамның толыққанды
мүшесіне айналуы үшін, оның белсенділігін ересектер, жетілген адамдар
басқаруы тиіс. Дені сау ағзаға тән белсенділік саналы адамдық іс-әрекетке
айналуы тиіс 31,143б.
Бұл табиғи белсенділіктің адамның саналы іс-әрекетіне айналуы өзінен-
өзі немесе сыртқы әсермен бола қалмайды , бала өмірінің алғашқы күнінен –
ақ әзірленіледі, бағытталынады, әдетке айналындырады және ересек адамдар
тексеріп отырады. Бұл әрекеттерге баланы ересек адам әдейі үйретеді, не
оның өзі еліктеу жолымен оларды меңгереді. Олар біртіндеп
сәйкестендірілген, ұйымдасқан сипатқа ие болады, күрделі де байланыста бола
түседі. Осылай адамдық қызметтердің бастамасы :ееңбектк, ойындық,
бейнелеушілік, оқу іс-әрекеттері пайда болады. Осыған орай К. Д. Ушинский
бала табиғатының негізгі заңы бала іс-әрекетті қажет ететіндігінде деп
көрсетеді 31,53б..
А. Н. Леонтьевтің іс-әрекет пен әрекетке тәуелсіз , іс-әрекеттің
артында тұрған, қажеттіліктердің қанағаттануына тәуелді, белгілі бір
эмоциялармен байланысты деген нұсқауы өте маңызды 68, 102б. Бұл адамның
сол іс-әрекеттен қанағат алуына орай, оның эмоционалдық , сезімдік, өзіне
сенімділігі, белсенділігі т. б. қасиеттерінің дамуы жүзеге асатынын
көрсетеді.
Адамның іс-әректінде биологиялық және әлеуметтік шынайы нағыз бірлестік
өріс табады. Белсенділіктің тегі биологиялық, бірақ ол ересек адамның
әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетімен мәдениеттендірілмейінше, яғни
әлеуметтендірілмейінше , баланың жеке бас ретінде дамуына әсер ете
алмайды. Тек ойын, оқу, спорт, еңбек , қоғамдық іс-әрекетте өз мәтінін таба
білсе ғана баланың белсенділігін оның дамуының маңызды факторына айналады.
Іс-әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзіледі.
Әрекеттің операцияға айналуы туралы А. Н. Леонтьев былай деп жазады:
Әрекеттің мақсаты оның орындалуының шарты ретінде келесі әрекетке
кіргенде, бірінші әрекет екіншінің жүзеге асыру тәсіліне, саналы операцияға
айналады 36,301б.
Адамдық іс-әрекеттің бардық түріне тән жалпы белгілері мен оның кез
келген хайуанаттың мінез-құлқынан ерекшелігі-адамның мінез-құлқы саналы,
парасатты болғандығы. Тек ересек адам ғана емес, сондай-ақ тіпті бес жасар
бала нені қалайтынын біледі және өз әрекеттерін осы көңілі ауған, жете
түсінген мақстқа бағындырады. Бұл жөнінде Л. С. Выготский баланың қолжеткен
деңгейінен жоғары іс-әрекетке тарту керек деп есептейді 31,54б.
Кішкентай балалардың іс-әрекетінің барлық салалары логикалық
сәйкестілігімен әлі ерекшеленбейді. Алайда өзінің күнделікті өмірінде
ересек адамнан үйрене, оның көмегімен әрекет ете отырып, бала іс-әрекеттің
негізгі түрлерін тез арада меңгереді. Балалар ашқан заттардың қасиеттері,
олардың әрқайсысы сөзбен белгіленгенде барып, білімге айналады. Бұл ойын іс-
әрекеті баланы келесі күрделірек іс-әрекет түрі – оқуғ,а жетелейді дегенді
білдіреді.
Баланың алты, жеті жастан кейінгі жетекші іс-әрекеті оқу болып
есептеледі. Дегенмен, олар үшін ойын іс-әрекеті әлі де өз маңызын жоймайды.
Сол үшін ересектер бала сабаққа дұрыс дайындалса оған ойнауға рұқсат
береміз деп айтуы мүмкін. Бұл жағдайда балада оқушының өз міндетін
орындауы, жақсы баға алу-түсінілетін мотив , және реалды әрекетті мотив –
сүйікті ойнын ойнау тілегі болады. Яғни, сабаққа дайындалу әзірше ол үшін
әрекет , ал іс-әрекет ойын болып саналады. Бірақ, кей жағдайда сабаққа
дайндалу оқушы үшін қызықты болуы мүмкін, яғни түсінілетін мотив реалды
мотивке айналады, сабаққа дайындалу әрекеттен іс - әрекетке айналады. Бұл
туралы А. Н. Леонтьев былай деп жазды: Жалпы тәрбие өнерінің мәні
түсінілетін мотивтер және реалды әрекетті мотивтердң дұрыс сәйкестігін
жасауда , сонымен бірге іс-әрекеттің табысты нәтижелеріне уақытында көңіл
бөлу , сол арқылы жеке тұлғаның өмірін басқаратын жоғары типті реалды
мотивтерге ауысуды қамтамасыз етуде емес пе екен?.
Оқушы есейген сайын, оның жеке бас ретіндегі қалыптасуында қоғамдық-
еңбектік іс-әрекет соғұрлым зор роль атқара бастайды. Яғни, А. Н.
Леонтьевтің сөзімен аййтсақ адам дамуының қозғаушы күші негізгі іс-
әрекеттің ауысуымен анықталады 31,65 б..
2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерін қалыптастыру
–педагогика ғылымының басты мәселесі ретінде
Кез келген іс-әрекет оған деген қажеттіліктен бастау алатынын жоғарыда
айтылған теориялардан анық байқауға болады. Сол сияқты кіші оқушылардың да
оқу іс-әрекетіне мотивациясын арттыру үшін оқуға қажеттілікті қалыптастыру
керек. Бұл жөнінде Т. А. Ильина былай деп өз пікірін білдіреді: Оқу
үрдісін ұйымдастырудағы мұғалімнің күші мен жігерінің елеулі бөлігі
оқушылардың оқуға деген ынтасы мен ұмтылысын оятуға, олардың танымдық
белсенділігін туғызуға бағытталуы тиіс 25,229б..
Бұл кезеңде жаңа мотивтер (қажеттілік, қызғушылық, тілек) пайда болады,
баланың иерархиалық, мотивациялық жүйесінде өзгерістер жүреді. Бұрынғыша
негізгі мотивтерге тікелей әрекетті мотивтер жатады 8,46б., ал
болашаққа бағытталған мотивация баланың сол кездегі қызығушылықтарының
жетегінде кетеді 56,67б.. Кіші оқушыларда парыз және жауапкершілікпен ,
міндетті түрде білім алу керектігімен байланысты жаңа әлеуметтік ұстанымдар
мен мотивтер пайда болады.
Н.Н.Власованың мәліметтері бойынша бұйырумен салыстырғанда бірінші
сыныптағылар жарыс жағдайында өзіне жұмыс істеу мотиві жоғары болатынын
көрсетеді. Бірақ, үшінші сыныпта қоғамдық мотив (сынып үшін)
индивидуалдылықпен салыстырғанда (өзі үшін) жоғары. Сонымен бірге егер
үшінші сыныпта қоғамдық мотивтер ер және қыз балаларда бірдей деңгейде
байқалса, төртінші сыныпта бұл мотивтер қыз балалардың бойында жоғары
болатыны анықталды.
Кіші оқушылар мектепке дейінгілермен салыстырғанда басқалар үшін
өздерінің тілектерін баса алады. Мысалы, Л.С.Славина ойнап отырған кішіі
оқушыларға басқа жұмысты –балалар бақшасы үшін түсті қағаздарды қиып қатты
қағаздан жасалған квадраттарды жапсыруды ұсыннады. Балалардың көпшілігі
ойынды тастап , осы жұмысқа кірісті , және артынан олардың жұмыстарын
балалар бақшасында қалай бағалағандығын сұраған. 56,43б..
Оқу мотивациясы – оқушыларды жемісті танымдық әрекетке, білім мазмұнын
белсенді меңгеруге итермелейтін әдістер, құралдар, үрдістерінің жалпы атауы
. Жеке тұлғаның жағдайларын және қатынастарын өзгерту үрдісі ретінде
мотивация тұлғаны іс-әрекетке итермелейтін себептер, нақты күштер түрінде
түсінілетін мотивтерге негізделеді. Мотивтерді оқушының іс-әрекет пәніне
қатынасы , осы іс-әрекетке бағытталуы ретінде де түсінуге болады. Мотивтер
қажеттіліктер мен қызығушылықтар, ұмтылыстар мен эмоциялар, ұстанымлар мен
идеалдардың өзара байланысы ретінде көрінеді. Сондықтан мотивтер – шешімдер
қабылдау мен таңдау , альтернативаларды талдау мен бағалау жүзеге
асырылатын динамикалық жүйе түріндегі өте күрделі құрылым. Мотивтер
әрқашанда кешен түрінде көрінеді және педагогикалық үрдісте біз тек бір
ғана мотив түрімен жұмыс істемейміз . Мотивтерді мұғалімдер мен оқушылар
әрқашанда саналы сезе бермейді.
Мотивация және мотив мінез – құлқы мен іс-әрекеті проблемасы –
педагогика мен психологияның өзекті мәселелерінң бірі . Бұл мәселені , яғни
мотивті зерттеуде оның түрлеріне де назар аударамыз . Себебі оқушы қандай
мотивтермен оқып жүргенін анықтауымыз керек. Мұны анықтай отырып біз нақты
қандай мотив әсер ететінін дәл анықтай аламыз .
И.П.Подласый мотивтерді жалпы екі танымдық және әлеуметтік тобына бөліп
қарастыруды жөн көреді. Егер оқушы оқу үрдісінде оқылатын пәннің мазмұнына
бағытталған болса, онда танымдық мотив туралы айтуға болады. Себебі ол
оқушы сол оқу пәнін меңгергісі келеді. Егер оқушыда оқу барысында басқа
адамға бағытталғандығы басым болса, онда әлеуметтікмотивтер туралы
айтылады. Оның айтуы бойынша танымдық мотивке мыналар қатысты:
1. Мазмұнымен қызықтыру
2. Үрдіспен қызықтыру
3. Қызығушылық
Әлеуметтік мотивке:
1. Кең көлемді әлеуметтік түрткі себептер.
2. Мәртебелік қызығушылық.
3. Тар әлеуметтік түрткі мотивтер (мұғалімдер мен ата-аналар түрткісі).
Танымдық мотивтер де , әлеуметтік мотивтер де әр түрлі деңгейде болуы
мүмкін .
И.П.Подласый бойынша мотивтер әлеуметтік және танымдық мотивтер
деңгейлерге бөлінеді. Әлеуметтік мотивтер бірнеше топтарға бөлінеді:
● кең әлеуметтік мотивтер (жауапкершілік , оқудың әлеуметтік маңызын
түсіну); бұл жеке тұлғаның оқу арқылы қоғамда өз орнын табуға, өзінің
әлеуметтік статусын нығайтуға ұмтылысы;
● тар әлеуметтік (немесе позициялық) мотивтер (болашақта қоршаған орта
адамдарының мақұлдауына ие болу, өз еңбегі үшін сыйлық т.б.алу).
● әлеуметтік бірлесу мотивтері (қоршаған орта адамдарымен өзара
әрекетке түсуге бағытталу, сыныпта өз ролін және позициясын бекіту);
Танымдық мотивтерді төмендегіше топтастырады:
● кең танымдық мотивтер эрудицияға бағытталудан көрінеді, оқу үрдіс
және нәтижелерінен қанағат алу түрінде жүзеге асады. Адамның танымдық іс-
әрекеті оның өмірлік іс-әрекетінің негізі болады;
● оқу – танымдық мотивтер (нақты оқу пәндерін меңгеру, білімді алу
тәсілдеріне бағытталу);
● өз бетімен білім алу мотивтері (қосымша білім алуға бағытталу).
Мотивтер бағыттылығы және мазмұны бойынша топтарға біріктіріледі:
әлеуметтік (әлеуметтік-құндылық), танымдық, кәсіби-құндылық , эстетикалық ,
коммуникациялық, статустық-позициялық, дәстүрлі-тарихи, утилитарлы-
практикалық (меркантильды) 51,182б., 44,12б..
Оқу іс-әрекетінің әлеуметтік мотивтері үлгерімі әртүрлі оқушылардың
бойында әртүрлі көрінеді. И.Ю.Кулагинаның айтуы бойынша үлгермеуші
оқушылардың мотивтері ерекше . Олардың жақсы баға алуға ұмтылыстары жоғары
болғанмен , әлеуметтік мотивтері өте тар. Кейбір әлеуметтік мотивтер тек
үшінші сыныпта пайда болады 29,124 б..
Оқу іс-әрекеті өзара қарым - қатынасынсыз толыққанды жүзеге
аспайтындығы белгілі. Қарым – қатынас қажеттілігін қанағаттандыруға
субъектінің ұялшақтық сияқты тұлғалық сапасы кері әсерін тигізеді.
В.Н.Куницынаның мәліметтері бойынша оқушылар арсындағы ұялшақтық 25% -дан
35%-ға дейінгі аралықты қамтиды.
Мотивтер дидактикалық үрдістің жүруіне және нәтижелеріне түрліше
ықпалын тигізеді. Мысалы, танымдық мотивтер өз бетінділікке
ынталандыратын оқу-танымдық мотивтермен салыстырғанда әлсіз болады. Нақты
ортада утилитарлы-практикалық мотивтер маңыздырақ. Осы бағытта оқушылардың
мотивтерін түрлі мақсатқа бағытталған әрекеттердің негізі түрінде
итермелеуші, және қоғамдық маңызды құндылықтарды мен үшін тұлғалық
деңгейде ауыстыратынмағына құрастырушы деп бөлкге болады.
Жоғарыда айтылғандарды саралай отырып мотивтерді кейде сыртқы және ішкі
деп бөлуге болады . Біріншісі педагогтар, ата-аналар, сыныптан, тұтас
қоғамнан бастау алады және талап , нұсқау формасында болады. Олар, әрине
әрекет етеді, дегенмен олардың әрекеті жеке тұлғаның ішкі қарсылығынан
тудыруы мүмкін , сондықтан , олар гуманды болып саналуы мумкін емес .
Оқушылардың өзінің оны істеуге тілегі болуы керек . Мотивацияның шыни көзі
адамның өзінің ішінде . Сондықтан да сыртқы қысым – оқу мотивтеріне емес,
ішкі итермелеуші күш – оқу мотивтеріне үлкен мән беріледі.
Сыртқы мазмұны оқу мотивтерімен ешқандай байланысы жоқ гетерогенді
мотивтер престижді және мәжбүрлеуші (жазалау арқылы үрейлендіру) болып
бөлінеді. Соңғылардың егер ықпалы күшті болса стресстік жағдайларды
туындатады, оқушылардың ойлауына кері әсерін тигізеді. С.А.Мусатовтың
мәліметтері бойынша оқу тапсырмаларын орындауға итермелейтін санкциядан
қашу мотивтерінің мәні 3-сынып соңына қарай күшейеді. Сонымен бірге бұл
кезде оқу пәндерінің мазмұнына деген қызығушылық төмендейді 24,144 б..
Саналы сезілген және сезілмеген мотивтер болады. Біріншісі оқушылардың
оны әрекетке қандай себептер итермелейтіні туралы әңгімелерінен ,
түрткілерді маңыздылық деңгейлері бойынша орналасуынан көрінеді . Саналы
сезілмеген мотивтер өте күшті емес, бақыланбайтын саналы ұмтылыстардан
байқалады.
Мұғалімдер мен оқушылар саналы сезетін , оқу жетістіктерін обьективті
анықтайтын реалды мотивтер, және кейбір жағдайларда ғана әрекет ететін
өткініші (иллюзорлы) мотивтер де бөлінеді. Дидактикалық үрдіс осы уақытта
жетілу бағытында перспективалық ретіндегі жаңа жоғары мотивтердің пайда
болуының алғышартын жасай отырып, реалды мотивтерге сүйенеді .
Оқушылардың оқуға теріс қатынасы олардың мотивтерінің тарлығы және
кедейлігі , жетістікке жетуге қызығушылықтың төмендігі, бағаға бағытталу,
мақсат қоя алмау, қиындықты жеңуге, оқуға ұмтылысының болмауы,
мұғалімдерге, мектепке теріс қатынасынан көрінеді.
Селсоқ қатынасқа да осы сипаттамалар тән , бірақ ,оң нәтижелерге жетуге
бағытталуға өзгерістер енгізсе, оған қабілеттерінің және мүмкіндіктерінің
болуын байқатады.
Оқушылардың оқуға оң қатынасының түрлі деңгейлерінде мотивацияның
тұрақсыздықтан терең саналы сезілген деңгейіне дейін біртіндеп өсуі
байқалады, сондықтан ерекше әрекетті . Жоғарғы деңгей мотивтердің
тұрақтылығы , олардың иерархиясы, перспективалық мақсаттар қою біліктілігі,
өзінің оқу іс-әрекетінің және мінез – құлқының нәтижелерін көре білу,
мақсатқа жету жолында қиындықтарды жеңе білуден көрінеді. Оқу іс-әрекетінде
оқу міндеттерін шешудің стандартты емес тәсілдерін іздестіру, әрекет
тәсілдерінің мобильдігі, шығармашылық іс-әрекетке ауысу, өз бетімен білім
алудың артуы байқалады 51,184б..
Сонымен бірге зерттеулер кіші оқушылардың өздерінің оқу мотивтерін
саналы түсінбейтіндігін көрсетеді. Мысалы, Г.Г.Гусеваның мәліметтері
бойынша кіш оқушылардың білінетін мотивтері оларды оқу іс-әрекетіне
итермелейтін шыни мотивтерге сай келмейтіндігін көрсетеді. 2-3 сынып
оқушыларының білінетін мотивтерінің диапазоны өте кең , оған танымдықпен
қатар әлеуметтік мотивдер де кіреді. Алғашқы үштікке мыналар кірді: көп
білгім келеді, жаңаны білу қызықты, жақса баға алғым келеді . Оның
мәліметтеріне орай соңғы орындарда барлығы оқиды , жазалағанды
қаламаймын тұр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
1. Мотиваия және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі және адам
іс-әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде
2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерін
қалыптастыру-педагогика ғылымының басты мәселесі ретінде
3. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерін
қалыптастыруда олардың анатомиялық-физиологиялық және
психологиялық ерекшеліктерін ескеру
4. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекетінің мотивтерін
қалыптастырудың педагогикалық шарттары.
3. Практикалық бөлім.
4. Қорытынды бөлім.
5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Баланың оқуына күшті әсер ететін себептердің бірі – мотивтер. Олар
дидактикалық процестің басты қозғаушы күштері болады. Әсер етіп тұрған
мотивтерді зерттеу және дұрыс қолдану, жеке адамның дамуын бағыттайтын
мотивтерді қалыптастыру – педагогикалық еңбектің өзегі болып табылады.
Мотивтер (латынша қозғалтамын) – оқушыларды білім мазмұнын белсенді
меігертетін, өнімді танымдық іс-әрекетке ұмтылдыратын процестердің,
әдістердің және құралдардың жалпы аты. Егер де оқушылардың іс-әрекетінде
мотив болмаса, онда ол бейтарап процеске айналуы мүмкін. Мотив – адамның
объективті мұқтаждығы мен ынтасын бейнелейтін әрекетіне ішкі талаптануы.
Демек, мұқтаждық пен ынта мотивация негізі болады. Оқушылар білімге
мұқтаждығын сезуі қажет, ал мұқтаждық олардың оқуға деген ынтасын көтереді.
Оқыту практикасында оқудың әр түрлі мотивтері болады. Олардың бірі –
тікелей талаптандыру мотивтері, екіншісі – перспективті талаптандыру
мотивтері. Педагог-ғалымдар танымдық мотивтер және әлеуметтік мотивтер деп
тағы бөледі.
Мотивтер жас ерекшелігіне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, кіші
жастағы балалар үшін тікелей талаптандыру мотивтері , жоғары сыныптағы
балалар үшін перспективті талаптандыру және әлеуметтік мотивтер үлкен роль
атқарады. Ал ойдың талаптандыру мотивтері оқытудың барлық сатысында болуы
қажет.
Мотивтерді қалыптастыру педагог-ғалымдарды, мұғалімдерді ойландырып,
оны зерттеуге талпындыруға. Бұл мәселені А. К. Маркова, Г. И. Шукина, В. И.
Ильин, Т. А. Матис т. б. психологиялық-педагогикалық зерттеуде. Шет елдерде
де мотивті қалыптастыруға көп мән беріледі. Американ психологы Д. Мак
Клелланд осы салада жемісті еңбек етуде. Қазақстанда Т. Сабыров, А.
Бейсенбаева т. б. осы мәселемен айналысуда.
Арнайы зерттеулер мектеп мұғалімдерінің мотивтерді зерттеуді және
қалыптастырудың жолдарын , әдіс-тәсілдерін біле бермейтінін көрсетті.
Бүгінгі таңда республикадағы нарықтық қатынастардың қалыптасу
жағдайында мектепте мотивтерді қалыптастыру әдіс-тәсілдерін жетілдіру, осы
мақсатта озық технологияларды қолдану өзекті проблемаға айналып отыр.
Мұғалімдерді мотивтерді қалыптастыруға үйрету мәселесі де бар.
Осы айтылғандардың барлығы біздің зерттеу жұмысымыздың көкейтестілігін
анықтап, жұмыстың тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларын оқу іс-әрекетінің
мотивтерін қалыптастырудың білімді игеруде алатын орны деп тұжырымдауға
негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: оқушыларда оқу мотивтерін қалыптастырудың жолдарын
қарастыру.
Зерттеудің объектісі-бастауыш мектептегі оқу тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні-оқушыларда оқу мотивтерін қалыптастыру процесі.
Зертеудің міндеттері:
-сапалы білім алуда оқу мотивінің алатын орнын , мәні мен құрылымын
пдагогикалық , психологиялық тұрғыдан ашып көрсету;
-бастауыш сынып оқушыларында оқу іс-әрекетінің мотивінің
қалыптастыруының жолдарын қарастыру.
Зерттеу көздері-философия, психология, педагогикағалымдарының
еңбектері, Қазақстан Республикасының үкіметінің Білім және Ғылым
министрлігінің ресми құжаттары, мектептегі мұғалімдердің және өзінің
ұстаздық тәжірибесі.
Зерттеу әдістері-философиялық, психологиялық, педагогикалықжәне оқу-
әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, оқушылардан сауал-сұрақтар алу,
интервью алу, әңгімелесу, педагогикалық бақылау, өзінің педагогикалық
тәжірибе жұмысы.
1. Мотивация және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі және адам іс-
әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде
Адам іс-әрекетінің мотивациясы және мотиві, әсіресе оқу іс-әрекетінің
мотивтері мәселесі әрбір адамды, соның ішінде педагогтарды толғандыратын
өзекті мәселелердің бірі. Кез-келген оқу –тәрбие үрдісін нәтижелі
ұйымдастыруға тырысатын педагог ең алдымен оқушылардың оған деген
мотивациясын, яғни қызығушылығын арттыру мақсатында түрлі әдіс-тәсілдер
қолдануға тырысады , оның негізін, түп - тамырын іздеуге талпынады.
Адамның белгілі бір іс - әрекетті орындаудағы ерекшеліктері мен оның
өзіндік қасиеттері өзара біртұтас құрылымды құрайды және бұл құрылым
иерархиялық түрде көрінеді , яғни адамның барлық қасиеттері айналасына
жинақталатын орталығы болады. Л. И. Божовичтің пікірінше мұндай орталық
адамның мотивациялық - қажеттілік сферасы болып саналады 1,145б..Окрит
қажеттілікті негізгі қозғаушы күш және қажеттілік эмоционалды қайғыруларға
, адмның ойлауға , сөйлеуге, еңбекке дағдылануына әсерін тигізеді деп
түсіндірді. Яғни, оның пікірінше егер адмда қажеттілік болмаса, онда сол
жабайы күйінде қалар еді.
Қазіргі уақытта мотивация теориялары көптеп саналады. Мотивацияның
қазіргі теорияларының көздерін алғашқы психологиялық білімдер туындаған
ошақтардан іздеген жөн. Бұл мәселені зерттеу кезінде адам мотивациясының
пайда болуы мен мәніне көзқарас үнемі өзгеріп, философиядағы рационализм
мен иррационализм ағымдарының арасында орналасты. Рационалистік позиция
бойынша адам жануарға еш ұқсастығы жоқ ерекше тіршілік иесі. Ол әсіресе
XIXғасырдың ортасына дейінгі ежелгі философтардың еңбектерінде айқын
көрінеді. Яғни, олардың пікірлерінше тек адам ғана санаға , ақылға, ерік-
жігерге ие. Адам мотивациясының ошағы, оның ақыл ойы , санасы және ерік-
жігер.
Иррационализм ілім ретінде негізінен жануарларға бағытталады. Онда
жануарлардың мінез-құлқы адамдармен салыстырғанда санасыз , биологиялық
күштердің, ағза қажеттіліктерінің ықпалымен басқарылады деп түсіндіріледі.
24,179б..
Адам іс-әрекетінің мотивациясы жөніндегі алғашқы психологиялық теория
XVII-XVIII ғасырларда пайда болған адам мінез-құлқын рационалистік негізде
түсіндіретін, жануарлар мінез-құлқын иррационалистік негізде түсіндіретін
автоматттылық теориясы.
XVII-XVIII ғасырларда механика жетістіктерінің нәтижесінде кең өріс
алып дамыған автоматтылық теориясы, кейін тірі ағзаның түрлі әсерлерге
беретін механикалық , автоматтылық ретіндегі жауабы рефлекс идеясымен
байланыстырылды. Бірі адамдар, екіншісі жануарлар үшін бөлек екі
мотивациялық теория философияны екі қарма-қарсы ағымға, идеализм мен
материализмге бөлу XIXғасырдың соңына дейін созылды.
XIX ғасырдың екінші жартысы түрлі ғылымдарда ашылған жаңалықтармен есте
қалды. Соның ішінде Ч. Дарвиннің биологиядағы эволюция теориясының орны
ерекше. Ч. Дарвин өз ілімін көптеген ғасырлар бойы анатомиялық,
физиологиялық және психологияылқ жағынан мүлде ерекше бөлек болып саналып
келген адамдар арасындағы шыңырау үстіне көпір салғандай болды. Ол бұл
тіршілік иелерін өзара мінез-құлықтық және мотивациялық жақындастыруда,
әсіресе эмоционалды экспрессивті көріністері, қажеттіліктері мен
инстинктілері тәрізді ортақ мінез-құлық формалары бар екенін көрсетті.
Иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан биоголизаторлық
көзқарас ұстанған инстинкт теориясын XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында
З. Фрейд пен У. Макдауголл ұсынды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары
теориясынан басқа XX ғасырдың басында Ч. Дарвиннің эволюциялық
теориясынан, яғни И. П. Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда
болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйе іс-
әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д. Уотсонның
идеяларының логикалық жалғасы сияқты болды. Д. Уотсон мен Э. Толманнан
басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне Х. Холл мен Б. Скиннерді жатқызуға
болады.
XX ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның
арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың
алғашқысын К. Левин ұсынды. Содан кейін А. Маслоу, К. Роджерс сияқты
гуманистік психология өкілдерінің еңбектерінде жариялана бастады.
А. Н. Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның
басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің
көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера
элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты
құрамаларды байқауға болады 24,63б..
XX ғасырдың ортасында мотивацияның бірнеше теориясы бөлініп шықты.
Олардың әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бұл теориялардың
барлығын жеке-жеке қарайтын болсақ, мотивация феномендерінің кейбір
жақтарын ғана түсіндіруге қабілетті. Дегенмен, адам мотивациясы туралы
нақты фактілердің жетіспеушілігінен, зерттеу әдістерінің әртүрлігінен
оларды жақындастыру қиындыққа алып келеді.
Адамдарда мұқтаждық қажеттіліктерді тудыратындығыы барлығымызға мәлім.
Адамдар қандай да бір физиологиялық немесе психологиялық жетіспеушілікке
тап болғанда, қажетттілікті сезінеді. Демокриттің пікірінше қажеттілік
бірінші және екінші болып жіктеледі. Бірінші қажеттілік өз табиғатында
физиологиялық болып саналады және әдетте, тумыстан пайда болады.Бұған мысал
ретінде тамаққа, суға, ауа жұтуға, ұйықтаука, жыныстық қарым-қатынас
жасауға және т.б қажеттіліктер жатады. Екінші қажеттіліктің табиғаты
психологиялық. Мәселен, табысқа жетуге, өзін құрметтеуіне, үйірсектікке,
билік етуге, бір нәрсені қажетсінуге құштарлық. Бірігші қажеттілік
генетикалық негізде, ал екіншісі өмір тәжірибесі арқылы қаланады. Адамдарда
тәжірибенің жинақталуы алуан түрлі болғандықтан, екінші қажеттіліктің
біріншіден едәуір айырмашылығы болады.
Қажеттілік әрекет етуге себепші болады. Адам қажеттілікті сезіне
бастағанда, онда талаптану күйің сезіледі. Талаптану-бұл бір нәрсенің
жетіспеушілігін сезіну, белгілі бір мақсат көздеу. Бұл мінез-құлықтағы
қажеттілік көрінісі, әрі мақсатқа жету ниеті болып саналады. Осы тұрғыдан
қарастырған мақсат- бұл қажеттілікті қанағаттандырудың өзіндік әрекеті.
Адам өз мақсатына жеткен кезде, оның қажеттілігіне қанағаттанады, не
қанағаттанбайтын болады.
Мотивация үшін таңдаулы деген бір ғана әдіс болмайды, адамдардың
біреуіне мотивацияның бір түрі тиімді болғанмен, екіншісіне түкке жарамауы
мүмкін . Сонымен қоса ұйымның өзі де жеке бір адамға бейімделген мотивация
теориясы іс жүзіне асыруды күрделендіре түседі. Жұмыстың өзара тәуелділігі
, жекелеген адамдардың жұмыс нәтижесі туралы мәліметтердің жеткіліксіздігі
, технологияның жетілдірілуінен қызмет міндеттерінің жиі өзгеруі - осының
барлығы мотивацияны күрделендіре түседі . 3,125б..
П. Гольбах қажеттіліктер біздің еркіміздің, ақыл-ой белсенділігіміздің
қозғаушы факторы деп санап , сананың спонтанды белсенділігін , танымдық,
эмоционалдық және еріктік әрекетті мойындады .
Адам мінез - құлқын түсіндіруде Н. Г. Чернышевский де қажеттіліктердің
ролін мойындайды . Ол ағзалық қажеттіліктерді өтеу адамгершілік –
эстетикалық қажеттіліктің пайда болуына алып келеді деп санайды.
Р. Вудвортс та адмның психикалық белсенділігінде қажеттіліктердің ролін
мойындай отырып , соның арқасында ағза бір стимулға сезімталболып,
басқаларын байқамауы мүмкін, сол себептен ол тек қозғалыс реакциясының
сипатын анықтап қана қоймай, қоршаған дүниені қабылдауға әсерін тигізеді
деп санайды. Бұл жерде Р. Вудвортс пен А. А. Ухтомскийдің көзқарастары
сәйкес келіп, қажеттілікті қозудың доминанты ретінде қарастырады 24,10б..
XX ғасырдың 20 жылдары батыс психологиясында тек адамға қатысты
мотивация теориялары пайда болды. Мұнда ағзалықтан басқа оқыту және теория
нәтижесінде пайда болатын психогенді қажеттіліктер бөліп көрсетіледі 35,60-
85б.. Оған жетістікке жету, тәуелсіздікке жету, аффиллиация, агрессия,
сыйластық және қорғаныс, басымдылық және көңіл аударту, зиянды әсерлер мен
сәтсіздіктерден қашу т. б. қажеттіліктер жатқызылады. Сонымен қатар А.
Маслоу да адам қажеттіліктерінің классификацияысн ұсынды 24,9-11. А.
Маслоу адамдардың бұрын тәжірибесі бар, әрі білмді деп қана қарамай, оларды
өзін-өзі меңгеретін, өз өмірін қалыптастыра алатын жандар ретінде
қарастырды. Ол адамдарда иерархиялық жүйеден тұратын көптеген қажеттілік
болғандығын мойындайды. А. Маслоу бұл қажеттіліктерді 5 категорияға (1-
сурет) бөледі:
1. Физиологиялық қажеттілік өмір сүру үшін керек. Бұған тамақ ,су,
баспана, демалу және жыныстық қатынас қажеттіліктері жатады.
2. Қауіпсіздік, қорғану және болашаққа сенімділік қажеттіліктеріне
қоршаған орта тарапынан болатын физикалық және психологиялық
қауіп-қатерден қорғану қажеттілігі, болашақта физиологиялық
қажеттіліктің қанағаттандырылуы жатады.
3. Әлеуметтік қажеттілік-бұл бір нәрсеге немесе біреулерге
қатыстылық сезімі, өзіңді біреулердің құрметтеу сезімі,
әлеуметтік қарым-қатынас, құштарлық және сүйемелдеушілік сезімі.
4. Құрметтеу қажеттілігіне өзін-өзі құрметтеу,жеке
басыныңжетістктері, біліктілігі, басқа біреудің өзін құрметтеуі,
мақұлдаы жатады.
5. Өзін-өзі көрсету, өзектендіру қажеттілігі - өзінің потенциалды
мүмкіндігін, жеке басының өсіп-жетілуін жүзеге асыру
қажеттілігі. Өзін-өзі өзектендірудің көптеген міндеттері
тұлғаішілік болып келеді. Оларға: жоспарлау, өзін ашып көрсету,
дамудың потенциалдық мүмкіндіктерін ашып көрсету, өмірлік
позицияны қалыптастыру жатады.
Сурет 1
А. Маслоу бойынша қажеттілік пираммдасы
өзін-өзі
көрсету
құрметтеу
әлеуметтік
қауіпсіздік және қорғану
физиологиялық
Маслоудың жорамалдауынша төменгі деңгейдегі қажеттілік
қанағаттандырылған жағдайда ғана, едәуір жоғарғы деңгейдегі қажеттілік
пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғарғы деңгейдегі қажеттілікті
қанағаттандыру ой-ниеті туындайды. Әрбір нақты уақыт кезеңіне орай адамдар
өзіне аса маңызды немесе күшті қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады. Осы
қажеттіліктердің негізінде бала дамып,өсіп шығады. Өзін ортада еркін
ұстауын көмектеседі.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі ешқашан да толық қанағаттандырылмайды,
өйткені адамның жеке басының ой-өрісі дамуына орай, оның потенциалдық
мүмкіндігі ұлғая түседі. Сол себептен де мотивация үрдісінде адамның
қажетсінуінде шек болмайды.
Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа және оқуға ынталандыру негізін
түсінуге зор үлес қосты. Оның бұл теориясынан оқушының оқу іс-әрекетіне ,
мотивациясында олардың отбасындағы әлеуметтік жағдайлары, қарым-
қатынастары, сонымен бірге өз сыныбындағы жағымды психологиялық хал-
ахуалдың тигізетін әсерінің маңызы маңызды роль атқаратынын байқаймыз.
Маслоу пирамидасының жалпы құрылымына сыншылар тарапынан түрлі пікірлер
айтылды. Оның теориясында қате жақтары болуы, ұсыныстарының бәрі бірдей
жүзеге аса бермеуі мүмкін, алайда көптеген ой-пікірлерінің айрықша маңызы
бар екені сөзсіз.
Қажеттілік теориясын ұстанғандардың бірі- Мак – Келланд. Мак-Келланд
тәсілі мотивтер құрылымын және оның мінез-құлыққажәне жеке басқа әсерін
зерттеуге негізделген. Ол адамдарға үш түрлі қажеттілік: билік, жетістік
және қатыстылық тән деп есептейді. Билік қажеттілігі басқа адамдарға ықпал
ету ниетінен көрінеді. Оқушылар ұжымындағы мұндай оқушылар әдетте өз
пікірін батыл, ашық айтады, пікірталастан, өзара сыннан тайсалмайды, өз
пікірін өткізуге тырысады шебер сөйлейді, әрі басқалардың өзіне ерекше
көңіл бөлуін талап етеді. Адамның мадақтауға құштарлығы, сол адамның
жетістігін жариялаумен шектелмейді, оның жұмысты ойдағыдай орындауымен
қанағаттандырылады. Мадақтауға өте құмар адамдар кері байланысты ерекше
ұнатады , өзіне тәуекел шешім қабылдайды , алдына қолайлы мақсат қояды,
басқалардан гөрі өз жұмысына ерекше көңіл бөледі, әрі өзін-өзі ұдайы
жетілдіріп отыруға тырысады. Мұндай адмдар қалай да табысқа жетуге
тырысады. Бұлар таныстарымен жиі араласуды, достық қарым-қатынас орнатуды,
біреулерге жәрдем беруді жақтайды.
XX ғасырдағы экономикалық өрлеу бұл салада да түрлі мотивациялық
теориялардың пайда болуына алып келді. Бұған Герцбергтің екі факторлы
теориясы мен мотивацияның іс жүргізу теориясы. Бұл теориялардың негізін
басшылардың өз қол астындағы жұмысшыларының жұмысқа мотивациясын
арттыруға бағытталған кеңестері құрайды 3,151-159б.
Бихевиористер тітіркендіргішті ағза реакциясының белсенді көзі ретінде
қарастырып, мінез-қөұлықты стимул-реакция кестесі арқылы түсіндіреді.
Олар үшін мотивация мәселесі жоқ, һйткені олардың көзқарасы бойынша
ағзаның реактивтілігі мінез-құлықтың динамикалық шарты, яғни оның
тітіркендіргішке өзіндік ерекше жауап беруге қабілеті кестеге
реактивтіліктегі айырмашылықты түсіндіретін фактор (мотивация деп аталатын)
ендірілгендігіне байланыста ағза әрқашан да сырттан келген стимулдарға
жауап бере бермейді. Бірақ бұл фактор таза физиологиялық механизмдерге
қосылады. Осыдан аотивацияны ағзаның кейбір тітіркендіргіштерге
реактивтілік табалдырығының төмендеуі функциясы жағдайы ретінде түсіне
бастады. Бұл жағдайда мотив энергизатор немесе сенсибилизатор ретінде
қарастырылады.
Ж. Нюттен күнделікті өмірде адам мінез-құлқы , іс-әрекеті жоспармен
және бұл жоспарды жүзеге асыруға, мақстақ жетуге ұмтылыспен анықталады деп
түсіндіріледі. Бұл кесте Ж. Нюттеннің пікірінше шындыққа сәйкес және
адамның күрделі мінез-құлқын ескереді 48,237б.
XX ғасырдың екінші жартысында адамның мінез-құлқы детерминациясында
сананың жетекші ролін мойындайтын Дж.Роттер. Г. Келли, Х. Хекхаузен,
Дж.Анкинсон, Д. Маккелланндтың мотивациялық тұжырымдары пайда болды
10;11;11;13;14..Мотивацияның когнитивтік теорияясы ғылымға әлеуметтік
қажеттіліктер, өмірлік құндылықтар, когнитивтік факторлар, когнитивтік
диссонанс, сәтсіздіктен қашу, жетістікті күту сияқты жаңа мотивациялық
ұғымдардың кіруіне ықпалын тигізді.
Мінез-құлық детерминациясын зерттеудегі жаңа кезең XIX ғасырдың соңында
З. Фрейдтың адамның бейсаналылығы және ұмтылыстары туралы ілімінің
шығарылуымен байланысты. Мұны мотивацияның психоаналитикалық теориясы деп
атайды. Ол мінез-құлықтың ұйымдастырылуында күшті ұмтылыстардан тұратын
психикалық өмірдің бейсаналық ядросының шешуші ролін атап көрсетеді. Егер
У. Джемс мотивация белгілі деңгейде шешім қабылдауды саналылықпен
байланысты деп көрсетсе, З. Фрейд және оның ізбасарлары мінез-құлықты
детерминациялауда шешуші роль Жоғарғы –Мен жағынан ұмтылыстарды басып
тастау неврозға әкеліп соқтыратын , бейсаналылыққа беріледі. Мұны З. Фрейд
өзінің психоаналитикалық теориясы арқылы кез келген іс-әрекеттің астарында
жыныстық ұмтылыс жатыр деп дәлелдеуге тырысты 67,45-63б..
Бұл бағытта У. Макдауголл да өз теориясын ұсынады. Ол объектілердің
қабылдау сипатын анықтайтын , эмоциональдқ қозу тудыратын және ағзаның
мақсатқа ақыл – ой , денелік әрекетін бағыттайтын, ерекше тұлға
(инстинктілі) энергиясы (горме) болып саналатын мінез-құлықтың қозғаушы
күші болып табылатын деп түсіндірілетін гормоникалық тұжырымдаманы
ұсынды.
Мотивацияның биологизаторлық теориясы адамға мотивациялық факторлар
ретінде бұрын тек жануарларда болады деп саналған инстинктерді, ағзаның
қажеттіліктеріне де таңба басады 24,12б..
Осындай иррационалистік адам мінез-құлқына мәні жағынан биологизаторлық
көзқарас ұстанған (инстинкт теориясын) XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың
басында З. Фрейд пен У. Макдкуголл ұсынды. Олардың ішінен тек ағзаның
белсенділік себептерін түсіндіру үшін Мотивация ұғымына қатыстыларын ғана
атап көрсетуге болады 48,146-258б.. Мұнда мотивация туралы тек энергияны
мобилизациялау жөнінде айтылады. Мұнда да мотивацияны физиологиялық
тұрғыдан қарайды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары
теориясынан басқа XX ғасырдың басында Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясынан
, яғни И. П. Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда болды. Олар
мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйке іс-әрекетінің
теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д. Уотсонның идеяларының
логикалық жалғасы сияқты болды. . Д. Уотсон мен Э. Толманнан басқа бұл
бағыттың көрнекті өкілдеріне Х. Холл мен Б. Скиннерді жатқызуға болады.
XX ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның
арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың
алғашқысын К. Левин ұсынды. Содан кейін А. Маслоу, К. Роджерс сияқты
гуманистік психология өкілдерінің еңбектерінде жариялана бастады.
Ресейден XX ғасрыдың басында мотивация мәселесін алғашқылардың бірі
болып көтерген А. Ф. Лазурский. Ол 1906 жылы Очерк науки о характерах
еңбегін жариялады. Мұнда тілек және ұмтылыс, мотивтер күресі мен шешім
қабылдау, шешімдердің тұрақтылығы және толғаныс импульстерін іштей ұстап
тұруға қабілеттілік мәселелері қарастырылған 8,42б.. Бұл сү\ұрақтар
қазіргі уақытта да өзектілігін жойған жоқ.
Ұмтылыс, тілек және қалау мәселелерінің ерік және еріктік актімен
байланысы жөнінде өз еңбектерінде көрнекті психолог Н. Н. Ланге (1914)
баяндайды. Ол қалау - бұл әрекеттегі ерік деп көрсетті 24,13б.
XX ғасырдың 20 жылдары мотивация мәселесін В. М. Боровский, Н. Ю
Войтонис те биологизаторлық тұрғыдан түсіндіреді 10;11.
Л. С. Выготский де адам мінез-құлқының мотивациясы мен детерминациясы
мәселесін назарынан тыс қалдырмады. Ол Педология подростка атты оқу
құралында қызығушылықтың мәніне және оның жеткіншектік кезеңдегі
өзгерістеріне арнайы үлкен тарау арнайды. Л. С. Выготский ұмтылыс пен
қызығушылықтың сәйкестігі мәселесі бала мінез-құлқының және қызығушылығының
эволюциясымен шартталатын жасөспірімнің психикалық дамуының кілті деп
санады 24,11б.
А. Н. Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның
басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің
көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера
элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты
құрамаларды байқауға болады. В. Г. Леонтьев мотивацияның екі типін атап
көрсетеді. Біріншісі қажеттілік түрінде көрінеді, сонымен қоса қызығу,
драйв, инстинкт түрінде де, екіншісі мотив түрінде көрінеді. Бұл жағдайда
мотив пен мотивация бір біріне ұқсап кетеді. В. Г. Леонтьевтің ойынша мотив
мотивация формасы ретінде белгілі бір мақсатқа жету үшін бағытталған іс-
әрекетте пайда болады 24,30-31,66..
Баланың психикалық дамуындағы с-әрекеттің ролі қазіргі уақытта көптеген
зерттеулермен дәлелденген (Л. В. Занков, А. А. Смирнов, В. В. Давыдов, А.
А. Люблинская, Н. А. Менчинская, П. Я. Гальперин, Г. С. Гостюк, Л. В.
Скрипченко, З. М. Истомина, Д. Б. Эльконин, Н. Ф. Талызина т. б. )
Жоғарғы психикалық функциялар дамуының тарихы - атты еңбегінде Л. С.
Выготский Мотивтер күресі мәселесіне көп көңіл бөледі 12,51-78б.. Ол
алғашқылардың бірі болып мотив пен стимулды бөліп қарастырып, ерікті
мотивация туралы айтады.
1940-жылдары мотивацияны ұстанымдар теориясы тұрғысынан Д. Н. Узназде
қарастырып, белсенділік көзі нақ қазір жоқ, бірақ ағзаға қажетті қажеттілік
деп түсіндіреді 62,34-69б..
Ең алғашқы рет мотивация сөзін А. Шопенгауэр Четыре принципа
досточной причины мақаласында қолданды. Онда мотивация-психологиялық іс-
әрекеттің себебі мен оларды бағындыру жолдары деп қарастырады. Қазіргі
таңда мотивация психологиялық құбылыс ретінде әртүрлі түсіндіріледі. Бір
жағдайларда – факторлар жиынтығы бағыттаушы және қолданушы мінез – құлықты
анықтап беретін , келесі жағдайда – мотивтер жиынтығы ретінде
қарастырылады, ал үшінші жағынан – ағзаның белсенділігі тудыратын және оның
бағыттылығы іздену деп қарастырады. Сонымен қоса, мотивацияны нақты іс-
әрекетті психикалық реттейтін үрдіс ретінде қарастырады, қозғалыс мотиві
үрдісі ретінде және механизм ретінде қарайды, іс-әрекеттің нақты
формаларының тәсілдерін және бағытталғандығының т. б. анықтайды, іс-
әрекетпен талаптануға жауап беретін үрдістер жүйесінің жиынтығы ретінде де
қаралады 24,14б.
Барлық мотивацияның анықтамаларын екі бағытқа жатқызуға болады.
Біріншісі мотивацияны құрылымдық позициядан фактор немесе мотивтер жиынтығы
ретінде қарастырады. Мысалы, В. Д. Шадриковтың көрсетуі бойынша Мотивация
– жеке тұлғаның мақсатымен, қажеттіліктерімен шартталған, жақындастық және
мұраттың деңгейімен, іс-әрекет жағдайымен және өмірге көзқарасымен ,
сенімдерімен жеке тұлғаның бағытталғандығы. Бұл факторлардың есептелуі мен
ниеттің қалыптасуы , тапсырмаларды шешуі жүреді. Екінші бағыты мотивацияны
статистикалық түрде қарамай , динамикалық білім ретінде үрдіс механизмі
етіп қарастырады 66,65б.
Мотвивация қажеттілікпен өте тығыз байланысты. Оның себебін Абрахам
Маслоу өте дәл тауып жазған еді. Себебі, оның айтуы бойынша мысалы, бір
қажеттілік өтелме се, мотивация жүзеге аспауы мүмкін. Оның айтуы бойынша
биологиялық қажеттіліктерге қарны ашу, шөлдеу, ауруды сезіну, ұйқысы келу
т. б. жатады 24,32-53. Соған орай оқу іс-әрекетінің мотивтерін
қалыптастыруда ең алдымен ең алдымен физиологиялық қажеттіліктер өтелуі
тиіс деп ой түюге болады. Себебі қарның ашып тұрса, немесе шөлдеп тұрсаң,
оқушының оқуға мотиві түгел тілек-ниеті болмас еді.
Оқу үрдісінің негізгі итермелейтін күштерін анықтау, оның нәтижелі
жүргізілуіне өзіндік ықпалын тигізеді. Бұл тураыл іс-әрекет теориясын
құрастырғандардың бірі А. Н. Леонтьев тұтас үрдіс бағытталған нәрсе,
субъектіні нақты іс-әрекетке итермелейтін түрткімен (яғни мотивпен) сәйкес
болады деп жазады 65,510б. Яғни, адам белсенділігінің үрдісі әрқашанда
бір нәрсеге бағытталады, оның пәні бар. Сонымен қатар бұл үрдіс белгілі бір
қажеттілікпен қозғауға түсті және қандай да бір мотивпен (яғни бұл
қажеттілік қанағаттандырылатын пәнмен) бағытталады. Егер адм
белсенділігінің үрдісі бағытталған бірінші пән екінші пән – қажеттілік
мотивімен сәйкес келсе, онда мұндай белсенділік үрдісін А. Н. Леонтьев іс-
әрекет деп атады. Ол егер бұл пәндер сәйкес келмесе, әртүрлі болса,
белсенділік үрдісі әрекет деп аталды - деп жазады \36,101б.
Адамның өз белсенділігі оның дамуының , өмірінің барлық мезгілінде ,
барлық кезеңінде шешуші фактор болып табылады. Бұл жөнінде Л. В. Кузнецова
былай деп атап көрсетеді: Белсенділік баланың өзін қоршаған ортамен өзара
әрекетіне кең мүмкіндікті қамтамасыз етеді, өсіп келе жатқан жанды заттың
өмірлік талаптарын қанағаттандырудың қажетті жағдайы болып саналады,
ағзаның ортамен теңгерілуінің барлық механизмдерінің пайда болу жағдайы
болып табылады. Алайда, бала тек ағза ретінде ғана емес, сондай-ақ жеке бас
ретінде де дамуы үшін, әлжуаз нәрестеден қаіргі қоғамның толыққанды
мүшесіне айналуы үшін, оның белсенділігін ересектер, жетілген адамдар
басқаруы тиіс. Дені сау ағзаға тән белсенділік саналы адамдық іс-әрекетке
айналуы тиіс 31,143б.
Бұл табиғи белсенділіктің адамның саналы іс-әрекетіне айналуы өзінен-
өзі немесе сыртқы әсермен бола қалмайды , бала өмірінің алғашқы күнінен –
ақ әзірленіледі, бағытталынады, әдетке айналындырады және ересек адамдар
тексеріп отырады. Бұл әрекеттерге баланы ересек адам әдейі үйретеді, не
оның өзі еліктеу жолымен оларды меңгереді. Олар біртіндеп
сәйкестендірілген, ұйымдасқан сипатқа ие болады, күрделі де байланыста бола
түседі. Осылай адамдық қызметтердің бастамасы :ееңбектк, ойындық,
бейнелеушілік, оқу іс-әрекеттері пайда болады. Осыған орай К. Д. Ушинский
бала табиғатының негізгі заңы бала іс-әрекетті қажет ететіндігінде деп
көрсетеді 31,53б..
А. Н. Леонтьевтің іс-әрекет пен әрекетке тәуелсіз , іс-әрекеттің
артында тұрған, қажеттіліктердің қанағаттануына тәуелді, белгілі бір
эмоциялармен байланысты деген нұсқауы өте маңызды 68, 102б. Бұл адамның
сол іс-әрекеттен қанағат алуына орай, оның эмоционалдық , сезімдік, өзіне
сенімділігі, белсенділігі т. б. қасиеттерінің дамуы жүзеге асатынын
көрсетеді.
Адамның іс-әректінде биологиялық және әлеуметтік шынайы нағыз бірлестік
өріс табады. Белсенділіктің тегі биологиялық, бірақ ол ересек адамның
әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетімен мәдениеттендірілмейінше, яғни
әлеуметтендірілмейінше , баланың жеке бас ретінде дамуына әсер ете
алмайды. Тек ойын, оқу, спорт, еңбек , қоғамдық іс-әрекетте өз мәтінін таба
білсе ғана баланың белсенділігін оның дамуының маңызды факторына айналады.
Іс-әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзіледі.
Әрекеттің операцияға айналуы туралы А. Н. Леонтьев былай деп жазады:
Әрекеттің мақсаты оның орындалуының шарты ретінде келесі әрекетке
кіргенде, бірінші әрекет екіншінің жүзеге асыру тәсіліне, саналы операцияға
айналады 36,301б.
Адамдық іс-әрекеттің бардық түріне тән жалпы белгілері мен оның кез
келген хайуанаттың мінез-құлқынан ерекшелігі-адамның мінез-құлқы саналы,
парасатты болғандығы. Тек ересек адам ғана емес, сондай-ақ тіпті бес жасар
бала нені қалайтынын біледі және өз әрекеттерін осы көңілі ауған, жете
түсінген мақстқа бағындырады. Бұл жөнінде Л. С. Выготский баланың қолжеткен
деңгейінен жоғары іс-әрекетке тарту керек деп есептейді 31,54б.
Кішкентай балалардың іс-әрекетінің барлық салалары логикалық
сәйкестілігімен әлі ерекшеленбейді. Алайда өзінің күнделікті өмірінде
ересек адамнан үйрене, оның көмегімен әрекет ете отырып, бала іс-әрекеттің
негізгі түрлерін тез арада меңгереді. Балалар ашқан заттардың қасиеттері,
олардың әрқайсысы сөзбен белгіленгенде барып, білімге айналады. Бұл ойын іс-
әрекеті баланы келесі күрделірек іс-әрекет түрі – оқуғ,а жетелейді дегенді
білдіреді.
Баланың алты, жеті жастан кейінгі жетекші іс-әрекеті оқу болып
есептеледі. Дегенмен, олар үшін ойын іс-әрекеті әлі де өз маңызын жоймайды.
Сол үшін ересектер бала сабаққа дұрыс дайындалса оған ойнауға рұқсат
береміз деп айтуы мүмкін. Бұл жағдайда балада оқушының өз міндетін
орындауы, жақсы баға алу-түсінілетін мотив , және реалды әрекетті мотив –
сүйікті ойнын ойнау тілегі болады. Яғни, сабаққа дайындалу әзірше ол үшін
әрекет , ал іс-әрекет ойын болып саналады. Бірақ, кей жағдайда сабаққа
дайндалу оқушы үшін қызықты болуы мүмкін, яғни түсінілетін мотив реалды
мотивке айналады, сабаққа дайындалу әрекеттен іс - әрекетке айналады. Бұл
туралы А. Н. Леонтьев былай деп жазды: Жалпы тәрбие өнерінің мәні
түсінілетін мотивтер және реалды әрекетті мотивтердң дұрыс сәйкестігін
жасауда , сонымен бірге іс-әрекеттің табысты нәтижелеріне уақытында көңіл
бөлу , сол арқылы жеке тұлғаның өмірін басқаратын жоғары типті реалды
мотивтерге ауысуды қамтамасыз етуде емес пе екен?.
Оқушы есейген сайын, оның жеке бас ретіндегі қалыптасуында қоғамдық-
еңбектік іс-әрекет соғұрлым зор роль атқара бастайды. Яғни, А. Н.
Леонтьевтің сөзімен аййтсақ адам дамуының қозғаушы күші негізгі іс-
әрекеттің ауысуымен анықталады 31,65 б..
2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерін қалыптастыру
–педагогика ғылымының басты мәселесі ретінде
Кез келген іс-әрекет оған деген қажеттіліктен бастау алатынын жоғарыда
айтылған теориялардан анық байқауға болады. Сол сияқты кіші оқушылардың да
оқу іс-әрекетіне мотивациясын арттыру үшін оқуға қажеттілікті қалыптастыру
керек. Бұл жөнінде Т. А. Ильина былай деп өз пікірін білдіреді: Оқу
үрдісін ұйымдастырудағы мұғалімнің күші мен жігерінің елеулі бөлігі
оқушылардың оқуға деген ынтасы мен ұмтылысын оятуға, олардың танымдық
белсенділігін туғызуға бағытталуы тиіс 25,229б..
Бұл кезеңде жаңа мотивтер (қажеттілік, қызғушылық, тілек) пайда болады,
баланың иерархиалық, мотивациялық жүйесінде өзгерістер жүреді. Бұрынғыша
негізгі мотивтерге тікелей әрекетті мотивтер жатады 8,46б., ал
болашаққа бағытталған мотивация баланың сол кездегі қызығушылықтарының
жетегінде кетеді 56,67б.. Кіші оқушыларда парыз және жауапкершілікпен ,
міндетті түрде білім алу керектігімен байланысты жаңа әлеуметтік ұстанымдар
мен мотивтер пайда болады.
Н.Н.Власованың мәліметтері бойынша бұйырумен салыстырғанда бірінші
сыныптағылар жарыс жағдайында өзіне жұмыс істеу мотиві жоғары болатынын
көрсетеді. Бірақ, үшінші сыныпта қоғамдық мотив (сынып үшін)
индивидуалдылықпен салыстырғанда (өзі үшін) жоғары. Сонымен бірге егер
үшінші сыныпта қоғамдық мотивтер ер және қыз балаларда бірдей деңгейде
байқалса, төртінші сыныпта бұл мотивтер қыз балалардың бойында жоғары
болатыны анықталды.
Кіші оқушылар мектепке дейінгілермен салыстырғанда басқалар үшін
өздерінің тілектерін баса алады. Мысалы, Л.С.Славина ойнап отырған кішіі
оқушыларға басқа жұмысты –балалар бақшасы үшін түсті қағаздарды қиып қатты
қағаздан жасалған квадраттарды жапсыруды ұсыннады. Балалардың көпшілігі
ойынды тастап , осы жұмысқа кірісті , және артынан олардың жұмыстарын
балалар бақшасында қалай бағалағандығын сұраған. 56,43б..
Оқу мотивациясы – оқушыларды жемісті танымдық әрекетке, білім мазмұнын
белсенді меңгеруге итермелейтін әдістер, құралдар, үрдістерінің жалпы атауы
. Жеке тұлғаның жағдайларын және қатынастарын өзгерту үрдісі ретінде
мотивация тұлғаны іс-әрекетке итермелейтін себептер, нақты күштер түрінде
түсінілетін мотивтерге негізделеді. Мотивтерді оқушының іс-әрекет пәніне
қатынасы , осы іс-әрекетке бағытталуы ретінде де түсінуге болады. Мотивтер
қажеттіліктер мен қызығушылықтар, ұмтылыстар мен эмоциялар, ұстанымлар мен
идеалдардың өзара байланысы ретінде көрінеді. Сондықтан мотивтер – шешімдер
қабылдау мен таңдау , альтернативаларды талдау мен бағалау жүзеге
асырылатын динамикалық жүйе түріндегі өте күрделі құрылым. Мотивтер
әрқашанда кешен түрінде көрінеді және педагогикалық үрдісте біз тек бір
ғана мотив түрімен жұмыс істемейміз . Мотивтерді мұғалімдер мен оқушылар
әрқашанда саналы сезе бермейді.
Мотивация және мотив мінез – құлқы мен іс-әрекеті проблемасы –
педагогика мен психологияның өзекті мәселелерінң бірі . Бұл мәселені , яғни
мотивті зерттеуде оның түрлеріне де назар аударамыз . Себебі оқушы қандай
мотивтермен оқып жүргенін анықтауымыз керек. Мұны анықтай отырып біз нақты
қандай мотив әсер ететінін дәл анықтай аламыз .
И.П.Подласый мотивтерді жалпы екі танымдық және әлеуметтік тобына бөліп
қарастыруды жөн көреді. Егер оқушы оқу үрдісінде оқылатын пәннің мазмұнына
бағытталған болса, онда танымдық мотив туралы айтуға болады. Себебі ол
оқушы сол оқу пәнін меңгергісі келеді. Егер оқушыда оқу барысында басқа
адамға бағытталғандығы басым болса, онда әлеуметтікмотивтер туралы
айтылады. Оның айтуы бойынша танымдық мотивке мыналар қатысты:
1. Мазмұнымен қызықтыру
2. Үрдіспен қызықтыру
3. Қызығушылық
Әлеуметтік мотивке:
1. Кең көлемді әлеуметтік түрткі себептер.
2. Мәртебелік қызығушылық.
3. Тар әлеуметтік түрткі мотивтер (мұғалімдер мен ата-аналар түрткісі).
Танымдық мотивтер де , әлеуметтік мотивтер де әр түрлі деңгейде болуы
мүмкін .
И.П.Подласый бойынша мотивтер әлеуметтік және танымдық мотивтер
деңгейлерге бөлінеді. Әлеуметтік мотивтер бірнеше топтарға бөлінеді:
● кең әлеуметтік мотивтер (жауапкершілік , оқудың әлеуметтік маңызын
түсіну); бұл жеке тұлғаның оқу арқылы қоғамда өз орнын табуға, өзінің
әлеуметтік статусын нығайтуға ұмтылысы;
● тар әлеуметтік (немесе позициялық) мотивтер (болашақта қоршаған орта
адамдарының мақұлдауына ие болу, өз еңбегі үшін сыйлық т.б.алу).
● әлеуметтік бірлесу мотивтері (қоршаған орта адамдарымен өзара
әрекетке түсуге бағытталу, сыныпта өз ролін және позициясын бекіту);
Танымдық мотивтерді төмендегіше топтастырады:
● кең танымдық мотивтер эрудицияға бағытталудан көрінеді, оқу үрдіс
және нәтижелерінен қанағат алу түрінде жүзеге асады. Адамның танымдық іс-
әрекеті оның өмірлік іс-әрекетінің негізі болады;
● оқу – танымдық мотивтер (нақты оқу пәндерін меңгеру, білімді алу
тәсілдеріне бағытталу);
● өз бетімен білім алу мотивтері (қосымша білім алуға бағытталу).
Мотивтер бағыттылығы және мазмұны бойынша топтарға біріктіріледі:
әлеуметтік (әлеуметтік-құндылық), танымдық, кәсіби-құндылық , эстетикалық ,
коммуникациялық, статустық-позициялық, дәстүрлі-тарихи, утилитарлы-
практикалық (меркантильды) 51,182б., 44,12б..
Оқу іс-әрекетінің әлеуметтік мотивтері үлгерімі әртүрлі оқушылардың
бойында әртүрлі көрінеді. И.Ю.Кулагинаның айтуы бойынша үлгермеуші
оқушылардың мотивтері ерекше . Олардың жақсы баға алуға ұмтылыстары жоғары
болғанмен , әлеуметтік мотивтері өте тар. Кейбір әлеуметтік мотивтер тек
үшінші сыныпта пайда болады 29,124 б..
Оқу іс-әрекеті өзара қарым - қатынасынсыз толыққанды жүзеге
аспайтындығы белгілі. Қарым – қатынас қажеттілігін қанағаттандыруға
субъектінің ұялшақтық сияқты тұлғалық сапасы кері әсерін тигізеді.
В.Н.Куницынаның мәліметтері бойынша оқушылар арсындағы ұялшақтық 25% -дан
35%-ға дейінгі аралықты қамтиды.
Мотивтер дидактикалық үрдістің жүруіне және нәтижелеріне түрліше
ықпалын тигізеді. Мысалы, танымдық мотивтер өз бетінділікке
ынталандыратын оқу-танымдық мотивтермен салыстырғанда әлсіз болады. Нақты
ортада утилитарлы-практикалық мотивтер маңыздырақ. Осы бағытта оқушылардың
мотивтерін түрлі мақсатқа бағытталған әрекеттердің негізі түрінде
итермелеуші, және қоғамдық маңызды құндылықтарды мен үшін тұлғалық
деңгейде ауыстыратынмағына құрастырушы деп бөлкге болады.
Жоғарыда айтылғандарды саралай отырып мотивтерді кейде сыртқы және ішкі
деп бөлуге болады . Біріншісі педагогтар, ата-аналар, сыныптан, тұтас
қоғамнан бастау алады және талап , нұсқау формасында болады. Олар, әрине
әрекет етеді, дегенмен олардың әрекеті жеке тұлғаның ішкі қарсылығынан
тудыруы мүмкін , сондықтан , олар гуманды болып саналуы мумкін емес .
Оқушылардың өзінің оны істеуге тілегі болуы керек . Мотивацияның шыни көзі
адамның өзінің ішінде . Сондықтан да сыртқы қысым – оқу мотивтеріне емес,
ішкі итермелеуші күш – оқу мотивтеріне үлкен мән беріледі.
Сыртқы мазмұны оқу мотивтерімен ешқандай байланысы жоқ гетерогенді
мотивтер престижді және мәжбүрлеуші (жазалау арқылы үрейлендіру) болып
бөлінеді. Соңғылардың егер ықпалы күшті болса стресстік жағдайларды
туындатады, оқушылардың ойлауына кері әсерін тигізеді. С.А.Мусатовтың
мәліметтері бойынша оқу тапсырмаларын орындауға итермелейтін санкциядан
қашу мотивтерінің мәні 3-сынып соңына қарай күшейеді. Сонымен бірге бұл
кезде оқу пәндерінің мазмұнына деген қызығушылық төмендейді 24,144 б..
Саналы сезілген және сезілмеген мотивтер болады. Біріншісі оқушылардың
оны әрекетке қандай себептер итермелейтіні туралы әңгімелерінен ,
түрткілерді маңыздылық деңгейлері бойынша орналасуынан көрінеді . Саналы
сезілмеген мотивтер өте күшті емес, бақыланбайтын саналы ұмтылыстардан
байқалады.
Мұғалімдер мен оқушылар саналы сезетін , оқу жетістіктерін обьективті
анықтайтын реалды мотивтер, және кейбір жағдайларда ғана әрекет ететін
өткініші (иллюзорлы) мотивтер де бөлінеді. Дидактикалық үрдіс осы уақытта
жетілу бағытында перспективалық ретіндегі жаңа жоғары мотивтердің пайда
болуының алғышартын жасай отырып, реалды мотивтерге сүйенеді .
Оқушылардың оқуға теріс қатынасы олардың мотивтерінің тарлығы және
кедейлігі , жетістікке жетуге қызығушылықтың төмендігі, бағаға бағытталу,
мақсат қоя алмау, қиындықты жеңуге, оқуға ұмтылысының болмауы,
мұғалімдерге, мектепке теріс қатынасынан көрінеді.
Селсоқ қатынасқа да осы сипаттамалар тән , бірақ ,оң нәтижелерге жетуге
бағытталуға өзгерістер енгізсе, оған қабілеттерінің және мүмкіндіктерінің
болуын байқатады.
Оқушылардың оқуға оң қатынасының түрлі деңгейлерінде мотивацияның
тұрақсыздықтан терең саналы сезілген деңгейіне дейін біртіндеп өсуі
байқалады, сондықтан ерекше әрекетті . Жоғарғы деңгей мотивтердің
тұрақтылығы , олардың иерархиясы, перспективалық мақсаттар қою біліктілігі,
өзінің оқу іс-әрекетінің және мінез – құлқының нәтижелерін көре білу,
мақсатқа жету жолында қиындықтарды жеңе білуден көрінеді. Оқу іс-әрекетінде
оқу міндеттерін шешудің стандартты емес тәсілдерін іздестіру, әрекет
тәсілдерінің мобильдігі, шығармашылық іс-әрекетке ауысу, өз бетімен білім
алудың артуы байқалады 51,184б..
Сонымен бірге зерттеулер кіші оқушылардың өздерінің оқу мотивтерін
саналы түсінбейтіндігін көрсетеді. Мысалы, Г.Г.Гусеваның мәліметтері
бойынша кіш оқушылардың білінетін мотивтері оларды оқу іс-әрекетіне
итермелейтін шыни мотивтерге сай келмейтіндігін көрсетеді. 2-3 сынып
оқушыларының білінетін мотивтерінің диапазоны өте кең , оған танымдықпен
қатар әлеуметтік мотивдер де кіреді. Алғашқы үштікке мыналар кірді: көп
білгім келеді, жаңаны білу қызықты, жақса баға алғым келеді . Оның
мәліметтеріне орай соңғы орындарда барлығы оқиды , жазалағанды
қаламаймын тұр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz