Қазақ тiлi пәнiнде дамыта оқытудың әдiстемелiк негiздерi және оларды iске асырудың жолдары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

1 ЖОСПАРЫ

1. КIРIСПЕ

I Бастауыш сыныпта дамыта оқытудың ғылыми педагогикалық негiздерi.

1. Оқу жүйесiнде дамыта оқытудың орны, педагогикалық мәнi мен маңызы,
даму тенденциясы.
2. Бастауыш сыныпта дамыта оқытудың диагностикалық ерекшелiктерi мен
мүмкiндiктерi.

II Қазақ тiлi пәнiнде дамыта оқытудың әдiстемелiк негiздерi және оларды
iске асырудың жолдары.

2.1. 1- сыныпта қазақ тiлi сабағындағы дамыта оқыту, оған қойылатын
талаптар.
2.2. Дамыта оқыту технологиясын жетiлдiру (педагогикалық тәжiрибе және оның
нәтижесi).
2.3. Пiкiрлер мен үсыныстар

ҚОРЫТЫНДЫ

ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI

ҚОСЫМША

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14 КIРIСПЕ

Сен ешбiр нәрсе меңгермеген және өзiңнiң бiлiмiне ештеңе
қоспақан осынау күндi немесе сағатты бақытсыз сана.

Я.А.Коменский

Болашақтың бүгiннен де нұрлы болуына ықпал етiп, адамзат қоғамын
алға апаратын күш тек бiлiмде ғана. қай елдiң болмасын өсiп өркендеуi,
өркениеттi дүниеде өзiндiк орын алуы оның үлттыңқ бiлiм жүйесiнiң
деңгейiне, даму бағытына байланысты.
Қазақстан республикасының ″Бiлiм туралы″ Заңының 8- бап . бiлiм беру
жүйесiнiң мiндеттерi бөлiмiнде:
″Бiлiм беру жүйесiнiң басты мiндетi - үлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен тәжiрибе жетiстiктерi негiзiнде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға және кәсiиб шыңдауға бағыталған бiлiм алу үшiн
қажеттi жағдайлар жасау″ делiнген
Сондай-ақ осы бапта ″жеке адамның шығармашылық, рухани және дене
мүмкiндiктерiн дамыту, адамгершiлiк пен салауатты өмiр салтының берiк
негiздерiн қалыптастыру, жеке басының дамуы үшiн жағдай жасау арқылы
интеллектiн байыту; ″ делiнген.
Мiне осы мәселелерге тоқтала отырып, елiмiздiң экономикалық, әлеуметтiк,
мәдени салалары өскен сайын, қоғам дамуының барлық саласындағы болып жатқан
өзгерiстерге сай бiлiм беру саласы да өзгерiп, жаңару үстiнде. Себебi дәл
қазiргi уақыт, ең алдымен, адамның ақыл-ойы мен қабiлетiне қойылар талапты
күшейтiп жiбердi.
Жалпы алғанда педагогикалық процестегi оқыту теориясын дамытуға үлес
қосқан ғалымдар, ғалым педагогтар бастауыш сыныпта дамыта оқыту жүйесiнде
көптеген өздерiнiң еңбектерiне зерттеу жүмыстары н жүргiзiп түжырымдамалар
жасады. Сонымен қатар жеке адам тәрбие мен оқыту процесiнiң жетiлiп, дамуды
артына салып отыратындығын дәлелдедi. Олардың идеяларынң мәнi мына
төмендегiге саяды:
1. Таным қабiлетiнiң дамуы – бүл барлық мүғалiмдерiнiң барлық пәндер
бойынша оқыту процесiндегi мақсаттылық iс-әрекетi.
2. Оқушыларға бiлiм беру және объективтiк шындықты тану мәселелерi
жайындағы оқулықтың ролi.
3. Оқытудың әдiстерi мен формаларын жетiлдiру.
4. Мүғалiмнiң теориялық дайындығы, педагогикалық шеберлiгi, бiлiмдарлығы
оқулардың таным iс-әрекетiнт дамытудың шешушi қүралдарының бiрi болып
табылады.
Бүл жағдай мектептерде бастауыш сынып балаларына бiлiм берудiң жаңа
философиясын, теорилық негiзiн, тәжiрибесiн насихаттауды бiр сәтте күн
тәртiбiнен түсiрмеудi талап етедi. Сондықтан бiздер мүғалiмдер жүмысымызда
дамыта оқытудың жаңа технологияларын меңгерiп, оқушыны бiлiмқүмарлылыққа,
iзденiмпаздылылыққа, шығармашылық жүмыс iстей бiлу қабiлеттiтiлiгiн
арттыруүшiн дүрыс бағдар беруiмiз керек.
Пәндердi оқыту барысында дамыта оқытудың теориялық және тәжiрибелiк
негiздерi тақырыбында дипломдық жүмыс жазудағы басты мақсат:
бастауышмектепте қазақ тiлi сабағын оқыту барысында оқушылардың өзiндiк
шығармашылығын, iс-әрекетi қалыптастыруда дамыта оқытудың тиiмдi әдiс-
тәсiлдерiн ашып көрсету;
осы мақсатқа жетудегi туындаған мiндеттер:
1. бастауыш сынып оқушыларынң өз беттерiнше даму iс-әрекетiнқалыптастыруда
теориялық бiлiмдер мен педагогикалық ғылыми еңбектерге тоқталып, шолу
жасау.
2. Бiрiншi сыныптың қазақ тiл сабағында оқушылардың өзiндiк шығармашылық
iс-әрекетiн қалыптастырудың тиiмдi жолдарын қүру .
3. Оқушылардың өiзiндiк даму ерекшелiктерiн қалыптастыруда озат
педагогикалдық тәжiрибелердi талдау мәнiн ашу, оны практикалық түрғыдан
қолдана бiлу.
Çåðòòåó ¸äiñòåði: îºûòó áàðûñûíäà äàìûòà îºûòóäû ºàëûïòàñòûðóäûн òèiìäi
æîëäàðû.
±ûëûìè çåðòòåó îáúåêòiñi: 14 ¸ë- ôàðàáè àòûíà¹û ºàçàº îðòà ìåêòåáiíiн
áàñòàóûø áiðiíøi ñûíûáíûн îºó ò¸ðáèå ïðîöåñi.
Çåðòòåó ï¸íi: ºàçàº òiëi
Äèïëîì æ½ìûñûíûн º½ðûëûìû: кiрiспе, 2 тарау, әр тарау 2,3 бөлiмнен
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен түрады.
Мiне осындай зерттеулердi жинақтап қарастыра келе бiз ғылыми зерттеу
жүмысының тақырыбын ″бiрiншi сыныпта қазақ тiлi пәнiн оқытудың теориялық
және тәжiрибелiк негiздерi ″- деп атадық.

Бастауыш сыныпта дамыта оқытудың ғылыми педагогикалық негiздерi
1. бастауыш сыныпта дамыта оқыту туралы түсiнiк және оның маңызы.
Баланың физикалық дамуы генетикалық бағдарлама бойынша қаңқасының,
бүлшық ет көлемiнiң өсуi арқылы нақты, көрнектi жағдайда өтiп жатады.
Ал оның психикасының жекелiгiнiң дамуы ше? Сананың дамуы оқытудан ба,
әлде әлеуметтiк жағдайдн ба? Не табиғи есеюден бе? Бүл сүрақтарға жауап
адамның iшкi мүмкiндiктерiнiң шекарасын, сыртқы педагогикалық әсерлердiң
мақсат мiндеттерiн анықтайды.
Педагогика тарихында екi түрлi қарама - қайшы пiкiр орын алып келедi.
Бiрi – жаратушының күштiлiгiн, түқым қуалаушылық факторларды қуаттаса,
екiншiсi керiсiнше барлық нәтиженi ортаның әсерiне жатқызады.
қазiргi күнгi ғылым психкалық даму қоршаған ортаның санада
сәулеленуiне яғни танымдық тәжiрибенi және әрекеттi меңгеруiне ,
меншiктеуiне байланысты деп қарайды. Бүл – оқу бiлiм алу деген сөз.
Оқу - адамның психикалық дамуының формасы, элементi. Кез келген оқыту
белгiлi бiр мөлшерде адамды дамытады. Бiз бүдан ары қарай дамудың алдында
жүретiн, дамуда шешушi роль атқаратын оқыту жайлы сөз етпекпiз.
Дидактиканың ғылыми негiзiн салған чех педагогы Ян Амос Каменский
1592-1670. Оның Великая дидактикаң кiтабында (1632) оқытудың мақсаты,
әдiстерi мен принциптерi және сынып сабақ жүйесi баяндалған.
ХХIғ. Швейцар педагогы Иоганн Генрих Песталоцци (1746-1827) дамытып
оқыту принциптерiнiң жүйесiн дәлелдедi, бастауыш бiлiм беру әдiстерiнiң
негiзiн жасады.
ХIХғ. Немiс педагогы Фридрих Вильгельм Адольф Дистервек (1790-1966)
дамыта оқыту дидактикасын баяндады. Оқыту процесiнде әр түрлi ережелердi
қолдана бiлудi атап көрсеттi:көрнекiлiк, елiктiргiштiк, жiгерлiк,
оқушылардың дербес ерекшклiктерiн ескерту, жақыннан қашыққа, оңайдан
күрделiлiкке көшу т.б.
К.Д.Ушинский Ресейде орыс дидактикасының дамуына игi әсерiн тигiздi,
ал кеңес өкiметi жылдарында Н.К.Крупская, П.П.Бланский, С.П.Шацкий т.б.
үлкен үлес қосты.
Белгiлi педагог ғалымдардың Б.П.Есипов, М.А.Данилов, Л.В.Заиков, М.Н.
Скаткин тағы да басқа оқыту мәселелерi жүесiндегi еңбектердi жариалайды.
Олар оқыту принциптерiнiң жүесiн, оқытуды үйымдастыруын әдiстерiмен
формаларын дәлелдедi. Педагогика ғылымының ″дедактика″ саласында белгiлi
қазақ педагог- ғылымдары, ағарту iсiнiң қайраткерлерi Ыбырай Алтынсарин,
Мағжан Жүмабаев,Ахмет Байтүрсынов, Мыржақып Дулатов, Жүсiпек
Аймаутов,Шарипа °лжанова т.б. өз уақытарында шығармашылықпен еңбектенiп,
бiрсыпыра үлестерi қосты.
қазақыстан үлы педагогы Ыбыраи Алтынсарин (1841-1889) қазақ балаларын
оқыту, оларға бiлiм беру жайлы оқыту әдiстерi мен тәсiлдерiн зертедi.Оның
ғылыми- әдiстемелiк анықтамасы бойынша оқыту әңдiстерi – бүл балалардың
сабақа, ғылымға, өздiгiмен алуға ынталарын артыратын, сезiмiн оятатын жол.
Ы. Алтынсарин бiрнеше оқу қүралдарының, солардың iшiнде орыс тiлiн
қазақтарға үйрету туралы бастауыш қүрал кiтабының, мектептер үшiн оқу
жоспарларының, оқу пәнде бағдамаларының авторы. Осы оқулықтар мен оқу
қүжатарының мектептерде үтымды қолдануды үйымдастырған алғашқы қазақ
педагогы.
Мағжан Жұмабаев ұлы ақын, ағартушы, қысқа өмiрiнiң көбiн үстаздықпен
өткiзген, жастарды қалай оқытып, өмiрге дайындаудың жолын қадала зерттеген
педагог. Мағжан Жүмабаевтың шығармшылық iздену жүмысына ежелгi грек
философтары Сорат, Аристотельдiң, сол кездiң атақты педагог психологтары
С. Л. Рубинштейннiң 1889-1960, А.А. Смирновтың 1894-1975, т.б.
ғалымдардың еңбектерi сегi әсер еттi.
Бастауыш сыныпта бiлiм берудiң мақсаты-жастарды жан-жақты дамытып,
өмiрге, еңбек iс-әрекетiне қалыптасуына даярлау. ″бiлiм берудi жетiлдiрудiң
негiзгi талаптарынң бiрi – оқу пәндерi бойынша сабақ беру деңгейiн арттыру,
оқу пәндерiнiң негiзгi үғымдары мен жетекшi идеялар барынша айқын
баяндалатын болсын, оларда ғылым мен практиканың жаңа жетiстiктерiнiң
қажеттi түрде көрiнiс беруiн қамтамасыз етiлсiн ″, - деп мектеп
реформасында жазылған.
Оқыту процесiнiң таысты болуы : бiрiншiден, мүғалiмнiң өз пәнiнен
теориялық және практикалық дайындығына, оқу процесiн үйымдастыра және
басқара бiлуiне; екiншiден, бiлiм дағдысына, жоғары мәдениеттiлiгiне ,
ғылым мен техника жетiстiктерiн пайдалана бiлуiне: үшiншiден, мүғалiм ен
оқушлардың арасындағы адамгершiлiк өзара қарым-қатынас және бiрлiкке
байланысты.
Оқыту пәндерi бойынша әрбiр сабақты шығармашылықпен өткiзу жайлы
жаңашыл мүғалiмдердiң еңбектерiн тере зерттеп, тиiмдi етiп балай бiлген
жөн. Бүл жөнiнде И.В.Волковтың ″Творчествоға баулимыз″, В.Ф.Шаталовтың
″Баршаны да , әркiмдi де оқыта бiлейiк″ дген еңбектерiнде сабақты өткiзу
принциптерiмен әдiстерi көрсетiлген. Жаңашыл экспериментшiл мүғалiмдердiң
идеаларын сабақ үстiнде шығармашылық пайдалану оқыту процесiн
жақсартудың шешушi жолдарынң бiрi.
Оқыту процесiн терең әрi берiк, дәл бiлiм алу таным жолындағы
оқушылардың қимылына байланысты. Оқыту процесi – бүл мүғалiм мен
оқушылардың мақсатқа бағытталған өзара әрекеттесiнiң барысында шәкiрттерге
бiлiм беру мiндеттерiн шешу. Оқыту процесiнiң түтас педагогикалық
процесiнiң бiр бөлiгi.
Оқыту процесiнде оқушылардың ақыл-ойы дамиды, танымы, практикалық
iскерлiгi және дағдысы қалыптасды. Оқыту процесiн басқару үшiн оның
жүйесiн, қүрылымын, бөлiктерiн және заңдылықтарын, олардың өзара байланысын
жете бiлу керек. Оқыту процесiнi жүйе ретiнде қарастырылады, ол өзiнiң
белгiлi қүрылымы және бөлiктерiмен сипатталады. Олар:
1. ±ылыми бiлiмнiң, iскерлiктiң және дағдының жүйесi (бiлiм беру
мазмүны)
2. мүғалiм, оынң өмiрге , ғылымға көзқарасы және оқушылармен қарым-
қатынасы (сабақ беру)
3. оқушылар сынып үжымы (оқу iс-әрекетi),
4. оқыту әдiстерi
5. оқытудың материалдарық қүралдары: дидактикалық және оқытудың
техникалық қүралдары.
6. Оқыту нәтижелерi.
Бiлiм адамзаттың жинақтаған тәжiриесi, заттар мен қүбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижеi. Бiлiмдi жеке адамның игiлiгiне
айналдыру үшiн, оны ойлау операциясы – талдау, синтездеу, салыстыру,
жiктеу,және жинақтау арқылы терең үғыну қажет. Оқушы ойлау операциясына
сүйсiнiп, өз бiлiмiн шындыққа айналдырады. Бүл дамыта оқытудың негiзгi
ережесi, яғни оқушылардың таным iс-әрекетiн дамыту, оларды өз бiтмен
iзденуге, зерттей бiлуге және жаңа бiлiмдi еркiн игеруге үйрету.
″даму үғымы философиялық сөздiкте ... мөлшерлiк өзгерiстердiң белгiлi
бiр өлшем шегiнен шығып, сапалық өзгерiстерге айналуы″,-деп түсiндiрiледi.
Дидактика заңы бойынша кез-келген қүбылыс өзiнiң жеткен дәрежесiне
қанаттанып түрып қалмай, оларды жоққа шығар арқылы жаңа сапаға
көшедi.терiстеу – дамудың қозғаушы күшi. Терiстеу белгiлi бiрзат пен
қүбылыстың қайшылықтарын ашу, олардың шешу жолдары анықтау, жаңа сапаның
болуына мүмкiндiк туғызу. ғылымға зерттеулерi баланың даму процесiне 3
түрлi күш пен үш түрлi фактордың қатысатындығын дәлелдейдi.
Олар:
1. биологиялық фактор.
Бүл ата-аналардан ауысқан, туа бiттi және өмiр сүру барысында қабылданған
дененiң барлық мүшелерiнiң , оның барлық жүйесi қүбылыстарының ерекшелiгiн
бiлдiретiн, бала ағзасынынң қоршаған ортамен қарым қатынасының нәтижесi
2. әлеуметтiк фактор
бүл бала өмiр сүретiн орта ең алдымен адамдарды ңортасы. Бүл сондай-ақ
баламен қарым қатынас жасайтын адамдардың сипаттары, мiнез- қүлық және
ақыл-ой бейнелерi, олардың мүдделерi мен пiкiрмлерi, iстерi мен сөздерi,
талаптары мен дағдылары, үмтылыстары, яғни өсiп дамитын рухани орта.
3.баланың өз лелсендiлiгi
Даму процесiне әсер ететiн бүл үшiншi күш болып саналады. Оқитын пән қандай
да жаңа, бағалыболмасын, мүғалiмнiң шеберлiгi қаншама жоғары болмасыз, егер
мүғалiм баланың өз белсендiлiгiн туғыза аламаса, оған үсынылған iс пен
еңбек те баланың әрекетке қатысуы әрекет күткен нәтиже бермейдi. Баланың
ағзасы ретiнде дамуы мен жеке бас ретiнде қалыптасуы белсендiлiк арқылы
жүзеге асады.
Баланың даму процесi , оның қоғамның белсендi де пайдалы мүшесi,
азамат ретiнде қалыптасуы, осы үш фактордың қаысуымен қамтамасыз етiледi.
Ең бастысы осы факторлардың бiр де бiрi, қандай да бiр көлемiне келген
болса, да басқа екеуiнен ерекшеленiп жеке әсер ете алмайды. Барлық iс осы
үш басты күштiң өзара әрекет етуiнде .
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенiн психология ғылымы
жеткiлiктi дәрежеде дәлелдеп бердi деп айтуға болады. Бүл мәселенi
түбегейлi зертеп, бала дамуындағы оқытудың ролiн алар орнын анықтаған
көрнектi психолог Л.С.Выгодский.
Ол дамуды оқытумен тең , керiсiнеш оқу мен даму екi бөлек процесс
деген көзқарастарды қатты сынға алды. Ең алғашқы рет бала дамуының
тмендегiдей екi аймағы болатындығы жайлы теория қүрылды.
1) бала дамуының жақын аймағы – баланың тек үлкендердiң көмегi арқылы
атқара алатын iстерi.
2) Бала дамауының қол жеткен аймағы – баланың үлкендердiң көмегiнсiз iстей
алатын iстерi.
Баланың дамуы бiрiншi аймақты меңгеру арқылы жүзеге асады. Дамудың қол
жеткен аймағы жақын аймақпен өзара қызметтесе отырып, оны игерген кезде
дамуға өрiс ашылады. Бүдан әрi психиканың бүкiл саласынның қалыптасуы,
адамның белсендi қызметiн өрiстетуi мүмкiн болады. Бүл процесте олбiр
жағынан өзiнiң iскерлiгi мен қабылетiн нығайтын жетiлдiредi, жаңа дадыларды
игередi, екiншi жағынан материалдық және рухани байлықтар жасап, осы арқылы
адамзат мәдениетiне өз үлесiн қосады. Баланың потенциалдық мүмкiндiктерi
неғүрлым жан-жақты үйлесiмдi, толығырақ дамыса, есейген кезде, оның қызметi
соғүрлым мазмүнды, жан-жақты, табысты болады. Оны жүзеге асырудың жолдарын
ол соғүрлым серпiндi меңгерiп, жаңғырта алады. Демек , шын мәнiндегi –
ертеңгң күнге меңзеу орын алады.
±алым психологтар Л.В. Зайцев, А.А. Люблинская, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин, зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың мазмүны мен
сипатын өзгертуге арналған зерттеулер жасады. С.Л.Рубинштейн, Е.Н.Кабанова
–Меллер және басқалар өз зерттеулерiнде оқыту дамудың негiзгi алғы шарты
екенiн дәлелдедi.
И.Я.Лерненр ″даму деген үғымды педагогикалық заңдылықтарға негiздей
отырып,, адамның әртүрлi қиындықтарға мәселелердi шеше бiлуге дайындығы деп
түсiндiредi. Мүндай анықтама интеллектуалдық iс-әрекеттiжоғары орынға
шығарады. Мәселе қаншылықты күрделi болса, оны шешуге жүмсалатн оқыл-ой
қызметi десоншалықты кең, аумақты демек даму деңгейi де жоғары болады. Осы
мәселе төңiрегiнде еңбертер жазған әртүрлi авторлар оқушының дамуының
белгiлерiн атап көрсетедi. Мысал: П.П.Блонский бүған индевиддiң
абстрактiден нақтыға және керiсiнше нақтыдан абстарктiгiе қарай қозғалыс
жасай алу қабiлетiн жатқызса, Д.Н. Богаявленский және Н.А.Менчинская – оқ
алуды яғни қысқа мерзiмде жоғары үлгерiмге жетудi, Н.Д.Левитов оқу
материалын жылдам меңгеру өз бетiнше жаңа мысалдар қүрастыру негiзгiнi
және көмекшiнi анықтай бiлу, оқиғаға, қүбылысқа, дүры баға бере бiлу
дамдысын жатқызған.
Л.В. Зайков ақыл-ой қызметiнiң төөменедегiде көресткiштерi дамуды
iске асырады деп есептейдi. Олоар байқампаздық, өз ойын еркiн жеткiзе бiлу,
практикалық iс әрекеттер атқара бiлу.
В.В. Давыдов ақыл ойдың дамудың көрсеткiшi ретiнде жинақтай,
қорытындылай алу дағдысын есептейдi.
Түтас алғанда барлық авторлардың даму туралы ойларын оқыту барысыныда
баланың психикалқы жаңа сапалық деңгейге көтерiлуi дегенге келiп саяды және
оның басты шарты ретiнде әрекет алынады.
80- жылдардың аяғында қазақстанның қоғамдық саяси өмiрiндегi болған
өзгерiстер оқыту, тәриелеу, iсiне де жаңалықтар енгiзiп, жаңа леп әкелдi.
Респубилка мектептерiндегi оқыту жаңадан жазылған төл оқулықттар, жаңа
бағдарламын негiзiнде жүргiзiлiп, бiлiмнiң әлемтiк стандартқа сай болуы
қарастырылды.
Оқытудың жаңа технологиялары кеңiнен енгiзiле бастады. °сiресе халықтың
педагогиканы пайдаланып, үлттық үрдiсте тәрбиелеуде атқарылған шаруалар
ауқымы бiраз. Еелiмiз егемендiгiн алу арқылы мүмкiн болған жаңа буын
оқулықтарының да ғылыми негiзгi ретiнде дамыта оқыту жүйесi алынып отыр.
Оқушы қабiлеттерiн дамыту, талантты балалардың талабын үшқырлау
мақсатында ашылып, жүмыс iстеп жатқан жаңа үлгiдегi меңей, гимназия сияқты
мектептердi заман талабы өмiрге келтiрдi. Бүл мектептерде оқушылар
қабiлеттерiне, қызығушылықтарына қарай лайықталынып жасалған арнайы
бағдарламалармен оқытылады. Жалпы бiлiм берiлетiн мектептерге қарағанада
жаңа үлгiдегi мектептерде пәрдер көбiрек, олардың балалардың талантын,
дарынын ашуға мүмкiндiгi де мол.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негiзгi
факторы олардың бiлiмi мен дағдыларының дәрежесi ғана емес, сонымен қатар,
баланың маңызды психикалық қызметтерiн, ақыл-ой жүмысысының тәсiлдерiн
қалыптастыруға мүмкiндiк беретiн оқу процесiн жолға қою керектiгi саналады.
Оқушының шығармашылқ қабiлетi де, оның ойлауы мен практикалық әрекеттерi
арқылы ғана дамыди. Ойлауға үйрететiн сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп
бiлемiз.
Дамыта оқытуды үйымдастыру, балаға ақыл-ой әрекетiн меңгеруге жағдай
жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту сабақтағы еркше ақуал мүғалiммен
оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас. Мүғалiм бүл жағдайда дайын бiлмдi
түсiндiрiп қоюшы , бақылаушы, бағалаушы ғана емес, танымдық iс-әрекеттiк
үйымдастыратын үжымдық iстердiң үйытқысы. Тек осындай оқыту ғана баланың
интеллектiсiнiң көзiн ашып, шығармашылығын дамытады.
Дамыта оқыту идеясының үзақ тарихы бар. Ерте кезеден бастап ақ ойшылдық
бiлiм мен ақыл-ой тәрбиеснiң арақытанасын, олардың бала дамуына әсерiн
зерттей бастаған. Бiзге белгелi алғашқы дидактирадың бiрi Квинтилиан мектеп
алдына баланың қабiлеттерiне ақыллының қасиеттерiне , мiнез-қүлық
ерекшелiктерiне сүйене отырып, оның ойын және тiлiнiң дамуын қамтамасыз
етудi қойған.
ХҮII ғасырдағы Я.А. Каменскийдiң дидактикалық жүйесiнiң негiзгi
қағидаларының бiрiнде де баланың ақыл-ой күшiн қабiлеттерiн дамыту.
Олардың бiлiмге деген қүштарлығын оятып,лаулата түседi делiнген.
И.Т: Песталоций баланың ақыл ойын, барлық қабiлет-қасиеттерiн дамыту
идеясымен арқауланған бастауышта оқыту әдiстемесiн жсауға әрекет етедi.
Дамыта оқыту үлы немiс педегогы А.Дистервергтiң әйгiлi ″немiс
мүғалiмдерiнiң бiлiм беру iсiне басшылық″ (руководство к образаванию
немецких учителей) атты еңбегiнiң де негiзi болып табылады. Дамыта оқыту
деп ол балаынң бiлi алуға әрекет етуiн үйымдастыратын оқытуды атаған.
″жаман ″ мүғалiм ақықатты өзi айтып бередi, ″жақсы″ мүғалiм оқушыны өзiн
iзденуге жетелейдi- деген.
Орыстың үлы ағартушысы К.Д.Ушинский де өз дидактикалық еңбектернде
бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқыта отырп, дамыту мәселелерiне
ерекеше тоқталып арнайы әдiстеме жасаған.
Осылай бола түрғанмен, ″дамыта оқыту″ деген терминге көзқарастар мен
пiкiрлер әр түрлi. Себебi ″дамыта оқыту″ үғымына берiлген түсыныктер әр
түрлi және ″дамыпайтын оқыту бола ма ?″ деген сүрақтар жиi қоылады. Алайда
дүстүрлi оқыту бал дамуына тек қондырғы ғана болып, дамуғы стихиялы әсер
етсе ″дамудың соңында жүрсе″ ал, екншi жағдайда ″оқыту дамуды өзiмен бiрге
ала жүредi ″ деген Л.С. Выгодский дiң пiкiрiнен кө п аңғаруға болады.
Алғашқыда оқытудың тиiмдiлiгiн алылнған бiлiмнiң көлемiнене сапасынмен
өлшенсе, соңғыда бiлiмнiң тиiмдiлiг қабiлеттiң деңгейiмен, әрекеттiң
негiзiгi түрлернiң қаншалықты дамығандығмен өлшенедi.
Дамыта оқыту деген термин психология ғылымының қайнауында туып, баланың
дамуын қарастыратын (Ж.Пиаже), ойлаудың әртүiрлi деңгейiн, типтерiн (Л.В.
Выготский, А.Н.Леонтиьев, С.Л. Рубинский) жiәне басқа да психиканың
функциясын зерттеген (Б.Г.Аньев, А.А.Люблинкая т.б. ) iс-әрекет теориясының
психологиясын жасаған (А.Н.Леонтиьев, П.Я.Галперин) еңбектерiнде жалып жан-
жақты талданған. Нәтижеде дамыта оқыту проблемесына арналған екi iргелi
эксперимент жасалып, оның бiрiн Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов ал, екiншiсi
Л.В. Зайков басқарды.
Зерттешiлердiң мақсаты Л.С.Выгодскийдiң 1930 жылдардың басында жасаған
оқыту мен дамытудың ара қатынасы жайлы болжамның дүрыстығын тексеру,
нақтылау. өткiзiлген зерттеу жүмыстары бастауышта математикалық бiлiм беру
iсiне үлкен өзгерiстер енгiзедi. Мысалы, 1969 жыл арифметика курс
ыматематикаға ауытырылыды. Бiрақ бүл курста да негiзiнен назар баланың
дағдыларын қалыптастыру, жай типтiк есептер шығаруда болып қалды, оқыту
әдiстерi, сабақ үйымдастыру түрлерi, бiлi, бiлiк, дағды қалыптастыруға
бағытталғандықтан, дамыта оқыту идеясы жүзеге аспайды.
Одан кейiн жиырма жыл көлемiнде дамыта оқыту псхология мен педагогика
ғылымдарының келелi мәселесiне айналды. Жүйенiң авторлары дамыта оқытуң
деп – оқыту мақсаты , мiндеттерi , әдiс- тәсiлдерi баланың даму
заңдылықтарына сәйкестендiрiлген оқытуды айтады. Оқыту арқылы баланың
психикасында жаңа қүрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерiстер
болуы тиiс деп есептейдi. Жүйенiң басты мақсаттарының бiрi- баланы оқыта
отырып жалпы дамыту, оның еркiндiгiн қалыптастыру, өз бетiнше iзденуге,
шешiм қабылдауға дағдыландыру, жекелiк қасиеттерiн ескеру, басшылыққа алу,
әрi үшқырлау, түлғалыққа бағыттау. Мақсаты балалрға дайын пәндәк бiлiм,
бiлiктердiң белгiлi бiр жиынтығын берумен шектелетiн, нәтижесiнде догмалық
ойлауы басым, дайын нүсқаулар мен бүйрықтарды осындай бiлетiн адамдарды
тәрбиелейтiн қазiргi мектепте орын алып отырған дәстүрлi оқыту жүйесi
мүндай адамдарды дайындауға негiз бола алмайтындығын өмiр көрсеттi.
Сондықтан да жаңа сапаға ие, шығармашыл, қабiлеттi адамдар тәрбиелеу
үшiн дамыта оқыту жүйесiн ең негiзгi басшылыққа алар нысана деп бiлемiз.
Оқыта отырып дамыту мәселесiне арналған дәстүрлi оқытуға өзгерiстер
енгiзуге ықпылын тигiздi. Оқыту барысында баланың ақыл- ойын, қиялын т.б.
танымдық үрдiстерiн дамытып қоймай, баланы әртүрлi әрекеттiң субъектiсi
болып қалыптасуын қамтамасыз етудi алдыңғы қатарға шығарды.
Дамыта оқыту идеясын алғашқылардың бiрi болып 1959-60 жылдары қолға
алған академик Л.В.Зайковтың басшылығымен жасалғанбастауышта оқытудың жаңа
жүйесiн мүғалiмдер қауымы үлкен ықыласпен қабылдағанымен, белгiлi
себептерге байланысты өрiстеп кете алмады. Тек 1990 жылдары ғана Ресеу
мектептерiнде қайтадан қолданала бастады. қазiргi бүл жүйе дәстүрлi
оқытумен қатар пайдаланылып келедi.
Л.С.Выготскийдiң теориясы Д.Б.Эльконин басқарған шығармашылық топ
жүмысында әрi қарай жалғастырылады. Баланың өзiн- өзi өзгертушi субъектi
ретiнде дамуына арналған түжырымдама жасалып, зерттеулержүргiзiлдi. Екi
авторлар тобы да өз жүйелерi бойынша оқу бағдарламаларын, оқулықтарын,
әдiстемелiк қүралдар дайындап шығарды. Осылайша, дамыта оқыту ғылыми
теориядан практикалық iс тәжiрибеге батыл ене бастады.
Жалпы бiлiм беретiн мектептiң бастауыш сатысындағы бiлiм мазмүны
түжырымдамасында былай делiнген:Бiлiм мазмүнын жаңартудың ғылыми негiзiнде
бастауыш сынып оқушысын белгiлi бiр қажеттi бiлiктер мен дағдылардың иесi,
оқу әрекетiнiң субъектiсi, әр- түрлi мәдениеттермен өз көзқарасы түрғысынан
диалогқа түсетiн автор жас ерекшелiгiне сәйкес өз жасын қалыптастыруға күш
жүмсап еңбектенетiн бала деп қарастыратын, осыған орайөкп қырлы қүрылымды
бiлiм – тәрбие мазмүнын анықтыап қүруға көмектесетiн қазыргi заманғы дамыта
отырып, оқыту идеясы алынады.
Бастауыш сатыдағы оқытудың мақсаты мен бiлiм мамзмүнынның негiзiнде
алынған дамыта оқыту идеясына оның үстанымдарына сәйкес бiлiм мазмүнынның
негiзiне алынғанмынадай қүрамы анықталады.
- дүние туралы көркем, мифтiк т.б. түсiнiктермен байланысты дүниенiң
ғылыми бейнесi;
- оқушыда қалыптасуы тиiс әрекет түрлерi ойын, оу, еңбек, қарым-
қатынас;
- дүниенi танып бiлудiң әдiс-тәсiлдерi логикалық,ғылыми туралы бiлiм,
бiлiктер.
Дамыта оқытудың түпкi мақсаты әр пәндi оқытудың тиiмдi әдiстерiн,
түрлерiн таңдап пайдалануға үнемi нысана, тiрек болып отырады. Масалы,
пәндердi дамыта отырып, отырудың түпкi мақсатының бiрi оқушыларды
талдап, одан қорытынды шығару, бiр объектi қызметiнң әртүрлi қырлары
бар екенiн көрiп ажырату, объектiнiң басқалармен байланысын анықтау;
мәндi белгiлерден, мәнсiздерден ажырату; объектiлердiайырма
белгiлерiне қарап жiктеуүқсас белгiлерi арқылы топтау, бақыланған
қүбылыстарды жалпылау, белгiлi әрекет тәсiлдердi танс, емес
жағдайларға қолдану, т.б. осылар жалпы интеллектуалдық бiлiктердi
қалыптастыру десек, осы ″тiзiмнiң″ өзiнде-ақ оқу материлдары оқытудың
логикалық әдiстерi мен тәсiлдерi анық көрiнедi.
Дамыта оқыту әдiстемесiндегi ең басты нәрсе- оқушыларды шығармашылық
әрекет жағдайларына енгiзу. Мүның өзi эвристикалық және зерттеу ерекше
мән берiлетiнiн көрсетедi.
қазiр дамыта оқытуға тән бүл сияқты әдiс-тәсiлдер, оқу жүмысын
үйымдастыру түрлерi мектеп тәжiрибесiнде кең қолданылып жүр. Тек,
олардың сыртқы белгiлерiмен әуестенiп, түпкi мақсат, мiндеттерi
назардан тыс қалмағаны жөн.
2. Бастауыш сыныпта дамыта оқытудың дидактикалық ерекшелiктерi мен
мүмкiндiктерi
қазiргi кездегi қоғамда болып жатқан өзгерiстердi iзгiлендiру процесi –
баланың еркiн талап етедi. Мектеп бiтiрген баланың өмiрде кездестiретiн сан
түрлi қиындықтарынан қиналмай өтуi оның ақылының, еркнiнң , сезiмiнiң және
оның жалпы дамуының деңгейiне байланысты. Сондықтан да бастауыш сыныптарда
бiлiм беру жүйесiне ерекше мән беруiмiз қажет.
Сондықтан тәрбие баланың даму кезеңiндегi адамның рухани зегiн
қорекендiрушi болып бiлiмiн бүрын жеткiзуi тиiс. Бiрақ тәрбиенiң жеткiзiлу
қажеттiлiгi де , тәсiлi де бүгiнгi күнгi жастар үшiн мүлде басқаша. Олар
тәлiм-тәрбиенi үлкендерден, мүғалiмдерден насихатта жолымен емес, тек
шынайы сезiм қатынасында ғана алады.
Сөйтiп оқу – тәрбие процесiн iзгiлендiру, баланың сезiмiне әсер ете
оқыту мәселесiнiң туындауы жеке түлғаның рухани адамгершiлiгiн дамыта оқыту
iсiнiң басталуына себеп болып отыр. Оынң жеке түлғаның өзiн-өзi тануына,
өзiндiк бағдарын анықтауға мүмкiндiк туғызатындай iс-шаралар кешенi өмiрге
кеуде.
Жеке түлғаның рухани-көзқарасын дамыта оқыту дегенiмiз, мүнда оқыту
мен тәрбиелеудiң бiртүтастығы көзделедi. Ада бойындағы жағымды қасиеттер
мен жағымды ойлар балаен iштей сезiмдiк байланыс орнағанда ғана бiр-бiрiне
ауысады.
Дегенмен, заман талабына сәйкес өмiр сүру тәртiбi адамның өзiн-өзi
өзгертуiне, өзiндiк көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал
етпей қоймайды. Сондықтан жеке түлғаны дамыта оқыту үрдiсiн жандандыру iсi
оқу-тәрбие процесiнң мазмүны жаңартуға бағытталған жаңа бетбүрыс болып
табылады.
Дамыта оқыту – дәстүрлi оқытуға соңғы уақыттарға дейiн балама
жүйе деп қарастырылды. Оның нәтижесiнде әр оқушы өзiн-өзi өзгертушi субъект
дәрежесiне көтерiлуi көзделк, соған оқыту барысында лайықты жағдайдар жасау
үлкен нәтиже бердi.
Дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин – В.В.Давылов жасаған жүйесiнiң көзделген
мақсаттарға жету тек беленың өзiнiң белсендiлiгiне баййланысты. Осына орай,
бүл жүйенiң әдiс- тәсiлдерi де оқушының оқу белсендiлiiгiн үйымдастыру,
қолдап, көмектесiп отыруды көздейдi. Бүл жүйемен дәстүрлi оқытуды салытыру
мынадай қорытынды жасауға негiз болды. Дәстүрлi сабақтардың әдiстерiнiң
мәнi төмендегiдей үш қүрамдас бөлiктермен анықталады:
1. үлiгiнi көрсеу
2. түсiндiру
3. бақылау, бағалау

яғни мүғалiм сабақ азмүнын жақсылап айтып түсiндiрiп шығады. Содан соң оын
меңгеруге арналған жаттығулар орындалады.
Дамыта оқытуда баланың iзденушiлiк- зерттеушiлiк әрекетiн үйымдастыру
басты назарда үсталады. Ол үшiн бала өзiнiң бүған дейiнгi бiлетiн
амалдарынң, тәсiлдерiнң жаңа мәселенi шешуге жеткiлiксiз екенiн сезетiндей
жағдайға түсуi керек. Дәстүрлi оқытуда оқу процесiне қатысушылардың
басқарушылар мен орындаушылар″ түрiндегi рольдерi белгiленген.
Басқарушылардың қарым-қатнасы қарапайым басқару түрiмен қатал әкiмшiлiкке
дейiнгi щеңбер iшiнде жүзеге асып жатады. Олардың iсiнiң негiзгi мәнi-
оқушыларды белгiленген нысанаға қарай бастау,ал орындаушылар мүғалiм
соңынан ерiп огтырулары керек. Мәселенiң бүлай шешiлуi дамыта оқыту
жүйесiнiң мақсаттарына мүлдем қайшы келедi.
Дамыта оқытудың Л.В. Занков жасаған жүйесiнiң ерекшелiктерiне
тоқталып өтелiк. Бүл жүйе дәстүрлi оқытудан төмендегi ерекшелiктерiмен,
өзгешелiктерiменайқындалады.
- оқыту мазмүнындағы өзгешелiктер;
- мақсаттағы айырмашылықтар;
- дидактикалық принциптердегi өзгешелiктер;
- әдiс – тәсiлдердегi ерекшелiктер;
- оқытуды өзгеше үйымдастыру;
- мүғалiм еңбегiнiң нәтижелiлiгiнiң анықтаудың жаңа көрсеткiштерi;
- мүғалiм мен оқушы арасындағы жаңаша қарым-қатынастар;
Л.В. Занков жүйесiне сәйкес бастауыш мектептiң негiзгi мақсаты баланы
жалпы дамыту. Ал жалпы дамыту деп байқампаздығын, ойлауын дамыту және
практикалық iс-әрекеттi меңгеру қабылданады. Сондай –ақ ақыл, жiгерi,
сезiмдерiнiң дамуы алынады.
Осы түста мүндай көзқарасты үлы Абай да уағыздап кеткендiгiне
тоқталған жөн. қоршаған ортаның шындығын мойындап отырып, Абай ақыл мен
сана еңбек барысында қалыптасатындығын айтады. Ол адамның iшкi сезiмдi
қуаттарын бiртүтас етiп алады. Оның он жетiншi сөзiндегi қайрат, ақыл
жүректiң сөз таластыруында тек бiрлесiп ынтымақтасқан жағдай ғана күш
алатын үш түрлi жан қүбылысын әдеби публистикалық түрғыдан көрсеткенiн
байқаймыз. Бүдан бүл мәселенiң үлттық психологиямыз бен философиямызда да
ежелден көтерiлiркеле жатқандығын көруге болады.
Л.В. Занков жүйесi дәстүрлi оқыту жүйесiнен басқаша дидактиикалық
прициптерге негiзделген. Ендi ерекше тоқталуды қажет ететiн кейбiр
принциптердiң мәнiң аша кетейiк.
Жүйедегi бүгiнгi күннiң өлшемiмен қарағанда айрықша көкейкестiлiгiмен
ерекшеленетiн принцип, жоғары қиындықта оқыту-принципi. Бүл қағида
баланың қиындатылған тапсырмаларды орындауға мүмкiндiгiнiң бар екендiгiне
көз жеткiзедi.
Шведтiк нейробиолого Холгер хиден өз зерттеулерiнде баланың миындағы
клеткалар бiр-бiрiмен байланыстаратын талшықтар (нейрондар) тек ойлау
әрекетi болған жерде ғана молайып, жиiлей түсетiндiгiн, сондықтан өте жас
кезде баланың миын жүмыс iстеуге ынталандырып отыру керектiгiне назар
аударады. Белсендi ой қызметiнсiз клеткалар бай талшықтар қүрай
алмайтындығына; содан барып олардың қымметi төмендеп, бара-бара семе
беретiндiгiне көзiмiздi жеткiзедi. ±ылымға белгiлi әртүрлi себептермен
аңдар арасында қалып қалған алмауының басты себебi де осы болар.
Айтылғандарды қорыта келе, бастауыш сынып оқушыларының қарқынды ой
еңбегiмен айналысуға табиғи мүмкiндiктерiнiңт бар екенiң оқыту процесiнде
ескерту қажет деген түжырымға келемiз. Дамыта оқытудың жүйелi маңызды
принциптерiнiң бiрi-теориялық бiлiмнiң жетекшi ролi приципi. Бүл прициптерi
балалардың теорияны жаттауы, терминдердi есте сақтауы деп түсiнген жөн.
Керiсiнше, оқыту барысында қарапайым бақылаулар, зерттеулер жасау арқылы,
өмiр заңдылықтарына көздерiн жеткiзу, қорытынды жасауға дағдыландыру.
Дамыта оқыту жүйесi дидактикалық принциптерiнiң iшiнде ″оқытудың
тәрбиелiк мәнiнiң болуы″ жайлы ешнәрсе айтылмайды. ґйткенi оқушылардың
адамгершiлiк қасиеттерiн, қүқықтылығын қалыптастыру арнайы
жарияланбағанымен түтас жүйе, оның қүрамдас бөлiктерi, әдiстерi арқылы iске
асып жатуы ойластырылған.
Бүл жүйенiң қағидаларын дүрыс түсiнiп, жүрегiмен қабылдаған әрбiр
мүғалiм өз сабақтарының дамушылық функциясын өз бетiнше- ақ арттыра алары
сөзсiз.
Дамыта оқыту жүйесiндегi қойылатын сүрақтар проблемалы, ойлауды,
пайымдауды қажет ететiндей етiп берiледi. Оқушы да ондай сүраққа өз ойын,
өзпiкiрiн бiлдiре жауап беруге дағдыланады. Жауаптардың бiрнеше вариантта
болуы мүмкiн екендiгi қарастырылады. Дидактикада салыстыру негiзгi тәсiл
болып табылады. Заттарды салыстыра отырып түсiнiп тек адамға ғана тән.
Балалар салыстыру тәсiлдерiмен мектепке келгенге дейiн де бiршама танысады.
Ал мектепке келген соң, оқудың алғашқы күйiмен бастап бүл тәсiл туралы
пайдаланыла бастайды.
Мүғалiм салыстыру әдiсiмен сабақ жүргiзе отырып, оқу материалын оңай,
көрнекi етiп үстауға мүмкiндiк алады. Баланың қиялын дамытады. Салыстыру
белгiлi мен белгiсiз арасындағы көпiр сияқты, оқушыларға өмiрiнен тысқары
бiлiмдi меңгеруге көмектеседi. Салыстыра отырып, оқушы заттар мен
объектiлердiң байқамай, көрiнбей қалатын белгiлерiн анықтауға үйретедi.
Баланың байқампаздығынан артады. Ол байқамсыздық- баланың жалпы дамуындағы
негiзгi психологиялық компонент болып табылады. Оқушы салыстыра отырып
бүрынғы өтiп кеткен материалдар мен жаңа бiлiм арасындағы логикалық
байланыстарды анықтауға үйренедi.
Дамыта оқыту жүйесiнiң маңызды тағы бiр ерекшелiгi сынып оқушыларын
″жақсы″, ″жаман″ оқушылар деп бөлмей, барлық баланың дамуы үшiн қолайлы
жағдай туғызуды мақсат түтуы. Нашар оқушының да өз шамасы келгенiнше,
қабiлетi жеткен жерге дейiн еңбек етуi ойластырылған. Сол арқылы ол да өзiн
мүмкiн дәрежеге дейiн дамыта алады. Бүл жолда оның қателесуi, жаңылуы әбден
мүмкiн. Тек мүғалiм тарапынан көрсетiлген сабырлылық, байсалдылық оның өз
күшiне деген сенiмiн арттырып, алға жетелейдi деп есептеледi.
Дамыта оқыту жүйесiнде мүғалiм мен оқушы арасында қарым-қатынас жаңа
қағидаларға негiзделедi. Олар ынтымақтастықтың, өзара силастық, түсiнiктi
сияқты қасиеттер. Бала өз ойын қорықпай, сенiммен айта алатындай ахуал
болуы басты назарда үсталынады. Ол үшiн оның әрбiр жауабы мүқият тыңдалып,
дүрысы мақталып, қатесi еппен түзелiп отырылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу әрекетi ол орындайтын әрекеттердiң
жетекшiсi, негiзгiсi. Оқу әрекетi арқылы осы кезеңге тән психологиялық жаңа
қүрылымдар теориялық сана және ойлау қалыптасады.
Олармен байланысты рефлексия, талдау, жинақтау сияқты психикалық
қабiлеттер дамиды. Оқу әрекеттi деп бiлiм, бiлiп алуға бағытталған
әрекеттерi айту қабылданған. Ол өз бетiмен де, мүғалiмнiң жетекшелiгiмен де
жүзеге асады. Осы мәселелердiң бастауыш мектеп кезеңiндегi оқу әрекетi
Ш.А.Амона-Швили, В.В. Давыдов, Л.В.Занков, П.Е. Гальперин, т.б.
зерттеулерiнде қарастырылды.
Дамыта оқыту арнайы педагогикалық технологияларды қажет етедi. Ол
технологияларда баланы қоршаған ортамен еркiн қарым-қатынасқа түсу
мүмкiндiгi берiледi.қарым-қатынастар: жоспарлау, үйымдастыру, мақсаттарды
жүзеге асыру, iс-әрекеттердi талдаукезеңдерiнен түрады.
Дамыта оқытудың тағы бiр ерекшелiгi бастауыш мектепте
фонетиканы ойын арқылы оқыту. Атақты педагог К.Д. Ушинскийдiң: ″бiр
сарынды әрi бiр бағытта жүргiзiлген iс-әрекет бала өмiрiне шексiз зиянын
тигiзедi. Сондықтан, әсiресе бастауыш сыныптарда оқыту барысында әртүрлi
оқыту әдiстерi мен формаларын алмастыра отырып қолдану керек″- дейдi.
Бастауыш сынып оқушыларының бiлуге деген ынтасы мен мүмкiндiгiн
толық пайдалану және оларды оқу үрдiсiнде үздiксiз дамытып отыру, сабақ
барысында алған бiлiмдерiн практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшiн
сабақтар ойын түрлерiн пайдаланудың орны ерекше.
Ойын- бала әрекетiнiң негiзгi бiр түрi. Ойын арқылы адам баласының
белгiлi бiр буыны қоғамдық тәжiрибенi меңгередi, өзiнiң психикалық
ерекшелiктерiн қалыптастырады.
Бала ойын үстiнде дүнетанудағы өз мүмкiншiлiгiн сезiнумен қатар
айналасындағы адамдар мен олардың әрекетiне көңiл аударады, заттың iшкi
мазмүның бiлгiсi келедi. Балалардың қиялын, ойлауын, сөйлеуiн дамыту үшiн
түрлi ережелер мен ойнайтын ойындардың да үлкен дидактикалық үлкен мәнi
бар. Сондықтан үстаздар мен ата-аналар бүл ойындарды белгiлi талапқа сай
үйымдастырып отырулары қажет.
Ойын түрлерiн 1-сыныпта әр мүғалiм күнделiктi жүмысында дидактикалық
″деректiден-дерексiзге, жеңiлден-ауырға, жақыннан-алысқа″ дегендi негiзгi
ала отырып, бiрте-бiрте күрделендiре жүргiзуiне болады. Ойын оқушылардың
фонетиканы толық меңгерiп, жазу тiгiн дамытуларына мол мүмкiндiк бередi өз
беттерiмен жүмыс iстей бiлуге дағдыланады. Ойланғыштық, iзденiмпаздық
қабiлеттерiн арттырады, сөз қорларын молайтуларына көмектеседi. Мүнымен
қатар сабақ үстiнде ойын түрлерiн қолдану оқушылардың оқып отырған сабағына
қызығушылығын арттырады,оған белсендi түрде қатысып, түсiнбегенiн түсiнуге
мүмкiндiк туғызады.
- Оқущылар бастауыщ мектепте:
″Дыбыс және әрiп″, ″Дауысты дыбыс″, оның жуан және жiңiшке түрлерi.
Дауыссыз дыбыс. қатаң, үяң, үндi дауыссыз дыбыстар, олардың үндесуi және
емлесi. Буын және буын үндестiгi. Тасымал. қазақ алфавитi-сынды сөздiң
фонетикалық қүрамымен танысады.
Осы кезеңдi тиiмдi пайдаланған жөн. Сондықтан қай сабақта болмасын
талапқа сай дайындалған көрнекiлiк пен жүмбақ, ребус т.б. араластыра отырып
ойын түрлерiн кеңiнен пайдаланған дүрыс. Сөзiмiз дәлелдi болу үшiн 1-
сыныпта қазақ тiлi сабағында қолданылатын бiрнеше ойын түрiн көрейiк.
1. ″қай әрiптi жоғалттым?″ ойыны. Бiрiншi сыныпта қазақ тiлiнен
дыбыс пен әрiп, дауысты, дауыссыз дыбыстар жуан және жiңiшке дыбыстар
тақырыптарын өткемiз. Ойынға сөз iшiнде бiр өрiп қалдырып кеткен бiрнеше
парақша жасалынады. Жоғалған әрiптер парақшаларын жасағанда сөздердiң
басынан, ортасына немесе соңынан әрiптер қалдырылады. Парақшалар сыныптағы
әр балаға 5-6-дан келетiндей мөлшерде әр тақырыптың мазмүнына қарай (бiр
ойынға лайықтап) жасалуға тиiс. Ойынға ең алдымен оқушы (жаттыққанға дейiн)
онай орындай алатын суреттi парақшаларды қолдану қажет.
″қай әрiптi жоғалттым?″ ойыны сабақта жаттығудың бiр бөлiмi ретiнде 4-
5 минут көлемiнде жүргiзiледi.
2. ″қай буынды жоғалттым?″ ойыны. Бүл ойын 1-сыныпта әлiппенi үйрету
кезеңiнде және буын тақырыбын өткенде сөздердi буынға дүрыс бөле бiлуге
төселдiру үшiн қолданылады. ″қай буынды жоғалттым?″ ойынына бiр буыны
қалдырылып кеткен сөз прақшалары жасалынады. Ойын сабақты пысықтау
кезеңiнде немесе сабақтан тыс уақытта өткiзiледi.
3. ″Бүл қалай өзгередi?″ ойыны. Бүл ойын 1-сыныпта әлiппенi үйрету
кезеңiнде д-т, ү-ү, б-п, о-е және а-ә әрiптерiн салыстыру сабақтарында,
қазақ тiлiнен дыбыс пен әрiп: дауыссыз, дауысты дыбыстар: а-ә, ү-ү, о-ө
әрiптерi бар сөздер тақырыптарын өткенде пайдаланылады.
Ойын барысында оқушылар сөз iшiндегi дүбыстардың дүрыс жазылуын (егер
сөздiң бiр дыбысы дүрыс жазылмаса), сөздiң мағынасының өзгерiп кеткенiне
назар аударатын болады. Сол сияқты жуан, жiңiшке дауысты дыбыстардың дүрыс
жазылуына да көңiл бөлiнедi.
4. ″Iзде, тап?″ ойыны.
Ойын 1-сыныпта кiсi аттарының бас әрiппен жазылуы тақырыбын өткенде
қолданылады.
Ойынға кiсi аттарына сай бас әрiппен және кiшi әрiппен жазылған
бiрнеше буындар дайындалған. °рбiр қалтаға 10 кiсiнiң атын қүрап шығатындай
бас әрiп, 10 кiшi әрiп кеспе буындары және ойын бастаушы үшiн кiсi аттары
толық карточкалар салынып қойылады.
Бүған сондай-ақ ″қай буынды жоғалттым? ″ ойнының кеспе буындарын
қолдануға да болады. Кеспе буындар мен сөз прақшалар төмендегiдей.
Са, Ша,Ро,Ра, Мү, Са, Сә, Бо, Ду, Ай ра, ра, за,я,рат,кен,лат,ман,дар
Кiсi аттары: Сара, Шара, Роза, Рая, Мүрат, Самат, Сәкен, Болат,
Думан, Айдар.
Осы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.