Мемлекеттердің кұқық мирасқорлығының процесін сипаттайтын құқықтық аспектілерін ғылыми түсінуі
Кіріспе
Құқық - уақыт екені белгілі. Мемлекеттер пайда болып, жоқ болады,
өкіметте өлі заңдардың қағаз қауызын қалдырып, келіп, кетіп жатыр,
бірақ кызығушылықтарын дереу әбігерінің және саяси кұмарлықтардың
осынан Құқық деп аталатын, шындық пен әділетті жандандырылған бұлағы
өзіне бұлжытпай жол салуда. Үлгі мен қателіктер, кездейсоқ олжалар
мен бакытты нұрландырулардың шексіз тізбегі құқық негіздері және
заңдардың игітимділіктің кепілі болатын шынайы құндылықтарды
көрсетті. Бүл мемлекеттердің ырымшыл теңдіктің, халықаралық
таластардың тату жолмсн шешудің адам құкықтарын жалпылама сыйлаудың,
халықтардың және ұлттардың коғамдағы орнын белгілеудің, халықаралық
міндеттерді адал ниетпен орындаудың, мемлекеттердің құқық.
мирасқорылығының қағидалары.
Қоғамға бұл ақиқаттарды ұғыну қиынға және ұзақка түсті және
бүгінгі таңда олар халықаралық құқықпен белгіленген құқықтық
нормалардың белгілі бір жиынтығында бекітілген. Қазіргі таңда бұл
кағидалар 2 функцияны атқарады: белгілі бір нормативті шектемелер
қойып. халықаралық қатынастардың нығаюына ықпал етеді және де
халықаралык қатынастардың тәрбиесінде пайда болған жаңалықтарды
бекітіп, олардың дамуына ықпал етеді.
Халықаралық кұқық, құқықтық жүйенің негізгі бөлігі бола тұрып,
кұқықтың басқа салаларымен бірге жалпы экономикалық негізге,
әлеуметтік мәнге, бағыттылыққа, қамтамасыз етуіне ие.
Құқықтың барлық салаларына тән талпылығына карағанда. халықаралық
құқық, оны ерекше салаға бөліп шығаратын, өзгеше белгілермен
сипатталады. Халықаралық құқықтың ерекшелігі, халықаралық
қатынастарда мемлекеттік үстіндегі мәжбүрлеу механизмдердің жоқ
болуында жатыр. Қажетілік кезінде мемлекеттер өздері ұжымды, түрде
халықаралық құқық тәртібін қолдауын қамтамасыз етеді.
Заң ғылымындағы халықаралық құқықтың мәнінің киыншылығына М.М.
Аваков, Я. Броуили, А.П. Бутенко, К.С. Гаджиев, А.А. Есаян, Н.В.
Захарова, О Коннел, М.И. Шилбод, М.А. Сарсенбаев және т.б.
ғылымдардың еңбектері арналған.
Бірақ кұкықтың мәнін зерттеу, С.С. Алексеевтің әділ байкауы
бойынша, кұкықты (соның ішінде халыкаралык - мысалы біздің) және оның
заңдылықтарын білуде, шешуші, бастапкы, бірак, жалғыз емес соты
ретінде көрсетеді. Келесі маңызды сатыны құқықтың кұрылымын зерттеу
кұрайды -кұқыктың қатынастар және заңды нормалар, бұл өз бетінше
кұкыкты реттеу механизмінің толық және жан-жақты талдауды камтамасыз
етеді.
Өзімнің дипломды зерттеуімде, заңмен бекітілген ережелер мен
халықаралык кұкыктың мәні жөніндегі қазіргі заман концепцияларының
негізгі жақтарына сүйене отырып, мен мемлекеттердің кұкык
мирасқорлығының қиыншылықтарын және оның халықаралык кұқыктың негізгі
қағидаларымен катынасын қарастырып көремін.
Негізгі көңілді мемлекеттердің кұкық мирасқорлығы жөніндегі
сұрақтарға бөлу, бұл сұрақтардың халыкаралық тәжірибе және теория
үшін маңызымен және сонымен катар құқык мирасқорлык. қиыншылығы саяси
-құқықтық әдебиетте арнайы зерттеудің пәні болмағанымен сипатталады.
Бұл зерттеуді мемлекеттердің кұқық мирасқорлық процесінің
құкықтык мәнін түсіну аркылы белгіленген қиыншылықты шешу әрекеті
ретінде қарастыруға болады.
Зерттеудің кағидалы ережесі, жалпы халықаралық құқыктың
объектінің бөлігі ретінде сипатталатын, мемлекеттердің кұкық
мираскорлық қиыншылығына шығу жолы болып табылады.
Қиыншылықтың осындай көрінісі дипломдық зерттеу тақырыбынын
таңдауын аныктады. Халықаралық кұқық және мемлекеттердің кұкық
мирасқорлығы
Зерттеу мақсаты: мемлекеттердің кұқық мирасқорлығының процесін
сипаттайтын құқықтық аспектілерін ғылыми түсінуі
Зерттеу объектісі: халықаралық құқық нормаларымен реттелетін,
мемлекеттердің кұқық мирасқорлығының процесі.
Зерттеу пәні: мемлекеттердің кұкық мирасқорлық процесінін
нормативті- кұқыктық негізі.
Зерттеу мақсатына келгенде, келесі талаптар анықталады:
1) мемлекеттердің кұкык мирасқорлық қиыншылығының теоретикалық-
әдістемелік негіздерін суреттеу.
2) Мемлекеттердің құкык мирасқорлығы түсініктің мәнін аныктау.
3) Мемлекеттердің кұкык мираскорлығы және келісімді кұкыктың қатынасын
негіздеу. дәлелдеу.
4) Мемлекеттердің кұкык мираскорлығының пәнін және объектісін сипаттау.
5) Мемлекеттердің кұкық мирасқорлығымен байланысты накты кұкықтық
сұрақтарды талдау.
Зерттеуді әдістемелік және теоретикалық негізін пәнаралық
мемлекет және кұкық теориясы, құкықтың жалпы теориясы, халықаралык
кұкык құрады.
Зерттеудің қайнар көздері болып, халықаралық кұқыктың қиыншылығы
жөніндегі ғылыми еңбектер, нормативті кұжаттар, халықаралық
конвенциялар және т.б. табылды.
* Монографиялық (заңы және саяси әдебиетінің теориялық талдауы.
нормативті құжаттардың контент - талдауы);
* прогностикалық (тәуелсіз сипаттамалар, сарапшы бағалаушы);
• праксиметриялық (әлем тәжірибесін талдау) зерттеуді ғылыми
жаңалығы:
• мемлекеттердің кұқық мирасқорлық қиыншылығының кешенді амалдың
қажеттілігі негізделген;
Тәжірибелік маңыздылығы;
• заңмен бекітілген мемлекеттердің кұқық мирасқорлығының
шарттарын әлемдік құқық тәртібін және заңдылығын нығаюына толығымен
жұмыс істеу үшін, әдістер кешенін жасауға мүмкіндік беретін
нормативті-құқықтық базасының талдауы көрсетілген.
I тарау. Мемлекеттердің құқық мирасқорлық қиыншылығының теориялық
негіздері
I 1. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығы халықаралық құқықтық
қиыншылығы ретінде
Тарихта, бір мемлекет екі немесе одан да көпке бөлінген кезде.
екі немесе одан да көп мемлекеттер жаңа бір мемлекет болып біріккен
кезде, мемлекет территориясында жаңа бір мемлекет пайда болған кезде,
бір мемлекет басқа бір мемлекеттің қүрамына кірген кезде, бір
мемлекет территорясының бір бөлігі басқа мемлекетке өткен кезде
жағдайлар болды. Бүл жағдайларынын барлығында халыкдралык.
міндеттемелерге өзгерістердің ықпалы жөнінде, меншіктін тағдыры
жөнінде, немесе баскаша айткднда, қүқық мирасқорлығы жөнінде сүрақтар
туады.
Мемлекеттердің қүқық мирасқорлық қиыншылыгы әр кашанда
күрделілердің бірі болды, және көп жағдайда, шешілмеген.
Қүқық мирасқорлығының көптеген жағдайларын қарастырган кезде,
мемлекеттердің ортак ережелерді үстамаған жағдайларды байкауға
болмайды, барлығы нақты шарттар есебімен шенелген. Кей кездері
мемлекеттердің қүқык, мирасқорлығының түпкі аспектілері жөніндегі
ойлары бір жерден шықпайды. Сонымен екінші дүниежүзілік согыстан
кейін ГФР өкіметі гермондық рейх қүқық субъектісі ретінде және
тарихи - саяси нақтылық ретінде өмір сүруді ешқашан жоқтатпаған деп
есептеген. Осының айырмашылығында басқа өкіметтер соның ішінде кеңес
өкіметі де, соғыс нәтижесінде гермондық рейх өзінің өмір сүруін
тоқтатқан, ол ГФР бүрынғы Германияның қүкық мираскорлығының бірі
болған деген ойды үстаған, және де бүл мысал тарихта жалғыз емес.
Қазіргі заман дәуіріндегі қүқык мираскорлығының жаңа сүрактары
пайда болды және олар не халықаралық қүкық теориясыменде. не
халыкаралық катынастардың тәжірибесінде бүрын болмаған.
Соңғы онжылдыкта күкық мирасқорлығы мәселесіне бірнеше
монографиялар, біркатар макалалар арналған, бірак күкық
мираскорлығының көптеген сүрактары, оның ішінде негіз калаушы
мағынаған ие мәселелер әлі күнге дейін шешілмеген. Халыкаралык. күкык
Комиссиясымен осы маңызды және күрделі мәселені зерттеу жөніндегі
үлкен жүмыс істелінді. 1686 ж (XVI) Бас Ассамблеяның шешіміне
(революция) сәйкес Комиссия мыс бағдарламасына Мемлекеттер мен
үкіметтердің күқық мираскорлығы атты тақырыпты енгізу туралы шешім
кабылданды. Осы сессияда комиссия мәселесінің маңыздылығы, оған
енетін сүрақтар шеңбері, оны зерделеу әдістері мен қүжаттамаларды алу
тәсілдері жөнінде үсыныстарды дайындау мәселесі тапсырылған,
мемлекеттер мен үкіметтедің мирасқорлығы жөніндегі шағын комитетті
үйымдастыруы.
Шағын комитеттің отырысы 1963 ж. қаңтарында Женевада өтті. Жүмыс
аяқталмағанда шағын комитет баяндама жасады. Бүл баяндама Бас
Ассамблеяның халыкаралық қүқық жөніндегі комиссиясы жасаған,
комиссиясының он бесінші сессиясының жүмысы туралы баяндамасының бір
қосымшасын күрады. Содан кейін Мемлекеттер мен үкіметтердің қүкык
мирасқорлығы тақырыбын комиссия өзінің он тоғызыншы сессиясы (1967ж)
жүмысының күн тәртібіне енгізді.
Бүл сессияда комиссия арнайы екі баяндаушыларды бекітті: Келісім
шарттарға қатысты күкық мирасқорлығы деген тақырып бойынша X. Уолдок
(Англия) және Келісім шарттардан баска кайнар көздерден шығатын
қүкық пен міндеттемелердің қүқық мираскорлығына катысты1 деген
тақырып бойынша М. Беджауи (Алжар).
X. Уолдоком бас баяндама үсынылған. Олар комиссиясымен: бірінші
баяндама - 1969 жылы, екінші және үшінші - 1970 жылы, төртінші және
бесінші 1972 жылы карастырлды. Баяндамаға қүкық мираскорлығы жөнінде
бір катар баптардың жобалары енгізілген.
М. Беджауи бес баяндама үсынған. Олардьщ екеуі комиссиямен
карастырылған: біріншісі 1968 жылы, екіншісі - 1969 жылы. 1972 жылгы
сессияда коммиссия алғашқы окуда күкық мираскорлығы жөніндегі
баптардын жобаларын бекітті.1
1. Дурденевский В.Н. Главные правовые вопросы при образовании
нового государства, Вопросы тсории и практики международного права.
М.. 1959. с. 28
Комиссияның шешімі бойынша БҰҰ Хатшылығының күкыктык сұрактар
жөніндегі Басқармасының кодификация бөлімімен халыкаралык және үлттық
соттардың қүкык мирасқорлық істерін шешу жөніндегі мемлекеттердің
тәжірибесі туралы материалдар және күкык мираскорлығының шартка
қатысты сүрақты комиссиямен зерттеуге жататын баска да мағлүматтар
дайындалды.
Қүқык мираскорлығының қиыншылығын зерттеу жөнінде Халыкаралык
күкық Ассоциациямен біркатар жүмыстар атқарылды. Бүл атқарылған
жүмыстың күндылығы - күкық мирасқорлық саласындағы мемлекеттердін
тәжірибесіне жататын, үлкен материалды жинақтау және жүйелендіруде
жатыр.1
1. Дурденевский В.Н. Главные правовые вопросы при образовании
нового государства, Вопросы теории и практики международного права.
М.,1959.с.28.
1961 жылы Халыкаралық күкык Ассоциациясы Шарт және ізбасарлардын
кейбір міндеттемелеріне қатысты жана мемлекеттердін күкық
мирасқорлығы деген қиыншылығын зерттеу үшін 14 мүшеден түратын
комитет күрды. (Төрағасы Ш. Руссо). Комитетің баяндамасы (баяндаүшы
О. Коннелл), 1966 жылы Хельсинкиде өткен, Ассоциациянын 52
конференциясында талданды.1
Сонымен қатар Комитет, 1968 жылы Буэнос-Айресте өткен
Ассоциацияның 53 конференциясында талданған баяндаманы көрсеттг. 1965
жылы Халықаралык күқық Ассоциациясы Тәуелсіздіктің шарттарына
ықпалы деген үлкен жүмысты басып шығарады.2
Өзінің 15 сессиясында Комиссия мемлекеттердің қүкык
мирасқорлығы жәніндегі сүрағын зерттеуге берілген приоритет, өте
орынды екенін мойындады және жүмыстың қазіргі кезеңінде тақырып үсті
қылып үкіметтердің қүқык, мирасқорлық мәселесін тек мемлекеттердің
күқык мирасқорлығын зерттеуге қажетті дәрежеде талдау қажет деп
шешті3.
Мемлекеттердің күкык миарскорлығының киыншылықтарын талдау
саласында келесі маңызды кадамы дипломатиялык конвенциямен
бекітілген. 1978 жылғы мемлекеттердің күкык мираскорлығының
шарттарына катысы жөніндегі Вена конвенциясы және 1983 жылғы
мемлекеттердің күкык мирасқорлығының мемлекеттік меншік, мемлекеттік
мүрағаттар, және мемлекеттік карыздар жөніндегі Вена конвенциясы.
1 “The Int. Low Association” Report of the Fifti-second Conference
held at HelsinkiPrinted in Great Britain 1967.
2 “The Int. Low Association” Report of the Fifti-second Conference
held at Buenos Aires Printed in Great Britain 1969.
3 “The Effekt of Treaties A Handbook Under the Auspices of the
International Low Association” .
Мемлекеттердің күкык миарскорлығының киыншылықтарын талдау
саласында келесі маңызды кадамы дипломатиялык конвенциямен
бекітілген. 1978 жылғы мемлекеттердің күкык мираскорлығының
шарттарына катысы жөніндегі Вена конвенциясы және 1983 жылғы
мемлекеттердің күкык мирасқорлығының мемлекеттік меншік, мемлекеттік
мүрағаттар, және мемлекеттік карыздар жөніндегі Вена конвенциясы.
Екі конвенцияда катаң шектерді орындауға аса сақтылыкпен қарайды.
Олар еркін келісім, адалдық және pakta sunt servanda принцптеріне
негізделген. Бірінші орынға нақты ережелерге емес, адалдыклың жалпы
принциптеріне тәуелді, еркін келісім қойылды. Сонымен қатар
халыкдралық міндеттемелер сыйлануы керек.
Конвенцияға халыкаралық күкыкка сай орындалатын күкык мирасқорлық
күқыққа сай жағдайларының қатысы бар.
БҰҰ қамқорлығында бекітілген, қүқық мирасқорлық жөніндегі осы екі
конвенция бірнеше мемлекеттермен ратификациланған және олар жакын
болашақта күшіне енуі мүмкін емес сияқты. Осыған менің көз қарасым
жеткілікті біртәрізді тәжірибенің жок болуымен жөне көптеген
мемлекеттердің өздері күқык мирасқорлық сүрақтары бойынша нақты
ережелермен байланыстыруды қаламауымен түсіндіріледі. Көрсетілген
ережелерге қарамастан, бүл конвенциялар бүгінгі күнге карастырылған
салада аса абыройлы акттар болып табылады және күқық мираскорлык
сүрақтарын шешу үшін жалпы бағдарларды мазмүндайды.
1.2. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығы түсінігінің құқтық мәні
Қазіргі заман ғылыми қазіргі заманның халықаралык күкыктык
манызды күрамдастардың бірі - мемлекеттердің күкык мираскорлығы
жөнінде маңызды білім кешеніне ие. Ғылымдағы көптеген
пікірталастардан кейін заңның барлық салалардың өкілдерімен осы
күбылыстың ерекшелігі және онын қүкықтык реттеуінің қажеттілігі
мойындалды.
Мемлекеттердің күкык мирасқорлығы түсінігінің маңызды теориялык
және әдістемелік мәні бір мемлекетпен басқа мемлекеттің орнын баскан
жағдайда міндеттемелер мен қүкықтардың ауысуын халыкаралык күкык
жүйесінде реттеу маңызды деп есептеуге негіз береді.
Мемлекеттердің қүқык мирасқорлығы термині, адамға мүра бойынша.
барлық меншіктік күкықтардың жиынтығы - толық немесе эмбебап
мирасқорлығы өткен кезде сақталатын күкық субъектіліктің
мирасқорлығы бар, мемлекет ішіндегі қүкықпен үксастығына қарамастан,
пайдалануға енді1.
Бүл қиыншылықтың аспектісі Дж. Браерли (жүмыстарында,
еңбектерінде) қарастырлады. Дж. Браерлидің ойынша қүкык мирасқорлык
сөзінің лексикалық мағынасы берілетін түсініктің мазмүнын
анықтамайды. Түсінікті анықтаған кезде, автордың пікірі бойынша, ең
алдымем қиыншылықтың ерекшелігі және халықаралық қүқыктың оған деген
катысы қабылдануы тиіс. Халықаралық күкық қүқық мирасқорлықты өзінің
реттеу саласынан шығармайды және қабылдағыш мемлекеттің қарастырылуын
қалдырмайды. Сондықтан, Мемлекеттердің күқык. миарсқорлығы
түсінігін анықтағанда алысу деген сөзді қолданған дүрыс.
Үқсас жағдай, қүқык мирасқорлықтың, бір мемлекеттен екінші
мемлекетке қүқықтар мен міндеттер мен ауысуы анықтамасымен
1 Броуили Я. Международное право. Пер.С.англ. М.. 1997 с. 373
орын алып отыр. Көрініп түрғандай, бүл анықтама (қүқық
мирасқорлық) сөздің лексикалық мағынасына сай келмейді, бірак
қиыншылықтың фактілік мәнінін көрсетеді. Мемлекеттердің күкык
мирасқорлығы термині көрсететін түсініктің анықтамасы үшін сәтті
емес. Бүл көптеген галымдар мен әділді түрде байқалады. Терминнің
сынға түсуі, ейткені ол кері мағыналы және толық емес болғандыктан.
Сонымен катар термин кейбір галымдар мен сыналады, өйткені олардың
ойынша оның жеке күкықпен үқсастығы бар. Браерни былай деп жазды
Мирасқорлық ең алдымен жеке күкықтың қағидасы және мемлекеттің
қырылуы түлға өлімімен үксастығын керсетеді. Бірақ мемлекет еш
қалайда елуі мүмкін емес. Өйткені онын халкы территориясы жоқ болып
кетпейді, ол тек қана саяси езгерістерді бастан кешіріп отыр.
Мирасқорлык меншік күқығынан алынған түсінік және меншікті тапсыру
және халық пен территория бір нысанда өмір сүруін тоқтатқан және
басқа нысанда өмір сүруді бастаған жағдайлардын арасындағы үксастықты
бар деп санау үлкен қателік.
Осы мәселе жөнінде Отандық ғалымдардың ойлары өзгеше Захарова
Н.В., қүқық мирасқорлық терминнің жеке қүқықпен мүмкін болатын
үқсастығы үшін сынау дүрыс емес деп санайды. Жеке күқықтағы (қүкык
мирасқорлығы) мен халықаралық қүқықтағы қүқық мираскорлыгы
-үқсатығы үшін - бүл түсініктерді бірдей деп санауға рүқсат бермейді.
Одан басқа Сверловтың ғалымдардың үжымды еңбегінде халықаралык
күқық тура осындай үқсастық жүргізілуде. Заң ғылымындағы жағдайға
сүйенгенде күқык. мирасқорлыкты күқықтың бір субъектінің екіншіде
қүқықтар мен міндеттердің ауысуын түсінеді. Авторлар күқык
мирасқорлықтың бүл белгісін, қүқықтар мен міндеттердің қозғалысы,
олардың субъектілік тиістіліктің өзгерісі ретінде көрсетеді. Берілген
жағдайлар негізінде авторлар халықаралык, күкык мираскорлығын
қүқықтар мен міндеттердің бір мемлекеттен екіншіге ауысуын
сипаттайды.
Бірақ кейін авторлар бүл анықтаманы жеткіліксіз деп санап,
ескертіледі. галымдардың пікірі бойынша, қүқық мирасқорлығы деген
түсінік халықаралық қүқықтың бір суъектіде екіншіге ауысатын
қүкықтар мен міндеттердің мазмүны мен сипатын көрсету керек, өйткені
белгілі бір қүқықтар қозғалыс және олардың субъектілік тиістіліктің
өзгеру қасиеттеріне ие. Сонымен катар күкык мирасқорлык түсінігі
қүқык мирасқор мемлекеттің күкык мираскорлықтын актісінде көңіл
білдіру рөлін көрсету керек.
Кейін авторлар әр мемлекет өзінің пайда болу кезінде мемлекеттік
екендіктегі халыкаралық субъектілікті және оған тиісті негізгі
күқыктар мен міндеттерді иелендіреді деген фактіге сүйене отырып.
келесі корытындыға келеді: халықаралык күкык субъектілік немесе
халықаралык қүкык және әрекет кабілеттіліктің органикалык. қоспасы,-
бүл мемлекеттердчң күқык мирасқорлығының алғы шарты.
Осыған сүйеніп авторлар, халықаралык дәрежеге тән негізгі
күқықтар мен міндеттерге ие халықаралық күкық субъектісі ғана күкык
мираскор бола алады. Негізгі қүқыктар мен міндеттер субъектіден
бөлінбейді, және күқық мирасқорлығының объекті ретінде бола алмайды,
бір субъектіден екіншіге ауыса алмайды. Осындай ауысудың көрінісі
ізбассар-мемлекетінің тоқталуымен шартталған, бір мемлекет осы
территорияда өмір сүрген мемлекеттік (немесе мемлекеттердің)
толығымен орнын басқанда пайда болады. Бірак қүкық мирасқорлықтың
көптеген жағдайларында жаңа мемлекет пайда болған кезде отарды
иеленудің орнында бүрынғы метрополиияның дербес мемлекет ретінде
сақталуында жатыр, немесе мемлекет территориясының бөлігі бөлінген
кезде негізгі күқықтар мен міндеттердің ауысудың мүмкін еместігі анық
көрініп түр: ізбасар-мемлекет өзшің негізгі қүқыктарын іске асыруға
жалғастырады, сонымен бірге күкык мирасқор-мемлекеті езінің негізгі
қүқықтардың сақтаушысы ретінде пайда болады. Қүқық мирасқорлықтың
объектісі, халықаралық катынастар кезінде мемлекеттік-ізашармен
иемденген міндеттермен туындылар (өзіндік Қүқықтар).
Қүқық мирасқорлығы - бүл қайратты акт, онда егемендікпен
керсетілгеп Қүқық мирасқор - мемлекетінің қайраты, жігері пайда
болады. Қүқык мираскор - мемлекетінің көңіл білдіруі күкык
мирасқорлык пайда болган кезде және күкык мираскорлықтын көлемі мен
шарттарын анықтау үшін маңызды және қажетті. Сонымен. берілген
авторлар. халыкаралык күкык мирасқорлығын, берілген мемлекеттің баска
мемлекеттің халыкаралык күкыктың принциптеріне және нормаларға сәйкес
күкыктар мен міндеттерді кабылдау шарттарын орнататын. қүқық мирасқор
мемлекетінің егеменді акті деп анықтайды".
Кельзен Г қарастырған сүрак бойынша, мына пікір көрсетілуде, ол
күкық мирасқорлыкды құқықтық және фактірін түрғыдан зерттегенде.
оларды екі түрлі қиыншылық деп санайды. Ғылымның ойы мына жағдаймен
дәлелденеді, халыкдралық қүқық, бір мемлекеттен екіншіге қүқыктар мен
міндеттердің ауысу жөніндегі мәселенің шешілуінен тәуелсіз (фактілік
мирасқорлықты мойындап, күкықтыкты мойындамауға болады), нәтижесінде
осындай ауысу болатын, қандай да бір фактілік жағдайларды заңды деп
қарастырлуын анықтайды (немесе осындай жағдайларды түрғызуды талап
етеді, мысалы отар елдер мен халықтарға тәуелсіздіктің берілуі
жөніндегі Декларация).
Бірақ фактілік күқық мирасқорлықтың заңдылығы, халыкаралық
қүқықтың басқа салаларының қағидалары мен нормаларымен анықталады.
Қүқықтың күқық мирасқорлығы фактілік жағдайлардан тыс
қарастырылмайды, бірақ бүл жағдайлардың заңдылығы онымен
анықталмайды. Қүқықтық күкық мирасқорлығы фактілік күкык мирасқорпен
байланысады, егер соңғысы біріншісінің алғы шарты болса.
Қазіргі заманның халықаралық күқығы, тиым салынған агрессия,
территориялық толықтылығын сыйлау талаптары, үлттардың өз тағдырын
шешу қағидасы сияқты. Қағидалары мен нормаларын бүзусыз кезінде пайда
болған қүқық мирасқор жағдайлар қалпындағы халықаралық күқыктык
салдарды заңды және қүқыққа сай деп мойындайды. Халықаралык күкык
комиссия мен талданған қүқық мирасқорлық жөніндегі баптарда былай деп
аталады: Берілген баптар, халықаралық қүқықка сәйкес орындалатын,
соның ішінде БҮҮ жарғысымен іске асырылган халықаралык күкык
кағидаларымен, мемлекеттердің күқык мираскорлығының салдарьша
таралады (6 бап).
Фактілік жағдайларды күруды алдын ала қарастыратын немесе күруды
рәсімдеу мақсаты бар халыкаралық шарт онын заңдылығы мен күкыкка
сайлығын куәләндырмайды. Осындай шарттардың арасында зан күші жоктар
аз емес мысалы 1938 ж Мюнхен келісімі).
Агрессор-мемлекеті күкық мираскоршыньщ еш күкыктарын
иелендірмейді. Оның басып алынған территорияға күкықтарын
иемденуге, сонымен қатар осы территория жататын кез келген
мемл^кеттердін. қүқықтарын иемденуге бағытталған әрекеттері заң күші
жок болып табылады. Қүкық мираскорлыкты тек заң және күқықка сай
фактілік жағдайлардың алдын ала анықталатыны, қиыншылықтың көптеген
зерттеулерінде көрсетіледі. Бүл доктрииадағы даусыз жағдай.
Агрессормен мемлекет территориясын басып алу, бүл мемлекетке тән
халыкаралык қүқықтардан айырылмайтыннан бүрын, оларды үзбейді.
Сондыктан территория босаған кезде күқық мирасқорлық қиыншылығы
алдында түрмайды және ол алдында иемденген қүкықтарды иеленуді
жалғастырады.
Зерттеулерде, күкық мирасқорлықты тудыратын фактілік жагдайлардын
толық емес және дөл емес сілтеулер аз емес. Осылай, мысалы, неміс
авторы И. Кирстен, қүқық мирасқорлығында, езімнің өмір сүруін
тоқтаткан мемлекеттердің халықаралық күкықтар мен міндеттерінің,
немесе территориясы азайған мемлекеттердің тағдыры жөнінде әңгіме
жүріп жатыр деп жазады.
Чех ғалымы Ю. Гут қүқық мирасқорлық деп, өмір сүруді тоқтаткан
мемлекеттің қүқық қатынастарының, жаңа, бүл мемлекеттің
территориясына егеменді билік орнатқан мемлекетке ауысуын түсінеді,
деп атайды.
Кеңірек, бірақ осындай толық емес анқтаманы неміс ғалымы Г. Дом
оереді Мемлекеттің пайда болуы мен ыдырауы және территориялык
өзгерістер мемлекеттік билік басқа бір мемлекеттік биліктің орнын
басады сондыктан да белгілі күқықтар мен міндеттерді қабылдауымен
байланысты. Осыған байланысты мемлекеттік мүрагерлігі немесе
мемлекеттердің күкык мираскорлығы жайында айтады1. келтірілген
анықтамалар тек кейбір немесе бір ғана, күкық мирасқорлығының
қиыншылығының пайда болуын тудыратын, фактілік жағдайды көрсетеді.
Сонымен катар, халыкаралық қүқықтың теория мен тәжірибиесінін
талдауы, мемлекеттердің мираскорлығын тудыратын 4 негізгі фактілік
жағдайдың барекенін көрсетеді.
1) жаңа мемлекеттің пайда болуы
2) Деотарлау
3) Бірнеше мемлекеттердің бірнеше мемлекетке бірігуі
4) Мемлекеттің халықаралық күқық субъектіліктің дәрежесінің, оның
келісімді хабарлардың өзгеруі байланысты өзгереді.
5) Егер де авторлар мирасқорлықты тудыратын фактілік жағдайларын төрттен
көбін көрсетсе, онда олардың арасында жоғарыда көрсетілген
жағдайларының біреуінің әртүрлі оқиғалары болып табылады, былайша
айтқанда біртектес. Егер тізімдер толык болмаса, онда біртектес
жағдайлар төртеуіде көрсетілген кезде де соның ішінде болады. Ағылшын
авторы Мак Нейр шарттарға әсер ететін келесі оқиғаларды әңгімелейді,
былайша айтқанда қүқық мирасқорлық қиыншылығының қойылымын тудыратын:
а) мемлекет территориясының жалпы қосылуы
b) алдыңғы мемлекет территориясының бір белігінде жаңа
мемлекеттің пайда болуы
с) одақтың ыдырауы
d) бір немесе бірнеше үштарлы мемлекеттерден одақтың қүрылуы.
е) бір мемлекеттің баска мемлекет үстіне протектораттың
орнатылуы немесе жойылуы.
f) федеративті одақтағы мүшелікті алуы
1 Цит. по.: Захарова Н.В Правопреемство государств. М., 1973. с.
17 Тамжес.17
g) территорияны жоғалтуы немесе үлкеюі"
b.d.e мысалдарында - мемлекеттердің пайда болуы, ал с,Г-
мемлекеттің халыкаралык күкық субъектілік дәрежесінің, оның келісімді
хабардарынын өзгеруімен байланысты өзгеруі.
Ғалымдардың күкык мираскорлықты тудыратын барлық жағдайларға
жалпы аныктама беруге бірнеше әрекеттер жасалынғаны туралы айтып
кеткен жөн. Қүкык мирасқорлык киыншылығының бірқатар зерттеушілер,
оның пайда болуына әкеліп соктыратын фактілік жағдайларды
территориядағы үстемдіктің аусуы территориядағы егеменді билік
иесінін ауысуы деп аныктайды.
А. Росс былай деп жазады: Біз, белгілі бір Т территориясы бір
мемлекет үстемдігінен екінші мемлекет үстемдігіне ауысқан кездегі
мемлекеттердің күкық мирасқорлығы жөнінде айтканбыз. А. Лестердін
пікірі бойынша мемлекеттердің күқық мирасқорлығы, салдары
халықаралық қүкықпен мойындалған, берілген территориядағы
егемендіктің кез келген өзгерісін күрайды М. Тандон (Үндістан)
территорядағы үстемдік бір мемлекеттен екіншіге өткен жерде күкық
мирасқорлык орын алатынын айтадьг. Е. Зауер (ГФР) қүқық мирасқорлық,
белгілі бір территорияға мемлекеттік билігінің жаңа бір иеленуші
енген кезде пайда болады деп есептеледі1.
Көрсетілген авторлармен территориядағы үстемділіктін ауысуы,
деп белгіленген қүбылыстар территориясының ауысуымен бірге бола
алады, ал территорияның ауысуы, - бүл оның үстіндегі үстемдіктің,
егеменді биліктің ауысуы.
Мүндай көзқарас Я. Броунли еңбектерінде көрсетілген. Осылай
Броунли мемлекеттердің қүқық мирасқорлығын қүқықтық санаты ретінде
Қарастырғанда, қүқық мирасқорлық, белгілі бір территорияда, бір
мемлекеттің егемендігі басқа мемлекет егемендігімен қайтарымсыз және
соңғы ауысуы кезінде, пайда болады, деп санайды. Бүл, автордың пікірі
бойынша, осындай саяси оқиғалардың нәтижесінде, мемлекеттің толығымен
бөлінуі, мемлекет бөлігінің бөлінуі, мемлекеттің белгілі бір бөлігін
деотарлау мемлекеттердің косылуы. мемлекет территориясының бөлігінің
цессия немесе аннекасиясы орын алады.
Бірақ Я. Броунли есептегендей, бүл жактаманы біраз жанартудын
қажеттілігі көрініп түр, егер мандатпен басқарылатын камкорлыктағы
территория егеменді мемлекет болғанда, өйткені бүл жерде егемендіктің
ауысуы емес, юрисдикциянын алмастыру процесі егеменді биліктің акырғы
ауысуымен байланысты. Сондықтан да әскери оккупация нәтижесінде
егемендіктің уакытша өзгеруі немесе территорияны келісім бойынша
иемденуге берілуі мемлекеттердің күқык миросқорлығын тудырмайды.
Ерекше жағдай, тек бір мемлекет қүқының мақсаттарында баска
мемлекеттің өкілі ретінде шыққан жағдайда ғана пайда болады.
Осы қиыншылыкты ары қарай қарстырғанда Я. Броунли бір
мемлекеттің егемендігі басқа бір мемлекеттің егемендігімен ауысқан
жағдайда бір қатар қүқықтың қиыншылықтар пайда болады, деп
көрсетеді.
Олардың арасында автор келесілерді бөліп шығарады:
- Мирасқор мемлекет ішашар-мемлекеттердің шарттарынын барлығымен
(немесе бір нешеуімен) байланысты ма?
- Белгілі территорияның түрғындары автоматты түрде мирасқор-
мемлекетінің азаматтары бола алама?
- Ізашар-мемлекетіне қойылған халыкаралық қүкыктың талаптар,
мирасқор-мемлекетіне әсер ете ме? Оған ізашар-мемлекетінін
мемлекеттік қорыда және басқа да, мемлекет ішіндегі жүйемен сәйкес
алынған міндеттемелер ауысады ма?
Осыны есептегенде автор мемлекеттердің қүқық мирасқорлык
термині қиыншылықтың қайнар-кезі немесе аясын белгілеуге қолданылады:
ол заңы қүқықтар мен міндеттерін мүрагерлеу немесе ауысудың белгілі
бір презумпциясының немесе белгілі бір қағиданың бар болуын ешкалай
көрсетпейді деп байқайды. Бүл мәселе жөнінде үқсас позицияны ресейлік
ғалымы И.И Лукашук та үстанады, оның пікірі бойынша күқык
мираскорлык-бүл бір мемлекеттің баска мемлекетпен белгілі бір
территорияның халыкаралык қатынастары үшін жауапкершіліктің
жатқызылуындағы ауысуы нәтижесіндегі күкыктар мен міндеттердің
ауысуы. Халыкаралық күқықта мемлекет үшін элементтердің бірлігі
ретінде түсініледі: халкы, территориясы. билігі деген фактіге көңіл
бөлсек, автор тек бір элементтің - территорияның өзгеруімен күкық
мирасқорлық байланысын көрсетеді. Халык. санының немесе билікті
үйымдастыру өзгерістері осындай салдарды туғызбайды.
Халықаралық күкық теориясының дамуның казіргі сатысы, күкык
мирасқорлығының аса актуалды қиыншылықтарын аспекті зерттеулерінің
үлкен санның болуымен сипатталатынын белгілеп кеткен жөн.
Халықаралық күқыктық қүжаттарарын және ғылыми әдебиеттерін талдау
мемлекеттердің қүқық мирасқорлығын, жаңа мемлекет панда болған кезде
қүқықтар мен міндеттердің бір мемлекеттен екіншіге ауысуы,
мемлекеттің халықаралық қүқық субъектілік дәрежесінің оның
халыкаралық шартты компетенциясының өзгеруімен байланысты өзгеруі,
мемлекеттің өзінің халықаралық күкық субъектілікті сақтамай басқа
мемлекет күрамына енуі және сонымен қатар территорияның бір бөлігі
бір мемлекеттен екіншіге ауысуы ретінде анықтауға болады. Мемлекеттің
келісімді күқық мирасқорлық еткен жағдайда (аталған жағдайларда)
келісіммен бекітілген қүқықтар мен міндеттердің ауысуы пайда болады.
1.3. Құқық мирасқорлық теориялары. Құқық мирасқорлығы және шарт
құқығы.
Жоғарыда көрсетілгендей халыкаралык күқык ғылымында, ізашар-
мемлекеттін және мираскорлық мемлекетінің күкык субъектіліктін ара
катысы түсіндірмесіне сүйеніп, күкык мираскорлык киыншылығын жалпы
шешімін табу мүмкіндіктер колданды. Халықаралық күкық тарихына
осындай екі карама-қайшы шешім белгілі1.
ХҮПІ-ХІХ ғ.ғ - аралығында халыкдралық күкық доктринасында қүкық
мирасқорлыктың әмбебап теориясы үстемдік еткен және оның
жақтаушылары, мирасқор - мемлекет ізашардың халыкаралық түлғасын
мүрагерлікке алатыны түралы пайымдады. Оның негіздері мүрада
өлгеннің меншікті - күқықтық түлғасы нақты түрде керсетілген деп
санаған римдік мүрагерлік қүқықтан алынған және осыған сәйкес
мүрагерге мүрагершінің қүқықтар мен міндеттердің толық ауысуын
орнатты2.
Халықаралық күкық доктринасына мемлекеттердің күкык
мирасқорлығының әмбебап теориясы алғашқы болып Г. Гроциймен
енгізілген Мүрагердің түлғасы мирасқорлықта қоғамдық және жеке
меншікте өлген ізашар түлғасы ретінде қарастырылатыны күмәнға
жатпайды, деп жазған Г. Гроций осылай, оның пікірі бойынша тек
қүқықтық қатынастар емес, мираскорлық жағдайындағы олардың субъектісі
Де сол қалпында қалады. Осы теорияға сай, осы киыншылықтың танымалы
зерттеушісі Г. Вилксон көрсетіп өткендегі, мирасқорлық емес,
континуитет орын алып отыр3.
Осы қалпында әмбебап мираскорлық теориясы Пуффендорфом, Ватталем
және баска біркатар ғылымдармен алып пайдаланған. Онын жактаушылары,
егер екі халыктың бірігуі болған жағдайда, онда олардың күкыктары
үшін тоймай, керісінше бір бүтінге қосылады негізінде жойылған
мемлекетте болған барлык халықаралық қүқықтар мен міндеттер мүрагерге
ауысады деп пайымдаған. Тура осылай, мемлекет екі немесе бірнеше
мемлекеттерге бөлінген кездердегі мирасқорлық мәселесін шешу
үсынылған. Егер мемлекет екі әртүрлі бірлестікке бөлінген кезде,
бүтін деген міндеттерді, егер олар бөлінуге дейін, арнайы шарттык
заты болмаса, бүл әртүрлі бөліктерді пропроционалды түрде
байланыстырады.
Өзінің өмірін тоқтаткан мемлекет түлғасының континуитеті. оның
халқы басқа халықтың бөлігі болса да, фактілі түрде өмір сүріп
қалады, деп осы теорияның көптеген жактаушыларымен дәлелденеді.
Қосылған мемлекеттің халқы, оны косқан халықтың бөлігі ретінде өмір
сүрді жалғастырғандықтан, бүндай мирасқорлық, римдік мүрагерлік
қүқықтағыдай, мемлекеттік күкыкта түлғанын жалғасуы деп санауға
болады. Азаматтық мүрагерлік күкық мүра қалдырушымен мүрагер
арасындағы туысқандық байланысқа негізделген....
1.Новицкий И. Основы Римского гражданского права. М., 1960. С.
230
2.Г.Гроций о праве войны и мира. М., 1956. С. 317
3.H.Wilkinson, op. cit., р. 13
Ал мемлекеттік мүлік халықпен және территориямен, ол
канағаттандыратын қоғамдық кажеттіліктермен табиғи байланысқа ие.
Жоғарыда қарастырылған әмбебап мирасқорлық теориясының жаксырак
басқа конструкциялар орын алуда. Осылай мысалы мемлекеттердің қүқык
мирасқорлығын зерттеген, өткен ғасырдан ғылымдағы кең таньшалы автор.
И. Губер, қүқық мирасқорлық жағдайында қүқықтар мен міндеттердің бір
иемденушіден басқаға ауысады, бірақ бүл күқықтардың өздері
өзгермейді, олар басқа субъектінің иелігінде болса да үзіліссіз өмір
сүреді, деп түжырымдайды. Губер өзінің концепциясын мына формулада
көрсетті: күкык мирасқорлык = ауысу + континунтет (бүл формуладагы
бірінші косынды қүқық субъектісі, екіншісі - онын күқықтары мен
міндеттері). Губердін пікірі бойынша халыкаралык қүқык бойынша
мираскор, езінің ізашардың күқыктар мен міндеттерге олар өзінікі
болған жагдайдағыдай иеленеді.
Әмбебап мираскорлык территориясының тәжірибесіндегі дәлелі
болмағанын айтып кеткен жөн. Осы теориянын қарсыластары мынаны
корсетті. Мысалы, Солтүстік Американның Штаттарынан бөлінуте дейін
ағылшын корольдарымен жасаскан шарттардың барлығыда өтпеген: Италия
Корольдігі, өзіне Ломбордия мен Венецияны косқанда, Австрия күрамына
кірген, осы облыстар иемденген күкықтар мен міндеттердің барлығын
иемденген жок және т.с.с.
Қазіргі заманның көптеген авторлары, халықаралык. күкык
мемлекеттерге жалпылама міндетті жүктемейтіні және де мирасқорлыкка
деген жалпылама күқықтың жоктығы туралы айтады. Бүл ой казіргі
заманда да өз көрінісін тапты. Мәселен, отарлау жүйесінің қүлдырауы
нәтижесінде пайда болған мемлекеттердің күқық мирасқорлығы
мәселесінің шешімін табу үшін осы теорияның негізінде жаткан
шарттардың континуитеті қағидасын белгілі бір дәрежеде пайдалануға,
тырысушылық, дәлірек айтқанда - мираскорлык үрдістігін ескі кезеңге
бөлуге: мэселенін (проблеманың) пайда болуымен бір мезгілде
туындайтын бірінші кезеңге мемлекет бүрынғы биліктің барлық
шарттарымен байланысты болады; ал екінші кезеңде мемлекет пайда
болғаннан кейін бірақ уакыт өтісімен, оған өзіне тиімсіз шарттардан
бас тарту күқығын беру керек деп есептеуге үсыныс жасалды. Сондай-ақ
бүл ой ез көрінісін, Буэнос-Айресте конференциясында Қабылданған
Халықаралық күқық Ассоциациясының резолюциясында тапты. Бүл
резолюцияның бірінші бөлімінің в (III), в (IV) пунктастылары мирасқор-
мемлекет үшін шарттардың заң күшін сақтауын тануға негізделген.
Мирасқор-мемлекетке ізашар мемлекетінің шарттарын денонсациялау
Қүқығының берілуі қарастырылады. Халықаралық күқық комиссиясының
көзкарасы, тәуелсіздікке қол жеткізу жағдайларында әмбебап күкык
мираскорлық теориясы қолдану катынасы өз көрінісін 11 бап тапты:
Жаңа тәуелсіз мемлекет кез келген келісімді өз күшінде сақтауға
міндетті емес. немесе күқык мирасқорлык кезінде бүл келісім,
мемлекеттердін күқығы мирасқорлык объектісі болатын. территорияға
катысты өз күшінде болған фактаның әсерімен оның катысушы ретінде
болмауға міндетті емес..
ХХ-ғасыр басында үсынылған теория халыкаралык күқық ғылымында кең
колданылуын таба алмады, әмбебап мирасқорлык теориясына тура қарама-
кайшы болып келді. Басты түрде бүл теория нигативті деген атымен
белгілі. Онын баска аты болғанын айтып кеткен жөн. Мысалы, Г.-Вилксон
оны М. Губер теориясына қарама кайшы келтіру үшін, оны
дисконтинуитета теориясы деп атады. Оның негізін салушы ағылшын
заңгері А. Кейтс болып табылды. Онын күқык мираскорлығы деген дамып
келе жаткан көз қарасы, бүрын басқа да заңгерлермен айтылса да,
мысалы Гольцендорфомпен, қайта Оны ерекше теория ретінде толык
көрсетті. Қүқық мирасқорлық кезінде континутетсіз субстанция болып
табылады. Қүқықтардың жаңа иесі пайда болады, бірақ олар бүрын
бірлескен міндеттер мен байланысы тоқтатылды... Бүл теория біркатар
ғылымдардың қолдануын тапты, бірак халықаралык қүқық ғылымында
негативті теория кең қолдауын таба алмады.
Соңғы онжылдықта ІаЪиІа га$а - таза қабат, кіршіксіз берев
-теориясы пайда болды.
Әр мемлекеттің өңірі шартты байланыстардың жоқ болуынан басталу
керек, деп түжырымдаған бүл теорияның жоқтаушылары, алдынғы негативті
теорияның жолын үстаушылар сияқты, жаңа немесе бүрын өмір сүрген
мемлекеттің байланыстардың континуитет шегеретін жағдай ретінде,
мемлекеттің қүкық субъектілік континетінің жок болуының сілтемелеріне
келеді. пайда болған кез келген шаралар мен бір саяси континенттік
болмаса, онда ол өз емір сүруін шартты байланыстарға, таза қабатка
байланысты бастайды, тек танымалы кепілдіктің орнына қабылданған
Келісімді міндеттерді шегергенде жаңа мемлекеттің теориясы болған,
алдында сол теорияларға егемендікпен жүзеге асырған мемлекеттің
лакалды немесе нақты міндеттерлерді санамағанда болады. таза
қабат теориясының жактаушылары бүл концепцияның үлтардың өз өзін
аныктау қүкығына сәйкес екенін көрсетеді. Халыкаралық қүкык
Комиссиясы tabula rasa-қағидасын жаңа тәуелсіз мемлекеттер үшін
негізін қалаушы норма ретінде мойындады. ол тек жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің оның ізашарының шарттарына кдтысты міндеттемелерден
жалпы бостандык беретін ыңғайлы және кыска тәсіл ретінде өзін
көрсеттетінін белгіледі.
Жоғарыда көрсетілген күкық мирасқорлык теорияларынын еш кайсысы.
халықаралық қүқығына XVIII ғасырдан белгіледі, халықаралык тәжірибеде
үстемдік етпеді. Қүкык мемлекеттің тәжірибесі оның әмбебап орындалу
мысалдарын және күкык мемлекеттің толығымен жоққа шығару мысалдарын
көрсетеді. tabula rasa қағидасының қолдануы әр накты жағдайдағы
белгілі шарттарға байланысты. Бірақ бүл жағдай мемлекеттердін күкык
мирасқорлығының институтының, мемлекетаралык өмірдің ажырамас бөлігі
ретінде бар болуын жоқка шығармайды.
Қүқық мирасқорлығының институты шарттар қүқығымен ерекше тығыз
байланысқан. мирасқор - мемлекетінің оның ізашардың шарттарға
қатысты тура мәселесінің екі аспектісі бар деп X. Уолдок белгілеп
кетеді.
Жақында тәуелсіз болған мемлекеттің өзін ізашар шартының
қатысушысы деп санау міндеттемесі жатқан туралы мәселе, ол (мемлекет)
бүл шарттардың қатысушысы болуға немесе есептеуге күқығы барма деген
мөселеден айырмашылығы бар.
Мирасқорлыққа деген күқық шартты күкықтын нормасынан шегеру болып
табылады, соған сәйкес мемлекет қай мемлекетпен және қандай шартты
қатынастарға түсу жөніндегі мәселені өзі шешеді. Мираскорлық
жағдайында шарт жақтарының біреуінің ауысуы, шартка жаңа қатысушының
қосылуы, және бүл шарт басқа мемлекеттердің қосылуына
ашық болса жүзеге асады. Мирасқор мемлекетке ізашар мемлекетінің
шарттарына мирасқорлықты жүзеге асыру жүктемесі де шартты күқық
нормасынан шегеру болып табылады, өйткені тек ммелекеттін өзі ғана
шарт бойынша міндеттемені өзіне жүктейді.
Мираскор — мемлекет ізашар-мемлекетінің шарттары жасаскан кезде
катыспаса да, бүл шарттарды ол үшін res inter alios acta, ретінде,
карастыруға болмайды 1.
Қүқық мемлекетінің негізінде кез келген бір жақтар емес бірнеше
фокторлардың жиынтығы жатыр. Олардың мағыналары әр накты жағдайларда
әртүрлі факторлардың қайсы бірі немесе бір катар, мирасқорлыкқа деген
белгі бір қүкықтардың анықтаушы немесе оның жүзеге асырылу
міндеттері, әр норманың негізінде жатыр.
Жеткілікті шынайы түжырымдар күкык мемлекеттерінін бар болуын
анықтайды және мирасқорлык фактіні дәлелдейтін ешкандай теориялык
қүрылысты ойлап табуының қажеттілігі жок.
Қүқық мемлекеттің қиыншылығы шартты күқык шегінде толық шішілуі
мүмкін емес. Вена Конвенциясының шарттардың күкығы жөнінде 73 бап:
берілген конвенцияның ережелері мемлекеттің күқық мемлекеттік
шарттарға қатысты пайда болатын ешбір сүрағын шешпейді, деп аныктауы
кездейсок емес. Бірақ қүкық мемлекеттік шартты күкыққа қарсы түрмайды
және қайшы келмейді. Ол - бүл күқыктың кейбір ережелерден ауытқуы.
Бүл ауытқумен байланыспаған шартты қүқықтың барлық ережелері қүқық
мемлекетің үшін өз күшін сактайды. Шарттарға катысты мемлекеттердің
қүқық мирасқорлығының женіндегі сүрақты қарастырғанда, келісімдердің
жалпы қүқықтың әсерін ылғи да есептеу кажет, деп Бас Ассамблеяның
Халықаралық күқық Комиссияның баяндамасында айтылады.
Қүқық мемлекеттінің жөне келісімді күкықтың айқын байланысы, шарт
Қүқыгы жөніндегі болашақ Вена Конвенциясын қүраған ережелерді
талдағанда есептелген. Конвенцияның жалпы көз
1 ООН. Итоги. Тенденции. Перспективы (К 25-летию ООН) М„ 1970,
с. 378
қарасында және ережелерінде мемлекеттерінің күқық мемлекеттік қатысты
бағыттар ерекшелігі көрініс тапты.
Осындай мысалы отарлык тәуелділіктен босаған мемлекеттердін
өкілдері олардың тең емес күкығы шарттардың тормен байлығы туралы
және оларға бүл шарттардағы бастауды жүзеге асыратын ережелердін
шартты күкықтар бар болуын үйымдастырып отырғандығын түра айтты.
Үлкен пікір таластарды шартты қолдану әр катысушының
территориясына таралды деген бастапқы түжырымдамасын тудырды. (Вена
Конференциясынын 23 бабы) жаңа мемлкеттер бүл халыкаралык
қатынастарда баска мемлекеттермен берілетін теорияларға шарттын
аралығын қарастыруға тапсыруы үшін алаңдады.
Оған келіспеген тәуелсіз халыктар, тәуелсіздігіне жеткенен кейін
бүл шарттардан бас тартуға мәжбүр болды, деп Алжир өкілі айтқан.
Өз жағыннан отаршылық державалар бүрығы отаршыдарды және тәуелді
территориялардың, оларға бүрын зорлап жасасқан шарттар жөнінде,
қүқығын бекітетін конвенцияда ережелердің болдырмауына тырысты."
Қазіргі заманнын халықаралық күқық ғылымы үшін мәселе
мирасқорлыққа деген қүқықтың бар болуында ма, жоқ болуында ма емес
және күкык, мемлекеттінің күкытық реттеу объектісі бола алама дегенде
емес.
Осындай нормалардың болуы мемлекеттік егемендікке қайшы келмейді
деген ережені танымалы деп есептеуге болады, өйткені мемлекеттің
биліктің заңы шектелмегендігі қазіргі заманның халықаралық күқыкпен
танылған егемендік шектерін анықтауын білдіру онын үстіндегі,
сақтауга міндетті, оның тәртіп нормаларына тапсырма беретін жоғарғы
биліктің жоқ болғанын көрсетеді деп Н.А. Ушаков жазады. Бүл
мемлекеттік билік өз әрекеттерінде шектелген және калағанын істейді
дегенді білдірмейді және білдіре алмайды. Шын мәнісінде мемлекет
кызметі накты ішкі және сырткы Жағдайлар мен детерміндеген. Осылай,
мемлекет билігінің заны шектелмеулілігі онын когам өміршін накты
жағдайларда тәуелсіздіпн білдірмейді1
Мемлекеттердің күкык мираскорлкты қүкықтык реттеу мүмкіндігін
мойындауы жоғарыда аталған Бас Ассамблеясының резолюцияларында өз
көрінісін тапты, оларда Ассамблеия Халыкаралык кұкык Комиссиясына
кодификациялау және бұл күкықты прогрессивті дамыту максатында
қүқыктық мемлекеттін киыншылығын зерттеуге үсынады.
Қүкыктық мираскорлығының бүл нормалды кандай деген сүрак
туындайды. Көрсетілгендей, ғалымдардың көбісі жалпы халыкаралык күкык
бойынша территорияның жаңа иесінің оның ізашарының күкыктарымен
міндеттерін толық күқық мирасқорлану болмайды және мираскор-мемлекет
ізашар-мемлекеттің тек белгілі бір келісімдерге кіруге міндетті.
Бірак бүл шарттар кандай екені туралы біртүтас ой жоқ.
Қүқық мирасқорлығының шарттық қүқықтың шегерімі екені оның
нормалын анықтауға киындататын мән-жай. Ол, күкық мираскорлығының
және оны жүзеге асыру міндеттерінің бар болуына қатысты әр түжырым,
мемлекеттердің тәжірибесін және халыкаралық күкык доктринасын терең
және жан-жақты зерттелуіне негізделген болу керек. Өйткені тәжірибе
мен доктрина түжырым жасауға негіз бермейді. Ве 1е§е Ғегепсіа
үсыныстарында қажеттілік көрініп түр. Бөлек мемлекеттердің
тәжірибесінін үкыпты зерттеуі, мемлекеттердің қүқыктық
мираскорлығының жалпы доктринасының болуының ешқандай сендірмелі
дәлел бермейді. Заңгерлердің еңбектерінде бірқатар әр түрлі күкык
мирасқорлығынын теориялары кездеседі.
Белгілі бір теорияны қабылдаған жағдайда, тәжірибе мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құқық - уақыт екені белгілі. Мемлекеттер пайда болып, жоқ болады,
өкіметте өлі заңдардың қағаз қауызын қалдырып, келіп, кетіп жатыр,
бірақ кызығушылықтарын дереу әбігерінің және саяси кұмарлықтардың
осынан Құқық деп аталатын, шындық пен әділетті жандандырылған бұлағы
өзіне бұлжытпай жол салуда. Үлгі мен қателіктер, кездейсоқ олжалар
мен бакытты нұрландырулардың шексіз тізбегі құқық негіздері және
заңдардың игітимділіктің кепілі болатын шынайы құндылықтарды
көрсетті. Бүл мемлекеттердің ырымшыл теңдіктің, халықаралық
таластардың тату жолмсн шешудің адам құкықтарын жалпылама сыйлаудың,
халықтардың және ұлттардың коғамдағы орнын белгілеудің, халықаралық
міндеттерді адал ниетпен орындаудың, мемлекеттердің құқық.
мирасқорылығының қағидалары.
Қоғамға бұл ақиқаттарды ұғыну қиынға және ұзақка түсті және
бүгінгі таңда олар халықаралық құқықпен белгіленген құқықтық
нормалардың белгілі бір жиынтығында бекітілген. Қазіргі таңда бұл
кағидалар 2 функцияны атқарады: белгілі бір нормативті шектемелер
қойып. халықаралық қатынастардың нығаюына ықпал етеді және де
халықаралык қатынастардың тәрбиесінде пайда болған жаңалықтарды
бекітіп, олардың дамуына ықпал етеді.
Халықаралық кұқық, құқықтық жүйенің негізгі бөлігі бола тұрып,
кұқықтың басқа салаларымен бірге жалпы экономикалық негізге,
әлеуметтік мәнге, бағыттылыққа, қамтамасыз етуіне ие.
Құқықтың барлық салаларына тән талпылығына карағанда. халықаралық
құқық, оны ерекше салаға бөліп шығаратын, өзгеше белгілермен
сипатталады. Халықаралық құқықтың ерекшелігі, халықаралық
қатынастарда мемлекеттік үстіндегі мәжбүрлеу механизмдердің жоқ
болуында жатыр. Қажетілік кезінде мемлекеттер өздері ұжымды, түрде
халықаралық құқық тәртібін қолдауын қамтамасыз етеді.
Заң ғылымындағы халықаралық құқықтың мәнінің киыншылығына М.М.
Аваков, Я. Броуили, А.П. Бутенко, К.С. Гаджиев, А.А. Есаян, Н.В.
Захарова, О Коннел, М.И. Шилбод, М.А. Сарсенбаев және т.б.
ғылымдардың еңбектері арналған.
Бірақ кұкықтың мәнін зерттеу, С.С. Алексеевтің әділ байкауы
бойынша, кұкықты (соның ішінде халыкаралык - мысалы біздің) және оның
заңдылықтарын білуде, шешуші, бастапкы, бірак, жалғыз емес соты
ретінде көрсетеді. Келесі маңызды сатыны құқықтың кұрылымын зерттеу
кұрайды -кұқыктың қатынастар және заңды нормалар, бұл өз бетінше
кұкыкты реттеу механизмінің толық және жан-жақты талдауды камтамасыз
етеді.
Өзімнің дипломды зерттеуімде, заңмен бекітілген ережелер мен
халықаралык кұкыктың мәні жөніндегі қазіргі заман концепцияларының
негізгі жақтарына сүйене отырып, мен мемлекеттердің кұкык
мирасқорлығының қиыншылықтарын және оның халықаралык кұқыктың негізгі
қағидаларымен катынасын қарастырып көремін.
Негізгі көңілді мемлекеттердің кұкық мирасқорлығы жөніндегі
сұрақтарға бөлу, бұл сұрақтардың халыкаралық тәжірибе және теория
үшін маңызымен және сонымен катар құқык мирасқорлык. қиыншылығы саяси
-құқықтық әдебиетте арнайы зерттеудің пәні болмағанымен сипатталады.
Бұл зерттеуді мемлекеттердің кұқық мирасқорлық процесінің
құкықтык мәнін түсіну аркылы белгіленген қиыншылықты шешу әрекеті
ретінде қарастыруға болады.
Зерттеудің кағидалы ережесі, жалпы халықаралық құқыктың
объектінің бөлігі ретінде сипатталатын, мемлекеттердің кұкық
мираскорлық қиыншылығына шығу жолы болып табылады.
Қиыншылықтың осындай көрінісі дипломдық зерттеу тақырыбынын
таңдауын аныктады. Халықаралық кұқық және мемлекеттердің кұкық
мирасқорлығы
Зерттеу мақсаты: мемлекеттердің кұқық мирасқорлығының процесін
сипаттайтын құқықтық аспектілерін ғылыми түсінуі
Зерттеу объектісі: халықаралық құқық нормаларымен реттелетін,
мемлекеттердің кұқық мирасқорлығының процесі.
Зерттеу пәні: мемлекеттердің кұкық мирасқорлық процесінін
нормативті- кұқыктық негізі.
Зерттеу мақсатына келгенде, келесі талаптар анықталады:
1) мемлекеттердің кұкык мирасқорлық қиыншылығының теоретикалық-
әдістемелік негіздерін суреттеу.
2) Мемлекеттердің құкык мирасқорлығы түсініктің мәнін аныктау.
3) Мемлекеттердің кұкык мираскорлығы және келісімді кұкыктың қатынасын
негіздеу. дәлелдеу.
4) Мемлекеттердің кұкык мираскорлығының пәнін және объектісін сипаттау.
5) Мемлекеттердің кұкық мирасқорлығымен байланысты накты кұкықтық
сұрақтарды талдау.
Зерттеуді әдістемелік және теоретикалық негізін пәнаралық
мемлекет және кұкық теориясы, құкықтың жалпы теориясы, халықаралык
кұкык құрады.
Зерттеудің қайнар көздері болып, халықаралық кұқыктың қиыншылығы
жөніндегі ғылыми еңбектер, нормативті кұжаттар, халықаралық
конвенциялар және т.б. табылды.
* Монографиялық (заңы және саяси әдебиетінің теориялық талдауы.
нормативті құжаттардың контент - талдауы);
* прогностикалық (тәуелсіз сипаттамалар, сарапшы бағалаушы);
• праксиметриялық (әлем тәжірибесін талдау) зерттеуді ғылыми
жаңалығы:
• мемлекеттердің кұқық мирасқорлық қиыншылығының кешенді амалдың
қажеттілігі негізделген;
Тәжірибелік маңыздылығы;
• заңмен бекітілген мемлекеттердің кұқық мирасқорлығының
шарттарын әлемдік құқық тәртібін және заңдылығын нығаюына толығымен
жұмыс істеу үшін, әдістер кешенін жасауға мүмкіндік беретін
нормативті-құқықтық базасының талдауы көрсетілген.
I тарау. Мемлекеттердің құқық мирасқорлық қиыншылығының теориялық
негіздері
I 1. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығы халықаралық құқықтық
қиыншылығы ретінде
Тарихта, бір мемлекет екі немесе одан да көпке бөлінген кезде.
екі немесе одан да көп мемлекеттер жаңа бір мемлекет болып біріккен
кезде, мемлекет территориясында жаңа бір мемлекет пайда болған кезде,
бір мемлекет басқа бір мемлекеттің қүрамына кірген кезде, бір
мемлекет территорясының бір бөлігі басқа мемлекетке өткен кезде
жағдайлар болды. Бүл жағдайларынын барлығында халыкдралык.
міндеттемелерге өзгерістердің ықпалы жөнінде, меншіктін тағдыры
жөнінде, немесе баскаша айткднда, қүқық мирасқорлығы жөнінде сүрақтар
туады.
Мемлекеттердің қүқық мирасқорлық қиыншылыгы әр кашанда
күрделілердің бірі болды, және көп жағдайда, шешілмеген.
Қүқық мирасқорлығының көптеген жағдайларын қарастырган кезде,
мемлекеттердің ортак ережелерді үстамаған жағдайларды байкауға
болмайды, барлығы нақты шарттар есебімен шенелген. Кей кездері
мемлекеттердің қүқык, мирасқорлығының түпкі аспектілері жөніндегі
ойлары бір жерден шықпайды. Сонымен екінші дүниежүзілік согыстан
кейін ГФР өкіметі гермондық рейх қүқық субъектісі ретінде және
тарихи - саяси нақтылық ретінде өмір сүруді ешқашан жоқтатпаған деп
есептеген. Осының айырмашылығында басқа өкіметтер соның ішінде кеңес
өкіметі де, соғыс нәтижесінде гермондық рейх өзінің өмір сүруін
тоқтатқан, ол ГФР бүрынғы Германияның қүкық мираскорлығының бірі
болған деген ойды үстаған, және де бүл мысал тарихта жалғыз емес.
Қазіргі заман дәуіріндегі қүқык мираскорлығының жаңа сүрактары
пайда болды және олар не халықаралық қүкық теориясыменде. не
халыкаралық катынастардың тәжірибесінде бүрын болмаған.
Соңғы онжылдыкта күкық мирасқорлығы мәселесіне бірнеше
монографиялар, біркатар макалалар арналған, бірак күкық
мираскорлығының көптеген сүрактары, оның ішінде негіз калаушы
мағынаған ие мәселелер әлі күнге дейін шешілмеген. Халыкаралык. күкык
Комиссиясымен осы маңызды және күрделі мәселені зерттеу жөніндегі
үлкен жүмыс істелінді. 1686 ж (XVI) Бас Ассамблеяның шешіміне
(революция) сәйкес Комиссия мыс бағдарламасына Мемлекеттер мен
үкіметтердің күқық мираскорлығы атты тақырыпты енгізу туралы шешім
кабылданды. Осы сессияда комиссия мәселесінің маңыздылығы, оған
енетін сүрақтар шеңбері, оны зерделеу әдістері мен қүжаттамаларды алу
тәсілдері жөнінде үсыныстарды дайындау мәселесі тапсырылған,
мемлекеттер мен үкіметтедің мирасқорлығы жөніндегі шағын комитетті
үйымдастыруы.
Шағын комитеттің отырысы 1963 ж. қаңтарында Женевада өтті. Жүмыс
аяқталмағанда шағын комитет баяндама жасады. Бүл баяндама Бас
Ассамблеяның халыкаралық қүқық жөніндегі комиссиясы жасаған,
комиссиясының он бесінші сессиясының жүмысы туралы баяндамасының бір
қосымшасын күрады. Содан кейін Мемлекеттер мен үкіметтердің қүкык
мирасқорлығы тақырыбын комиссия өзінің он тоғызыншы сессиясы (1967ж)
жүмысының күн тәртібіне енгізді.
Бүл сессияда комиссия арнайы екі баяндаушыларды бекітті: Келісім
шарттарға қатысты күкық мирасқорлығы деген тақырып бойынша X. Уолдок
(Англия) және Келісім шарттардан баска кайнар көздерден шығатын
қүкық пен міндеттемелердің қүқық мираскорлығына катысты1 деген
тақырып бойынша М. Беджауи (Алжар).
X. Уолдоком бас баяндама үсынылған. Олар комиссиясымен: бірінші
баяндама - 1969 жылы, екінші және үшінші - 1970 жылы, төртінші және
бесінші 1972 жылы карастырлды. Баяндамаға қүкық мираскорлығы жөнінде
бір катар баптардың жобалары енгізілген.
М. Беджауи бес баяндама үсынған. Олардьщ екеуі комиссиямен
карастырылған: біріншісі 1968 жылы, екіншісі - 1969 жылы. 1972 жылгы
сессияда коммиссия алғашқы окуда күкық мираскорлығы жөніндегі
баптардын жобаларын бекітті.1
1. Дурденевский В.Н. Главные правовые вопросы при образовании
нового государства, Вопросы тсории и практики международного права.
М.. 1959. с. 28
Комиссияның шешімі бойынша БҰҰ Хатшылығының күкыктык сұрактар
жөніндегі Басқармасының кодификация бөлімімен халыкаралык және үлттық
соттардың қүкык мирасқорлық істерін шешу жөніндегі мемлекеттердің
тәжірибесі туралы материалдар және күкык мираскорлығының шартка
қатысты сүрақты комиссиямен зерттеуге жататын баска да мағлүматтар
дайындалды.
Қүқык мираскорлығының қиыншылығын зерттеу жөнінде Халыкаралык
күкық Ассоциациямен біркатар жүмыстар атқарылды. Бүл атқарылған
жүмыстың күндылығы - күкық мирасқорлық саласындағы мемлекеттердін
тәжірибесіне жататын, үлкен материалды жинақтау және жүйелендіруде
жатыр.1
1. Дурденевский В.Н. Главные правовые вопросы при образовании
нового государства, Вопросы теории и практики международного права.
М.,1959.с.28.
1961 жылы Халыкаралық күкык Ассоциациясы Шарт және ізбасарлардын
кейбір міндеттемелеріне қатысты жана мемлекеттердін күкық
мирасқорлығы деген қиыншылығын зерттеу үшін 14 мүшеден түратын
комитет күрды. (Төрағасы Ш. Руссо). Комитетің баяндамасы (баяндаүшы
О. Коннелл), 1966 жылы Хельсинкиде өткен, Ассоциациянын 52
конференциясында талданды.1
Сонымен қатар Комитет, 1968 жылы Буэнос-Айресте өткен
Ассоциацияның 53 конференциясында талданған баяндаманы көрсеттг. 1965
жылы Халықаралык күқық Ассоциациясы Тәуелсіздіктің шарттарына
ықпалы деген үлкен жүмысты басып шығарады.2
Өзінің 15 сессиясында Комиссия мемлекеттердің қүкык
мирасқорлығы жәніндегі сүрағын зерттеуге берілген приоритет, өте
орынды екенін мойындады және жүмыстың қазіргі кезеңінде тақырып үсті
қылып үкіметтердің қүқык, мирасқорлық мәселесін тек мемлекеттердің
күқык мирасқорлығын зерттеуге қажетті дәрежеде талдау қажет деп
шешті3.
Мемлекеттердің күкык миарскорлығының киыншылықтарын талдау
саласында келесі маңызды кадамы дипломатиялык конвенциямен
бекітілген. 1978 жылғы мемлекеттердің күкык мираскорлығының
шарттарына катысы жөніндегі Вена конвенциясы және 1983 жылғы
мемлекеттердің күкык мирасқорлығының мемлекеттік меншік, мемлекеттік
мүрағаттар, және мемлекеттік карыздар жөніндегі Вена конвенциясы.
1 “The Int. Low Association” Report of the Fifti-second Conference
held at HelsinkiPrinted in Great Britain 1967.
2 “The Int. Low Association” Report of the Fifti-second Conference
held at Buenos Aires Printed in Great Britain 1969.
3 “The Effekt of Treaties A Handbook Under the Auspices of the
International Low Association” .
Мемлекеттердің күкык миарскорлығының киыншылықтарын талдау
саласында келесі маңызды кадамы дипломатиялык конвенциямен
бекітілген. 1978 жылғы мемлекеттердің күкык мираскорлығының
шарттарына катысы жөніндегі Вена конвенциясы және 1983 жылғы
мемлекеттердің күкык мирасқорлығының мемлекеттік меншік, мемлекеттік
мүрағаттар, және мемлекеттік карыздар жөніндегі Вена конвенциясы.
Екі конвенцияда катаң шектерді орындауға аса сақтылыкпен қарайды.
Олар еркін келісім, адалдық және pakta sunt servanda принцптеріне
негізделген. Бірінші орынға нақты ережелерге емес, адалдыклың жалпы
принциптеріне тәуелді, еркін келісім қойылды. Сонымен қатар
халыкдралық міндеттемелер сыйлануы керек.
Конвенцияға халыкаралық күкыкка сай орындалатын күкык мирасқорлық
күқыққа сай жағдайларының қатысы бар.
БҰҰ қамқорлығында бекітілген, қүқық мирасқорлық жөніндегі осы екі
конвенция бірнеше мемлекеттермен ратификациланған және олар жакын
болашақта күшіне енуі мүмкін емес сияқты. Осыған менің көз қарасым
жеткілікті біртәрізді тәжірибенің жок болуымен жөне көптеген
мемлекеттердің өздері күқык мирасқорлық сүрақтары бойынша нақты
ережелермен байланыстыруды қаламауымен түсіндіріледі. Көрсетілген
ережелерге қарамастан, бүл конвенциялар бүгінгі күнге карастырылған
салада аса абыройлы акттар болып табылады және күқық мираскорлык
сүрақтарын шешу үшін жалпы бағдарларды мазмүндайды.
1.2. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығы түсінігінің құқтық мәні
Қазіргі заман ғылыми қазіргі заманның халықаралык күкыктык
манызды күрамдастардың бірі - мемлекеттердің күкык мираскорлығы
жөнінде маңызды білім кешеніне ие. Ғылымдағы көптеген
пікірталастардан кейін заңның барлық салалардың өкілдерімен осы
күбылыстың ерекшелігі және онын қүкықтык реттеуінің қажеттілігі
мойындалды.
Мемлекеттердің күкык мирасқорлығы түсінігінің маңызды теориялык
және әдістемелік мәні бір мемлекетпен басқа мемлекеттің орнын баскан
жағдайда міндеттемелер мен қүкықтардың ауысуын халыкаралык күкык
жүйесінде реттеу маңызды деп есептеуге негіз береді.
Мемлекеттердің қүқык мирасқорлығы термині, адамға мүра бойынша.
барлық меншіктік күкықтардың жиынтығы - толық немесе эмбебап
мирасқорлығы өткен кезде сақталатын күкық субъектіліктің
мирасқорлығы бар, мемлекет ішіндегі қүкықпен үксастығына қарамастан,
пайдалануға енді1.
Бүл қиыншылықтың аспектісі Дж. Браерли (жүмыстарында,
еңбектерінде) қарастырлады. Дж. Браерлидің ойынша қүкык мирасқорлык
сөзінің лексикалық мағынасы берілетін түсініктің мазмүнын
анықтамайды. Түсінікті анықтаған кезде, автордың пікірі бойынша, ең
алдымем қиыншылықтың ерекшелігі және халықаралық қүқыктың оған деген
катысы қабылдануы тиіс. Халықаралық күкық қүқық мирасқорлықты өзінің
реттеу саласынан шығармайды және қабылдағыш мемлекеттің қарастырылуын
қалдырмайды. Сондықтан, Мемлекеттердің күқык. миарсқорлығы
түсінігін анықтағанда алысу деген сөзді қолданған дүрыс.
Үқсас жағдай, қүқык мирасқорлықтың, бір мемлекеттен екінші
мемлекетке қүқықтар мен міндеттер мен ауысуы анықтамасымен
1 Броуили Я. Международное право. Пер.С.англ. М.. 1997 с. 373
орын алып отыр. Көрініп түрғандай, бүл анықтама (қүқық
мирасқорлық) сөздің лексикалық мағынасына сай келмейді, бірак
қиыншылықтың фактілік мәнінін көрсетеді. Мемлекеттердің күкык
мирасқорлығы термині көрсететін түсініктің анықтамасы үшін сәтті
емес. Бүл көптеген галымдар мен әділді түрде байқалады. Терминнің
сынға түсуі, ейткені ол кері мағыналы және толық емес болғандыктан.
Сонымен катар термин кейбір галымдар мен сыналады, өйткені олардың
ойынша оның жеке күкықпен үқсастығы бар. Браерни былай деп жазды
Мирасқорлық ең алдымен жеке күкықтың қағидасы және мемлекеттің
қырылуы түлға өлімімен үксастығын керсетеді. Бірақ мемлекет еш
қалайда елуі мүмкін емес. Өйткені онын халкы территориясы жоқ болып
кетпейді, ол тек қана саяси езгерістерді бастан кешіріп отыр.
Мирасқорлык меншік күқығынан алынған түсінік және меншікті тапсыру
және халық пен территория бір нысанда өмір сүруін тоқтатқан және
басқа нысанда өмір сүруді бастаған жағдайлардын арасындағы үксастықты
бар деп санау үлкен қателік.
Осы мәселе жөнінде Отандық ғалымдардың ойлары өзгеше Захарова
Н.В., қүқық мирасқорлық терминнің жеке қүқықпен мүмкін болатын
үқсастығы үшін сынау дүрыс емес деп санайды. Жеке күқықтағы (қүкык
мирасқорлығы) мен халықаралық қүқықтағы қүқық мираскорлыгы
-үқсатығы үшін - бүл түсініктерді бірдей деп санауға рүқсат бермейді.
Одан басқа Сверловтың ғалымдардың үжымды еңбегінде халықаралык
күқық тура осындай үқсастық жүргізілуде. Заң ғылымындағы жағдайға
сүйенгенде күқык. мирасқорлыкты күқықтың бір субъектінің екіншіде
қүқықтар мен міндеттердің ауысуын түсінеді. Авторлар күқык
мирасқорлықтың бүл белгісін, қүқықтар мен міндеттердің қозғалысы,
олардың субъектілік тиістіліктің өзгерісі ретінде көрсетеді. Берілген
жағдайлар негізінде авторлар халықаралык, күкык мираскорлығын
қүқықтар мен міндеттердің бір мемлекеттен екіншіге ауысуын
сипаттайды.
Бірақ кейін авторлар бүл анықтаманы жеткіліксіз деп санап,
ескертіледі. галымдардың пікірі бойынша, қүқық мирасқорлығы деген
түсінік халықаралық қүқықтың бір суъектіде екіншіге ауысатын
қүкықтар мен міндеттердің мазмүны мен сипатын көрсету керек, өйткені
белгілі бір қүқықтар қозғалыс және олардың субъектілік тиістіліктің
өзгеру қасиеттеріне ие. Сонымен катар күкык мирасқорлык түсінігі
қүқык мирасқор мемлекеттің күкык мираскорлықтын актісінде көңіл
білдіру рөлін көрсету керек.
Кейін авторлар әр мемлекет өзінің пайда болу кезінде мемлекеттік
екендіктегі халыкаралық субъектілікті және оған тиісті негізгі
күқыктар мен міндеттерді иелендіреді деген фактіге сүйене отырып.
келесі корытындыға келеді: халықаралык күкык субъектілік немесе
халықаралык қүкык және әрекет кабілеттіліктің органикалык. қоспасы,-
бүл мемлекеттердчң күқык мирасқорлығының алғы шарты.
Осыған сүйеніп авторлар, халықаралык дәрежеге тән негізгі
күқықтар мен міндеттерге ие халықаралық күкық субъектісі ғана күкык
мираскор бола алады. Негізгі қүқыктар мен міндеттер субъектіден
бөлінбейді, және күқық мирасқорлығының объекті ретінде бола алмайды,
бір субъектіден екіншіге ауыса алмайды. Осындай ауысудың көрінісі
ізбассар-мемлекетінің тоқталуымен шартталған, бір мемлекет осы
территорияда өмір сүрген мемлекеттік (немесе мемлекеттердің)
толығымен орнын басқанда пайда болады. Бірак қүкық мирасқорлықтың
көптеген жағдайларында жаңа мемлекет пайда болған кезде отарды
иеленудің орнында бүрынғы метрополиияның дербес мемлекет ретінде
сақталуында жатыр, немесе мемлекет территориясының бөлігі бөлінген
кезде негізгі күқықтар мен міндеттердің ауысудың мүмкін еместігі анық
көрініп түр: ізбасар-мемлекет өзшің негізгі қүқыктарын іске асыруға
жалғастырады, сонымен бірге күкык мирасқор-мемлекеті езінің негізгі
қүқықтардың сақтаушысы ретінде пайда болады. Қүқық мирасқорлықтың
объектісі, халықаралық катынастар кезінде мемлекеттік-ізашармен
иемденген міндеттермен туындылар (өзіндік Қүқықтар).
Қүқық мирасқорлығы - бүл қайратты акт, онда егемендікпен
керсетілгеп Қүқық мирасқор - мемлекетінің қайраты, жігері пайда
болады. Қүқык мираскор - мемлекетінің көңіл білдіруі күкык
мирасқорлык пайда болган кезде және күкык мираскорлықтын көлемі мен
шарттарын анықтау үшін маңызды және қажетті. Сонымен. берілген
авторлар. халыкаралык күкык мирасқорлығын, берілген мемлекеттің баска
мемлекеттің халыкаралык күкыктың принциптеріне және нормаларға сәйкес
күкыктар мен міндеттерді кабылдау шарттарын орнататын. қүқық мирасқор
мемлекетінің егеменді акті деп анықтайды".
Кельзен Г қарастырған сүрак бойынша, мына пікір көрсетілуде, ол
күкық мирасқорлыкды құқықтық және фактірін түрғыдан зерттегенде.
оларды екі түрлі қиыншылық деп санайды. Ғылымның ойы мына жағдаймен
дәлелденеді, халыкдралық қүқық, бір мемлекеттен екіншіге қүқыктар мен
міндеттердің ауысу жөніндегі мәселенің шешілуінен тәуелсіз (фактілік
мирасқорлықты мойындап, күкықтыкты мойындамауға болады), нәтижесінде
осындай ауысу болатын, қандай да бір фактілік жағдайларды заңды деп
қарастырлуын анықтайды (немесе осындай жағдайларды түрғызуды талап
етеді, мысалы отар елдер мен халықтарға тәуелсіздіктің берілуі
жөніндегі Декларация).
Бірақ фактілік күқық мирасқорлықтың заңдылығы, халыкаралық
қүқықтың басқа салаларының қағидалары мен нормаларымен анықталады.
Қүқықтың күқық мирасқорлығы фактілік жағдайлардан тыс
қарастырылмайды, бірақ бүл жағдайлардың заңдылығы онымен
анықталмайды. Қүқықтық күкық мирасқорлығы фактілік күкык мирасқорпен
байланысады, егер соңғысы біріншісінің алғы шарты болса.
Қазіргі заманның халықаралық күқығы, тиым салынған агрессия,
территориялық толықтылығын сыйлау талаптары, үлттардың өз тағдырын
шешу қағидасы сияқты. Қағидалары мен нормаларын бүзусыз кезінде пайда
болған қүқық мирасқор жағдайлар қалпындағы халықаралық күқыктык
салдарды заңды және қүқыққа сай деп мойындайды. Халықаралык күкык
комиссия мен талданған қүқық мирасқорлық жөніндегі баптарда былай деп
аталады: Берілген баптар, халықаралық қүқықка сәйкес орындалатын,
соның ішінде БҮҮ жарғысымен іске асырылган халықаралык күкык
кағидаларымен, мемлекеттердің күқык мираскорлығының салдарьша
таралады (6 бап).
Фактілік жағдайларды күруды алдын ала қарастыратын немесе күруды
рәсімдеу мақсаты бар халыкаралық шарт онын заңдылығы мен күкыкка
сайлығын куәләндырмайды. Осындай шарттардың арасында зан күші жоктар
аз емес мысалы 1938 ж Мюнхен келісімі).
Агрессор-мемлекеті күкық мираскоршыньщ еш күкыктарын
иелендірмейді. Оның басып алынған территорияға күкықтарын
иемденуге, сонымен қатар осы территория жататын кез келген
мемл^кеттердін. қүқықтарын иемденуге бағытталған әрекеттері заң күші
жок болып табылады. Қүкық мираскорлыкты тек заң және күқықка сай
фактілік жағдайлардың алдын ала анықталатыны, қиыншылықтың көптеген
зерттеулерінде көрсетіледі. Бүл доктрииадағы даусыз жағдай.
Агрессормен мемлекет территориясын басып алу, бүл мемлекетке тән
халыкаралык қүқықтардан айырылмайтыннан бүрын, оларды үзбейді.
Сондыктан территория босаған кезде күқық мирасқорлық қиыншылығы
алдында түрмайды және ол алдында иемденген қүкықтарды иеленуді
жалғастырады.
Зерттеулерде, күкық мирасқорлықты тудыратын фактілік жагдайлардын
толық емес және дөл емес сілтеулер аз емес. Осылай, мысалы, неміс
авторы И. Кирстен, қүқық мирасқорлығында, езімнің өмір сүруін
тоқтаткан мемлекеттердің халықаралық күкықтар мен міндеттерінің,
немесе территориясы азайған мемлекеттердің тағдыры жөнінде әңгіме
жүріп жатыр деп жазады.
Чех ғалымы Ю. Гут қүқық мирасқорлық деп, өмір сүруді тоқтаткан
мемлекеттің қүқық қатынастарының, жаңа, бүл мемлекеттің
территориясына егеменді билік орнатқан мемлекетке ауысуын түсінеді,
деп атайды.
Кеңірек, бірақ осындай толық емес анқтаманы неміс ғалымы Г. Дом
оереді Мемлекеттің пайда болуы мен ыдырауы және территориялык
өзгерістер мемлекеттік билік басқа бір мемлекеттік биліктің орнын
басады сондыктан да белгілі күқықтар мен міндеттерді қабылдауымен
байланысты. Осыған байланысты мемлекеттік мүрагерлігі немесе
мемлекеттердің күкык мираскорлығы жайында айтады1. келтірілген
анықтамалар тек кейбір немесе бір ғана, күкық мирасқорлығының
қиыншылығының пайда болуын тудыратын, фактілік жағдайды көрсетеді.
Сонымен катар, халыкаралық қүқықтың теория мен тәжірибиесінін
талдауы, мемлекеттердің мираскорлығын тудыратын 4 негізгі фактілік
жағдайдың барекенін көрсетеді.
1) жаңа мемлекеттің пайда болуы
2) Деотарлау
3) Бірнеше мемлекеттердің бірнеше мемлекетке бірігуі
4) Мемлекеттің халықаралық күқық субъектіліктің дәрежесінің, оның
келісімді хабарлардың өзгеруі байланысты өзгереді.
5) Егер де авторлар мирасқорлықты тудыратын фактілік жағдайларын төрттен
көбін көрсетсе, онда олардың арасында жоғарыда көрсетілген
жағдайларының біреуінің әртүрлі оқиғалары болып табылады, былайша
айтқанда біртектес. Егер тізімдер толык болмаса, онда біртектес
жағдайлар төртеуіде көрсетілген кезде де соның ішінде болады. Ағылшын
авторы Мак Нейр шарттарға әсер ететін келесі оқиғаларды әңгімелейді,
былайша айтқанда қүқық мирасқорлық қиыншылығының қойылымын тудыратын:
а) мемлекет территориясының жалпы қосылуы
b) алдыңғы мемлекет территориясының бір белігінде жаңа
мемлекеттің пайда болуы
с) одақтың ыдырауы
d) бір немесе бірнеше үштарлы мемлекеттерден одақтың қүрылуы.
е) бір мемлекеттің баска мемлекет үстіне протектораттың
орнатылуы немесе жойылуы.
f) федеративті одақтағы мүшелікті алуы
1 Цит. по.: Захарова Н.В Правопреемство государств. М., 1973. с.
17 Тамжес.17
g) территорияны жоғалтуы немесе үлкеюі"
b.d.e мысалдарында - мемлекеттердің пайда болуы, ал с,Г-
мемлекеттің халыкаралык күкық субъектілік дәрежесінің, оның келісімді
хабардарынын өзгеруімен байланысты өзгеруі.
Ғалымдардың күкык мираскорлықты тудыратын барлық жағдайларға
жалпы аныктама беруге бірнеше әрекеттер жасалынғаны туралы айтып
кеткен жөн. Қүкык мирасқорлык киыншылығының бірқатар зерттеушілер,
оның пайда болуына әкеліп соктыратын фактілік жағдайларды
территориядағы үстемдіктің аусуы территориядағы егеменді билік
иесінін ауысуы деп аныктайды.
А. Росс былай деп жазады: Біз, белгілі бір Т территориясы бір
мемлекет үстемдігінен екінші мемлекет үстемдігіне ауысқан кездегі
мемлекеттердің күкық мирасқорлығы жөнінде айтканбыз. А. Лестердін
пікірі бойынша мемлекеттердің күқық мирасқорлығы, салдары
халықаралық қүкықпен мойындалған, берілген территориядағы
егемендіктің кез келген өзгерісін күрайды М. Тандон (Үндістан)
территорядағы үстемдік бір мемлекеттен екіншіге өткен жерде күкық
мирасқорлык орын алатынын айтадьг. Е. Зауер (ГФР) қүқық мирасқорлық,
белгілі бір территорияға мемлекеттік билігінің жаңа бір иеленуші
енген кезде пайда болады деп есептеледі1.
Көрсетілген авторлармен территориядағы үстемділіктін ауысуы,
деп белгіленген қүбылыстар территориясының ауысуымен бірге бола
алады, ал территорияның ауысуы, - бүл оның үстіндегі үстемдіктің,
егеменді биліктің ауысуы.
Мүндай көзқарас Я. Броунли еңбектерінде көрсетілген. Осылай
Броунли мемлекеттердің қүқық мирасқорлығын қүқықтық санаты ретінде
Қарастырғанда, қүқық мирасқорлық, белгілі бір территорияда, бір
мемлекеттің егемендігі басқа мемлекет егемендігімен қайтарымсыз және
соңғы ауысуы кезінде, пайда болады, деп санайды. Бүл, автордың пікірі
бойынша, осындай саяси оқиғалардың нәтижесінде, мемлекеттің толығымен
бөлінуі, мемлекет бөлігінің бөлінуі, мемлекеттің белгілі бір бөлігін
деотарлау мемлекеттердің косылуы. мемлекет территориясының бөлігінің
цессия немесе аннекасиясы орын алады.
Бірақ Я. Броунли есептегендей, бүл жактаманы біраз жанартудын
қажеттілігі көрініп түр, егер мандатпен басқарылатын камкорлыктағы
территория егеменді мемлекет болғанда, өйткені бүл жерде егемендіктің
ауысуы емес, юрисдикциянын алмастыру процесі егеменді биліктің акырғы
ауысуымен байланысты. Сондықтан да әскери оккупация нәтижесінде
егемендіктің уакытша өзгеруі немесе территорияны келісім бойынша
иемденуге берілуі мемлекеттердің күқык миросқорлығын тудырмайды.
Ерекше жағдай, тек бір мемлекет қүқының мақсаттарында баска
мемлекеттің өкілі ретінде шыққан жағдайда ғана пайда болады.
Осы қиыншылыкты ары қарай қарстырғанда Я. Броунли бір
мемлекеттің егемендігі басқа бір мемлекеттің егемендігімен ауысқан
жағдайда бір қатар қүқықтың қиыншылықтар пайда болады, деп
көрсетеді.
Олардың арасында автор келесілерді бөліп шығарады:
- Мирасқор мемлекет ішашар-мемлекеттердің шарттарынын барлығымен
(немесе бір нешеуімен) байланысты ма?
- Белгілі территорияның түрғындары автоматты түрде мирасқор-
мемлекетінің азаматтары бола алама?
- Ізашар-мемлекетіне қойылған халыкаралық қүкыктың талаптар,
мирасқор-мемлекетіне әсер ете ме? Оған ізашар-мемлекетінін
мемлекеттік қорыда және басқа да, мемлекет ішіндегі жүйемен сәйкес
алынған міндеттемелер ауысады ма?
Осыны есептегенде автор мемлекеттердің қүқық мирасқорлык
термині қиыншылықтың қайнар-кезі немесе аясын белгілеуге қолданылады:
ол заңы қүқықтар мен міндеттерін мүрагерлеу немесе ауысудың белгілі
бір презумпциясының немесе белгілі бір қағиданың бар болуын ешкалай
көрсетпейді деп байқайды. Бүл мәселе жөнінде үқсас позицияны ресейлік
ғалымы И.И Лукашук та үстанады, оның пікірі бойынша күқык
мираскорлык-бүл бір мемлекеттің баска мемлекетпен белгілі бір
территорияның халыкаралык қатынастары үшін жауапкершіліктің
жатқызылуындағы ауысуы нәтижесіндегі күкыктар мен міндеттердің
ауысуы. Халыкаралық күқықта мемлекет үшін элементтердің бірлігі
ретінде түсініледі: халкы, территориясы. билігі деген фактіге көңіл
бөлсек, автор тек бір элементтің - территорияның өзгеруімен күкық
мирасқорлық байланысын көрсетеді. Халык. санының немесе билікті
үйымдастыру өзгерістері осындай салдарды туғызбайды.
Халықаралық күкық теориясының дамуның казіргі сатысы, күкык
мирасқорлығының аса актуалды қиыншылықтарын аспекті зерттеулерінің
үлкен санның болуымен сипатталатынын белгілеп кеткен жөн.
Халықаралық күқыктық қүжаттарарын және ғылыми әдебиеттерін талдау
мемлекеттердің қүқық мирасқорлығын, жаңа мемлекет панда болған кезде
қүқықтар мен міндеттердің бір мемлекеттен екіншіге ауысуы,
мемлекеттің халықаралық қүқық субъектілік дәрежесінің оның
халыкаралық шартты компетенциясының өзгеруімен байланысты өзгеруі,
мемлекеттің өзінің халықаралық күкық субъектілікті сақтамай басқа
мемлекет күрамына енуі және сонымен қатар территорияның бір бөлігі
бір мемлекеттен екіншіге ауысуы ретінде анықтауға болады. Мемлекеттің
келісімді күқық мирасқорлық еткен жағдайда (аталған жағдайларда)
келісіммен бекітілген қүқықтар мен міндеттердің ауысуы пайда болады.
1.3. Құқық мирасқорлық теориялары. Құқық мирасқорлығы және шарт
құқығы.
Жоғарыда көрсетілгендей халыкаралык күқык ғылымында, ізашар-
мемлекеттін және мираскорлық мемлекетінің күкык субъектіліктін ара
катысы түсіндірмесіне сүйеніп, күкык мираскорлык киыншылығын жалпы
шешімін табу мүмкіндіктер колданды. Халықаралық күкық тарихына
осындай екі карама-қайшы шешім белгілі1.
ХҮПІ-ХІХ ғ.ғ - аралығында халыкдралық күкық доктринасында қүкық
мирасқорлыктың әмбебап теориясы үстемдік еткен және оның
жақтаушылары, мирасқор - мемлекет ізашардың халыкаралық түлғасын
мүрагерлікке алатыны түралы пайымдады. Оның негіздері мүрада
өлгеннің меншікті - күқықтық түлғасы нақты түрде керсетілген деп
санаған римдік мүрагерлік қүқықтан алынған және осыған сәйкес
мүрагерге мүрагершінің қүқықтар мен міндеттердің толық ауысуын
орнатты2.
Халықаралық күкық доктринасына мемлекеттердің күкык
мирасқорлығының әмбебап теориясы алғашқы болып Г. Гроциймен
енгізілген Мүрагердің түлғасы мирасқорлықта қоғамдық және жеке
меншікте өлген ізашар түлғасы ретінде қарастырылатыны күмәнға
жатпайды, деп жазған Г. Гроций осылай, оның пікірі бойынша тек
қүқықтық қатынастар емес, мираскорлық жағдайындағы олардың субъектісі
Де сол қалпында қалады. Осы теорияға сай, осы киыншылықтың танымалы
зерттеушісі Г. Вилксон көрсетіп өткендегі, мирасқорлық емес,
континуитет орын алып отыр3.
Осы қалпында әмбебап мираскорлық теориясы Пуффендорфом, Ватталем
және баска біркатар ғылымдармен алып пайдаланған. Онын жактаушылары,
егер екі халыктың бірігуі болған жағдайда, онда олардың күкыктары
үшін тоймай, керісінше бір бүтінге қосылады негізінде жойылған
мемлекетте болған барлык халықаралық қүқықтар мен міндеттер мүрагерге
ауысады деп пайымдаған. Тура осылай, мемлекет екі немесе бірнеше
мемлекеттерге бөлінген кездердегі мирасқорлық мәселесін шешу
үсынылған. Егер мемлекет екі әртүрлі бірлестікке бөлінген кезде,
бүтін деген міндеттерді, егер олар бөлінуге дейін, арнайы шарттык
заты болмаса, бүл әртүрлі бөліктерді пропроционалды түрде
байланыстырады.
Өзінің өмірін тоқтаткан мемлекет түлғасының континуитеті. оның
халқы басқа халықтың бөлігі болса да, фактілі түрде өмір сүріп
қалады, деп осы теорияның көптеген жактаушыларымен дәлелденеді.
Қосылған мемлекеттің халқы, оны косқан халықтың бөлігі ретінде өмір
сүрді жалғастырғандықтан, бүндай мирасқорлық, римдік мүрагерлік
қүқықтағыдай, мемлекеттік күкыкта түлғанын жалғасуы деп санауға
болады. Азаматтық мүрагерлік күкық мүра қалдырушымен мүрагер
арасындағы туысқандық байланысқа негізделген....
1.Новицкий И. Основы Римского гражданского права. М., 1960. С.
230
2.Г.Гроций о праве войны и мира. М., 1956. С. 317
3.H.Wilkinson, op. cit., р. 13
Ал мемлекеттік мүлік халықпен және территориямен, ол
канағаттандыратын қоғамдық кажеттіліктермен табиғи байланысқа ие.
Жоғарыда қарастырылған әмбебап мирасқорлық теориясының жаксырак
басқа конструкциялар орын алуда. Осылай мысалы мемлекеттердің қүқык
мирасқорлығын зерттеген, өткен ғасырдан ғылымдағы кең таньшалы автор.
И. Губер, қүқық мирасқорлық жағдайында қүқықтар мен міндеттердің бір
иемденушіден басқаға ауысады, бірақ бүл күқықтардың өздері
өзгермейді, олар басқа субъектінің иелігінде болса да үзіліссіз өмір
сүреді, деп түжырымдайды. Губер өзінің концепциясын мына формулада
көрсетті: күкык мирасқорлык = ауысу + континунтет (бүл формуладагы
бірінші косынды қүқық субъектісі, екіншісі - онын күқықтары мен
міндеттері). Губердін пікірі бойынша халыкаралык қүқык бойынша
мираскор, езінің ізашардың күқыктар мен міндеттерге олар өзінікі
болған жагдайдағыдай иеленеді.
Әмбебап мираскорлык территориясының тәжірибесіндегі дәлелі
болмағанын айтып кеткен жөн. Осы теориянын қарсыластары мынаны
корсетті. Мысалы, Солтүстік Американның Штаттарынан бөлінуте дейін
ағылшын корольдарымен жасаскан шарттардың барлығыда өтпеген: Италия
Корольдігі, өзіне Ломбордия мен Венецияны косқанда, Австрия күрамына
кірген, осы облыстар иемденген күкықтар мен міндеттердің барлығын
иемденген жок және т.с.с.
Қазіргі заманның көптеген авторлары, халықаралык. күкык
мемлекеттерге жалпылама міндетті жүктемейтіні және де мирасқорлыкка
деген жалпылама күқықтың жоктығы туралы айтады. Бүл ой казіргі
заманда да өз көрінісін тапты. Мәселен, отарлау жүйесінің қүлдырауы
нәтижесінде пайда болған мемлекеттердің күқық мирасқорлығы
мәселесінің шешімін табу үшін осы теорияның негізінде жаткан
шарттардың континуитеті қағидасын белгілі бір дәрежеде пайдалануға,
тырысушылық, дәлірек айтқанда - мираскорлык үрдістігін ескі кезеңге
бөлуге: мэселенін (проблеманың) пайда болуымен бір мезгілде
туындайтын бірінші кезеңге мемлекет бүрынғы биліктің барлық
шарттарымен байланысты болады; ал екінші кезеңде мемлекет пайда
болғаннан кейін бірақ уакыт өтісімен, оған өзіне тиімсіз шарттардан
бас тарту күқығын беру керек деп есептеуге үсыныс жасалды. Сондай-ақ
бүл ой ез көрінісін, Буэнос-Айресте конференциясында Қабылданған
Халықаралық күқық Ассоциациясының резолюциясында тапты. Бүл
резолюцияның бірінші бөлімінің в (III), в (IV) пунктастылары мирасқор-
мемлекет үшін шарттардың заң күшін сақтауын тануға негізделген.
Мирасқор-мемлекетке ізашар мемлекетінің шарттарын денонсациялау
Қүқығының берілуі қарастырылады. Халықаралық күқық комиссиясының
көзкарасы, тәуелсіздікке қол жеткізу жағдайларында әмбебап күкык
мираскорлық теориясы қолдану катынасы өз көрінісін 11 бап тапты:
Жаңа тәуелсіз мемлекет кез келген келісімді өз күшінде сақтауға
міндетті емес. немесе күқык мирасқорлык кезінде бүл келісім,
мемлекеттердін күқығы мирасқорлык объектісі болатын. территорияға
катысты өз күшінде болған фактаның әсерімен оның катысушы ретінде
болмауға міндетті емес..
ХХ-ғасыр басында үсынылған теория халыкаралык күқық ғылымында кең
колданылуын таба алмады, әмбебап мирасқорлык теориясына тура қарама-
кайшы болып келді. Басты түрде бүл теория нигативті деген атымен
белгілі. Онын баска аты болғанын айтып кеткен жөн. Мысалы, Г.-Вилксон
оны М. Губер теориясына қарама кайшы келтіру үшін, оны
дисконтинуитета теориясы деп атады. Оның негізін салушы ағылшын
заңгері А. Кейтс болып табылды. Онын күқык мираскорлығы деген дамып
келе жаткан көз қарасы, бүрын басқа да заңгерлермен айтылса да,
мысалы Гольцендорфомпен, қайта Оны ерекше теория ретінде толык
көрсетті. Қүқық мирасқорлық кезінде континутетсіз субстанция болып
табылады. Қүқықтардың жаңа иесі пайда болады, бірақ олар бүрын
бірлескен міндеттер мен байланысы тоқтатылды... Бүл теория біркатар
ғылымдардың қолдануын тапты, бірак халықаралык қүқық ғылымында
негативті теория кең қолдауын таба алмады.
Соңғы онжылдықта ІаЪиІа га$а - таза қабат, кіршіксіз берев
-теориясы пайда болды.
Әр мемлекеттің өңірі шартты байланыстардың жоқ болуынан басталу
керек, деп түжырымдаған бүл теорияның жоқтаушылары, алдынғы негативті
теорияның жолын үстаушылар сияқты, жаңа немесе бүрын өмір сүрген
мемлекеттің байланыстардың континуитет шегеретін жағдай ретінде,
мемлекеттің қүкық субъектілік континетінің жок болуының сілтемелеріне
келеді. пайда болған кез келген шаралар мен бір саяси континенттік
болмаса, онда ол өз емір сүруін шартты байланыстарға, таза қабатка
байланысты бастайды, тек танымалы кепілдіктің орнына қабылданған
Келісімді міндеттерді шегергенде жаңа мемлекеттің теориясы болған,
алдында сол теорияларға егемендікпен жүзеге асырған мемлекеттің
лакалды немесе нақты міндеттерлерді санамағанда болады. таза
қабат теориясының жактаушылары бүл концепцияның үлтардың өз өзін
аныктау қүкығына сәйкес екенін көрсетеді. Халыкаралық қүкык
Комиссиясы tabula rasa-қағидасын жаңа тәуелсіз мемлекеттер үшін
негізін қалаушы норма ретінде мойындады. ол тек жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің оның ізашарының шарттарына кдтысты міндеттемелерден
жалпы бостандык беретін ыңғайлы және кыска тәсіл ретінде өзін
көрсеттетінін белгіледі.
Жоғарыда көрсетілген күкық мирасқорлык теорияларынын еш кайсысы.
халықаралық қүқығына XVIII ғасырдан белгіледі, халықаралык тәжірибеде
үстемдік етпеді. Қүкык мемлекеттің тәжірибесі оның әмбебап орындалу
мысалдарын және күкык мемлекеттің толығымен жоққа шығару мысалдарын
көрсетеді. tabula rasa қағидасының қолдануы әр накты жағдайдағы
белгілі шарттарға байланысты. Бірақ бүл жағдай мемлекеттердін күкык
мирасқорлығының институтының, мемлекетаралык өмірдің ажырамас бөлігі
ретінде бар болуын жоқка шығармайды.
Қүқық мирасқорлығының институты шарттар қүқығымен ерекше тығыз
байланысқан. мирасқор - мемлекетінің оның ізашардың шарттарға
қатысты тура мәселесінің екі аспектісі бар деп X. Уолдок белгілеп
кетеді.
Жақында тәуелсіз болған мемлекеттің өзін ізашар шартының
қатысушысы деп санау міндеттемесі жатқан туралы мәселе, ол (мемлекет)
бүл шарттардың қатысушысы болуға немесе есептеуге күқығы барма деген
мөселеден айырмашылығы бар.
Мирасқорлыққа деген күқық шартты күкықтын нормасынан шегеру болып
табылады, соған сәйкес мемлекет қай мемлекетпен және қандай шартты
қатынастарға түсу жөніндегі мәселені өзі шешеді. Мираскорлық
жағдайында шарт жақтарының біреуінің ауысуы, шартка жаңа қатысушының
қосылуы, және бүл шарт басқа мемлекеттердің қосылуына
ашық болса жүзеге асады. Мирасқор мемлекетке ізашар мемлекетінің
шарттарына мирасқорлықты жүзеге асыру жүктемесі де шартты күқық
нормасынан шегеру болып табылады, өйткені тек ммелекеттін өзі ғана
шарт бойынша міндеттемені өзіне жүктейді.
Мираскор — мемлекет ізашар-мемлекетінің шарттары жасаскан кезде
катыспаса да, бүл шарттарды ол үшін res inter alios acta, ретінде,
карастыруға болмайды 1.
Қүқық мемлекетінің негізінде кез келген бір жақтар емес бірнеше
фокторлардың жиынтығы жатыр. Олардың мағыналары әр накты жағдайларда
әртүрлі факторлардың қайсы бірі немесе бір катар, мирасқорлыкқа деген
белгі бір қүкықтардың анықтаушы немесе оның жүзеге асырылу
міндеттері, әр норманың негізінде жатыр.
Жеткілікті шынайы түжырымдар күкык мемлекеттерінін бар болуын
анықтайды және мирасқорлык фактіні дәлелдейтін ешкандай теориялык
қүрылысты ойлап табуының қажеттілігі жок.
Қүқық мемлекеттің қиыншылығы шартты күқык шегінде толық шішілуі
мүмкін емес. Вена Конвенциясының шарттардың күкығы жөнінде 73 бап:
берілген конвенцияның ережелері мемлекеттің күқық мемлекеттік
шарттарға қатысты пайда болатын ешбір сүрағын шешпейді, деп аныктауы
кездейсок емес. Бірақ қүкық мемлекеттік шартты күкыққа қарсы түрмайды
және қайшы келмейді. Ол - бүл күқыктың кейбір ережелерден ауытқуы.
Бүл ауытқумен байланыспаған шартты қүқықтың барлық ережелері қүқық
мемлекетің үшін өз күшін сактайды. Шарттарға катысты мемлекеттердің
қүқық мирасқорлығының женіндегі сүрақты қарастырғанда, келісімдердің
жалпы қүқықтың әсерін ылғи да есептеу кажет, деп Бас Ассамблеяның
Халықаралық күқық Комиссияның баяндамасында айтылады.
Қүқық мемлекеттінің жөне келісімді күкықтың айқын байланысы, шарт
Қүқыгы жөніндегі болашақ Вена Конвенциясын қүраған ережелерді
талдағанда есептелген. Конвенцияның жалпы көз
1 ООН. Итоги. Тенденции. Перспективы (К 25-летию ООН) М„ 1970,
с. 378
қарасында және ережелерінде мемлекеттерінің күқық мемлекеттік қатысты
бағыттар ерекшелігі көрініс тапты.
Осындай мысалы отарлык тәуелділіктен босаған мемлекеттердін
өкілдері олардың тең емес күкығы шарттардың тормен байлығы туралы
және оларға бүл шарттардағы бастауды жүзеге асыратын ережелердін
шартты күкықтар бар болуын үйымдастырып отырғандығын түра айтты.
Үлкен пікір таластарды шартты қолдану әр катысушының
территориясына таралды деген бастапқы түжырымдамасын тудырды. (Вена
Конференциясынын 23 бабы) жаңа мемлкеттер бүл халыкаралык
қатынастарда баска мемлекеттермен берілетін теорияларға шарттын
аралығын қарастыруға тапсыруы үшін алаңдады.
Оған келіспеген тәуелсіз халыктар, тәуелсіздігіне жеткенен кейін
бүл шарттардан бас тартуға мәжбүр болды, деп Алжир өкілі айтқан.
Өз жағыннан отаршылық державалар бүрығы отаршыдарды және тәуелді
территориялардың, оларға бүрын зорлап жасасқан шарттар жөнінде,
қүқығын бекітетін конвенцияда ережелердің болдырмауына тырысты."
Қазіргі заманнын халықаралық күқық ғылымы үшін мәселе
мирасқорлыққа деген қүқықтың бар болуында ма, жоқ болуында ма емес
және күкык, мемлекеттінің күкытық реттеу объектісі бола алама дегенде
емес.
Осындай нормалардың болуы мемлекеттік егемендікке қайшы келмейді
деген ережені танымалы деп есептеуге болады, өйткені мемлекеттің
биліктің заңы шектелмегендігі қазіргі заманның халықаралық күқыкпен
танылған егемендік шектерін анықтауын білдіру онын үстіндегі,
сақтауга міндетті, оның тәртіп нормаларына тапсырма беретін жоғарғы
биліктің жоқ болғанын көрсетеді деп Н.А. Ушаков жазады. Бүл
мемлекеттік билік өз әрекеттерінде шектелген және калағанын істейді
дегенді білдірмейді және білдіре алмайды. Шын мәнісінде мемлекет
кызметі накты ішкі және сырткы Жағдайлар мен детерміндеген. Осылай,
мемлекет билігінің заны шектелмеулілігі онын когам өміршін накты
жағдайларда тәуелсіздіпн білдірмейді1
Мемлекеттердің күкык мираскорлкты қүкықтык реттеу мүмкіндігін
мойындауы жоғарыда аталған Бас Ассамблеясының резолюцияларында өз
көрінісін тапты, оларда Ассамблеия Халыкаралык кұкык Комиссиясына
кодификациялау және бұл күкықты прогрессивті дамыту максатында
қүқыктық мемлекеттін киыншылығын зерттеуге үсынады.
Қүкыктық мираскорлығының бүл нормалды кандай деген сүрак
туындайды. Көрсетілгендей, ғалымдардың көбісі жалпы халыкаралык күкык
бойынша территорияның жаңа иесінің оның ізашарының күкыктарымен
міндеттерін толық күқық мирасқорлану болмайды және мираскор-мемлекет
ізашар-мемлекеттің тек белгілі бір келісімдерге кіруге міндетті.
Бірак бүл шарттар кандай екені туралы біртүтас ой жоқ.
Қүқық мирасқорлығының шарттық қүқықтың шегерімі екені оның
нормалын анықтауға киындататын мән-жай. Ол, күкық мираскорлығының
және оны жүзеге асыру міндеттерінің бар болуына қатысты әр түжырым,
мемлекеттердің тәжірибесін және халыкаралық күкык доктринасын терең
және жан-жақты зерттелуіне негізделген болу керек. Өйткені тәжірибе
мен доктрина түжырым жасауға негіз бермейді. Ве 1е§е Ғегепсіа
үсыныстарында қажеттілік көрініп түр. Бөлек мемлекеттердің
тәжірибесінін үкыпты зерттеуі, мемлекеттердің қүқыктық
мираскорлығының жалпы доктринасының болуының ешқандай сендірмелі
дәлел бермейді. Заңгерлердің еңбектерінде бірқатар әр түрлі күкык
мирасқорлығынын теориялары кездеседі.
Белгілі бір теорияны қабылдаған жағдайда, тәжірибе мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz