Баланың дамуына ересектердің тиімді ықпал жасауы
Мазмұны
Кіріспе.
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларда эмоционалды бұзылыстар мәселесінің теориялық аспектісі .
1.1. Бала тұлғасының қалыптасуындағы эмоция мен оның әсері.
1.2. Эмоционалды бұзылыстар сипаттамасы. (қорқыныш, мазасыздық, депрессия, агрессивтілік, бірбеткейлік).
1.3. Аффективтік күйдің психологиялық сипаттамасы. Балалардың аффективті қылықтарның себептері.
1.4. Балаларда аффективті бұзылыстардың қалыптасуындағы жанұя ролі және жанұялық сәтсіздіктің әсері.
2. Мектепке дейінгі жастағы балалардың аффективті қылықтарын эксприменталды.психологиялық зерттеу.
2.1. Зерттеу процедурасы және әдісі.
2.2. Зерттеу нәтижесін талдау.
Қорытынды.
Ата.аналарға әдіснамалық ұсыныс.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
Кіріспе.
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларда эмоционалды бұзылыстар мәселесінің теориялық аспектісі .
1.1. Бала тұлғасының қалыптасуындағы эмоция мен оның әсері.
1.2. Эмоционалды бұзылыстар сипаттамасы. (қорқыныш, мазасыздық, депрессия, агрессивтілік, бірбеткейлік).
1.3. Аффективтік күйдің психологиялық сипаттамасы. Балалардың аффективті қылықтарның себептері.
1.4. Балаларда аффективті бұзылыстардың қалыптасуындағы жанұя ролі және жанұялық сәтсіздіктің әсері.
2. Мектепке дейінгі жастағы балалардың аффективті қылықтарын эксприменталды.психологиялық зерттеу.
2.1. Зерттеу процедурасы және әдісі.
2.2. Зерттеу нәтижесін талдау.
Қорытынды.
Ата.аналарға әдіснамалық ұсыныс.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
Қазақстан Республикасы ғылым және білім министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
Теориялық және қолданбалы психология кафедрасы
Дипломдық жұмыс
“ Баланың дамуына ересектердің тиімді ықпал жасауы”.
020940 “Психология” мамандығының
5 курс студенті А.Балмаханова
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
А.А.Утеуова
Ақтөбе - 2007
Мазмұны
Кіріспе.
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларда эмоционалды бұзылыстар мәселесінің
теориялық аспектісі .
1. Бала тұлғасының қалыптасуындағы эмоция мен оның әсері.
1.2. Эмоционалды бұзылыстар сипаттамасы. (қорқыныш, мазасыздық,
депрессия, агрессивтілік, бірбеткейлік).
1.3. Аффективтік күйдің психологиялық сипаттамасы. Балалардың
аффективті қылықтарның себептері.
1.4. Балаларда аффективті бұзылыстардың қалыптасуындағы жанұя ролі және
жанұялық сәтсіздіктің әсері.
2. Мектепке дейінгі жастағы балалардың аффективті қылықтарын
эксприменталды-психологиялық зерттеу.
2.1. Зерттеу процедурасы және әдісі.
2.2. Зерттеу нәтижесін талдау.
Қорытынды.
Ата-аналарға әдіснамалық ұсыныс.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
Кіріспе.
Өзектілігі. Мектепке дейінгі жастағы балалардың гармонияда дамуы белгігі
бір білім аймағының дамуын ғана емес, оның эмоционалды сферасының жоғары
даму деңгейін ұсынады. А.И. Захаров баланың дамуы мен тәрбиелеуінде
қойылған мақсатқа жету, баланың психикалық денсаулық жағдайында, яғни
эмоционалды сферасында, мінез-құлық дамуында жеке тұлға қалыптасуында
жүзеге асады,- деп көрсеттті.
Л.С. Выготскийдің пікірінше, баланың психикасы бұзылуы оңай, әлсіз
зат, сол себепті мектепке дейінгі этаптағы жеке тұлға қалыптасуында
педагог психикалық жүйке бұзылыстарында көрінетін түрлі проблемалармен,
ауытқушылықтармен ұшырасуы мүмкін.
Жалпы психологияда эмоция мәселесі толық зерттелмеген. Бірақ
кейінгі кезде ол толығымен кеңінен таралуда. А.Н. Леонтьевтің көрсетуінше,
эмоция-іс-әрекеттің және қылықтың ішкі реттеушісі. Біріге отырып олар,
Л.И. Божовичтің бала мінез-құлқының қалыптасу негізін құрайтын тұрақты
қылық формасының тууына әсер етеді.
Жағымсыз жағдайда балады белгілі бір өмір жақтарына және адамдарға
ұнамсыз эмоционалды қатынас дамиды. Эмоционалды бұзылыс балардағы жие
болатын психикалық даму ауытқушылығы. Балалық шақта эмоционалды
бұзылыстардың мына түрлері жие кездеседі: үлкендермен және құрдастармен
қатынасу қиындығы, мазасыздық, бірбеткейлік, агрессия, қорқыныш олар
қоршаған әлеммен еркін қатынасуға кедергі келтіреді.
Жағымсыз эмоционалды күйді зерттеумен және алдын алумен мына ғалымдар
жұмыс жасады: Л.И. Божович, В.Н. Власова, А.Н. Леонтьев, А.В. Запорожец,
Л.З. Выготский өз зерттеулерінде жағымсыз эмоционалды күй, эмоционалды
толық қамсыздыққа, мінездің тұрақты теріс сипатының қалыптасуына әкеліп
соғады,- деген шешімге келді. Белгілі бір себептер әсерінен пайда болып,
бұл эмоциолар бала тәжірибесіне ізін қалдырып қана қоймайды, сонымен бірге
даму барысына әсер етеді. Осылайша, баланың дамуына кері әсер етуі мүмкін.
Эмоционалды бұзылыстар түрлі әлеуметтік факторлармен шартталуы
мүмкін, бала дамуына кері әсер ететін жағымсыз орта жағдайы, ең алдмен
жанұя әсері. Жанұяда балада эмоционалды тәжрибе мен эмоционалды даму
мазмұны қалыптасады.
Экономикалық күштің себебіне орай көптеген ата-аналар ата-аналық
міндетін орындап, қанағаттындыруға тырысып, баланың жеке тұлғасын дамытумен
тәрбиелеуге ерекше мән бере бастады.
Баланың өзге балалармен, үлкен ересектермен бетпе-бет келуі
қияншылықтар туғызады, мұның салдарынан көптеген көріністер, өз-өзіне
сенбеушілік, эмоционалды бұзылыстар байқалуы мүмкін, осылайшы қылық қиындай
түседі. Бұл балалар үлкенде үшін қиын балаларға айналады. Бұл
ауытқушылықтар баланың өзіне де қиындықтар туғызады.
Көптеген бақылаулар мен зерттеулер бойынша психикалық қиындықтар,
уақытша эмоцияналды бұзылыстар және қылық бұзылысы ауру балаларда белгілі
бір деңгейде процесінің бір бөлігін құрайды және өздігінен ол баланы
мазаламауы керек.
Дегенмен, кей балаларда түзетуді талап ететін психикалық бұзылыстар
байқалады. Мектепке дейінгі жастағы балаларда жиі кездесетін бұзылыстар-
аффектілер. Балалар қылығындағы аффект және оның көрінуі жөніндегі
сауалдарға ерекше мән бергендер: А.Р. Лурия, С.А. Рубинштейн, Я.М.
Кадашник, О. Головко, А.Д. Кошелева, Е. Кравцова.
Аффектілер-бұл күшті және шапшаң қозғалыс көріністерімен байқалатын
эмоционалды қысқа мерзімді уайымдаулар. Мектепке дейінгі жастағы балаларда
жойылмаған аффектілер есейген шақта үлкен бұзылыстарға әкеліп соғуы мүмкін.
Аффектілер анықтап, уақытында жою, ата-аналар мен педагогтарға бала
қылығындағы бұзылыстарды ескерту, мектепке дейінгі жастағы балалардың
реакциясын қалыпқа келтіруге көмектеседі.
Аффективті қылықты ескеру және профилактика мақсатымен баланың
эмоционалды даму мәселесін зерттеу өзекті болып табылады.Жанұя
әсері,жанұялық қатынас әсерінің ерекшеліктері, ата-ана қылығы аффективті
форманың көрінуінде аз зерттелген, сондықтан бұл экспериментті жүргізудің
мәні зор.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы балалардың аффективті қылығын, оның
пайда болуына әсер ететін факторлар және қылық формасын түзету тәсілі
зерттелуде.
Жұмыстың практикалық мәні ата-аналарға аффектілердің өту сипатын
түсіндіру үшін және оларды жою қажеттілігіне психо-профилактикалық бағытқа
ие ұсыныс берілуінде.
Зерттеу мақсаты - мектепке дейінгі жастағы балалардың аффективті
қылығын зерттеу, балалада бұзылыстың көрінуін ескеру үшін, практикалық
жұмыста осы білімдерді қолдану үшін олардың қылығындағы бұзылыстардың
көріну мәнін және механизмдерін көрсету.
Зерттеу барысында қаралатын міндеттер:
1. Аффективті қылық формасына ие балаларды алып, жанұясында баланың даму
шарты мен жағдайын анықтау.
2. Баланың ортамен өзара әрекетіне кедергі келтіретін, оның қалыпты
дамуына кері әсер ететін механизмдерді анықтау.
3. Бала қылығындағы жағымсыз көріністерді жою мақсатымен балаларға тиімді
көмек жолын анықтау.
4. Баланың жанұя мүшелерімен қатынасын қалыпқа келтіріп, оларда
аффективті қылықты жою септігі тиетін шаралар кешенін өңдеп шығару.
Ғылыми болжам: ата-аналармен бірге уйымдастырылған шаралар кешені
балада аффективті қылық формасын жойып, эмоционалды күйін қалыпқа
келтіруге көмектеседі.
Зерттеу пәні – ересек адамның (ата-ананың) мектепке дейінгі жастағы балада
аффективті қылығының тууына әсер ету процесі болып табылады.
Зерттеу обьектісі -6-7 жастағы балалар.
Зерттеу әдістері: бақылау,анкеталау, жанұя суреті тесті, Варга-Столиннің
ата-аналық қарым-қатынас сауалнамасы, әңгімелесу, ойындық коррекциялық
жаттығулар.
Зерттеудің әдіснамалық негізіне отандық шетелдік зерттеушілер А.В.
Запорожец, А.Д. Кошелева, А.Н. Леонтьев еңбектері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларда эмоционалды бұзылыс мәселесінің
теориялық аспектісі.
1.1. Эмоция және оның бала тұлғасының қалыптасуына әсері.
Адам затты қабылдай отырып, оған белгілі бір қатынас жасайды, бұл
өзіндік уайымдау. Бір оқиғалар оған қуаныш әкелсе, кейбірі қанағаттанбау
сезімін тудырады. Қанағаттану, қуаныш, қайғы, қорқыныш, ашу, махаббат-мұның
бәрі адамның түрлі обьектіге өз қатынасын уайымдау формасы, олар эмоциялар
деп аталады. Эмоция (латын тілінен алғанда emoueo -мазалаймын) –
үзіліссіз уайым формасында көрінетін, инстинкпен, қажеттіліктермен,
мотивтермен байланысты психикалық процестер мен күйлердің ерекше класы.
Эмоциялар себепсіз, өздіктерінен пайда бола алмайды. Эмоция көзі –
обьективті шынайылық және адам қажеттіліктерімен бірге оның күйі. Эмоциялар
ағза күйі мен сыртқы әсерлердің биологиялық мәнін анықтайтын тірі зат
көмегімен эволюция процесінде пайда болды. Эволюция барысында эмоциялар 2
полярлы класқа бөлінді:
- Жағымды эмоциялар – жетістікке жетуге және сақтауға субьектіні
итермелейтін жағымды әсерлермен пайда болған эмоциялар.
-Теріс (жағымсыз) эмоциялар, бұл жағымсыз әсерлерден қашуға
бағытталған белсенділікті жігерлендіреді. 2б.29
Физиологтар Ю. Змановский және Ю. Мукаянов адам өмірінде жағымды
эмоционалды күйдің болуы денсаулыққа жақсы әсер етеді, оның физиологиялық
жүйесінің іс-әрекетін белсендіреді.
Жағымды ортада болған, адамдармен жақсы қарым-қатынаста болған бала
жоғары көңіл-күйде жүреді, тамақты жақсы ішеді, көп ауырмайды,
айналасындағы балалармен, үлкендермен жақсы араласады.
Эмоциялар көрінуі бойынша ежелгі психикалық күй болып табылады,
эмоциясыз өмір сезімсіз секілді мүмкін емес болар еді.
Ч. Дарвин тұжырымдамасы бойынша эмоция зат ретінде эволюция процесінде
пайда болды. Оның көмегімен тірі ағзалар өздеріне өзекті қажеттіліктерді
қанағаттандыру жағдайының мәнін орнатады. 2.с.23
Ағза өмірінде эмоционалды процесс және эмоционалды күй үйренуші
функцияны атқарады. 11.
А.Н. Леонтьев былай деп жазды: эмоциялар ішкі сигналдар ролін
орындайды. Олар субьект іс-әрекеті өтетін сыртқы обьектілер, ситуациялар
туралы ақпар тасымағандықтан ішкі болып табылады. Эмоция ерекшілігі іс-
әрекет мативіне жауап беретін мотивтер мен реализация арасындағы
ауытқушылықтарды көрсетуінде 2с.162 Эмоционалды құбылыстар табиғатын
түсіндіру ерте заманнан бастап ғалымдар мен ойшылдарды толғандырады.
Ч. Дарвин ең алғаш теория ашты. Ол тірі заттардағы эмоционалды
көрініс олардың анатомиясы секілді эволюцияланады. Ол концепция
эволюциялық атауына ие болды. Осы концепцияға орай сыртқы эмоционалды
экспрессия көбінесе туғаннан пайда болады және ағза өмірінде үйреткен
биологиялық функцияны орындайды. 2.с.220
Психологияда У. Джемс пен К. Ланге ұсынған эмоцияның пайда болуы мен
шектеулі процестермен олардың байланысын түсіндіретін теория кең танымал.
Осы теория бойынша эмоционалды күйдің алғашқы пайда болу себебі
ағзада болатын физиологиялықсипаттың өзгеруі болып табылады. Сыртқы және
ішкі стимулдар әсерінен олар кері жүйке байланысы жүйесі арқылы адам
бойында көрініс табады және белгілі бір эмоционалды тон сезімін туғызады.
Алдымен, Джемс-Ланге теориясы бойынша, стимулдар әсеріне жауап әсері
ретінде сәйкес органикалық өзгерістер тууы керек, сосын ғана олардың
обьективті із бейнесі ретінде эмоция пайда болады. 2.с.245
Осы перефериялық концепция ағзаның саналы құрылымы ретінде эмоцияны
түсіндіреді және оны сезінушіге эмоция түсінікті болатындығы жөніндегі
фактіні қарастырады.
У. Кеннон эмоцияның пайда болуының альтернативті теориясын ұсынды.
Оның пікірінше эмоцияналды уайымдаулар мен оларға сәйкес органикалық
өзгерістер пайда болады және бір бастамадан бастау алады. Мұндай бастама –
эмоционалды орталық У.Кеннонның пікірінше.-негізгі органикалық процесстерді
реттеуде маңызды рольге ие, бас миына перефериялық және ішкі рецепторлардан
импульс беретін немесе керісінше таламус болып табылады. Эмоционалды
уайымдаудың пайда болуы симпатикалық жүйке жүйесі мен бас миының бір
мезгілде кернеу нәтижесі.
Көптеген клиникалық және нейропсихологиялық зерттеушілер бас миының
үлкен жарты шарындағы функцияларымен адамның эмоционалды мінез-құлқы
байланысты екендігін көрсетті. Эмоционалды қылықта адамзаттың спецификалық
формасын реттеуде маңдай бөлігінің мәні ерекше.
П.К. Анохин мидың маңдай бөлігі стимулдың біріншілік мотивациялық
белгісі функционалды жүйенің құрылуына итермелейтін ұйымдастырушы құрылымға
айналуы мүмкіндеп айтты.
Жануарларға жасалған эксперименттерде П.В. Симонов, С.П. Шклярук, Ш.Л.
Джалагония кез келген жұп мотивациялық процесстер көрінуімен, мақсатқа
бағытталған қылықты ұйымдастырумен байланысты,-деп көрсетті. 3.
Клиникалық бақылаулар маңдай бөлік адамның эмоционалды қылығы ның
спецификалық формасын детерминациялауда ерекше мәнге ие деп бекітті.
Адам бас миының үлкен жартышарында эмоцияның пайда болуының орынын
И.П. Павлов көрсетті. Электрофизиологиялық зерттеулер жүйке жүйесінің
эмоционалды күйіне үлкен мән берді. Қоршаған орта таламус, гипоталамус және
лимбиялық жүйе функцияларымен анықталады. Арнайы эксперименттер рахаттану
және қайғыру атағын алған жағымды және жағымсыз эмоцияларды ашты. Бұл
орталықтарды ашу жануарлар мен адам өміріндегі эмоция ролін көрсетіп берді.
3.с.90
Бас миы бөлімдерінің функциялануы жеке тұлға дамуында мәні зор, бала
эмоционалды сфераның қалыптасуына тәуелді болып келеді.
Эмоционалды қатынастардың анықтығы мен әртүрлілігі адамды қызықты етеді, ол
шынайылылықтың түрлі құбылыстарына жауап береді, оны әуен мен өлең
ойландырады. Жеке тұлға уайымының көптігі оқиғаны терең тануға, адамдар
уайымына жеңіл енуге т.б. көмек болады.
Эмоция, эмоцияның өміріндегі ролі туралы сұрақтарды көптеген ғалымдар
зерттеді: Н. Гротт, А.Н. Леонтьев, П.В. Симонов, А.Р. Лурия, Я.М.
Калашник. Эмоцияның маңызды мобилизациялы, интегративті-қорғаныс ролін
белгілі физиолог П.К. Анохин көрсетті. Ол барлық ағза функциясының
сәттілік интеграциясын орындап (бір бүтінге біріктіру) эмоциялар
өздіктерінен ағзаға деген пайдалы не пайдасыз әсерінің абсалютті сигналы
бола алады,-деді. 4.с.237
Уақытында пайда болған эмоция арқылы ағза қоршаған жағдайы тиімді
үйрену мүмкіндігіне ие болады.
Эмоционалды сезімдер биологиялық эволюция процесінде өмірлік
процестоі оның оптималды шегінде ұстап тұру тәсілі секілді бекітіледі және
қандай да бір факторлардың жетіспеушілігі туралы хабардар етеді.
Эмоционалды күй психикалық және органикалық процестердің өту барысын
реттеп отырады. Жеке эмоционалды күйлер дыбыс реакциясынмен,
пантомимикамен, мимикамен, спецификалық өзгерістермен сипатталады.
Дарвиннің көрсетуінше, сыртқы эмоционалды экспрессия эволюцияда ішкі
және аралық қарым-қатынастағы индивидтің эмоционалды күйі ретінде бөлінеді.
Психологтар Л. Подалян, А. Миронов мектепке дейінгі жастағы баланың
психологиялық ұйымдастыруында ереже бойынша эмоция мен сезім ақыл-ойды
меңгереді,-деді. Эмоция тілі балаға талқылау тіліне қарағанда түсінікті әрі
жақын. Балалардың эмоционалды болуы үлкендерге қарағанда көрнекті.
Балаларға эмоцияның жоғарылылығы тән. Бұл бір баладан екіншіге оңай өтетін
эмоционалды күй балалар қжымында және жанұяда ерекше байқалады. 5с.56
Балалар эмоциясы толығымен бала тұлғасын, барлық оның ағзасын қамтиды.
Ересек адамдарға қарағанда бала кез келген сезімге толықтай беріледі. Сол
себепті күшті эмоциялық уайымдаулар оларды жаралап өтеді.
Баланың индивидуалды дамуында эмоция маңызды әлеметтеуші рольге ие.
Олар жеке тұлға қалыптасуында мәнді фактор ретінде көрінеді. Соның ішінде
мотивациялық сферада жақсы байқалады. Жағымды эмоционалды уайымдаулар
базасында қызығушылықтар мен қажеттіліктер көрініп, бекінеді. (А.В.
Запорожец, Я.Э. Неверович, А.Д. Кошелева, Л.П. Стрелкова, Л.Я. Абрамян)
Эмоция қалыптасу үстіндегі іс-әрекетте өзіндік бейнелі бағыттаушы роль
ойнайды. Бала өмірінің алғашқы күндері қоршаған әлемнің әртүрімен
ұшырасады. Үлкендер, соның ішінде ата-ана баланы қоршаған ортамен
таныстырып қана қоймай, сонымен бірге қандай да бір заттарға мимика,
интонация, жест, сөз көмегімен өз қатынастарын көрсетеді. 5. с.24
Кішкентай бала заттың түрлі қасиеттерімен, сапаларымен бір мезгілде
таныса отырып, қатынас эталоны мен адамзат құндылықтарына ие болады: кей
заттар, әрекеттер, қылықтар ұнамды, қажетті белгіге иеленеді, кейбірі
керісінше болады. Кейін бала осы эталондарды жеке іс-әрекет, әрекет,
қылықтармен біріктіруді үйренеді.
Балалық шақта эмоция ерекшеліктері бала іс-әрекетінің өзгеру сипатымен
байланысты өзгереді.
Эмоцияда субьектідегі қылық мотивтерінің шынайы күйге енуі ерекше
рольге ие. А.В. Запорожец пен А.З. Неверович зерттеулерінде эмоционалды
коррекция процесіне қатысты мәліметтер алынды. Онда бала іс-әрекетінің
бағыттылығы мен динамикасы қажеттілік және қызығушылықтармен сәйкес келеді.
Түрлі ғалымдар зерттеулерінде эмоция баладағы қажеттілікпен сәйкес іс-
әрекет реттеуінде ғана емес, оның мотивтерін активизациялауда және де
олардың құрылуы мен дамуында ерекше рольге ие.
Эмоциялар қылық мотивтерінің активизациясына спецификалық әсер етеді.
Қандайда бір эмоционалды әсер оны активизацияламағанынша қажеттіліктер
латентті күйде көрінуі мүмкін. Я.З. Неверович тәжірибесі мотивтердің
активизациясы ерекше жағдайды қажет ететіндігінен байқауға көмектесті.
Бейнелік суреттеу, көріністі сурет көмегімен балаларда бір затты сезінуге
және елестетуге мүмкіндік беретін. Эмоционалды қиял туғызуға болады.
Белгілі бір жағдайды қабылдау немесе елестету арқылы пайда болған эмоция
баланың латентті күйіндегі мотивтерді активизациялайды, оларға әрекет
сипатын береді.
Эмоцияда жаңа мотивтердің қалыптасуындағы қылықтар маңызды рольде
ойнайды. Бала іс-әрекетінің жаңа формалары осы іс-әрекет белгілі бір мәнді
нәтижеге жетуі үшін ұйымдастырылады, бірақ мұндай алғашқы нәтижелер қылық
мазмұнының мотиві бола алмайды. Бала алдымен өзге, бұрынғы әсерлермен
әрекет етеді. (іс-әрекетті үлкендермен қарым-қатынас алмасу арқылы,
мақтауға қол жеткізу амалы ретінде пайдалануға тырысу) Мотивтер
ерекшеқозғаушы күшке ие болуы үшін Л.И. Божович зерттеулері көрсеткендей,
бала сәйкес эмоционалды тәжірибені иеленуі қажет.
Баланың белгілі бір оның ұйымдастыруында әлеуметтік мәнді іс-
әрекетінің көрінуіне қол жеткізу үшін эмоционалды қанағаттану оның
эмоционалды қозуын дамытып, қылықтың қозғалмалы мотивіне алмасуы мүмкін.
Сезім мен эмоция адамның өз-өзін терең тануға мүмкіндік береді.
Уайымдаулар арқасында адам өз мүмкіндіктерін, қабілеттерін, жетістіктері
мен кемшіліктерін таниды.
Эмоция сөздерге, қылықтарға, барлық әрекеттерге белгілі бір колорит
береді. А.Н. Леонтьев эмоция адамның қоғамдағы, қатынастағы және тәрбиеде
өміріндегі өнім болып табылады.
Осылайша, Л. Бодалев, А. Миронов, А.В. Запорожец, Я.З. Неверович,
Л.Я. Абрамян, А.Д. Кошелев зерттеулерінде эмоция реттеуші, бағыттаушы
коммуникативті функцияны орындап қана қоймайды, сонымен бірге тұлғасының
дамуында және қалыптасуында үлкен мәнге ие деп шешуге мүмкіндік берді.
Балалар бір-біріне ұқсамайды. Бірақ бала дамуын зерттеуде индивидуалды
дамуға мән бермейді. Дегенмен, қылық ауытқушылықтары мен балаларды
диагностикалауда мән беретін факторлар бар. Олар: бала дамуының
заңдылықтары, баланың индивидуалды ерекшеліктер маңызын дәлелдеуге жол
ашты.
Ер балалар өз конституциялары бойынша психологиялық стресстерге
сезімтал, белгілі бір жағымсыз психологиялық факторлар әсершіл болып
табылатындығы туралы фактіні тұжырымдайтын мәліметтер бар.
Балалар бір-бірінен темпераменттері бойынша да ерекшеленеді. Мысалы,
жасқа толған балалар өз ойындарынан тәуелсіздікті, моторлы белсенділікті
байқатады. Мектепке дейінгі жастағы ер балалар қыз балаларға қарағанда
агрессивті, 3-5 жастағы және одан да үлкен жастағы балалар дөрекі
ойындармен жиі ойнайды. Сонымен бірге импульсивті болып келеді. Қыз балалар
негізінен тәуелді, эмоционалды, мазасыз, жылауық, және сенгіш болып келеді.
Туғаннан бастап денсаулығы қалыпты балалар өздерінің қылықтық
реакциялары бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. В.К. Бриджер және Б. Беркс
қол тигізу, сипауға жауап ретінде сәбилерде жүрек соғысы жиілігінің
өзгерісінің индивидуалды ерекшеліктерін байқады. Сонымен бірге балаларда
стрессогенді стимулдар әсерінен кейінгі жұбату тәсілінің әр түріне
реакциясы өзгеше. (8.с.67)
Сонымен жоғарғы жүйке іс-әрекетінің әр типіне жүйке психикалық
процесстерінің қылықтағы, физиологиялық параметрлердегі қозғалғыштығына
индивидуалды көріністер сәйкес келеді. Жүйке іс-әрекеті типін темперамент
ерекшілігі ретінде қарау керек. И.П. Павлов бойынша темперамент жүйке іс-
әрекетінің қасиетін көрсететін адам қылығының импульсивті-динамикалық
жағының жалпы сипаты. Әр жоғарғы жүйке іс-әрекеті түріне темперамент типі
сәйкес келеді. (Холерик, Сангвиник, Мелонхолик, Флегматик)
Бірінші қозушы (холерик) типке тез әрі жеңіл қозу тән. Мұндай
балаларда жағымды рефлекстер оңай көрінеді және түрлі жағдайларда тұрақты
күйін сақтайды, тежеуші рефлекстер қиындықпен байқалады. Бұл тип аффектіге
бейім, жоғары қызығушылығымен және эмоционалдылығымен ерекшеленеді,
интенсивті іс-әрекет үнемі жеткілікті түрде реттеле бермейді.
Екінші типке (сангвиник) нерв жүйесі теңдік жағдайындағы адамдар жатады.
Мұндай балалар салмақты, күнтізбені орындайды, үлкендердің айтқанын
бұлжытпайды. Бұл типтегі балаларға өзге балалармен контактіге жеңіл, күшті
тең дәрежелі қозғалмалығы арқасында бір сабақтан екіншіге тез ауыса алады.
Оларға өз тілектестерін оңай қозғай мен тежеу тән.
Бала күшті, тең дәрежелі, шартты рефлекстер байыппен көрінеді, бірақ
тұрақты болып табылады.-бұл (фигмотик) ерекшілігін сипаттайды. Фигматик
балалардың барлық реакциясы онша нақты емес сипатқа ие, қатты күлмейді, жәй
(тыныш) жылайды, шапшаң әрекет етпейді. Мұндай бала қылығы тұрақты, оны
ашуландыру қиын, әдет-дағдылары ұзақ құрастырылады, бірақ бекем болады.
Флегматиктер өзгедерге, өзгерістерге жай үйренеді, яғни жаңа режимге,
балабақшаға бару.
Мелонхолик темпераменті немесе әлсіз жүйке жүйесі балалардың
әсершілдігінен байқалады. Бұл типтегі тұлғалардың жүйке жүйесі
ұзақтітіркендіргішке төзбейді, тез шаршайды. Күшті әсерлер мелонхоликте
жалғасты тежегіш реакция туғызады. Әсершіл, ұялшақ, шешім қабылдауға жлқ
мелонхолик тез қапаланады, болмашы уақиға уайымдайды.
И.П. Павлов зерттеулері әр түрлі темпераменті өз ерекшеліктеріне,
қайталанбас айырмашылықтарына ие екендігіне көрсетті.
Бала темпераменті баланың өзгелермен қарым-қатынасында көрінеді, соның
ішінде ішкі әлемінде, қылық реакцияларында. Осыдан барып А.Д. Кошелев
балаларды негізгі 3 топқа бөліп көрсетті.
Бірінші топ-бұл тепе-теңдік сақтай алмайтын, тек қозғыш балалар. Түрлі
ситуацияларда конфлектінің тууында құрдастарымен әрекетінен олардың
эмоциясы күшті эффективті көріністерде күш алады: ашу, қатты жылау, бұл
болмашы заттан тууы мүмкін. Эмоцияның тежеусіздігі, жағымсыз аффективті
жағдай ойынның бұзылуына, конфлектілерге, төбеліске әкеліп соғады.
Эмоционалды толыққамсыздық бұларда ситуативті және тұрақты жағымсыз
позицияның қалыптасуына әкелмейді. Бұл балалар кешірімшіл, керіс сөзге онша
мән бермейді.
Екінші топ-жеңіл тежелгіш балалар реніш, көңілі толмау олардың есінде
ұзақ сақталады, бірақ бұл топтағы балаларда жағымсыз эмоциялардың көрінуі
бірінші топқа қарағанда ұстамды. Балалар қатынасудан қалады. Бұл балалардың
эмоционалды толыққамсыздығы балабақшаға барғысы келмеуінен, оларға тәрбиеші
немесе балалардың қатынасының қанағаттанбауынан, балалардың көңілі
толмауынан көрінеді.
Баланың ішкі әлемнің кейбір ерекшіліктері қылықтың үшінші типіне әкеліп
соғуы мүмкін. Бұл топ балаларының негізгі бейнесі үлкен қорқыныш болып
табылады.
Ю. Змановский және Ю. Лукаянов сияқты ғалымдар эмоцияның денсаулыққа
теріс әсер мүмкіндігімен байланысты жүйке жүйесінің әлсіз күйіне зейін
аудару керек. Эмоционалды әсер өзге балаларға қарағанда жеңіл әрі көрнекі.
Ол стресті болуы мүмкін. Себебі жүйке жүйесі ұзақ кернеулікті ұстап тура
алмайды да, оның реттеуші ролі бұзылады.
Мектепке дейінгі жаста балалар күшті немесе әлсіз эмоционалды
реакциясымен ерекшелене бастайды, олар қуанышты және мелонхолиялы, бір-
беткей және шешімге келе алмайды. Темперамент ерекшілгін есепке алу
эмоционалды күйдің тұрақтылығын жаттықтыру керек болса, кейбірін тежеу
қажет болады.
Бала қылығында ауытқушылықты қалай байқауға болады, психикада ол немен
шартталады, не себептен өзгелерден гөрі аффектіге бейім?
Осы ерекшеліктерді біле отырып педагог аффект дамуы мен қылық бұзылысын
ескерту мақсатымен психкадағы ауытқушылықтарды көрсетуге мүмкіндік алады.
Осылайша, баланы дұрыс тәрбиелеуде жүйке іс-әрекетінің қозғалғыштығына
әсер етуге болады. Жеке тұлға дамуына жоғары жүйке іс-әрекеті типі үлкен
әсер етеді. 13. с. 54.
Бала эмоциясын тәрбиелеумен ерте жастан бастап, онда дені сау, жүйке
жүйесі кең, тұлғаның жақсы қалыптасуына қол жеткізуге болады.
1.2. Эмоционалды бұзылыстар сипаттамасы (қорқыныш,
мазасыздық, депрессия, агрессивтілік, бірбеткейлік).
Көптеген қалыпты балаларда қалыпты даму процесінің бөлігі болып
табылатын эмоционалды бұзылыстар кездеседі және бұл мазасыздық тудырады.
Бұдан басқа психикалық ауытқушылықтарға ұқсас қалыпты даму аспектілері бар.
Мысалы, 2 жасар балалар үшін анасымен ажырағындығы мазасыздық қалыпты
болса, ал мектепке дейінгі жастағы балалар үшін қараңғыдан, жануарлардан
қорқу қалыпты қалыпты болып табылады. Эмоционалды бұзылыс бір жағынан
қалыптан ауытқу, екінші жағынан әлеуметтік контактілердің бұзылуына
әкеледі.
А.Д. Кошелева мінез-құлықтарында қиындықтары бар балалармен жұмыс
жасап, эмоционалды бұзылыстарға мынадай анықтама берді. Эмоционалды бұзылыс-
бұл, ең алдымен түрлі жағдайларда тууы мүмкін, баланың теріс эмоционалды
өзіндік сезімі : яғни кез келген іс-әрекет түрінде сәтсіздік болуын
уайымдау.
Эмоционалды бұзылысы бар кейбір балалар өсе келе ересек невротикке
айналады. Мұндай жағдайларда оның мәселесі невротикалық не депрессивті
сипатқа иеленеді. Эмоционалды бұзылыстарға бейімдік белгілі бір дейгейде
генетикалық факторлар әсерінен шартталады, бірақ бұл әсер балаларда ауыр
және ұзақ сақталған эмоционалды бұзылыс кезінде күшейіп кетеді. Эмоционалды
бұзылыстардың тууына қоршаған ортаның тез әсер етуші стрессогенді әсері жиі
қатысты.
Американ психолог М. Раттер өзінің өмірінің көп бөлігін қиын
балалармен жұмысқа арнады. Нәтижесінде өзінің эмоционалды бұзылыстар
классификациясын ұсынды. Оның пікірінше оған стресс, қорқыныш, мазасыздық,
депрессияны жатқызуға болады.
Стресс- бұл күтпеген және кернеуші жағдай туғызатын эмоционалды күй.
Бұл күй ересек адамдарға тән және оларда жиі кездеседі. Ал балаларда өте
сирек кездеседі.
Қорқыныштар мен фобиялар кез келген даму сатысындағы балаларда
кездесуі мүмкін, бірақ оның жиілігі мектепке дейінгі жастағы балалар ішінде
жоғары. Бұл белгілі бір ситуация немесе обьектінің спецификалық қорқынышы
болуы мүмкін. Балалар ересектер секілді қорқынышты оңай жұқтырады және
фобиялар өзге жанұя мүшесінен меңгерілуі мүмкін. Бала қарым-қатынас
дағдысын нашар игерген адамды кездестіргенде тым мазасыздануы мүмкін.
Осыған орай бала кездейсоқ мазасыздықты бастан кешеді, бұл спецификалық
қорқыныштардың тууының шамасын жоғарылатады. Қорқыныштар баланың ересек
адамдармен жеке тұлғааралық қарым-қатынасына сенімсіздігінен пайда болуы
мүмкін. Егер анасының оны жақсы көретініне, қажет кезінде жанынан
табылатынына күдік байқатса, онда балада оған бірдеңе болғандай қорқыныш,
мазасыздық көрінуі мүмкін.
Баланың әрекет факторын, ерекшеліктерін есепке ала отырып және тиімді
әдістерді қолданып балаларда қорқыныш пен мазасыздықтың жойылуына қол
жеткізуге болады.
Қайғыру мен уайымдау, асқа тәбетінің болмауы, ұйқы қашу, әлеуметтік
конфлектілерден қашу, тітіргенгіштік, қызығушылықтың әлсіреуі мен
концептрацияға қабілеттілік, арызшылдық депрессивтік бұзылыстардың көрінісі
болып табылады.
Лангитюдті зерттеулер бойынша пубертант периодында эмоционалды
бұзылыстары бар балалар есейе келе депрессивті бұзылыстардың жеңіл варианты
кездеседі.
Балалардағы депрессивті бұзылыстар спецификалық ситуациялармен
байланысты, салмақ жоғалту және ағзадағы физиологиялық процесстер тежелуі
көп байқалмайды. Сонымен бірге қайғыру мен жеке бақытсыздық сезімі
симптомы балаларда бұзылыстардың қосымша бөлігі ретінде көрінеді.
Балаларда депрессивті күйдің пайда болуында генетикалық факторлар
маңызды роль ойнайды.
А.И. Захаров эмоционалды бұзылыстарға агрессивтілік пен бірбеткейлікті
жатқызады.
Қылық бұзылысы немесе әлеуметтік дезадаптация бұзылысы қылықтың
әлеуметтік формаларында көрінетін басты проблема болып табылатын күйді
айтады. Бұл формалар қаншалықты әртүрлі болмасын, олар үнемі төбелес,
айқайда көрінетін өзге балалармен қатынаста байқалады.. Бұл бұзылыстар көзі
жанұя қатынасында жатыр және баланы жықындарының толық қабылдамауымен
байланысты.
Агрессивті күйді М. Робинс, П. Скотт, Дженкинс сияқты шетел ғалымдары
зерттеді. Отандық ғалым Л. Цеханскийді де жатқызуға болады.
Кішкентай бала қылығындағы агрессивтілік оның ата-анасымен өзара
қатынасының шикілігін білдіреді. Балаға жанұяда көп көңіл бөлінбеуі мүмкін.
Үнемі мазасыз жүретін балаларда агрессивтілік тууы мүмкін.
Бірбеткейлік, қыңырлық-балалар кемшілігінің ең жиі кездесетінтүрі.
Оның варианты көп. Ол түрлі тәсілдерімен кездеседі: бір затты сұрау, жылау,
ыңылдау беру, тітіркендіргіштік т.б. Мұндай балалар есеп бермейді, талап
қойғыш және шыдамсыз, ашумен әрекет ететін, өз талаптары орындалмаса
жазалап қорқытатын ата-аналар да болады. Бұл бірбеткейліктің
жартышарларындағы функциялануға қатысты физиологиялық жағы да бар.
А.Д. Кошелев жалғастырған эмоционалды бұзылыстар классификациясы
аффект секілді бұзылыс түрін қосады.
Эмоционалды күйде адамға тән және кездейсоқ қылық ерекшеліктері
ашылады.
Барлық эмоционалды күйлер өтпелі сипатқа ие. Бірақ типті күйлер адамда
жиі кездеседі.
Осылайша, балалар эмоциясы жоғары қабылдағыштығамен ерекше.
Ересектерге қарағанда балалар кез келген сезімге түгел беріледі. Сол
себепті күшті эмоционалды уайымдаулар эмоционалды бұзылыстар туғызуға
қабілетті. Психикалық даму бұзылысының пайда болу себебі тек баланың өзіне
ғана байланысты емес. Көбінесе олар әлеуметтік орта мен жанұя әсерінен
анықталады.
1.3. Аффективті күйдің психологиялық сипаттамасы.
Балалардағы аффективті қылық себептері.
Б. Спиноза былай көрсетті : Аффектіні көркемдеу мен шектеудегі
адамзат әлсіздігін мен құлдық деп атаймын. Аффектіге бейім адам өз-өзін
игере алмайды, бірақ фортуна иелігінде болады және ол өз алдынан жақсылықты
байқаса да, жамандықтың соңына еріп кетердей әлсіз
Аффект және оның қылықты көріну жөніндегі сауалға А.Р. Лурия, Я.М.
Калашник, С.Л. Рубинштейн үлкен зейін қойды.
А.Н. Леонтьеев аффектіні сипаттай отырып, бұл жарылысты мінезді
ұмтылысты және тез ағымда өтетін эмоционалды процесс деп көрсетті.
Аффективті күй саналы іс-әрекеттің тежелуінде көрінеді. Аффект күйіндегі
әрекет, яғни аффективті әрекет толықтай адаммен реттелмейді. Эмоция мен
сезімнен гөрі аффектілер тез өтеді. 14.с.356
Балаларда және ересектерге көрінетін аффектілер ереже бойынша қалыпты
қылықтың уайымдасуына кедергі келтіреді. Олар ұзақ мерзімді есте күшті және
тұрақты іс қалдыруға қабілетті. Эмоционалды кернеулік аффектогенді
ситуациялардың көрінулері нәтижесінде жинала-жинала уақытында шығуға жол
ашылмаса шамадан тыс көбейіп кетуі мүмкін.
Көптеген ата-аналар мен педагогтар сезімтал, эмоционалды: эмоционалды
уайымдаулардың адекватсыз бағытынсыз балаларды тәрбиелейді. Мұндай
балаларды аффектілі дейді. Оларда тұрақты ауыр эмоционалды уайымдау мен
сонымен байланысты қылық формасы пайда болады.
О. Головко мектепке дейінгі жастағы аффективті балаларды зерттей
отырып, аффективті көріністер баланың өзін-өзі сүюі бөлінгенде, оның өз-
өзін бағалауы зерттелгенде көрінеді деп шешімге келді. Жағдай балаға қиын,
кофлектілі, шешімсіз көрінеді және нәтижесінде эмоционалды кернеулілік
пайда болады. 13.с.42
Аффект күйіндегі бала өз ісін саралай бермейді. Ол өз-өзін ұстай
алмайды, реакциясының алдын-ала болжай білмейді.
Аффектіге тепе-теңдікте емес, қозуы және тежелуі процесті балалар
бейім. Дегенмен Ю. Змановский әлсіз жүйке іс-әрекеті типіндегі балаларға
ерекше көңіл бөлу керек деп тапты. Себебі осы әлсіздіктен балалар ұзақ
кернеулікке төтеп бере алмайды.
Өте ерке, әрі эмоционалды тым бос тәрбиеленге балалар болмашы затқа
аффективті түрде жауап береді.
Аффект кезінде ерікті реттеуді көрсету қиын болады. Бірақ аффектінің
тууын алдын алуға болады. А.О. Макаренко аффект күйін басқару жөнінде айта
отырып, жағдайға, бала тұлғасына, жүйелік әсер әдісіне, эмоционалды әсер
нәтижелілігіне орай сыртқа ұмтылған эмоционалды реакцияны басу немесе оның
көрінуіне саналы түрде күшейте отырып жол ашу керек деп тапты.
Қиын балалардың мәнді бөлігі үшін талқандаушы эмоционалды
реакциямен аффективті қылық тән.
Беріс аффективті уайымдаулар оларға сәйкес қылық формасын
туғызады: ренжігіштік, бірбеткейлік, негативизм, тұйықтық, тежелу,
эмоционалды тұрақсыздық. Аффект күйіндегі баланы үлкендердің өтініші,
жекіруі, уәдесі алып шыға алмайды. Е.Е. Кравцов пен А.А. Нураханова
қылықтың негізгі бейнелерін ұсынды. 14.с.18
Аффективті балалардың негізгі қылықтары:
- белгілі бір ситуацияда не істерін білмей, тұйықталып қалады, жылайды;
- ұйықтай алмайды, ұйықтар алдында қорқынышты сезінеді;
- зейінін ауыстыра алмайды, ол бір ситуация әсерінен болады;
- қандайда бір ұжымдық ойынға, сабаққа еніп кете алмайды;
- барлық немесе кей жануарлардан қорқады;
- үйін сағынады, мазасы кетеді, жақындарынан алыстағанда жылайды;
- бір затты таңдай алмайды, бәрін алғасы келеді;
- жиі жылайды, еденге құлайды, аяғын сермейді, ұрады, қысқа мерзімді
истерикалық күйге енуі мүмкін;
- қорқады, бірақ демін ішіне тартып қорқынышты тыңдайды;
Аффективті қылықты балалар нақты бір ситуацияға тәуелді болады. Бала
одан еш шыға алмайды. Мұндай балалар өз қорқыныштарын еш қауіпсіз
ситуациялардан рефлекторлы күйде бастан кешеді. Ересек адам ситуацияны
тоқтатса да, бала ұзақ уақыт одан шыға алмайды. Аффективті реакциялы балаға
тән белгі олардың қылықтарынан еріктіліктің төмен деңгейі.
Аффективті қылық бала тұлғасында таным және сезімтал сфера көрінісінің
бөлінуімен байланысты. Л.С. Выготский көрсеткендей аффект пен интеллект
бірлігінде мұндай балаларда қылықты бақылауға көмектесетін белгілі бір
білім деңгейі бұзылады, бұл балаларда шешуші белгі болмайды.
Эмоционалды бұзылыстың болуы және бала қылығындағы сәйкес қиындықтар
көбінесе психикалық ауру емес, қалыпты психикалық дамудан ауытқу болып
табылады.
Психологиялық қызмет аймағында жұмыс жасайтын америкалық практик
психологтар бала қылығындағы жағымсыз көріністерді жою ең алдымен оған
әсерлі болады деген шешімге келді. Мұндай балалар жақсы нәтиже алу
мақсатында мектепке дейінгі жаста өткізілетін қазіргі таңдауға
педагогикалық коррекцияға мұқтаж.
Осылайша, аффективті уайымдаулар мен қылықтың аффективті формасын ұзақ
сақтау мінездің тұрақты сипатына айналуы болуы мүмкін. Педагогтар мен ата-
аналар қылықтың аффективті формасы дамуын уақытында ескерту мақсатымен
мұндай қылықтың себебін ашып көрсетуі керек.
1.4. Балаларда аффективті бұзылыстардың қалыптасуындағы
жанұяның ролі мен жанұялық сәтсіздіктің әсері.
Баланың эмоционалды уайымдау себебін шығару тапсырмасы қарапайым
болуы мүмкін, себебі жиі уайымдау, себепсіз, пәнсіз, мотивсіз болып көрінуі
ықтимал. Десекте кез келген зат балалардағы уайым көзі бола алады. Бірақ
бұл уайымдаулар балалардағы құрылатын мотивтер мен құндылықтар шеңберіне
бұл заттың енуі не енбеуіне қарай түрлі болады. Баланың эмоционалды қатынас
обьектісі адамдар (үлкен не кіші) заттар, образдар идеясы немесе көрініс,
әрекет болуы мүмкін.
Аффективті қылық себептері: балабақшада бала күйіне қанағаттанбау,
қоршаған ортамен баланың өзара қатынасына қанағаттанбау, орталық жүйке
жүйесінің ерекшелігі.
Бала эмоциясын тәрбиелеу мен дамытуда жанұяның ролі ерекше. Кей
жағдайларда балада аффективті қылықтың пайда болуына жанұя себепші болып
жатады.
Кішкене сәбидің өміріндегі физикалық, психикалық және тәрбиелік дамуы
жанұядан басталады.
Жанұяда бала ерте жасынан бастап өзіне және айналадағы адамдарға
беген алғашқы қатынас образын меңгереді. Үлкендерге еліктей отырып, бала
эмоционалды депрессия тілін меңгеріп, өзіне жақын адамдардың эмоционалды
күйін сезінуге үйренеді, қылық нормасы мен ережесі, адамдардың бір-біріне
қатынасы туралы ойы қалыптасады.
Жанұядағы өзара түсіністік атмосферасы, ата-ананың педагогикалық
білімі баланың әлеуметтік және өнегелік қасиеттерінің дамуына жағымды әсер
етеді. Жанұя өзіне тән психологиялық климаты арқылы (оның мүшелерінің жалпы
эмоционалды көңіл-күйлері) баланың эмоционалды өзіндік сезіміне шешуші әсер
қалдарады, яғни баланың қоршаған іс-әрекетке, адамдарға, өзіне қалай
қатынас жасайтындығына тән белгілі бір психикалық күй.
Баланың өз жақындарымен әрекет ерекшелігі, баладан алған белгілі
олардың жауап деңгейі және оның қажеттіліктерінің қанағаттануы адамдармен
қарым-қатынасындағы осы жылдары жиналған оның мінезін анықтайды.
Эмоционалды байланыс және тәуелділік қатынасының ролі баланың тек ерте
даму жасында ғана маңызды емес. Жанұядағы қатынас баланың жас кезіндегі
периодында да, кейінгі өмірінде де байқалып отырады.
Балалар адамдардың, соның ішінде тығыз байланыстағы адамдардың
қылықтарын үйренуге ұмтылды. Олар ата-аналарының тәрбиешісінің,
таныстарының жестикуляция, жүріс-тұрыс, сөйлеу мәнері ерекшеліктерін оңай
меңгереді. Стрессті игеру тәсілі балаға таныс ата-ана қылығымен анықталады.
Егер олар қиындықтарға пассивті қашу не адекватсыз агрессия жолымен әсер
білдірсе, бала да аналогиялық ситуацияларды осы тұрғыдан әрекет ететін
болады.
Ата-ана баланың қылығына, оның қылығындағы белгілі бір қылық типін
кеңейту немесе талқылау, жазалау немесе еріктік бере отырып әсер етеді.
Ерте балалық шақта бала қандай әрекет жасарын ата-анадан үйренеді. Мұндай
үйретуде бала ата-ананың сөздік қорын қабылдап, ата-анасының реакциясын
өзінің түрлі әрекеттерінде бақылайды. Ол біртіндеп мақтау есту үшін не
істеу керектігін түсіне бастайды.
Өз балаларын тәрбиелеуде ата-аналар алдына қоятын мақсаттары әр түрлі
болады. Оларды ұлттық, мәдени және әлеуметтік тұрғыда ажыратып көрсетуге
болады. Қылықтың қандай да бір түрінің құрылуын анықтаудағы ерекшеліктер.
Әлеуметтанушылар жанұяның тең типтерін бөліп көрсетеді: гормонды,
құлдыраушы, ажыраған, толық емес. Толық бірақ деструктивті, үнемі ұрыс
болатын жанұялар да кездеседі.
Психологтар мен психиатрлардың пікірінше сәтсіз жанұя – бұл біріншіден
тәрбие дефектісі бар жанұя. Жиі кездесетін тәрбиенің түрлі дефектілер бар.
Мысалы, гипоропека немесе гиперпротекция. Ол жабық не ашық болуы мүмкін.
Гиперопекада бала өзіндік жекелік болып көрінбейді, өзін шешімшіл түрде
ұстай алмайды.
В.Леви зерттеулері гиперопека жағдайында тәрбиеленген балалар өзге
балалармен қарым қатынаста қиындыққа ұшырайды деп шешті.
Гиперопека жанұясында ол ата-ананың баланы дүниеге әкелудегі
қиындығынан өз баласына деген өшпенділік қатынас ретінде көрінеді.
Гиперопека жағдайында тәрбиеленген балалар кішкене кездерінде өміріне
қауіпті аурулармен ауруы мүмкін.
Хьюитт және Дженкинс өз зерттеулерінде ата-ана тарапынан қатты
шектеугеұшыраған балалар ауыр күйге невротикалық күйде жиі болатынын
байқаған.
Балалар қылығының қысқа уақытты бұзылыс себептері ата-анасынан ажырау
кезіндегі белгілі бір уайымдау типі болып табылады. Кей жағдайларда ажырау
кешкене бала үшін стрессогенді ситуация болып келеді. Ажырау уайымы бала
барлық жанұясымен бірден ажырағанда, таныс емес ортаға тап болғанда қатты
байқалады. Бала үшін стрессогенді пайда болу себебі жақын адамына
тәуелділігін көрсету мүмкіндігінен айырылу болып табылады.
Кіші інісі мен сіңлісінің дүниеге келуі стресс себебіне айналуы
мүмкін. Қиындықтар жаңа сәбиге қатысты қызғаныш түрінде анасына қатысты
агрессия түрінде көрінуі мүмкін.
Раттер өз жұмыстарында жанұя құлдырауы, асоциолды қылық, эмоционалды
бұзылыс арасында коррелляция бар екенін көрсетті.
Жанұяның құлдырауы мен дисгармония бала қылығындағы бұзылыстарға
әкеледі.
Қазіргі таңда ана мен сәби ғана бар некесіз жанұялар кең таралған.
Мұндай жанұяларда тәрбиеленген балалар жүйесі әлсіз, жарақатшыл, сезімтал,
комплексті болып табылады.
М. Раттер зерттеулерінде эмоционалды қиындықты немесе қылық
проблемалы балалар хроникалық депрессивті немесе жүйке аурулары бар ата-
аналарды жиі кездесітіндігі айтылған. Ереже бойынша неврозбен ауыратын ата-
аналар эмоционалды ауытқушылығы бар балаларды дүниеге әкелсе, ал жеке
ауытқушылығы бар ата-аналарға агрессивті қылықты балалы болады.
Ата-ананың психикалық ауытқушылықтар жанұя өміріне тікелей әсер етеді.
Депрессиямен ауыратын ата-ана тітіркенгіш болып келеді. Ата-ана мазасыздығы
мен қорқынышы олардың балаларына бірдеме болып қала ма деп уайымдауынан
балалар ойынын шектеуге себепші болады.
Еліктеу және идентификация процесінің әсері күшті болады. Қорқыныш
және фобияда әке не ана осы қорқыныштарын балаға оңай бере алады. Әкесі
не анасы стресс ситуациясында ипохондриялық арыздануға жүгінсе, бала да
осыған үйренеді.
Зерттеу көмегімен ата-ананың криминалды сипатты жанұяларда ұрыс
жиілігі жоғары болып, нәтижесінде сәтсіз жанұя өмірі мен конфликт
балалардағы бұзылыстарға себепші екендігі анықталды. Ата-ананың
келіспеушілігі балаларда, соның ішінде ер балаларда қылық бұзылысы пайда
болуына әсері күшті атмосфераға туғызады.
Психологтар агрессивті қылық имитациясы балаларда агрессивті қылықтың
дамуына себеп болатынын эксперименталды тұрғыда дәлелдеп берді.
Сонымен жанұялық конфликт, махаббаттың әлсіздігі, ата-ананың біреуінің
дүние салуы, ата-ана қатаңдығы – бұл бала психикасын жарақаттайтын жағдай
және қылық бұзылысының қалыптасуына себепкер болып табылады. Бұл білімдер
эмлционалды бұзылысы бар балаларға уақытында шынайы әрі тиімді көмек
көрсетуде маңызды. Байқалған ауытқушылық негізгі туралы көрініс болуы
керек.
Сонымен, мектепке дейінгі жаста жүйкепсихикалық, эмоционалды
бұзылыстар өте жиі кездеседі. Бұл бұзылыстар балалардың өзіне және
айналасына жағымсыздық туғызады.
Эмоционалды сферамен белгілі бір деңгейде қозғалыстар, тұтығулар т.б.
байланысты. Олардың пайда болуында қате тәрбие, жарақаттаушы ситуация және
де темперамент ерекшелігі маңызды рольге ие. Практикада балада эмоционалды
бұзылысы бар ма, немесе қылық мәселесі тәрбие қателігі мен мінез ерекшілігі
арқылы түсіндіру, түсіндірілмеуін анықтау қиынға соғады.
Өміріміздің тұрақсыздығы, жанұядағы бала тәрбиесінің көптеген
әлеуметтік тежелуі, бала өмірінде өтіп жатқан ортаның жағымсыз жағдайы –
мектепке дейінгі жастағы бала қылығында ауытқушылықтардың көрінуіне ықпал
етуші факторлар. Ата-аналардың маңызды міндеті балаларды балалық
қуанышынан айырмай, оның мінезі қалыптасуы мен дамуына максималды жағымды
жағдай жасау болып табылады.
2. Мектепке дейінгі жастағы балалардың аффективті қылығын
эксперименталды психологиялық зерттеу.
2.1. Зерттеу процедурасы мен әдістері.
Эксперименталды- психологиялық зерттеу жүргізу үшін келесідей болжам
жасалды. Ата-аналармен жасалған мерекелік шара кешені баланың эмоционалды
күйі мен аффективті қылық формасын жойып, қалыпқа келтіру әсер етеді.
Мұны дәлелдеу үшін мектепке дейінгі жастағы баланың аффективті
қылығын зерттеу, бала қылығындағы бұзылыс себебі мен механизмдерін шығару
мақсатында, осы білімдерді практикалық жұмыстарда балалардағы бұзылыстар
көрінуін ескерту үшін өңделіп шығарды.
Зерттеу жұмысының нәтижесіне өту үшін оның өту жағдайын суреттеу
керек.
№48 мектепте мектепке дейінгі базада зерттеу өтті. Жұмыс үлкен топ
балаларымен жүргізілді, оған 6-7 жас аралығындағы 40 бала қатысты.
Зерттеу 3 этаптан тұрады-диагностикалау, коррекциялау және бақылау.
Диагностикалау этабының мақсаты мектепке дейінгі жастағы аффектілі
қылықты балаларды табу, аффективті қылық формасының пайда болуына әсер
ететін негізгі себептерді анықтау.
Осы эксперимент этабында келесідей міндеттер шешілді:
1. Е.Е. Кравцова, А.А. Нураханов, В.В. Степанов жұмыстарына сүйеніп,
аффективті қылық формасындағы балаларды анықтау.
2. Аффект себебі мен оның пайда болуындағы жанұя ролін анықтау.
3. Қылық типі бойынша балаларды топтарға бөлу.
Қойылған міндеттерді шешу үшін келесідей әдістер қолданылады:
1. Аффективті қылық формасындағы балаларды анықтау мақсатымен күні бойы
мектепке дейінгі жастағы балаларды бақылау.
2. Балаларға деген ата-ана қатынасын, аффект пайда болу себебін анықтау
үшін аффективті қылық формасымен ерекшеленетін балаларды, ата-аналарды
анкеталау.
3. Баланың жанұялық эмоционалды сәтсіздігі анықтау мақсатымен жанұя
суреті тесті.
4. Ата-ана қатынасының сауалнама тесті. (В.Я. Варга, В.В. Столин).
А.Д. Кошелева, О. Головко, Е.Е. Кравцов, А.А. Нураханов, В.В. Степанов
зерттеулерін талдау арқылы үлкен мектепке дейінгі жастағы балаларда
аффектіні анықтауға көмектесетін критерилер бөлініп шығарылды.
Балаларды зерттеуде келесі критерийлер қолданылды:
1. Нақты ситуацияға баланың тәуелділігі өз зейінін ауыстыра алмау.
2. Ерік қылығының төмен деңгейі.
- қорықса да демін ішіне тартып қорқынышты тыңдау.
3. Құрдастарымен қатынасуда және әрекетжасауда қиындық сезіну, қандай дабір
ұжымдық сабаққа ене алмау.
4. Жоғары эмоционалды сезімталдылық, үйін сағыну, мазасы кету, жақындарынан
ажыраудажылау.
5. Белгілі бір жағдайда жылайды, тұйықталып қалады.
6. Қорқыныш көрсету, барлық немесе кей жануардан қорқу.
7. Жиі жылайды, еденге құлайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
Теориялық және қолданбалы психология кафедрасы
Дипломдық жұмыс
“ Баланың дамуына ересектердің тиімді ықпал жасауы”.
020940 “Психология” мамандығының
5 курс студенті А.Балмаханова
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
А.А.Утеуова
Ақтөбе - 2007
Мазмұны
Кіріспе.
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларда эмоционалды бұзылыстар мәселесінің
теориялық аспектісі .
1. Бала тұлғасының қалыптасуындағы эмоция мен оның әсері.
1.2. Эмоционалды бұзылыстар сипаттамасы. (қорқыныш, мазасыздық,
депрессия, агрессивтілік, бірбеткейлік).
1.3. Аффективтік күйдің психологиялық сипаттамасы. Балалардың
аффективті қылықтарның себептері.
1.4. Балаларда аффективті бұзылыстардың қалыптасуындағы жанұя ролі және
жанұялық сәтсіздіктің әсері.
2. Мектепке дейінгі жастағы балалардың аффективті қылықтарын
эксприменталды-психологиялық зерттеу.
2.1. Зерттеу процедурасы және әдісі.
2.2. Зерттеу нәтижесін талдау.
Қорытынды.
Ата-аналарға әдіснамалық ұсыныс.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
Кіріспе.
Өзектілігі. Мектепке дейінгі жастағы балалардың гармонияда дамуы белгігі
бір білім аймағының дамуын ғана емес, оның эмоционалды сферасының жоғары
даму деңгейін ұсынады. А.И. Захаров баланың дамуы мен тәрбиелеуінде
қойылған мақсатқа жету, баланың психикалық денсаулық жағдайында, яғни
эмоционалды сферасында, мінез-құлық дамуында жеке тұлға қалыптасуында
жүзеге асады,- деп көрсеттті.
Л.С. Выготскийдің пікірінше, баланың психикасы бұзылуы оңай, әлсіз
зат, сол себепті мектепке дейінгі этаптағы жеке тұлға қалыптасуында
педагог психикалық жүйке бұзылыстарында көрінетін түрлі проблемалармен,
ауытқушылықтармен ұшырасуы мүмкін.
Жалпы психологияда эмоция мәселесі толық зерттелмеген. Бірақ
кейінгі кезде ол толығымен кеңінен таралуда. А.Н. Леонтьевтің көрсетуінше,
эмоция-іс-әрекеттің және қылықтың ішкі реттеушісі. Біріге отырып олар,
Л.И. Божовичтің бала мінез-құлқының қалыптасу негізін құрайтын тұрақты
қылық формасының тууына әсер етеді.
Жағымсыз жағдайда балады белгілі бір өмір жақтарына және адамдарға
ұнамсыз эмоционалды қатынас дамиды. Эмоционалды бұзылыс балардағы жие
болатын психикалық даму ауытқушылығы. Балалық шақта эмоционалды
бұзылыстардың мына түрлері жие кездеседі: үлкендермен және құрдастармен
қатынасу қиындығы, мазасыздық, бірбеткейлік, агрессия, қорқыныш олар
қоршаған әлеммен еркін қатынасуға кедергі келтіреді.
Жағымсыз эмоционалды күйді зерттеумен және алдын алумен мына ғалымдар
жұмыс жасады: Л.И. Божович, В.Н. Власова, А.Н. Леонтьев, А.В. Запорожец,
Л.З. Выготский өз зерттеулерінде жағымсыз эмоционалды күй, эмоционалды
толық қамсыздыққа, мінездің тұрақты теріс сипатының қалыптасуына әкеліп
соғады,- деген шешімге келді. Белгілі бір себептер әсерінен пайда болып,
бұл эмоциолар бала тәжірибесіне ізін қалдырып қана қоймайды, сонымен бірге
даму барысына әсер етеді. Осылайша, баланың дамуына кері әсер етуі мүмкін.
Эмоционалды бұзылыстар түрлі әлеуметтік факторлармен шартталуы
мүмкін, бала дамуына кері әсер ететін жағымсыз орта жағдайы, ең алдмен
жанұя әсері. Жанұяда балада эмоционалды тәжрибе мен эмоционалды даму
мазмұны қалыптасады.
Экономикалық күштің себебіне орай көптеген ата-аналар ата-аналық
міндетін орындап, қанағаттындыруға тырысып, баланың жеке тұлғасын дамытумен
тәрбиелеуге ерекше мән бере бастады.
Баланың өзге балалармен, үлкен ересектермен бетпе-бет келуі
қияншылықтар туғызады, мұның салдарынан көптеген көріністер, өз-өзіне
сенбеушілік, эмоционалды бұзылыстар байқалуы мүмкін, осылайшы қылық қиындай
түседі. Бұл балалар үлкенде үшін қиын балаларға айналады. Бұл
ауытқушылықтар баланың өзіне де қиындықтар туғызады.
Көптеген бақылаулар мен зерттеулер бойынша психикалық қиындықтар,
уақытша эмоцияналды бұзылыстар және қылық бұзылысы ауру балаларда белгілі
бір деңгейде процесінің бір бөлігін құрайды және өздігінен ол баланы
мазаламауы керек.
Дегенмен, кей балаларда түзетуді талап ететін психикалық бұзылыстар
байқалады. Мектепке дейінгі жастағы балаларда жиі кездесетін бұзылыстар-
аффектілер. Балалар қылығындағы аффект және оның көрінуі жөніндегі
сауалдарға ерекше мән бергендер: А.Р. Лурия, С.А. Рубинштейн, Я.М.
Кадашник, О. Головко, А.Д. Кошелева, Е. Кравцова.
Аффектілер-бұл күшті және шапшаң қозғалыс көріністерімен байқалатын
эмоционалды қысқа мерзімді уайымдаулар. Мектепке дейінгі жастағы балаларда
жойылмаған аффектілер есейген шақта үлкен бұзылыстарға әкеліп соғуы мүмкін.
Аффектілер анықтап, уақытында жою, ата-аналар мен педагогтарға бала
қылығындағы бұзылыстарды ескерту, мектепке дейінгі жастағы балалардың
реакциясын қалыпқа келтіруге көмектеседі.
Аффективті қылықты ескеру және профилактика мақсатымен баланың
эмоционалды даму мәселесін зерттеу өзекті болып табылады.Жанұя
әсері,жанұялық қатынас әсерінің ерекшеліктері, ата-ана қылығы аффективті
форманың көрінуінде аз зерттелген, сондықтан бұл экспериментті жүргізудің
мәні зор.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы балалардың аффективті қылығын, оның
пайда болуына әсер ететін факторлар және қылық формасын түзету тәсілі
зерттелуде.
Жұмыстың практикалық мәні ата-аналарға аффектілердің өту сипатын
түсіндіру үшін және оларды жою қажеттілігіне психо-профилактикалық бағытқа
ие ұсыныс берілуінде.
Зерттеу мақсаты - мектепке дейінгі жастағы балалардың аффективті
қылығын зерттеу, балалада бұзылыстың көрінуін ескеру үшін, практикалық
жұмыста осы білімдерді қолдану үшін олардың қылығындағы бұзылыстардың
көріну мәнін және механизмдерін көрсету.
Зерттеу барысында қаралатын міндеттер:
1. Аффективті қылық формасына ие балаларды алып, жанұясында баланың даму
шарты мен жағдайын анықтау.
2. Баланың ортамен өзара әрекетіне кедергі келтіретін, оның қалыпты
дамуына кері әсер ететін механизмдерді анықтау.
3. Бала қылығындағы жағымсыз көріністерді жою мақсатымен балаларға тиімді
көмек жолын анықтау.
4. Баланың жанұя мүшелерімен қатынасын қалыпқа келтіріп, оларда
аффективті қылықты жою септігі тиетін шаралар кешенін өңдеп шығару.
Ғылыми болжам: ата-аналармен бірге уйымдастырылған шаралар кешені
балада аффективті қылық формасын жойып, эмоционалды күйін қалыпқа
келтіруге көмектеседі.
Зерттеу пәні – ересек адамның (ата-ананың) мектепке дейінгі жастағы балада
аффективті қылығының тууына әсер ету процесі болып табылады.
Зерттеу обьектісі -6-7 жастағы балалар.
Зерттеу әдістері: бақылау,анкеталау, жанұя суреті тесті, Варга-Столиннің
ата-аналық қарым-қатынас сауалнамасы, әңгімелесу, ойындық коррекциялық
жаттығулар.
Зерттеудің әдіснамалық негізіне отандық шетелдік зерттеушілер А.В.
Запорожец, А.Д. Кошелева, А.Н. Леонтьев еңбектері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларда эмоционалды бұзылыс мәселесінің
теориялық аспектісі.
1.1. Эмоция және оның бала тұлғасының қалыптасуына әсері.
Адам затты қабылдай отырып, оған белгілі бір қатынас жасайды, бұл
өзіндік уайымдау. Бір оқиғалар оған қуаныш әкелсе, кейбірі қанағаттанбау
сезімін тудырады. Қанағаттану, қуаныш, қайғы, қорқыныш, ашу, махаббат-мұның
бәрі адамның түрлі обьектіге өз қатынасын уайымдау формасы, олар эмоциялар
деп аталады. Эмоция (латын тілінен алғанда emoueo -мазалаймын) –
үзіліссіз уайым формасында көрінетін, инстинкпен, қажеттіліктермен,
мотивтермен байланысты психикалық процестер мен күйлердің ерекше класы.
Эмоциялар себепсіз, өздіктерінен пайда бола алмайды. Эмоция көзі –
обьективті шынайылық және адам қажеттіліктерімен бірге оның күйі. Эмоциялар
ағза күйі мен сыртқы әсерлердің биологиялық мәнін анықтайтын тірі зат
көмегімен эволюция процесінде пайда болды. Эволюция барысында эмоциялар 2
полярлы класқа бөлінді:
- Жағымды эмоциялар – жетістікке жетуге және сақтауға субьектіні
итермелейтін жағымды әсерлермен пайда болған эмоциялар.
-Теріс (жағымсыз) эмоциялар, бұл жағымсыз әсерлерден қашуға
бағытталған белсенділікті жігерлендіреді. 2б.29
Физиологтар Ю. Змановский және Ю. Мукаянов адам өмірінде жағымды
эмоционалды күйдің болуы денсаулыққа жақсы әсер етеді, оның физиологиялық
жүйесінің іс-әрекетін белсендіреді.
Жағымды ортада болған, адамдармен жақсы қарым-қатынаста болған бала
жоғары көңіл-күйде жүреді, тамақты жақсы ішеді, көп ауырмайды,
айналасындағы балалармен, үлкендермен жақсы араласады.
Эмоциялар көрінуі бойынша ежелгі психикалық күй болып табылады,
эмоциясыз өмір сезімсіз секілді мүмкін емес болар еді.
Ч. Дарвин тұжырымдамасы бойынша эмоция зат ретінде эволюция процесінде
пайда болды. Оның көмегімен тірі ағзалар өздеріне өзекті қажеттіліктерді
қанағаттандыру жағдайының мәнін орнатады. 2.с.23
Ағза өмірінде эмоционалды процесс және эмоционалды күй үйренуші
функцияны атқарады. 11.
А.Н. Леонтьев былай деп жазды: эмоциялар ішкі сигналдар ролін
орындайды. Олар субьект іс-әрекеті өтетін сыртқы обьектілер, ситуациялар
туралы ақпар тасымағандықтан ішкі болып табылады. Эмоция ерекшілігі іс-
әрекет мативіне жауап беретін мотивтер мен реализация арасындағы
ауытқушылықтарды көрсетуінде 2с.162 Эмоционалды құбылыстар табиғатын
түсіндіру ерте заманнан бастап ғалымдар мен ойшылдарды толғандырады.
Ч. Дарвин ең алғаш теория ашты. Ол тірі заттардағы эмоционалды
көрініс олардың анатомиясы секілді эволюцияланады. Ол концепция
эволюциялық атауына ие болды. Осы концепцияға орай сыртқы эмоционалды
экспрессия көбінесе туғаннан пайда болады және ағза өмірінде үйреткен
биологиялық функцияны орындайды. 2.с.220
Психологияда У. Джемс пен К. Ланге ұсынған эмоцияның пайда болуы мен
шектеулі процестермен олардың байланысын түсіндіретін теория кең танымал.
Осы теория бойынша эмоционалды күйдің алғашқы пайда болу себебі
ағзада болатын физиологиялықсипаттың өзгеруі болып табылады. Сыртқы және
ішкі стимулдар әсерінен олар кері жүйке байланысы жүйесі арқылы адам
бойында көрініс табады және белгілі бір эмоционалды тон сезімін туғызады.
Алдымен, Джемс-Ланге теориясы бойынша, стимулдар әсеріне жауап әсері
ретінде сәйкес органикалық өзгерістер тууы керек, сосын ғана олардың
обьективті із бейнесі ретінде эмоция пайда болады. 2.с.245
Осы перефериялық концепция ағзаның саналы құрылымы ретінде эмоцияны
түсіндіреді және оны сезінушіге эмоция түсінікті болатындығы жөніндегі
фактіні қарастырады.
У. Кеннон эмоцияның пайда болуының альтернативті теориясын ұсынды.
Оның пікірінше эмоцияналды уайымдаулар мен оларға сәйкес органикалық
өзгерістер пайда болады және бір бастамадан бастау алады. Мұндай бастама –
эмоционалды орталық У.Кеннонның пікірінше.-негізгі органикалық процесстерді
реттеуде маңызды рольге ие, бас миына перефериялық және ішкі рецепторлардан
импульс беретін немесе керісінше таламус болып табылады. Эмоционалды
уайымдаудың пайда болуы симпатикалық жүйке жүйесі мен бас миының бір
мезгілде кернеу нәтижесі.
Көптеген клиникалық және нейропсихологиялық зерттеушілер бас миының
үлкен жарты шарындағы функцияларымен адамның эмоционалды мінез-құлқы
байланысты екендігін көрсетті. Эмоционалды қылықта адамзаттың спецификалық
формасын реттеуде маңдай бөлігінің мәні ерекше.
П.К. Анохин мидың маңдай бөлігі стимулдың біріншілік мотивациялық
белгісі функционалды жүйенің құрылуына итермелейтін ұйымдастырушы құрылымға
айналуы мүмкіндеп айтты.
Жануарларға жасалған эксперименттерде П.В. Симонов, С.П. Шклярук, Ш.Л.
Джалагония кез келген жұп мотивациялық процесстер көрінуімен, мақсатқа
бағытталған қылықты ұйымдастырумен байланысты,-деп көрсетті. 3.
Клиникалық бақылаулар маңдай бөлік адамның эмоционалды қылығы ның
спецификалық формасын детерминациялауда ерекше мәнге ие деп бекітті.
Адам бас миының үлкен жартышарында эмоцияның пайда болуының орынын
И.П. Павлов көрсетті. Электрофизиологиялық зерттеулер жүйке жүйесінің
эмоционалды күйіне үлкен мән берді. Қоршаған орта таламус, гипоталамус және
лимбиялық жүйе функцияларымен анықталады. Арнайы эксперименттер рахаттану
және қайғыру атағын алған жағымды және жағымсыз эмоцияларды ашты. Бұл
орталықтарды ашу жануарлар мен адам өміріндегі эмоция ролін көрсетіп берді.
3.с.90
Бас миы бөлімдерінің функциялануы жеке тұлға дамуында мәні зор, бала
эмоционалды сфераның қалыптасуына тәуелді болып келеді.
Эмоционалды қатынастардың анықтығы мен әртүрлілігі адамды қызықты етеді, ол
шынайылылықтың түрлі құбылыстарына жауап береді, оны әуен мен өлең
ойландырады. Жеке тұлға уайымының көптігі оқиғаны терең тануға, адамдар
уайымына жеңіл енуге т.б. көмек болады.
Эмоция, эмоцияның өміріндегі ролі туралы сұрақтарды көптеген ғалымдар
зерттеді: Н. Гротт, А.Н. Леонтьев, П.В. Симонов, А.Р. Лурия, Я.М.
Калашник. Эмоцияның маңызды мобилизациялы, интегративті-қорғаныс ролін
белгілі физиолог П.К. Анохин көрсетті. Ол барлық ағза функциясының
сәттілік интеграциясын орындап (бір бүтінге біріктіру) эмоциялар
өздіктерінен ағзаға деген пайдалы не пайдасыз әсерінің абсалютті сигналы
бола алады,-деді. 4.с.237
Уақытында пайда болған эмоция арқылы ағза қоршаған жағдайы тиімді
үйрену мүмкіндігіне ие болады.
Эмоционалды сезімдер биологиялық эволюция процесінде өмірлік
процестоі оның оптималды шегінде ұстап тұру тәсілі секілді бекітіледі және
қандай да бір факторлардың жетіспеушілігі туралы хабардар етеді.
Эмоционалды күй психикалық және органикалық процестердің өту барысын
реттеп отырады. Жеке эмоционалды күйлер дыбыс реакциясынмен,
пантомимикамен, мимикамен, спецификалық өзгерістермен сипатталады.
Дарвиннің көрсетуінше, сыртқы эмоционалды экспрессия эволюцияда ішкі
және аралық қарым-қатынастағы индивидтің эмоционалды күйі ретінде бөлінеді.
Психологтар Л. Подалян, А. Миронов мектепке дейінгі жастағы баланың
психологиялық ұйымдастыруында ереже бойынша эмоция мен сезім ақыл-ойды
меңгереді,-деді. Эмоция тілі балаға талқылау тіліне қарағанда түсінікті әрі
жақын. Балалардың эмоционалды болуы үлкендерге қарағанда көрнекті.
Балаларға эмоцияның жоғарылылығы тән. Бұл бір баладан екіншіге оңай өтетін
эмоционалды күй балалар қжымында және жанұяда ерекше байқалады. 5с.56
Балалар эмоциясы толығымен бала тұлғасын, барлық оның ағзасын қамтиды.
Ересек адамдарға қарағанда бала кез келген сезімге толықтай беріледі. Сол
себепті күшті эмоциялық уайымдаулар оларды жаралап өтеді.
Баланың индивидуалды дамуында эмоция маңызды әлеметтеуші рольге ие.
Олар жеке тұлға қалыптасуында мәнді фактор ретінде көрінеді. Соның ішінде
мотивациялық сферада жақсы байқалады. Жағымды эмоционалды уайымдаулар
базасында қызығушылықтар мен қажеттіліктер көрініп, бекінеді. (А.В.
Запорожец, Я.Э. Неверович, А.Д. Кошелева, Л.П. Стрелкова, Л.Я. Абрамян)
Эмоция қалыптасу үстіндегі іс-әрекетте өзіндік бейнелі бағыттаушы роль
ойнайды. Бала өмірінің алғашқы күндері қоршаған әлемнің әртүрімен
ұшырасады. Үлкендер, соның ішінде ата-ана баланы қоршаған ортамен
таныстырып қана қоймай, сонымен бірге қандай да бір заттарға мимика,
интонация, жест, сөз көмегімен өз қатынастарын көрсетеді. 5. с.24
Кішкентай бала заттың түрлі қасиеттерімен, сапаларымен бір мезгілде
таныса отырып, қатынас эталоны мен адамзат құндылықтарына ие болады: кей
заттар, әрекеттер, қылықтар ұнамды, қажетті белгіге иеленеді, кейбірі
керісінше болады. Кейін бала осы эталондарды жеке іс-әрекет, әрекет,
қылықтармен біріктіруді үйренеді.
Балалық шақта эмоция ерекшеліктері бала іс-әрекетінің өзгеру сипатымен
байланысты өзгереді.
Эмоцияда субьектідегі қылық мотивтерінің шынайы күйге енуі ерекше
рольге ие. А.В. Запорожец пен А.З. Неверович зерттеулерінде эмоционалды
коррекция процесіне қатысты мәліметтер алынды. Онда бала іс-әрекетінің
бағыттылығы мен динамикасы қажеттілік және қызығушылықтармен сәйкес келеді.
Түрлі ғалымдар зерттеулерінде эмоция баладағы қажеттілікпен сәйкес іс-
әрекет реттеуінде ғана емес, оның мотивтерін активизациялауда және де
олардың құрылуы мен дамуында ерекше рольге ие.
Эмоциялар қылық мотивтерінің активизациясына спецификалық әсер етеді.
Қандайда бір эмоционалды әсер оны активизацияламағанынша қажеттіліктер
латентті күйде көрінуі мүмкін. Я.З. Неверович тәжірибесі мотивтердің
активизациясы ерекше жағдайды қажет ететіндігінен байқауға көмектесті.
Бейнелік суреттеу, көріністі сурет көмегімен балаларда бір затты сезінуге
және елестетуге мүмкіндік беретін. Эмоционалды қиял туғызуға болады.
Белгілі бір жағдайды қабылдау немесе елестету арқылы пайда болған эмоция
баланың латентті күйіндегі мотивтерді активизациялайды, оларға әрекет
сипатын береді.
Эмоцияда жаңа мотивтердің қалыптасуындағы қылықтар маңызды рольде
ойнайды. Бала іс-әрекетінің жаңа формалары осы іс-әрекет белгілі бір мәнді
нәтижеге жетуі үшін ұйымдастырылады, бірақ мұндай алғашқы нәтижелер қылық
мазмұнының мотиві бола алмайды. Бала алдымен өзге, бұрынғы әсерлермен
әрекет етеді. (іс-әрекетті үлкендермен қарым-қатынас алмасу арқылы,
мақтауға қол жеткізу амалы ретінде пайдалануға тырысу) Мотивтер
ерекшеқозғаушы күшке ие болуы үшін Л.И. Божович зерттеулері көрсеткендей,
бала сәйкес эмоционалды тәжірибені иеленуі қажет.
Баланың белгілі бір оның ұйымдастыруында әлеуметтік мәнді іс-
әрекетінің көрінуіне қол жеткізу үшін эмоционалды қанағаттану оның
эмоционалды қозуын дамытып, қылықтың қозғалмалы мотивіне алмасуы мүмкін.
Сезім мен эмоция адамның өз-өзін терең тануға мүмкіндік береді.
Уайымдаулар арқасында адам өз мүмкіндіктерін, қабілеттерін, жетістіктері
мен кемшіліктерін таниды.
Эмоция сөздерге, қылықтарға, барлық әрекеттерге белгілі бір колорит
береді. А.Н. Леонтьев эмоция адамның қоғамдағы, қатынастағы және тәрбиеде
өміріндегі өнім болып табылады.
Осылайша, Л. Бодалев, А. Миронов, А.В. Запорожец, Я.З. Неверович,
Л.Я. Абрамян, А.Д. Кошелев зерттеулерінде эмоция реттеуші, бағыттаушы
коммуникативті функцияны орындап қана қоймайды, сонымен бірге тұлғасының
дамуында және қалыптасуында үлкен мәнге ие деп шешуге мүмкіндік берді.
Балалар бір-біріне ұқсамайды. Бірақ бала дамуын зерттеуде индивидуалды
дамуға мән бермейді. Дегенмен, қылық ауытқушылықтары мен балаларды
диагностикалауда мән беретін факторлар бар. Олар: бала дамуының
заңдылықтары, баланың индивидуалды ерекшеліктер маңызын дәлелдеуге жол
ашты.
Ер балалар өз конституциялары бойынша психологиялық стресстерге
сезімтал, белгілі бір жағымсыз психологиялық факторлар әсершіл болып
табылатындығы туралы фактіні тұжырымдайтын мәліметтер бар.
Балалар бір-бірінен темпераменттері бойынша да ерекшеленеді. Мысалы,
жасқа толған балалар өз ойындарынан тәуелсіздікті, моторлы белсенділікті
байқатады. Мектепке дейінгі жастағы ер балалар қыз балаларға қарағанда
агрессивті, 3-5 жастағы және одан да үлкен жастағы балалар дөрекі
ойындармен жиі ойнайды. Сонымен бірге импульсивті болып келеді. Қыз балалар
негізінен тәуелді, эмоционалды, мазасыз, жылауық, және сенгіш болып келеді.
Туғаннан бастап денсаулығы қалыпты балалар өздерінің қылықтық
реакциялары бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. В.К. Бриджер және Б. Беркс
қол тигізу, сипауға жауап ретінде сәбилерде жүрек соғысы жиілігінің
өзгерісінің индивидуалды ерекшеліктерін байқады. Сонымен бірге балаларда
стрессогенді стимулдар әсерінен кейінгі жұбату тәсілінің әр түріне
реакциясы өзгеше. (8.с.67)
Сонымен жоғарғы жүйке іс-әрекетінің әр типіне жүйке психикалық
процесстерінің қылықтағы, физиологиялық параметрлердегі қозғалғыштығына
индивидуалды көріністер сәйкес келеді. Жүйке іс-әрекеті типін темперамент
ерекшілігі ретінде қарау керек. И.П. Павлов бойынша темперамент жүйке іс-
әрекетінің қасиетін көрсететін адам қылығының импульсивті-динамикалық
жағының жалпы сипаты. Әр жоғарғы жүйке іс-әрекеті түріне темперамент типі
сәйкес келеді. (Холерик, Сангвиник, Мелонхолик, Флегматик)
Бірінші қозушы (холерик) типке тез әрі жеңіл қозу тән. Мұндай
балаларда жағымды рефлекстер оңай көрінеді және түрлі жағдайларда тұрақты
күйін сақтайды, тежеуші рефлекстер қиындықпен байқалады. Бұл тип аффектіге
бейім, жоғары қызығушылығымен және эмоционалдылығымен ерекшеленеді,
интенсивті іс-әрекет үнемі жеткілікті түрде реттеле бермейді.
Екінші типке (сангвиник) нерв жүйесі теңдік жағдайындағы адамдар жатады.
Мұндай балалар салмақты, күнтізбені орындайды, үлкендердің айтқанын
бұлжытпайды. Бұл типтегі балаларға өзге балалармен контактіге жеңіл, күшті
тең дәрежелі қозғалмалығы арқасында бір сабақтан екіншіге тез ауыса алады.
Оларға өз тілектестерін оңай қозғай мен тежеу тән.
Бала күшті, тең дәрежелі, шартты рефлекстер байыппен көрінеді, бірақ
тұрақты болып табылады.-бұл (фигмотик) ерекшілігін сипаттайды. Фигматик
балалардың барлық реакциясы онша нақты емес сипатқа ие, қатты күлмейді, жәй
(тыныш) жылайды, шапшаң әрекет етпейді. Мұндай бала қылығы тұрақты, оны
ашуландыру қиын, әдет-дағдылары ұзақ құрастырылады, бірақ бекем болады.
Флегматиктер өзгедерге, өзгерістерге жай үйренеді, яғни жаңа режимге,
балабақшаға бару.
Мелонхолик темпераменті немесе әлсіз жүйке жүйесі балалардың
әсершілдігінен байқалады. Бұл типтегі тұлғалардың жүйке жүйесі
ұзақтітіркендіргішке төзбейді, тез шаршайды. Күшті әсерлер мелонхоликте
жалғасты тежегіш реакция туғызады. Әсершіл, ұялшақ, шешім қабылдауға жлқ
мелонхолик тез қапаланады, болмашы уақиға уайымдайды.
И.П. Павлов зерттеулері әр түрлі темпераменті өз ерекшеліктеріне,
қайталанбас айырмашылықтарына ие екендігіне көрсетті.
Бала темпераменті баланың өзгелермен қарым-қатынасында көрінеді, соның
ішінде ішкі әлемінде, қылық реакцияларында. Осыдан барып А.Д. Кошелев
балаларды негізгі 3 топқа бөліп көрсетті.
Бірінші топ-бұл тепе-теңдік сақтай алмайтын, тек қозғыш балалар. Түрлі
ситуацияларда конфлектінің тууында құрдастарымен әрекетінен олардың
эмоциясы күшті эффективті көріністерде күш алады: ашу, қатты жылау, бұл
болмашы заттан тууы мүмкін. Эмоцияның тежеусіздігі, жағымсыз аффективті
жағдай ойынның бұзылуына, конфлектілерге, төбеліске әкеліп соғады.
Эмоционалды толыққамсыздық бұларда ситуативті және тұрақты жағымсыз
позицияның қалыптасуына әкелмейді. Бұл балалар кешірімшіл, керіс сөзге онша
мән бермейді.
Екінші топ-жеңіл тежелгіш балалар реніш, көңілі толмау олардың есінде
ұзақ сақталады, бірақ бұл топтағы балаларда жағымсыз эмоциялардың көрінуі
бірінші топқа қарағанда ұстамды. Балалар қатынасудан қалады. Бұл балалардың
эмоционалды толыққамсыздығы балабақшаға барғысы келмеуінен, оларға тәрбиеші
немесе балалардың қатынасының қанағаттанбауынан, балалардың көңілі
толмауынан көрінеді.
Баланың ішкі әлемнің кейбір ерекшіліктері қылықтың үшінші типіне әкеліп
соғуы мүмкін. Бұл топ балаларының негізгі бейнесі үлкен қорқыныш болып
табылады.
Ю. Змановский және Ю. Лукаянов сияқты ғалымдар эмоцияның денсаулыққа
теріс әсер мүмкіндігімен байланысты жүйке жүйесінің әлсіз күйіне зейін
аудару керек. Эмоционалды әсер өзге балаларға қарағанда жеңіл әрі көрнекі.
Ол стресті болуы мүмкін. Себебі жүйке жүйесі ұзақ кернеулікті ұстап тура
алмайды да, оның реттеуші ролі бұзылады.
Мектепке дейінгі жаста балалар күшті немесе әлсіз эмоционалды
реакциясымен ерекшелене бастайды, олар қуанышты және мелонхолиялы, бір-
беткей және шешімге келе алмайды. Темперамент ерекшілгін есепке алу
эмоционалды күйдің тұрақтылығын жаттықтыру керек болса, кейбірін тежеу
қажет болады.
Бала қылығында ауытқушылықты қалай байқауға болады, психикада ол немен
шартталады, не себептен өзгелерден гөрі аффектіге бейім?
Осы ерекшеліктерді біле отырып педагог аффект дамуы мен қылық бұзылысын
ескерту мақсатымен психкадағы ауытқушылықтарды көрсетуге мүмкіндік алады.
Осылайша, баланы дұрыс тәрбиелеуде жүйке іс-әрекетінің қозғалғыштығына
әсер етуге болады. Жеке тұлға дамуына жоғары жүйке іс-әрекеті типі үлкен
әсер етеді. 13. с. 54.
Бала эмоциясын тәрбиелеумен ерте жастан бастап, онда дені сау, жүйке
жүйесі кең, тұлғаның жақсы қалыптасуына қол жеткізуге болады.
1.2. Эмоционалды бұзылыстар сипаттамасы (қорқыныш,
мазасыздық, депрессия, агрессивтілік, бірбеткейлік).
Көптеген қалыпты балаларда қалыпты даму процесінің бөлігі болып
табылатын эмоционалды бұзылыстар кездеседі және бұл мазасыздық тудырады.
Бұдан басқа психикалық ауытқушылықтарға ұқсас қалыпты даму аспектілері бар.
Мысалы, 2 жасар балалар үшін анасымен ажырағындығы мазасыздық қалыпты
болса, ал мектепке дейінгі жастағы балалар үшін қараңғыдан, жануарлардан
қорқу қалыпты қалыпты болып табылады. Эмоционалды бұзылыс бір жағынан
қалыптан ауытқу, екінші жағынан әлеуметтік контактілердің бұзылуына
әкеледі.
А.Д. Кошелева мінез-құлықтарында қиындықтары бар балалармен жұмыс
жасап, эмоционалды бұзылыстарға мынадай анықтама берді. Эмоционалды бұзылыс-
бұл, ең алдымен түрлі жағдайларда тууы мүмкін, баланың теріс эмоционалды
өзіндік сезімі : яғни кез келген іс-әрекет түрінде сәтсіздік болуын
уайымдау.
Эмоционалды бұзылысы бар кейбір балалар өсе келе ересек невротикке
айналады. Мұндай жағдайларда оның мәселесі невротикалық не депрессивті
сипатқа иеленеді. Эмоционалды бұзылыстарға бейімдік белгілі бір дейгейде
генетикалық факторлар әсерінен шартталады, бірақ бұл әсер балаларда ауыр
және ұзақ сақталған эмоционалды бұзылыс кезінде күшейіп кетеді. Эмоционалды
бұзылыстардың тууына қоршаған ортаның тез әсер етуші стрессогенді әсері жиі
қатысты.
Американ психолог М. Раттер өзінің өмірінің көп бөлігін қиын
балалармен жұмысқа арнады. Нәтижесінде өзінің эмоционалды бұзылыстар
классификациясын ұсынды. Оның пікірінше оған стресс, қорқыныш, мазасыздық,
депрессияны жатқызуға болады.
Стресс- бұл күтпеген және кернеуші жағдай туғызатын эмоционалды күй.
Бұл күй ересек адамдарға тән және оларда жиі кездеседі. Ал балаларда өте
сирек кездеседі.
Қорқыныштар мен фобиялар кез келген даму сатысындағы балаларда
кездесуі мүмкін, бірақ оның жиілігі мектепке дейінгі жастағы балалар ішінде
жоғары. Бұл белгілі бір ситуация немесе обьектінің спецификалық қорқынышы
болуы мүмкін. Балалар ересектер секілді қорқынышты оңай жұқтырады және
фобиялар өзге жанұя мүшесінен меңгерілуі мүмкін. Бала қарым-қатынас
дағдысын нашар игерген адамды кездестіргенде тым мазасыздануы мүмкін.
Осыған орай бала кездейсоқ мазасыздықты бастан кешеді, бұл спецификалық
қорқыныштардың тууының шамасын жоғарылатады. Қорқыныштар баланың ересек
адамдармен жеке тұлғааралық қарым-қатынасына сенімсіздігінен пайда болуы
мүмкін. Егер анасының оны жақсы көретініне, қажет кезінде жанынан
табылатынына күдік байқатса, онда балада оған бірдеңе болғандай қорқыныш,
мазасыздық көрінуі мүмкін.
Баланың әрекет факторын, ерекшеліктерін есепке ала отырып және тиімді
әдістерді қолданып балаларда қорқыныш пен мазасыздықтың жойылуына қол
жеткізуге болады.
Қайғыру мен уайымдау, асқа тәбетінің болмауы, ұйқы қашу, әлеуметтік
конфлектілерден қашу, тітіргенгіштік, қызығушылықтың әлсіреуі мен
концептрацияға қабілеттілік, арызшылдық депрессивтік бұзылыстардың көрінісі
болып табылады.
Лангитюдті зерттеулер бойынша пубертант периодында эмоционалды
бұзылыстары бар балалар есейе келе депрессивті бұзылыстардың жеңіл варианты
кездеседі.
Балалардағы депрессивті бұзылыстар спецификалық ситуациялармен
байланысты, салмақ жоғалту және ағзадағы физиологиялық процесстер тежелуі
көп байқалмайды. Сонымен бірге қайғыру мен жеке бақытсыздық сезімі
симптомы балаларда бұзылыстардың қосымша бөлігі ретінде көрінеді.
Балаларда депрессивті күйдің пайда болуында генетикалық факторлар
маңызды роль ойнайды.
А.И. Захаров эмоционалды бұзылыстарға агрессивтілік пен бірбеткейлікті
жатқызады.
Қылық бұзылысы немесе әлеуметтік дезадаптация бұзылысы қылықтың
әлеуметтік формаларында көрінетін басты проблема болып табылатын күйді
айтады. Бұл формалар қаншалықты әртүрлі болмасын, олар үнемі төбелес,
айқайда көрінетін өзге балалармен қатынаста байқалады.. Бұл бұзылыстар көзі
жанұя қатынасында жатыр және баланы жықындарының толық қабылдамауымен
байланысты.
Агрессивті күйді М. Робинс, П. Скотт, Дженкинс сияқты шетел ғалымдары
зерттеді. Отандық ғалым Л. Цеханскийді де жатқызуға болады.
Кішкентай бала қылығындағы агрессивтілік оның ата-анасымен өзара
қатынасының шикілігін білдіреді. Балаға жанұяда көп көңіл бөлінбеуі мүмкін.
Үнемі мазасыз жүретін балаларда агрессивтілік тууы мүмкін.
Бірбеткейлік, қыңырлық-балалар кемшілігінің ең жиі кездесетінтүрі.
Оның варианты көп. Ол түрлі тәсілдерімен кездеседі: бір затты сұрау, жылау,
ыңылдау беру, тітіркендіргіштік т.б. Мұндай балалар есеп бермейді, талап
қойғыш және шыдамсыз, ашумен әрекет ететін, өз талаптары орындалмаса
жазалап қорқытатын ата-аналар да болады. Бұл бірбеткейліктің
жартышарларындағы функциялануға қатысты физиологиялық жағы да бар.
А.Д. Кошелев жалғастырған эмоционалды бұзылыстар классификациясы
аффект секілді бұзылыс түрін қосады.
Эмоционалды күйде адамға тән және кездейсоқ қылық ерекшеліктері
ашылады.
Барлық эмоционалды күйлер өтпелі сипатқа ие. Бірақ типті күйлер адамда
жиі кездеседі.
Осылайша, балалар эмоциясы жоғары қабылдағыштығамен ерекше.
Ересектерге қарағанда балалар кез келген сезімге түгел беріледі. Сол
себепті күшті эмоционалды уайымдаулар эмоционалды бұзылыстар туғызуға
қабілетті. Психикалық даму бұзылысының пайда болу себебі тек баланың өзіне
ғана байланысты емес. Көбінесе олар әлеуметтік орта мен жанұя әсерінен
анықталады.
1.3. Аффективті күйдің психологиялық сипаттамасы.
Балалардағы аффективті қылық себептері.
Б. Спиноза былай көрсетті : Аффектіні көркемдеу мен шектеудегі
адамзат әлсіздігін мен құлдық деп атаймын. Аффектіге бейім адам өз-өзін
игере алмайды, бірақ фортуна иелігінде болады және ол өз алдынан жақсылықты
байқаса да, жамандықтың соңына еріп кетердей әлсіз
Аффект және оның қылықты көріну жөніндегі сауалға А.Р. Лурия, Я.М.
Калашник, С.Л. Рубинштейн үлкен зейін қойды.
А.Н. Леонтьеев аффектіні сипаттай отырып, бұл жарылысты мінезді
ұмтылысты және тез ағымда өтетін эмоционалды процесс деп көрсетті.
Аффективті күй саналы іс-әрекеттің тежелуінде көрінеді. Аффект күйіндегі
әрекет, яғни аффективті әрекет толықтай адаммен реттелмейді. Эмоция мен
сезімнен гөрі аффектілер тез өтеді. 14.с.356
Балаларда және ересектерге көрінетін аффектілер ереже бойынша қалыпты
қылықтың уайымдасуына кедергі келтіреді. Олар ұзақ мерзімді есте күшті және
тұрақты іс қалдыруға қабілетті. Эмоционалды кернеулік аффектогенді
ситуациялардың көрінулері нәтижесінде жинала-жинала уақытында шығуға жол
ашылмаса шамадан тыс көбейіп кетуі мүмкін.
Көптеген ата-аналар мен педагогтар сезімтал, эмоционалды: эмоционалды
уайымдаулардың адекватсыз бағытынсыз балаларды тәрбиелейді. Мұндай
балаларды аффектілі дейді. Оларда тұрақты ауыр эмоционалды уайымдау мен
сонымен байланысты қылық формасы пайда болады.
О. Головко мектепке дейінгі жастағы аффективті балаларды зерттей
отырып, аффективті көріністер баланың өзін-өзі сүюі бөлінгенде, оның өз-
өзін бағалауы зерттелгенде көрінеді деп шешімге келді. Жағдай балаға қиын,
кофлектілі, шешімсіз көрінеді және нәтижесінде эмоционалды кернеулілік
пайда болады. 13.с.42
Аффект күйіндегі бала өз ісін саралай бермейді. Ол өз-өзін ұстай
алмайды, реакциясының алдын-ала болжай білмейді.
Аффектіге тепе-теңдікте емес, қозуы және тежелуі процесті балалар
бейім. Дегенмен Ю. Змановский әлсіз жүйке іс-әрекеті типіндегі балаларға
ерекше көңіл бөлу керек деп тапты. Себебі осы әлсіздіктен балалар ұзақ
кернеулікке төтеп бере алмайды.
Өте ерке, әрі эмоционалды тым бос тәрбиеленге балалар болмашы затқа
аффективті түрде жауап береді.
Аффект кезінде ерікті реттеуді көрсету қиын болады. Бірақ аффектінің
тууын алдын алуға болады. А.О. Макаренко аффект күйін басқару жөнінде айта
отырып, жағдайға, бала тұлғасына, жүйелік әсер әдісіне, эмоционалды әсер
нәтижелілігіне орай сыртқа ұмтылған эмоционалды реакцияны басу немесе оның
көрінуіне саналы түрде күшейте отырып жол ашу керек деп тапты.
Қиын балалардың мәнді бөлігі үшін талқандаушы эмоционалды
реакциямен аффективті қылық тән.
Беріс аффективті уайымдаулар оларға сәйкес қылық формасын
туғызады: ренжігіштік, бірбеткейлік, негативизм, тұйықтық, тежелу,
эмоционалды тұрақсыздық. Аффект күйіндегі баланы үлкендердің өтініші,
жекіруі, уәдесі алып шыға алмайды. Е.Е. Кравцов пен А.А. Нураханова
қылықтың негізгі бейнелерін ұсынды. 14.с.18
Аффективті балалардың негізгі қылықтары:
- белгілі бір ситуацияда не істерін білмей, тұйықталып қалады, жылайды;
- ұйықтай алмайды, ұйықтар алдында қорқынышты сезінеді;
- зейінін ауыстыра алмайды, ол бір ситуация әсерінен болады;
- қандайда бір ұжымдық ойынға, сабаққа еніп кете алмайды;
- барлық немесе кей жануарлардан қорқады;
- үйін сағынады, мазасы кетеді, жақындарынан алыстағанда жылайды;
- бір затты таңдай алмайды, бәрін алғасы келеді;
- жиі жылайды, еденге құлайды, аяғын сермейді, ұрады, қысқа мерзімді
истерикалық күйге енуі мүмкін;
- қорқады, бірақ демін ішіне тартып қорқынышты тыңдайды;
Аффективті қылықты балалар нақты бір ситуацияға тәуелді болады. Бала
одан еш шыға алмайды. Мұндай балалар өз қорқыныштарын еш қауіпсіз
ситуациялардан рефлекторлы күйде бастан кешеді. Ересек адам ситуацияны
тоқтатса да, бала ұзақ уақыт одан шыға алмайды. Аффективті реакциялы балаға
тән белгі олардың қылықтарынан еріктіліктің төмен деңгейі.
Аффективті қылық бала тұлғасында таным және сезімтал сфера көрінісінің
бөлінуімен байланысты. Л.С. Выготский көрсеткендей аффект пен интеллект
бірлігінде мұндай балаларда қылықты бақылауға көмектесетін белгілі бір
білім деңгейі бұзылады, бұл балаларда шешуші белгі болмайды.
Эмоционалды бұзылыстың болуы және бала қылығындағы сәйкес қиындықтар
көбінесе психикалық ауру емес, қалыпты психикалық дамудан ауытқу болып
табылады.
Психологиялық қызмет аймағында жұмыс жасайтын америкалық практик
психологтар бала қылығындағы жағымсыз көріністерді жою ең алдымен оған
әсерлі болады деген шешімге келді. Мұндай балалар жақсы нәтиже алу
мақсатында мектепке дейінгі жаста өткізілетін қазіргі таңдауға
педагогикалық коррекцияға мұқтаж.
Осылайша, аффективті уайымдаулар мен қылықтың аффективті формасын ұзақ
сақтау мінездің тұрақты сипатына айналуы болуы мүмкін. Педагогтар мен ата-
аналар қылықтың аффективті формасы дамуын уақытында ескерту мақсатымен
мұндай қылықтың себебін ашып көрсетуі керек.
1.4. Балаларда аффективті бұзылыстардың қалыптасуындағы
жанұяның ролі мен жанұялық сәтсіздіктің әсері.
Баланың эмоционалды уайымдау себебін шығару тапсырмасы қарапайым
болуы мүмкін, себебі жиі уайымдау, себепсіз, пәнсіз, мотивсіз болып көрінуі
ықтимал. Десекте кез келген зат балалардағы уайым көзі бола алады. Бірақ
бұл уайымдаулар балалардағы құрылатын мотивтер мен құндылықтар шеңберіне
бұл заттың енуі не енбеуіне қарай түрлі болады. Баланың эмоционалды қатынас
обьектісі адамдар (үлкен не кіші) заттар, образдар идеясы немесе көрініс,
әрекет болуы мүмкін.
Аффективті қылық себептері: балабақшада бала күйіне қанағаттанбау,
қоршаған ортамен баланың өзара қатынасына қанағаттанбау, орталық жүйке
жүйесінің ерекшелігі.
Бала эмоциясын тәрбиелеу мен дамытуда жанұяның ролі ерекше. Кей
жағдайларда балада аффективті қылықтың пайда болуына жанұя себепші болып
жатады.
Кішкене сәбидің өміріндегі физикалық, психикалық және тәрбиелік дамуы
жанұядан басталады.
Жанұяда бала ерте жасынан бастап өзіне және айналадағы адамдарға
беген алғашқы қатынас образын меңгереді. Үлкендерге еліктей отырып, бала
эмоционалды депрессия тілін меңгеріп, өзіне жақын адамдардың эмоционалды
күйін сезінуге үйренеді, қылық нормасы мен ережесі, адамдардың бір-біріне
қатынасы туралы ойы қалыптасады.
Жанұядағы өзара түсіністік атмосферасы, ата-ананың педагогикалық
білімі баланың әлеуметтік және өнегелік қасиеттерінің дамуына жағымды әсер
етеді. Жанұя өзіне тән психологиялық климаты арқылы (оның мүшелерінің жалпы
эмоционалды көңіл-күйлері) баланың эмоционалды өзіндік сезіміне шешуші әсер
қалдарады, яғни баланың қоршаған іс-әрекетке, адамдарға, өзіне қалай
қатынас жасайтындығына тән белгілі бір психикалық күй.
Баланың өз жақындарымен әрекет ерекшелігі, баладан алған белгілі
олардың жауап деңгейі және оның қажеттіліктерінің қанағаттануы адамдармен
қарым-қатынасындағы осы жылдары жиналған оның мінезін анықтайды.
Эмоционалды байланыс және тәуелділік қатынасының ролі баланың тек ерте
даму жасында ғана маңызды емес. Жанұядағы қатынас баланың жас кезіндегі
периодында да, кейінгі өмірінде де байқалып отырады.
Балалар адамдардың, соның ішінде тығыз байланыстағы адамдардың
қылықтарын үйренуге ұмтылды. Олар ата-аналарының тәрбиешісінің,
таныстарының жестикуляция, жүріс-тұрыс, сөйлеу мәнері ерекшеліктерін оңай
меңгереді. Стрессті игеру тәсілі балаға таныс ата-ана қылығымен анықталады.
Егер олар қиындықтарға пассивті қашу не адекватсыз агрессия жолымен әсер
білдірсе, бала да аналогиялық ситуацияларды осы тұрғыдан әрекет ететін
болады.
Ата-ана баланың қылығына, оның қылығындағы белгілі бір қылық типін
кеңейту немесе талқылау, жазалау немесе еріктік бере отырып әсер етеді.
Ерте балалық шақта бала қандай әрекет жасарын ата-анадан үйренеді. Мұндай
үйретуде бала ата-ананың сөздік қорын қабылдап, ата-анасының реакциясын
өзінің түрлі әрекеттерінде бақылайды. Ол біртіндеп мақтау есту үшін не
істеу керектігін түсіне бастайды.
Өз балаларын тәрбиелеуде ата-аналар алдына қоятын мақсаттары әр түрлі
болады. Оларды ұлттық, мәдени және әлеуметтік тұрғыда ажыратып көрсетуге
болады. Қылықтың қандай да бір түрінің құрылуын анықтаудағы ерекшеліктер.
Әлеуметтанушылар жанұяның тең типтерін бөліп көрсетеді: гормонды,
құлдыраушы, ажыраған, толық емес. Толық бірақ деструктивті, үнемі ұрыс
болатын жанұялар да кездеседі.
Психологтар мен психиатрлардың пікірінше сәтсіз жанұя – бұл біріншіден
тәрбие дефектісі бар жанұя. Жиі кездесетін тәрбиенің түрлі дефектілер бар.
Мысалы, гипоропека немесе гиперпротекция. Ол жабық не ашық болуы мүмкін.
Гиперопекада бала өзіндік жекелік болып көрінбейді, өзін шешімшіл түрде
ұстай алмайды.
В.Леви зерттеулері гиперопека жағдайында тәрбиеленген балалар өзге
балалармен қарым қатынаста қиындыққа ұшырайды деп шешті.
Гиперопека жанұясында ол ата-ананың баланы дүниеге әкелудегі
қиындығынан өз баласына деген өшпенділік қатынас ретінде көрінеді.
Гиперопека жағдайында тәрбиеленген балалар кішкене кездерінде өміріне
қауіпті аурулармен ауруы мүмкін.
Хьюитт және Дженкинс өз зерттеулерінде ата-ана тарапынан қатты
шектеугеұшыраған балалар ауыр күйге невротикалық күйде жиі болатынын
байқаған.
Балалар қылығының қысқа уақытты бұзылыс себептері ата-анасынан ажырау
кезіндегі белгілі бір уайымдау типі болып табылады. Кей жағдайларда ажырау
кешкене бала үшін стрессогенді ситуация болып келеді. Ажырау уайымы бала
барлық жанұясымен бірден ажырағанда, таныс емес ортаға тап болғанда қатты
байқалады. Бала үшін стрессогенді пайда болу себебі жақын адамына
тәуелділігін көрсету мүмкіндігінен айырылу болып табылады.
Кіші інісі мен сіңлісінің дүниеге келуі стресс себебіне айналуы
мүмкін. Қиындықтар жаңа сәбиге қатысты қызғаныш түрінде анасына қатысты
агрессия түрінде көрінуі мүмкін.
Раттер өз жұмыстарында жанұя құлдырауы, асоциолды қылық, эмоционалды
бұзылыс арасында коррелляция бар екенін көрсетті.
Жанұяның құлдырауы мен дисгармония бала қылығындағы бұзылыстарға
әкеледі.
Қазіргі таңда ана мен сәби ғана бар некесіз жанұялар кең таралған.
Мұндай жанұяларда тәрбиеленген балалар жүйесі әлсіз, жарақатшыл, сезімтал,
комплексті болып табылады.
М. Раттер зерттеулерінде эмоционалды қиындықты немесе қылық
проблемалы балалар хроникалық депрессивті немесе жүйке аурулары бар ата-
аналарды жиі кездесітіндігі айтылған. Ереже бойынша неврозбен ауыратын ата-
аналар эмоционалды ауытқушылығы бар балаларды дүниеге әкелсе, ал жеке
ауытқушылығы бар ата-аналарға агрессивті қылықты балалы болады.
Ата-ананың психикалық ауытқушылықтар жанұя өміріне тікелей әсер етеді.
Депрессиямен ауыратын ата-ана тітіркенгіш болып келеді. Ата-ана мазасыздығы
мен қорқынышы олардың балаларына бірдеме болып қала ма деп уайымдауынан
балалар ойынын шектеуге себепші болады.
Еліктеу және идентификация процесінің әсері күшті болады. Қорқыныш
және фобияда әке не ана осы қорқыныштарын балаға оңай бере алады. Әкесі
не анасы стресс ситуациясында ипохондриялық арыздануға жүгінсе, бала да
осыған үйренеді.
Зерттеу көмегімен ата-ананың криминалды сипатты жанұяларда ұрыс
жиілігі жоғары болып, нәтижесінде сәтсіз жанұя өмірі мен конфликт
балалардағы бұзылыстарға себепші екендігі анықталды. Ата-ананың
келіспеушілігі балаларда, соның ішінде ер балаларда қылық бұзылысы пайда
болуына әсері күшті атмосфераға туғызады.
Психологтар агрессивті қылық имитациясы балаларда агрессивті қылықтың
дамуына себеп болатынын эксперименталды тұрғыда дәлелдеп берді.
Сонымен жанұялық конфликт, махаббаттың әлсіздігі, ата-ананың біреуінің
дүние салуы, ата-ана қатаңдығы – бұл бала психикасын жарақаттайтын жағдай
және қылық бұзылысының қалыптасуына себепкер болып табылады. Бұл білімдер
эмлционалды бұзылысы бар балаларға уақытында шынайы әрі тиімді көмек
көрсетуде маңызды. Байқалған ауытқушылық негізгі туралы көрініс болуы
керек.
Сонымен, мектепке дейінгі жаста жүйкепсихикалық, эмоционалды
бұзылыстар өте жиі кездеседі. Бұл бұзылыстар балалардың өзіне және
айналасына жағымсыздық туғызады.
Эмоционалды сферамен белгілі бір деңгейде қозғалыстар, тұтығулар т.б.
байланысты. Олардың пайда болуында қате тәрбие, жарақаттаушы ситуация және
де темперамент ерекшелігі маңызды рольге ие. Практикада балада эмоционалды
бұзылысы бар ма, немесе қылық мәселесі тәрбие қателігі мен мінез ерекшілігі
арқылы түсіндіру, түсіндірілмеуін анықтау қиынға соғады.
Өміріміздің тұрақсыздығы, жанұядағы бала тәрбиесінің көптеген
әлеуметтік тежелуі, бала өмірінде өтіп жатқан ортаның жағымсыз жағдайы –
мектепке дейінгі жастағы бала қылығында ауытқушылықтардың көрінуіне ықпал
етуші факторлар. Ата-аналардың маңызды міндеті балаларды балалық
қуанышынан айырмай, оның мінезі қалыптасуы мен дамуына максималды жағымды
жағдай жасау болып табылады.
2. Мектепке дейінгі жастағы балалардың аффективті қылығын
эксперименталды психологиялық зерттеу.
2.1. Зерттеу процедурасы мен әдістері.
Эксперименталды- психологиялық зерттеу жүргізу үшін келесідей болжам
жасалды. Ата-аналармен жасалған мерекелік шара кешені баланың эмоционалды
күйі мен аффективті қылық формасын жойып, қалыпқа келтіру әсер етеді.
Мұны дәлелдеу үшін мектепке дейінгі жастағы баланың аффективті
қылығын зерттеу, бала қылығындағы бұзылыс себебі мен механизмдерін шығару
мақсатында, осы білімдерді практикалық жұмыстарда балалардағы бұзылыстар
көрінуін ескерту үшін өңделіп шығарды.
Зерттеу жұмысының нәтижесіне өту үшін оның өту жағдайын суреттеу
керек.
№48 мектепте мектепке дейінгі базада зерттеу өтті. Жұмыс үлкен топ
балаларымен жүргізілді, оған 6-7 жас аралығындағы 40 бала қатысты.
Зерттеу 3 этаптан тұрады-диагностикалау, коррекциялау және бақылау.
Диагностикалау этабының мақсаты мектепке дейінгі жастағы аффектілі
қылықты балаларды табу, аффективті қылық формасының пайда болуына әсер
ететін негізгі себептерді анықтау.
Осы эксперимент этабында келесідей міндеттер шешілді:
1. Е.Е. Кравцова, А.А. Нураханов, В.В. Степанов жұмыстарына сүйеніп,
аффективті қылық формасындағы балаларды анықтау.
2. Аффект себебі мен оның пайда болуындағы жанұя ролін анықтау.
3. Қылық типі бойынша балаларды топтарға бөлу.
Қойылған міндеттерді шешу үшін келесідей әдістер қолданылады:
1. Аффективті қылық формасындағы балаларды анықтау мақсатымен күні бойы
мектепке дейінгі жастағы балаларды бақылау.
2. Балаларға деген ата-ана қатынасын, аффект пайда болу себебін анықтау
үшін аффективті қылық формасымен ерекшеленетін балаларды, ата-аналарды
анкеталау.
3. Баланың жанұялық эмоционалды сәтсіздігі анықтау мақсатымен жанұя
суреті тесті.
4. Ата-ана қатынасының сауалнама тесті. (В.Я. Варга, В.В. Столин).
А.Д. Кошелева, О. Головко, Е.Е. Кравцов, А.А. Нураханов, В.В. Степанов
зерттеулерін талдау арқылы үлкен мектепке дейінгі жастағы балаларда
аффектіні анықтауға көмектесетін критерилер бөлініп шығарылды.
Балаларды зерттеуде келесі критерийлер қолданылды:
1. Нақты ситуацияға баланың тәуелділігі өз зейінін ауыстыра алмау.
2. Ерік қылығының төмен деңгейі.
- қорықса да демін ішіне тартып қорқынышты тыңдау.
3. Құрдастарымен қатынасуда және әрекетжасауда қиындық сезіну, қандай дабір
ұжымдық сабаққа ене алмау.
4. Жоғары эмоционалды сезімталдылық, үйін сағыну, мазасы кету, жақындарынан
ажыраудажылау.
5. Белгілі бір жағдайда жылайды, тұйықталып қалады.
6. Қорқыныш көрсету, барлық немесе кей жануардан қорқу.
7. Жиі жылайды, еденге құлайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz