Оқушылардың әлеуметтік-психологиялық климатына оқытушылардың педагогикалық қарым-қатынас стилінің әсері

Жоспар

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Оқу ұжымында әлеуметтік.психологиялық климатқа оқушылар қарым . қатынас стилінің әсері туралы ... ... ... ... ... ...8
1.1. Оқушылардың оқумен педагогикалық қарым . қатынасының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Оқу ұжымындағы психологиялық климат жөнінде түсінік ... ... 15
1.3. Индивидуалды қарым . қатынас стильі мен психологтардың жеке қасиеттерінің өзара байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ тарау.
Қалалық және аудандық мектептердегі психологиялық климатпен педагогикалық қарым . қатынас стилінің өзара байланыс ерекшеліктерін эксперименталды . психологиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1. Эксперименталды . психологиялық зерттеу әдістемесі ... ... ... ... .37
2.2. Эксперименталды . психологиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қосымшалар

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Оқушылардың әлеуметтік-психологиялық климатына оқытушылардың педагогикалық
қарым-қатынас стилінің әсері.

Ақтөбе – 2007.

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Оқу ұжымында әлеуметтік-психологиялық климатқа оқушылар қарым -
қатынас стилінің әсері туралы ... ... ... ... ... ...8
1.1. Оқушылардың оқумен педагогикалық қарым – қатынасының психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 8
1.2. Оқу ұжымындағы психологиялық климат жөнінде түсінік ... ... 15
1.3. Индивидуалды қарым – қатынас стильі мен психологтардың жеке
қасиеттерінің өзара
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19

ІІ тарау.
Қалалық және аудандық мектептердегі психологиялық климатпен
педагогикалық қарым - қатынас стилінің өзара байланыс ерекшеліктерін
эксперименталды - психологиялық
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.1. Эксперименталды - психологиялық зерттеу
әдістемесі ... ... ... ... .37
2.2. Эксперименталды - психологиялық
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .47
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...48
Қосымшалар

Кіріспе

Өзектілігі.Оқытушының білімінен, педагогикалық шеберлігінен, белсенді
позициясынан халықтық білімнің жүйесін шешуші деңгейде қайта – құру
жетістігі тәуелді екендігі бәріне белгілі. Қазір мұғалім қандай
білімге зәру?
Біздің ойымызша, мұғалім психологиялық білімге мұқтаж. Себебі
орташа жоспарға мектепті қайтақұруда оқушы тәрбие ісін қозғайды, жан
– жақты оның дамуын көздейді, сонымен бірге Н. Д. Ушинский егер біз
сананы жан – жақты тәрбиелегіміз келсе, оны жан – жақты зерттеу кере
деп жазды, сол ұстаз бала дамуының жаңа заңдылықтарын, оның
қасмиеттерінің дамуының психологиялық заңдылықтарын т.б. индивидуалды
ерекшеліктерін білгенде ғана ол өз оқушыларын дұрыс зерттей алады.
Біз таңдаған тақыпыртың өзектілігі қазіргі таңдағы барлық білім
беру жүйесі қоғамның дамуының ерекше мәнімен байланысты. Мектептің
қайтақұрылу жағдайында оқытушыға көп затқа қайта үйренуі, кей
жағдайларда қайта оқуы қажет болады. Әр оқушыны тыңдай және ести
білу керек, оның ішкі ұмтылыстарын көріп, оның қасиеттіктері мен
мотивтері бағытын біліп, оны бағытқа әсер ету керек, оқушылармен
гуманді және демократиялық қарым - қатынас стильін меңгеру керек.
Сонымен бірге оқытушының өзін - өзі тыңдай білуі, өз ішкі тыңдауы,
алдымен қалған мақсатты жүзеге асыру деңгейін шеңгеру, жеке оқу және
тәрбие тапсырмасын шешудегі жол табуы, күнделікті оқушылармен
өзарақатынасындағы мінез - құлқы, олардың ата - анасымен, өз
әріптермен қатынасындағы мінез - құлқы, өз қылығы маңызды. Мұның
бәріне оқытушы психологияның терең, мәнді білімі базасында үйрене
алады.
Қазіргі таңдағы оқытушы не істей алуы керек?
Оның міндеті қаарпайым емес, - өсу үстінде адам жеке тұлғасы
құрылымына белсенді әсер ете білу. Педагогика мен психология осы
сұраққа жауап береді: жеке тұлға құрлымындағы басты жолдар іс - әрекет
пен қарым - қатынас. Бұл дегеніміз педагогтың қолынан келері балалар
іс - әрекетін ұйымдастыруға, өздері мен педагог арасындағы олардың
қарым - қатынасына бағытталуы керек. Осылайша, тәжірибелік, оқытушылық
жұмыста қарым - қатынас жетекші рольді ойнамауы екіталай.
Қарым – қатынас, бәріміз білетіндей, екі жақты процесс. Егер
оқушы үшін қарым – қатынас бұл кәсіби іс - әрекет түрі бала, оқушы
үшін өмір іс - әрекеті түрі. Осы жерден педагог пен баланың қарым
- қатынастағы позицясы айырмашылығын байқаймыз. Бала өзінше өмір
сүреді және педагогпен, ата - анамен, құрдастарымен қарым - қатынас -
оның өмірінің бөлігі. Мұғалім балалармен қарым - қатынасқа түсе
отырып жұмыс жасайды, бұл өнемі өзі мен өз оқушылары арасында не
болып жатқанына үнемі өзіне еліп беріп отыруы керек деген сөз.
Қарым – қатынасқа түсе олтырып мұғалім одан сыртқары бола білуі керек:
бақылау. Талдау, шешім қабылдау, оны жүзеге асыруда оптималды тәмілді
пайдалану.
Психологияда оқушымен оқытушының білім беру мен тәрбие
процесіндегі кәсіби қарым - қатынасы сияқты педагогикалық қарым -
қатынасты анықтау кең таралған. Ол жеке тұлғаның жан – жақты дамуы
үшін жағдай жасауға бағытталған, ұжымда әлеуметтік - психологиялық
процессті басқаруға мүмкіндік береді, және жағымды психологиялық
мақсматпен қамтамасыз етеді.
Бұл жұмыста біз ауыл, қала мектептеріндегі индивидуалды стиль мен
кәсіби қарым - қатынасқа түсе алу қабілетін қарастырамыз.
Зерттеу мақсаты - ауыл мен қала мектептерінде әлеуметтік -
психологиялық климатқа педагогикалық қарым – қатынас стилнің әсерін
негіздеу болып табылады. Көрсетілген мақсатқа жету үшін зерттеу
тапсырмалары кешенін қою мен шешу қажет болды. Зерттеу міндеттері:
1. Шығармашылық процесс ретінде педагогикалық кәсіби қарым -
қатынас мәселесін, қарым - қатынас стильі мен оның жеке тұлға
дамуына әсерін зерттеу.
2. Әлеуметтік – психологиялық климаттың педагогикалық қарым -
қатынас стильмен өзара байланысты анализі.
3. Ауыл және қала мектептерінде педагогикалық қарым - қатынас
стильінің психологиялық климатпен өзара байланысын эксперименталды -
психологниялық зерттеу.
Болжам:
Біз оқушының эмпатиялық қатынас жоғары деңгейі мен эмоционалды -
әдістемелік стильді қолдану оқу ұыжымындағы жағымды әлеметтік-
психологиялық климатқа әсер етеді деп болжаймыз.
Зерттеу пәні: ауыл және қала мектептерінде педагогикалық қарым -
қатынас стилінің әлеуметтік психологиялық климатқа әсер ерекшелігі
болып табылады.
Зерттеу объектісі: ауыл және қала мектептерінің оқушылары мен
оқытушылары, ауыл және қала мектептерінде педагогтардың кәсіби қарым -
қатынас процесі болып табылады. Барлық зерттеуші оқытушылар жалпы
білім беру мектебінің жоғарғы звеносында жұмыс жасайды.
Бұл № 39 мектептіғң 11 а класс оқушылары, № 42 мектептің 10 д
класс оқушылары, Пригородный орта мектебінің 11 класс оқушылары,
Пригородный орта мектебінің 10 класс оқушылары.
Зерттеу әдістемелері:
- Зерттеу барысында теорияның жүйелі анализі педагогикалық қарым -
қатынас, оқытушы жеке тұлғасы, алынған эксперикалық материалдар
анализі әдістері кең қолданылды;
- эмпирикалық материал алу үшін психология - педагогикалық
бақылау, әңгімелесу, интервью, анкеталау құжаттары, талдау, т.б.
әдістер пайдаланады;
- алынған мәліметтерді талдау процесінде математикалық және
жүйесін өңдеу әдістері қолданылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: жұмыс барысында салыстыру мақсатында ауыл
және қала мектептеріндегі оқыту ұжымының әлеуметтік - психологиялық
климаты мен педагогикалық қарым - қатынас стильінің өзара байланысын
талдауға қадам жасалуында. Бұл кейін педагогикалық кадрлар дайындау
процесін анықтауға мүмкіндік берген болар еді.
Зерттеу нәтижелерінің негізі мен сенімділігі шектік әдістемелік
позиция таңдаумен, әдістер кешенін, адекватты мақсаттарды зерттеу пәні
мен міндетін қолданумен, зерттеудің кең базалылығымен, мектеп
тәжірибесі анализіне сүйенуіментәжірибелік - эксперименталды тексерумен
қамтамасыз етіледі.
Тәжірибелік эксперименталды жұмыс Ақтөбе қаласының № 39 және № 42
орта мектептері мен Ақтөбе облысы Қарғалы ауданының Пригородный
орта мектебінің базасында өткізілді.
Әдіснама.Соңғы кездері осы мәселеге қызығушылық күшейді, оқытушымен
жұмыста қажетті кәсіби - маңызды қасиеттер зерттелді (Ю. Н. Кулноткин,
В. Н. Казиев, А. А. Леонтьев және тағы басқа); педагогикалық тәжірибеде
диагностикасы (Я. С. турбовский); педагог іс - әрекетінің шеберлігі мен
эффективтілігін зерттеу бойынша жалпы жоспар жұмыс бар (Н. В.
Кузьслина, А. К. Моркова, т.б.) педагогикалық қарым - қатынастың стилі
мен қарым - қатынасымыздағы динамикасы (И. М. Юсупова), педагогикалық
қарым - қатынас спецификасы (В. С. Грекиев) бірақ педагог жеке тұлғасы
мен қарым - қатынас стилінің өзара байланысын зерттейтін жұмыстар
жеткіліксіз.
Дипломдық жұмыс құрылымы:
Дипломдық жұмыстың негізгі мазмұны 2 тараудан тұрады.
Бірінші тарау педагогикалық қарым - қатынас стилінің диагностикасына,
класстағы психологиялық климатпен іс - әрекеттің индивидуалды стилі
мен қарым - қатынас стилінің өзара байланысын диагностикалауға
арналған.
Екінші тарау әлеуметтік - психологиялық климатпен педагогикалық қарым -
қатынас стилінің өзара байланысын тексеру бойынша тәжірибелік -
эксперименталды жұмысқа арналып, зерттеудің нәтижесі шығарылды, ауыл
және қала мектептеріндегі ӘПК - тың салыстырмалы анализын ұсынады.
Қорытындыда біз зерттеулер шешімі мен ұсыныстар береміз.
Библиографияда пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.

І тарау. Оқу ұжымында әлеуметтік - психологиялық климатқа оқытушы
қарым - қатынас стилінің әсері туралы
1.1. Оқытушының оқушымен педагогикалық қарым - қатынасының
психологиялық ерекшеліктері

Оқытушының оқушымен қарым қатынасы әдісімен күтпеген
өзгерістермен өтеді. Біркелкі рухани өсім, қалыпты даму кезеңінде
мінезх - құлықтың құрастырулуы оқушылармен жақсмы қарым - қатынастың
өзінде де оқытушыға өзіндік тыныштыққа мүмкіндік бермейді.
Жеткіншектермен қарым - қатынастың дамуы олардың көңіл - күйінің
өзгермелігіне, тұтасгештігі мен әсерлігіне орай күрделене түседі. Осы
барлық көңіл күйдің түсуі лездік анализге қиындық туғызады, бірақ
педагог оларды тек танып қана қоймай, қарым - қатынас барысында көңіл
күйді басқара білуі керек. Ол әр нақты жағдайда өз оқушысының
қасиеттерін күшейтуге және керісінше жұмсартуға дұрыс бағыт таба
білуі керек. Педагог өз тәрбиелушілерін шыннылықты саналы қабылдай
білулері үшін, өзге адамдармен қарым - қатынаста өздерін бақылауда
ұстай алу мен бағалануы үшін өз сенімдерін басқаруға үйретуі керек
[5; 56].
Оқытушының өз оқушыларымен қарым - қатынасы бір - бірімен
өзара байланысты, түрлі формалар мен жағдайларда жүзеге асатын
тізбекті контакті ретінде көрінеді. Бұл тізбекте, әрине, оқутушы
беретін оқу пәні ерекше рольге ие. Оқу бағдарламасының кез келген
пәні тәрбиелік әсер үшін, өмір туралы әңгіме, пікір алмасудан
тұратын рухани контакт үшін белгілі бір негізге ие. Дегенмен, сабақ
мазмұны үнемі оқушымен оқытушының ашық қарым - қатынасына баялуы
үшін оқытушылық қасиетімен үнемі жұмыс жасап отыру керек. Оқушылық
қасиеті тек ғылымға деген қызығушылықтың орнауында ғана емес, сонымен
бірге оқушыға авторитет, сыйластық, махаббат пен сенім орнату үшін де
қажет. Сонымен қатар оқушы пәнінің дұрыс меңгермеуімен және көптеген
балаларға онымен рухани жақындық негізгі болмауымен оқытушы жиі
ұшырасады. Оқытушы, соның ішінде ата - ана математика мен т.б. нашар
айналысуына көңіл бөліп, оқушымен оқытушы арасындағы жақындық,
рухани туыстастық боллмауына көп көңіл бөлмейді. Бұл жағдайда
түсінік оңай табылады: қандай да бір оқушының пәнді игеруге
қажетсіздігі. Сонымен бірге пәнді меңгеру процесі мен оқытушыға
жақындық өзара байланысты және жалпы бір негізге ие қарым - қатынас
қазағушылығы. Ерекше қабілеттің болу - болмауы қарым - қатынас
қызықтылығын күшейтеді не жояды, бірақ оны мүлдделі жоқ қыла алмайды.
Және де қабілетті дамытуға болатынын, егер оның қарым - қатынас
қызықтылығына сүйенетін болса мұны орындау және жүзеге асыру оңай
екенін ескерген де артық болмайды [9; 270].
Өз жұмысы мен жемісті айналысу үшін педагог жалпы және арнайы
қасиеттерге ие болуы керек. Жалпы қасиеттер қатарына кез - келген
адамзат іс - әрекетінде жоғары нәтижені көрсететін қабілеттер берсе,
арнайы қасиеттерге педагогикалық іс - әрекет, балаларды оқыту мен
тәрбиелеу кіретін қасиеттер жатады. Жалпы қасиеттер тек
педагогикалық іс - әрекетпен байланысты болмағандықтан оған
тоқталмасымыз, ал арнайы қасиеттерге толық түсінік береміз. Олар:
- материалды көру сезіну, бұл түсініктің деңгейі мен сипатын
бекіту қабілеті;
- білім берудің оптималды амалы мен тиімді тәсілін анықтау,
материал таңдау қасиеті;
- барлық оқушыларға оқу материалын түсіндіру мен меңгеруді
қадағалау үшін оны түпкілікті түсіндіру мен түрліше көрсете
алу қабілеті;
- оқушылардың білімді, әдет, дағдысы тез әрі тиімді меңгеру үшін
олардың индивидуалдвлвғвн есепке алып білім беру қабілеті;
- салыстырмалы қысқа мерзімде барлық оқушылардың жеделдеткен
интелектуалды және өнегелік дамуында ақпарат көлемін
меңгеруіне қол жеткізу қабілеті;
- сабақтан сабаққа оқыту шеберлігін пысықтай отырып сабақты дұрыс
құрастыру қабілеті;
- өз тәжірибесін өзге мұғалімдерге үйрету және олардың
үлгілерін меңгеру қабілеті;
- білім ақпараты үшін шығармашылық өңдеуін іздеуді қоса отырып
өзін - өзі оқытуға қабілеттілік және оны педагшогикалық іс -
әрекетте қолдана білу;
- оқу іс - әрекетінің оқушыларда қажет мотивациясы мен құрылымын
құра білу қабілеті;
Осы барлық арнайы қасиеттер білім, әдеп, дағдыны меңгеруде іс -
әрекеттің үш өзара байланысты жақтарына қатысады: білім беру, үйрету
және оқыту;
Педагогикалық қабілеттер көзі жөніндегі сауалға жауаптың
бірмәнсіздігіне орай практикада олармен жұмыс екі өзара байланысты
бағытта жүреді.
Бір жағынан педагогикалық қабілетке ие балаларды диагностикалаумен
және педагогикалық кәсіп таңдауында кешде анық бағыт алатындығына
қарай оларды пайдаланумен айналыму керек. Екінші жағынан осы
қабілеттерді тәрбиелеп, оларды құрып, дамыту керек [21; 436].
Педагогикалық қабілетті көптеген адамдар 4 топқа бөледі:
1. Жүйелік моделдер;
2. Құрылымдық моделдер;
3. Псевдо болжаушы моделдер;
4. Хаттамалық моделдер.
Бірінші топқа педагогикалық қасиеттердің жүйелі моделін құрудағы
қазірде ұсынылған көптеген схемалар жатады.
Автордың тәжірибе не ситуация негізіндек педагог жұмысының
ырықты тізімін бөлу. Зерттеушінің теориялық жағынан орай түлға
енетін қасиеттер 1 ден 250 ге дейін көрініс табуы мүмкін [13; 169].
Екінші топқа педагогикалық қабілеттердің оқыту эффективтілігіне
гипонетиткалық әсер ететін құрылымдық модельдер жатады. Авторлық
талғамға сай педагогикалық қасиеттер компаненттерін бөлу негізіне
морфофизиологиялық құрылымдар, идеологиялық құрылым ерекшелігі, т.б.
енуі мүмкін.
Үшінші топқа педагогикалық қабілеттіліктің псевдо бастауышы модельі
қатысады. Бұл модельде педагогтар тек педагогикалық жүйе бөлігі,
білім беру жүйесін функциялау эффективтілігі оның бөліктері
эффективтілігін анықтайды.
Төртінші топқа педагогикалық қасиеттердің хаттамалық моделі
жатады: басты компаненттен шығару интеркоррекция базалық жеке тұлға
материцасы мен педагогикалық еңбектің объективті крийтериімен жүзеге
асады [1; 8].
Кәсіпші педагог - бұл өз уақытының көп бөлігі баланы оқыту мен
тәрбиелеуге жұмсайтын жалғыз адам. Қалған ересек адамдао, балардың ата
- анасы да өз кәсіби мәселелерімен және үй жұмыстарымен айналысады
және көп уақыттарын балаға жұмсай алмайды [2; 4330].
Оқытылатын пәнге қызығушылығын құру бойынша оқытушының әдіснамалық
қамсыздығы сабақтағы кей қарым - ұқатынас психологиясының
ерекшеліктерінсіз мүмкін емес. Белгілі совет психологы А. Н. Леонтьев
оқыту мәселесі - бұл ең алдымен қарым - қатынас психологиясы мен оны
шешу мәселесі болып табылады деп жазды.
Сабақ – бұл, ең алдымен оқытушының оқушымен ұжым ретінде іскерлік
қарым - қатынасы. Деседе сабақ оқытушының әр оқушымен не оқушылар
тобымен бөлек іскеролік қарым - қатынасы.
Сабақта барлық оқушыларды әуестендіріп жәнеде әр оқушыға жеке
қатынас орнату өте күрделі. Десек де осындай қарым - қатынасқа
ұмтылуымыз керек. Бұл мұғалімге ол лабораториялық не практикалық
жұмыс өткізуде ғана ұйымдастыру мүмкіндігін алады. Бірақ мұндай
қарым - қатынасты орнату кез - келген сабақта, тіпті жаңа материалды
түсіндіруде мүмкін бола алады [23; 272].
Сабақта қарым - қатынас түрін үнемі өзгертіп отыру керек. Қатаң
берілген сзема бойынша сабақты бір бірінен айнытпай өткізуге
болмайды. Оқу пәні менматериалына қызығушылығын игерлендіәру мақсатында
түрлі ойындарды, диафильмдерді, кітаптарды т.б. пайдаланған тиімді.
Сабақтағы бір жұмыс түрінен екіншісіне өтуде зейінділігіне екі қоюмен
қрорқытып қатаң болмай маңызды. Яғни балалармен сабақ, әңгіме
жүргізуде берілген сабаққа қарым - қатынас темпін ұстану керек. Бұл
мұғаліминен оқушылар бөгде затқа алаңдамай берілген темпте жұмыс
жасауы үшін класстың әр оқушының және бәрінің мүмкіндігшіне ескеру
қиындық туғызады. Балалардың шаршағанын байқап оқуытушы басқа сабаққа
ауысады. Барлық түресі қарым - қатынас темпін пайдалана білу
маңызды.
- Шахматты білім - турнирдегі секілді жылдам әрі үзілісті жай.
Мұғалім берілген темп және оның қарым - қатынастағы өтуі
қызықты заттың қызықтыра түсуінк сертігін тигізетін есте
ұстағаны жөн[6; 126].
- Сабақтарда класпен және топпен қарым – қатынаста мқғалімдер
шыдамды ұстамдылықты талап ететін ситуациялар туындап отырады.
В. А. Сухалинский: айқай - бұл адамзат қарым - қатынас
мәдениетінің жоқтығының ең дұрыс белгісі деп жазды.
Ұстамдылық оқушымен оқытушының қарым - қатынасындағы ең
маңызды психологиялық қасмиет, бұл қасмиет өмірдің түрлі
жағдайларына белжай, салқын қарым - қатынасты емес, тұрақты,
тең, салмақты қарым - қатынасты сипаттайды. Ұстамдылық ашу
сияқты сезім мен эмоциялардың жойылуын ұсынады. Мұндай эмоциялар
егер тікелей мағынада сананы жауап алса ақынды уланды, пайоз,
невроз сияқты аурулар туғызады [9; 76].
Жалпы тұрақты эмоционалды күй ретінде кей сезімдердің бағыттылығы
ретінде көңіл - күй, іс - әрекет процесінде маңызды рольге ие,
дайындық жағдайында қандай да бір тұжырым қабылдауда маңызды.
Мұғалімдер қарым - қатынаста және оқушылармен не ұжымдық
кластармен өзара әрекет процесінде қандай да бір класс не оқушыға
мұғалімнің қарым - қатынас стефрсотипі тәуелсіз құрылған секілді
ситуациялар жиі пайда болады. Егер мұғалім өз оқушыларының
сыйластығын, сенімін, махаббатын сақтағысы келсе ол еш сөзбен,
көзқараспен жеспен өзінің онын білдірмеуге тиіс [9; 80].
Оқушылар мен қарым - қатынаста педагогтың алдында біріншілік
психологиялық құрылым тұрады: бұл оқушыны танып, оның талантын алу
керек, оның мінезіне тән бар құндылықтарды байқап, өзін көрсентуге
кедергі келтіретіндердің бәрін жою керек. Тек осындай жұмыста ғана
әр оқушымен әрекет етту амалы табылады [5; 90].
Қазіргі таңдағы дамыған қоғамда педагог ерекше мән беруді қажет
ететін фигура болып табылады және оның орнына кәсіби жеткілікті
дайындалмаған адам отырса алдымен балалар жапа шегеді, мұндағы
жоғалғандар қайта оралмайды. Бұл қоғамнан тәрбиешілер мен мұғалімдер
арасында балалрмен жұмысқа дара әрі сирольді дайындалған адамдардың
болуына жағдай жасауды талап етеді [7; 432].

1.2. Оқыту ұжымындағы психологиялық климат жөніндегі түсінік

Қазіргі уақытта біздің елімізде ұжымдағы әлеуметтік -
психологиялық климатты және оның ұжым өмірінің түрлі жақтарына әсерін
зерттеуінің толық қатары өткізілді. Дегенмен әлі күнге дейін ЭПК
түсінігінің түсіндірмесі жоқ (бұл термин орнына психологиялық
атмосфера, моральді климат, т.с.с. қолданылады). Сол себепті,
зерттеушілер арасындағы көзқарастардың әртүрлілігіне ескере отырып
және қол жеткеізген анықмаға сүйене отырып белгілі бір уақыттағы
өндірістің ұжымда адамдардың көңіл күйіне, пешене, қылық амалдары оны
өзара әрекетіне ие топтық психологияның жалпы күйін түсінеміз [26;
68].
ЭПК жөнінде айта отырып (ұжымдағы) олардың біріншілік және
екіншілік болып бөлінуін есепке алмауға болмайды.
Біріншілік ұжым - белгілі бір тапсырманы орындау үшін үнемі
іскерлік қарым - қатынаста болатын адамдардың шағын тобы [26; 24].
Екіншілік ұжым жалпы сәнді мақсаттарға ие бірінші контактідегі
кең шеңбердегі адамдарды біріктіретін ұжым. Екінші үлкен ұжым
мүшщелері, әрине бәрін білеуге және бәрімен қарым - қатынасқа түсуге
мүмкіндіктері жоқ, бірақ олардың арасындағы байланыс коммуникация
көлемімен жүзеге асады [9; 263].
ЭКП - қа біріншілік ұжымда үлкен екіншілік ұжым әсер етеді.
Соңында біріншілік ұжымдағы психологиялық миғнат қоғамдағы өндірістік
қарым - қатынас сипатымен анықталады [15; 21].
Ұжым мүшелеріне тән көңіл - күй мен өзарақатынасқа ие қылық
нормасын, ұжым құндылықтарын Психологиялық климат, психологиялық
атмосфера және әлеуметтік климат, топтық атмосфера деп атайды.
Ұжымның спихологиялық күйі бүтіндік білім беру смекілді бір -
біріне қатынасы, жетекшілік стильі, еңбек түріне қанағаттануы, өзіне,
өзгеге, еңбекке қатынас жүйесіндегі нормамен, құндылықтармен анықтайды,
топаралық мораль мен өлшемдік бойынша анықталады.
Психологиялық климаттың толық бейнесін кешенде оның эмперикалық
белгілерін зерттеу арқылы алуға болады [17; 15].
Ұжымдарды зерттеу осы ұжымды басқару үшін барлық өміорінің іс
- әрекеті өнімділігімен, эффективтілігімен ұжымның психологиялық
климаты арасындағы өзара байланыс және өзара шарттану заңын анықтау
мақсатында өтеді. Ұжымның психологиялық климаты ойдағы көрініс ғана
емес, сонымен бірге оның әр мүшесінің жұмыс тиімділігіне әсерін
көрсетеді. Ұжымдағы сәтті басқару үшін кері байланыс қажет, яғни ұжым
мүшелерінің еңбекке, оның шартына қатынасын, олардың өзарақатынасын,
құндылықты бағытын және қажеттілігінің қанағаттану деңгейін білу [7;
30].
Ұжым дегеніміз оның мүшелерінің өзгелер көзқарасы тұрғысынан
мойындайтын және осы бірлікке өзінің жататындығын (қатысц барлығын)
мойындайтын бір - бірімен белгілі бір түрін өзара әрекеттесуші
индивидтер бірлігі мен әлеуметтік бірліктің әртүрлілігі. Ұжымның өзге
әлеуметтік бірліктерден ерекшелігі келесідей түрде көрсетіледі:
1. Кеңістік пен уақытта оның өмір сүруінің бекемділігі мен1414
тұрақтылығына әсер ететін тұрақты әсер;
2. Ұжымға тән белгі бойынша құрамның көрінуі;
3. Ұжым мүшелерінің көзқарастар, құрылым, позициябірлігі негізінде
біртұтастығының жоғары деңгейі.
4. Құрылымдылық - ұжым мүшелері арасында функциялардың, құқық пен
міндеттің, жауапкершіліктің міндетін бөліну анықтығы және
нақтылығынығң белгілі бір деңгейі.
5. Ұйымшылдық - яғни бірлікке ұжымдық іс - әрекетті орындау
ретінде ұжым бағынуы, реті;
6. Ашықтық, яғни жаңа мүшелерді қабылдауға дайындық. Осы
негізгі сипаттардың сандық және сапалық көрсеткіші ұжымның ӘПК -
түсінігімен біріктірмеді.
Белгілі ресей психологы Б. Д. Поргшннің пікірі бойынша ұжымның
ӘПК түсінігі ұжымда өмірлік іс - әрекет жағдайымен, стилімен, т.б.
факторлармен байланысты қоғамдық көңіл - күй тонына ие адамдар
арасындағы өзара қатынас сипатын көрсетеді.
1. Ұжымның ӘПК - ты ұжымның жақындығына, симпатикс, мінез
сәйкестігі негізінде пайда болатын ондағы психологиялық
байланыстың белгілі бір эмоционалды бедерімен байланысты.
Ғалымдар ұжым ӘПК – ның әрекетін табиғатын көрсетеді. Бір жағынан
ол ұжымдық санада барлық әлеуметтік жағдай, қоршаған орта элементі
бірлігінлде субъективті көріністе болады. Екінші жағынан ол санаға
(әригендық) объективті және субъекетивті факторлардың әсерінен болатын
әрекет нәтижесі ретінде пайда болады. Осылай ЭПК ұжымның
объективті сипаттамасына айналады және ұжымдық іс - әркет пен жеке
тұлғаларға кері байланыс көрсете бастады [24; 228].
ЭПК – бұл статистикалық емес, динамикалық білім. Ол динамика
ұжымдық тәрбие процесінде де, ұжымды құрастыру жағдайында да
көрінеді. Ғалымдар ұжымдық білім тәрбие процесінде екі негізгі
этапты бөліп көрсетті. Бірінші этапта басты рольде эмоционалды
фактор ойнайды. Бұл периодта психологиялық бағыттың интенсивті
процессі, байланыс орнату мен жағымды қарым - қатынас жүреді. Екінші
этапта консинтивті процестердің орны ерекше. Бұл периодта әр жеке
тұлға тек потенционалды немесе реалды эмоционалды қатынас объектісі
ретінде ғана емес, тұлғалық әлеуметтік нормамен құрылым қызметтнің
иесі ретінде де көрінеді. Ол этапта жалпы көзқарастар, құндылықты
бағыттар, норма мен символдар құруы жүреді.
Ұжымның ЭПК - тының динамикасын сипаттайтын басқа жағы
климатикалық қысылу болып табылады. Оған ұжымдағы шынайы эмоционалды
күйдің толқуы, оның мүшелерінің көңіл күштерінің өзгеруі, кіреді. Бұл
термин жағымды әрі жағымсыз бейнеге ие [24; 230].

1.3. Индивидуалды қарым - қатынас стильімен педагогтардың жекелік
қасиеттерінің өзара байланысы.

ЭПК үшін ұжымды басқару стильінің ерекшелігі де кіреді.
Басқару стильі басқару функциясын тиімді және саналы орындау
мақсатында оған жектекшілік әсер ету тәсілдерінің, әдістерінің,
амалдарының комплексі.
Әлеуметтік психологияда жетекшілік ситльіміз әртүрлі кездеседі.
Бұл амақтағы білімнің белгілі маманы А. А. Журавлев жетекшіліктің негізі
үш түрін көрсетеді: дерективті (автократикалық), демократиялық
(консультативті), либералды (еркін).
1. Директивті. Бұл стилді қатаң қолдануда жетекшісі өз әрекетін
формалды құрылымым принципімен сай қарайды. Мұндай жетекші ұжымға
қатыс\наста дистанцияны ұстайды, формамыз контактіге түспеуге
тырысады. Ол өзіне ұжымдағының бәріне билік етіп, жауапкершілік
алады, ондағы қарым - қатынас көлемін нәтижеге, процеске мән бере
отырып бақылауға тырысады. Шешімді жеке қабылдайды, жұмысшылар жұмысқа
қажет ақпараттарды ғана алады. Мұндай типтегі жетекші еркі бойынша
әміршіл, талапшыл, тек мақсатты функцияларға ғана бағытталған болып
келеді.
2. Демократиялық (консультативті). Жетекшіліктің бұл типі
жетекшінің бағынушымен қатынас құрылымының бағытын есепке алады. Шешім
қабылдауда ұжым пікірі есепке алынады, соңғы нәтижені басқаруға
тырысады. Мұндай жетекші жұмысшылары жалпы тапсырысты орындаудағы өз
орыны жөнінде толық ақпарат алуда толық мәліметке ие болады.
3. Леьералды стиль. Жетекшілік әріптестерімен формасыз қатынас
ұстауға бағытталған. Жетекші толық бостандық ұстанады, олар өз іс -
әрекеттерн еркін ұйымдастырады, шешім ұжымды түрле қабылданады. Жетекші
тек қажет жағдайда өндірілетңн процеске қатынасды, бақылау жасап,
жұмысқа іскерлендіреді.
Басқару стильі өнеркәсіп іс - әрекетінде көріне бермейді. Ереже
бойынша қандай да бір - екі басқару стильі орналасады. Сол себепті
басқару стилін зерттеуде әр басқарушыда үш стильдің бәрі анықталып,
басымы көрсетіледі.
Сонымен бірге алға қойған мақсатына және ЭПК қол жеткізуге
қабілетті ұжымды басқарудың әмбебап оптималды стилі болмайды. Түрлі
нақты ситуацияларда қандай да бір стиль немесе гормонды бірлестік
эффективті болуы мүмкін [24; 264].
Топтағы тұлғаның өзіндік сезімі жалпы психологиялық күй.
Эмоционалды және моральды күй. Ол топта ұзақ бөлу нәтижесінде
басымдылығын байқатады. Топтағы көптеген индивитердің өзіндік сезімін
анықтай түсу үшін психологияда психологиялық климат түсінігін
қолднанады.
Осы түсінік көмегімен топта құрылған адамзат қатынасы жүйесінің
моральды және эмоционалды жағы көрсетіледі. Писхологиялық, климат
топтағы эмоционалды құрылымды сипаттайды [20; 500].
Дәстүрлі педагогтар оқытушы ролі оқушы ролімен салыстырғанда
ерекше мән берледі. К. Роджерстің көзқарасы бойынша мұғалімнің басты
міндеті оқушыларды оқу процесіне итермелеу және оны жеңілдету болып
табылады, яғни класста сәйкес интелектуалды және имоционалды жағдайды
орнату, психологиялық қолдауды байқату.
Білім беру оқушыға қандай да бір мәселені шешуге игерлендіретін
түрде құрылып, жоспарлануы керек [30; 273].
Егер сабақта жағымды психологиялық атмосфера орын алса ғана қарым
- қатынас өз мақсатына жетеді. Нәтижеге жеткен соң, сіз класқа
енгеніңізбен сізді олар жылы қабылдайды, және сіз сабаққа дайындалуға
жағымды көңіл күй орын алғанын сезінессіз де, тыныш, білдіртпей
аудиторияға даусыңызды басым шығарып амандасасыз. Дауыс, жест, жүріс
бұл жерде маңызды орын алатынын еске алғаныңыз жөн. Жүрісіңіз жеңіл
болғанын қадағалаңыз. Бәрі қарапайым , әрі шынайы болуы керек.
Оқушылар арасымен алға – артқа жүріп жаймен ғана персоналды ескертулер
жасаңыз. Үстіге отырарда ондағы этиканы қадағалаңыз. Әрі киім стилін
де ескерген жөн. Киміңізде жұмсақ түстер болғаны жақсы. Әрине
формаңызды ұстағаныңыз дұрыс, оқушылардың сізді олпы - солпы
көрмегені абзал, шаршағаныңызға қарамастан сыпайылық сіздің қылығыңыздың
стильіне айналуы керек [2; 74].
Талапшылардың ұсақ түйікке көп байланыспауы керек, десе де
мұғалім сабақ мазмұнына әсер ететін заттарды ескеріп отырғаны жөн.
Талап қоб мәнері қонымды әрі нақты болуы керек. Бұл жерде айқай,
қатты сөйлеу, т.с.с. аулақ болуы керек. яғни мұғалім өз талаптарында
асықпағаны абзал, соның ішінде жалпыға міндетті ережелер бекітуде.
Максималды шыдам көрсету керек, дегенменде шыдамның да шегі бар.
Талапшылдық нақтылай және тереңдей түсуі үшін де қажет. Мұндай
ұмтылыстар бұған үйренбегендерді мазалауы мүмкін. Бұл мазасыздықты жою
керек. мынандай етіп ескертуге болады: Менің қайталай бергенімді
кешіріңдер, десе де мұны бұдан да жақсы етуге болады, егер... т.с.с..
Мұндай талапшылыдық өз талаптарының орындалу мүмкіндігін еш
ренішсіз дұрыс қабылдау мүмкіндігін көрсетеді [5; 74].
Оқушылар мазасыздығы оқушымен контакт сенімді, бекем, сабақтарда
жоғарламайды. Сабақ атмосферасы барлық оқу жылы басты тәрбиелеушілер
мен контакт ерекшелігімен анықталады [2; 68].
Қарым - қатынас стильі педагог және оқушылардың әлеуметтік
психологиялық өзара әрекетінің индивидуалды – типологиялық ерекшелігі.
Қарым - қатынас стильінің көрінісі:
а) мұғалімнің коммуникативті мүмкіндіктерінің ерекшеліктері;
б) педагог пен тәрбиеленушінің өзара әрекетінің сипаты;
в) педагогтың шығармашылық даралығы;
г) оқу ұйымиының ерекшеліктері.
Мұнда педагогтың балармен қарым - қатынас стилі әлеуметтік және
өнегеліу ұйымдастырылғаны ескеру керек. Ол әлеуметтік - этикалық қоғам
құрылымына ие.
Педагиогикалық қарым – қатыныастың стильі кең атарлған. Е
әкестілік негізіндегі қарым - қатынас, яғни шығармашылық іс -
әрекетпен әуестену (Юсупов бойынша – бірікке шығармашылық). Бұл стиль
негізінде жоғары кәсіпкерлік пен оның этикалық құрылымының бірлігі
жатыр. Бұл қарым - қатынастың іс - әрекетті - диологтық схемасы
педагог пен оқушыны паритетті күйге түсіреді. Мұндай стиль негізінде
балалармен өзарақатынас жүйесін құралады. Достық лорналасудағы
педагогикалық қарым - қатынас өнімді болып табылады. Оның негізінде
қарым - қатынас бойынша әріптес тұлғасына, аудиторияға қызығушылық,
әрбіріне сыйлы қатынас жатыр [32; 8]. Мұндай қарым – қатынас түрін
(стилін) сәтті біріккен оқу - тәрбие іс - әрекетінің алғышарты
ретінде қарастырады. Белгілі бір деңгейде ол жоғарыда көрсетілген
қарым - қатынас стилін дайындайды. Достық пен әуестілік қарым -
қатынас стилі, өзара тығыз байланысты. Әуестілік жалпы түрде - достыө
көзі. Педагогтың тәрбиеленушілермен өзара қатынас жүйесі туралы айта
отырып А. С. Макаренко педагог бір жағынан үлкен жолдас, бір жағынан
бірлескен іс -әрекет мүшесі ретінде көрінуі керек деп тұжырымдады.
Педагог пен тәрбиеленушінің және олардың мінезін игерлендіретін
өзара қатынастың достық стильін біріккен шығармашылық іс - әрекетпен
әуестену негізінде кез келген эмоционалды көңіл - үй сияқты
педагогикалық құрылым қарым - қатынас процесінде белгілі бір шекке ие
болуы керек, ол педагогтың балалармен өзара қатынасның жалпы жүйесіне
қайшы келмеуі керек, қарым – қатынас дистанция ең кең тараған (Юсупов
бойынша дистанция). Оның мәні шынында, яғни бала мен оқушылар ретінде
дистанция көрінеді. Бірақ мұндада бір өлшемді сақтау керек.
Дистанцияның шпертрофтылығы барлық жүйкенің формализациясына, оқушылар
мен оқытушының психологиялық өзара әсеріне әкеліп соғ,ады, шынайы
шығармашылық атмосферасын құруға кедергі болады. Дистанция оқытушы мен
баланың өзарақатынас жүйесінде болуы керек. Ол қажетті. Дистанция
педагогтың жетекші рольі көрсеткіші ретінде көрінеді, оның
авторитетінде құрылады. Авторитет дистанцияның механикалық орнатылуы
арқылы емес, біріккен шығармашылық іс - әрекетпроцесінде өзара
түсіністік арқылы қоол жеткізілуі керек. А. А. Бодалев пен Л. И.
Криволапов мәліметтері бойынша қалыпты қанағаттану және қуаныш күйі
мектеп жасындағы жеткіншектермен өзара қарым - қатынасында жемократиялық
принципі ұстанатын тәрбиеші жетекші орын алатын класс ұжымында оқитын
оқушыларда жиі көрінеді.
Педагогтың оқушылармен қарым - қатынасының демократиялық формасы
оқу - тәрьбие процесінің эффективтілігіне жағымды әсер етеді. Ол
жемісті біріккен іс - әрекет үшін қажет оқушылар мен педагогтың
әлеуметтік - психологиялық бірлігін құрайды. Қарым - қатынас дистанция
белгілі бір деңгейде жағымсыз қарым - қатынас формасына өтпелі этап
болып табылады (қарым қатынас устранение). Бұл қарым – қатынас түрі
біріккен іс- әрекет әуестілігі негізінде желісті қарым – қатынасты
құру қиын. Ол өз мәні бойынша тек коммуникативті қарым – қатынасты
құрмай ғана қоймайды, ал педагогикалық қарым – қатынасты өзара
түсіністік туғызатын, біріккен шығармашылық іс - әрекетке қажет достық
сүйгіштілікпен айырады.
Балалармен жұмыста қарым – қатынас - (заиырывание) ерекше жағымсыз
ролді көрсетеді. Мәні бойыншв қарым – қатынастық бұл пипті балаларда
жалған, оңай авторитетке қол жеткізу ге ұмтылуы жауап береді. Бұл
стильдің тууы бір жағынан оқушының балалрмен тез контакт орнатуға
ұмтылысымен, екінші жағынан қажетті жалпы педагогикалық және
коммуникативті мәдениет, дағдының, кәсіби коммуникативті іс - әрекет
тәжірибесінің жоқтығымен байланысты.
А. С. Макаренко мұндай махаббатың соңынан түсуді талқыға
салды,. Ол былай деді: Мен өз көмекшілерімді сайлай отырып, мен оларды
ең аз дегенде сүйекті тәрбиеші болу керектігіне түсіндірдім. Мен әрқашан
балалар сүйіспеншілігіне бөленгенім жоқ, сондықтан өз қанағаты үшін
педагогтың бұл махаббаты ұйымдастыруы қылмыс емес... Бұл махаббаттың
ізіне түсу, онымен мақтану, бұл тәрбиеші мен тәрбиеге кері әсер
етеді. Мен өзге мен өз достарымды мұның біздің пшерімізде болмауына
сендірдім...
Махаббат сіздің еш күш жіберуіңіз, байқатпай ешсен. Егер адам
мақсатынан махаббаты көрсе, бұл жаман болады.
Қарым - қатынас – (золырывание) бақылау көрсетіп отырғандай
мынаның нәтижесінде пайда болады:
а) педагогтың өз алдындағы жауапты педагогикалық тапсырманы
түсету;
б) қарым - қатынас дағдысының жоқ болуы;
в) класпен қарым қатынастағы шиеленіс және оқушылармен контакт
орнату тілегі.
Мұндай қарым - қатынас стильі педагогта кәсіби қарым – қатынас
дағдысының болмауынан қарым қатынас түбіртектеніп қалуымен қауіпті [10;
97].
Қарым – қатынас стилі мен ұжымның психологиялық клиамты тікелей
бір – бірімен тәуелді.
Қарым - қатынас стильі оқу – тәрбие іс - әрекетінің нәтижелігін
анықтайтын ұжымдағы эмоционалды әсер етеді [1; 101].
Жоғарыда қарым – қатынас ситльі кластағы интелектуалды және
эмоционалды жағдайға, психологиялық қолдану атмосферасында әсері
ететіндігін айтып өттік. К. Роджерс оқытушы класста келесі
принциптерге сүйене отырып қажетті атмосфераны құра алады деп санайды:
1. Оқу басында және кейін оқытушы оқущыларға деген өз
сенімін көрсете білу керек;
2. Ол оқушыларға топ алдында және әрбірінің алдындағы мақсат
пен міндетті қою және бекітуде көмектесуі керек;
3. Ол оқушыларда оқуға деген ішкі мотивация бар екенін
ескеруі керек;
4. Ол оқушылар үшін қиындықта қандай да бір тапсырманы шешуде
көмек сұрауға болатын түрлі тәжірибелер көзі ретінде
көрінуі керек.
5. Мұндай рольде әр оқушы үшін көрінуі керек;
6. Ал топтың эмоционалды күшін сезіну және қабылдау қамиетін
дамыту керек;
7. Ол топтық өзара әрекеттің белсенді мүшесіне айналуы
керек;
8. Ол топта өз сезімін ашық көрсете алуы керек;
9. Ол әр адамның сезімі мен уайымын түсінуге көмектесетін
эмпатияға қол жеткізуге тырысу керек;
10. Ол өз - өзін жақсы тани білуі керек [30; 273].
Индивидуалды стиль мәселесі - бұл әр адам іс - әрекетіндегні
жоғары жетістік мәселесі, шеберлік пен оның құрылу мәселесі,
объективті талаптармен субъектінің теңдесу мәселесі [11;].
Қазіргі таңдағы педагог профессионализмі педагогтың қандай оқыту
және тәрбилеу, оқушыларды бір күйден екіншіге ауысуы, білім берудің,
тәрбилеудің, дамытудың педагогикалық тапсырмасын қалай шешетіні
байқамайды, ал бұл шығармашылық процесі [22;].
Кез – келген шығармашылық белсенділік пен жеке бостандық,
индивидуалды қайталанбастық тән жекелік процесс [18; 7].
Мұғлім жеке тұлғасы - кәсіби белсенділіктің көзі мен қозғаушы
күші. Ол адам мотивін, әлеуметтік - құндылықты құрылымын кқрсете отырып
бар педагогикалық еңбеке мән, бағыт береді. Бұл қабілет мұғалім
еңбегінің спецификасые анықтайды. Мұғғалім жеке тұлғасы -оның қызмет
сипатын анықтайтын психикалық қасиет, қабілет күйінің күрделі
бірлігі.
Педагог жеке тұлғасының дамуы стихиялы бұйырқ бойынша өтпелді,
ол басқаруды керек етеді және сыртқы және ішкі жағдайларға
тәуелді. Жеке тұлғаның өзіндік шынайлануы өзін - өзі тану болып
табылады.
Қарым - қатынас субъектісі ретінде жеке тұлға тек өз жекелік
кәсіби шеберлігін дамытып қана қоймайды, сонымен бірге өзіндік реттеу
қарым - қатынасын ұйымдастыруда жеке қабілетін байқайды. Бұл процесте
әр этап эффективтілігін ғана анықтайтын емес, күрделі жағдайда жалпры
тұрақтылығын анықтайтын өзіндікбаға жетекші рольге ие.
Педагогикалық шығармашылықтың көзі мен қозғаушы күші – мұғалімнің
жеке тұлғасы. Педагогтың жеке қасиеттері шектеулі, педагогтың
компетентілігімен, педагогикалық рефлексиясмен, ойдың шоғырлылығымен
көріне отырып педагогикалық шығармашылық құрылымына енеді.
Жеке тұлғаның өзіндік санасының жетекші компоненті өзіндік баға
болып табылады. Шығармашылық іс - әрекеттің процесі мен нәтижесі өз
іс - әркекеті мен жеке тұлғаны адекватты өзіндік бағаны құрады.
Кәсіби іс - әрекеттегі өзіндік бағаның маңызы, рольі Е. М.
Бореков, Л. Н. Корнев, Ю. А. Цагерелли еңбекетерінде тұжырымдалған [31].
Өзіндік баға эксперименталды зерттеулерде жеке тұлға өзіндік санасының
жетекші компаненті. Ол бүтін жеке тұлға құрылымының орталық звеносының
бірі ретінде қарастырылады. Өзіндік баға - адамның өзін тану және
өзіне эмоционалды қатынасының нәтижелерінің шектеуі. Өзіндікбағаның
танымдық аспектісі өзге адамдар іс - әрекет нәтижесімен немесе іс -
әрекет нәтижесінің ішкі этолонымен немесе жеке танылған қасиеттерді
конгнитивті салыстыру операцитясына негізделеді. Өзігндік бағаның
эмоционалды - құндылықты аспектісіне контивті салыстырудың нәтижесінің
жекелік мән бағасы енеді.
Оқушылардың кәсіби қарым - құатынасында бір - бірімен өзара
байланысты екі звеноны бөліп көрсетуге болады.
Біріншіден, бұл принциптер қарым - құатынас, мұғалімнің
педагогикалық іс - әрекеті жүзеге асатын өткен құндылығын өз бойында
қалдыру сипатындағы қарым - қатынас.
Екіншіден, бұл қарым - қатынастың индивидуалды принциптері.
Мұғалім қарым - қатынасының кәсіби мәдениеті - бұл оның
қабілеттерінің әлеуметтік көрсеткіші, өзге адамдармен өз қатынасын
жүзеге асыра білу, қабылдау, түсіну, меңгеру қасиеті. Мұғалім қарым
- қатынасының кәсіби мәдениеті құрдан - құр пайда болмайды, ол
педагогикалық іс - әрекетті жүзеге асыру жағдайы негізінде құрылады.
Сол себепті мұғалім қарым - қатынасының мәдениеті қалай, қандай
образдла, ненің көмегімен мұғалімнің жалпы білім беру және тәрбиенің
әлеуметтік - мәнді принципін жүзеге асыруға болатынын көрсеткіші
болып табылады. Шығармашылық диапозон қаншалықты кеңғ боолса мұғалім
қарым - қатынасының амал - тәсілді қолдануда оның мәдениет деңгейі
соншалықты жоғары [5; 18].
Бауэре пен Саур (1962 жылы мына қасиеттерге ие мұғалімдер ғана
жалпы баға бойынша жақсы мұғалім болып саналады: а) эмоционалды
тұрақтылық, жеке көрегенділік, әлеуметтік жауапкершілік; б) қарым -
қатынаста жылулық пен қызығушылық байқату; в) қабылдаудың
адекваттылығы.
Харт (1934), Восфильд (1990), Цитти (1947) жүргізген зерттеулер
оқушылардың оқытушыға тұлға ретінде қатынасуы олардың үлгерімінде
соңғы рольге ие емес. Оқушы тарапынан өте төмен бағалы өміршін, бос
сөзді, қарым - қатынасқа түсе алмайтын оқытушылар ғана алады. Бірқатар
зерттеулер ()коган, 1958; Рио 1962
Мұғалім жұмысының эффективтілігі класта жылуға толы, мейірімді
атмосфера құра алуымен анықталады.
Романс (1961) көрсеткендей бастауыш мектептерде оқушылардың
жемісті қылықтары, яғни зейінділік жауап беруге дайын болу, өз - өзіне
сенім оқуытушының түсінігімен, эмпотикасымен, жылықабақтылығымен,
достық - сүйіспеншілігімен тығыз байланысты. Бұл байланыс анық
көбінесе де орта мектепте бой алған.
Келтірілген зерттеулерде өзіме және өзгеге бағытталған жалпы
тенденция - құрылым берген. Ол тұлғааралық қарым - қатынас сипатына
жақсы әсер етеді. Сол себепті жеке қасиеттерді жігерлендіре отырып
эффективті жұмыс үшін мұғалімдерге қажеттерді көрсетеміз.
1. Максималды түсінукшілікке ұмтылу.
2. Эмпатияға қабілеттілік, оқушылар қажеттілігіне сензетивтисік.
3. Оқыту желісіне жеке бейне бере алу.
4. Оқушының өзіндік қабылдауы үшін жағымды бейнесін құру құрылымы.
5. Оқушылармен жеңіл, формалсыз, жылуға толы қарым – қатынасқа
түсу.
6. Эмоционалды тепе - теңдік, өз - өзіне сенім, өмірге қуану№
Басқаша айтқанда, оқытушы іс - әрекеті ол класта жылуы, шынайы,
сенімді атмосфера құруға қабілетті болғанда ғана эффективті болады.
Зерттеушілер ұсынған көптеген мұғалімдердің жағымды мінездемелері
Маслоу (1954) ұсынған өзіндік актуализацияланатын жеке тұлға
түсінігімен асоциоцияланады. Мұнда толыөқтай өө мүмкіндігін жүзеге
асырған, психикалық денісау, заттарды сол күйінде қабылдайиын алдам
негізгі алынып тұр; оның әркеті спонтандылығымен, автономдылығымен,
шығармашылық тәсілдігімен, демократизммен ерекшеленеді. Мұны дамыта
отырып, Маслоу көбіне тенденцияны өзіндік актуализацияға ауыстыратын
мұғалімдер ғана эффективті болатынын ескерткен. Бұл ең аз дегенде екі
зерттеу бойынша тұжырымдалады (Маррей, 1972; Дандес, 1966), онда өзіндік
актуализация тенденциясы оқытушыға эфеективті деп тікелей көрсетілген.
Эффективті мұғалімдер сыйлауға тұратын қабілетті адамдар ретінде
өзін позитивті бағалайтын, адамдармен достық компанияға
бағытталғандар. Олар жүргізетін пәніне қарай энтузиазмімен
ерекшеленеді, оған қызықтыра алады, өз оқушыларының қабілетіне сенеді.
Оларға жалпы қатынас, әзіл, шынайы әсершілдік т.с.с. тән. Қарама -
қарсы полюсінде эффективті емес мұғалімдер тұрады, оларға өзіндік
актуализацияға пенденция тән емес. Мұндай мұғалімдер оқушылардың
шығармашылық күшіне әсерін тигізеді.
Мұғалімнің мен – концепция мінезі қандайда бір өлшем беру стильн
таңдауда із қалдырады. Өзін төмен бағалайтын мұғалім дәстүрлі формада
блім беру әдісіне қолдануға бейім. Позитивті менконцепциясына ие
мұғалімдер шығармашылық, даматикалық емес ошауымен ерекшеленеді және
оқушылармен тығыз байланысқа түсе отырып сабақта тиімді қарым -
қатынас құруға қабілетті. Осыған орай оқушылардың эмоционалды
дамуына жол ашылады, ал олардың өздері туралы ашары реалистік
сипатқа ие болды [3].
Дарынды адам - бұл әрқашанда сендивидуалды. Педагогтағы
индивидуалдылықтың құрылуы баланың шығармашылық тұлғасын тәрбиелеуге
әсер етеді. Әрбір ерекше адам саналы түрде педагогикалық кәсіпті
таңдай, отырып жеке тұлға ретінде құрылады және индивидалдылық болып
табылады. Мұғалімдер мен тәрбиешілер арасында қаншалықты ретекше
тұлғалар көбейген сайын олардың балаларды жағымды индивидуалды
қасиеттерге тәрбилеп, үйрету сенімділік жоғалмайды.
Педагогикалық іс - әрекеттің индивидуалды стилінің негізгі
белгілерін қарастырайық. Олар мыналарға көрінеді:
- темпераментте (реакция уақыты мен жылдамдығы, жұмыстың
индивидуалды темпі, эмоционалды ауытқушылық);
- қандай да бір педагогикалық ситуацияға реакция сипаты;
- білім беру әдісін таңдау;
- тәрбие амалын таңдау;
- педагогикалық қарым - қатынас стилі;
- бала әрекеті мен қылығына әсер білдіру;
- қылық мәнерінде;
- басқару және жазалау түрінде;
- балаларға педагогикалық - психологиялық әсер амалын қолдану.
Педагогикалық іс - әрекеттің индивидуалды стилі жөнінде айта
отырып негізінен, қандай да бір педагогикалық әсер мен қылық формасын
таңдай отырып, педагогикалық өз индивидуалды білімділігін есепке алуын
айтады. Түрлі индивидуалдылыққа ие педагогтар көптеген оқу және
тәрбие тапсырмасынан бірін ғана таңдап, оны түрліше жүзеге асырады.
Бұл байланыста педагогикалық тәжірибенің таралуы мен қабылдауына
қатысты бір ескерту жасауға болады. Оны анализдей отырып педагог
мындай тәжірибе үнемі оның авторынан ажырамайтындығын есіне ұстау
керек және оқытушының индивидуалдвлвғвн ұсынады. Сол себепті оқытушы
мен тәрбиешілердің педагогикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.