Талап қою арқылы іс жүргізу

Жоспар

Жоспар:

Кіріспе

Ι. Талап қою арқылы іс жүргізудің жалпы ережелері.
1.1. Талап қою арқылы іс жүргізу және талаптың түсінігі.
1.2. Талап элементінің түсінігі және түрлері.
1.3. Талаптың түрлері.
II. Талап қою арқылы іс жүргізудің құқықтық негіздері.
2.1. Талапты қою құқығы және талапты ұсыну құқығы.
2.2. Жауапкердің құқығын қорғаудың процессуалдық құралдары.
2.3. Талапты қамтамасыз етудің түсінігі және тәртібі.
Қорытынды.
Пайдаланылған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым минстрлігі
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті

Заң факултеті

Азаматтық – құқықтық пәндері кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырып: Талап қою арқылы іс жүргізу

Орындаған:

Студент топ ю – 22

Төребеков Е.Р.

аты – жөні

Тексерген:
__________________

аты –
жөні

Ақтөбе, 2009 жыл.

Жоспар:

Кіріспе

Ι. Талап қою арқылы іс жүргізудің жалпы ережелері.
1.1. Талап қою арқылы іс жүргізу және талаптың түсінігі.
1.2. Талап элементінің түсінігі және түрлері.
1.3. Талаптың түрлері.
II. Талап қою арқылы іс жүргізудің құқықтық негіздері.
2.1. Талапты қою құқығы және талапты ұсыну құқығы.
2.2. Жауапкердің құқығын қорғаудың процессуалдық құралдары.
2.3. Талапты қамтамасыз етудің түсінігі және тәртібі.
Қорытынды.
Пайдаланылған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер.

Кіріспе

Азаматтық іс жүргізу құқығында талап қою арқылы іс жүргізу өте маңызды
болып табылады. Ол әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы
қорғалуына құқығы бары Конституциямызда көрсетілген. Сондықтан қазіргі
кезде мүдделі тұлғаның даулы не бұзылған құқығын және заңды мүддесін
қорғаудың құқықтық негіздері толығымен заңдарда жетілдірілген. [1 : 1]
Қазіргі кезде азаматтық қоғамның негізі ретінде талаптық іс жүргізу
жеке тұлғаның немесе заңды тұлғаның мүліктік және мүліктік емес жеке
құқықтарын қорғаудың құралы болып табылады. Сондықтан талап қою арқылы іс
жүргізу бұл мүдделі тұлғаның құқық туралы дауласудан шығатын талабы
азаматтық істі қараудың ең негізгі процедурасы. Азаматтық іс жүргізу
құқығының нормаларынан шығатын талап қою арқылы іс жүргізудің тәртібінде
материалдық құқықтық қатынастарының әр түрінен пайда болатын құқық туралы
даулар бойынша азаматтық істер қаралып шешіледі. Сонымен қатар талап қою
арқылы іс жүргізуде қаралатын істер оларда құқық туралы дау – жанжалдар мен
заңды мүдделерінің болуымен сипатталады.
Курстық жұмыстың мақсаты талап қою арқылы іс жүргізудің маңыздылығын
және құқықтық негіздерін зерттеу болып табылады.

I тарау. Талап қою арқылы іс жүргізудің жалпы ережелері.
1.1.Талап қою арқылы іс жүргізу және талаптың түсінігі.
Азаматтық іс-жүргізу заңдарында бірінші инстанциялық соттағы
өндірістік істердің үш түрін қарастырады. Осыған байланысты сәйкес
азаматтық істерді қарау мен оған оны шешу толық соттық процедураның
қадағалануымен жүзеге асырылады, атап айиқанда:
1. Талап қою арқылы іс жүргізу (АІЖК 14-24 тарау, 2 бөлімнің 2
бөлімшесі);
2. Ерекше талап қою мен іс жүргізу (АІЖК 25-29 тарауы, 2 бөлімі, 3
бөлімшесі (тармағы));
3.Ерекше іс жүргізу (АІЖК 30-39 тарауы, 2 бөлімі, 4 бөлімшесі)
Олар азаматтық сот ісін жүргізуді сипаттайтын жалпы белгілер, сондай-
ақ өндірістің басқа түрлерін бір-бірінен ажырататын спецификалық
ерекшеліктерге тән. Талап қою арқылы іс жүргізу тәртібінде азаматтық
істердің басым бөлігі қарастырылады. Сондықтан, мәніне қарай талап қою
арқылы іс жүргізудің көптеген ережелері азаматтық сот ісін жүргізудің жалпы
ережелері болып табылады. Азаматтық сот ісін жүргізу істерінің екі түрін
қарастырып, шешкен кезде талап қою арқылы өндірістің сол ережелері
қолданылады, бірақ та азаматтық іс жүргізу құқығының арнайы нормаларымен
бекітілген бөлек өзгерістері мен толықтырулары болуы қажет.
Азаматтық істер бойынша талап қою арқылы іс жүргізу АІЖК – нің 8-
бабының 1, 2 тармағында көрсетілген субъектілердің бірін сотқа талап қою
жолымен қозғалады. [2 : 1]
Соттар талаптық істерді азаматтық, отбасылық, еңбектік, мүліктік,
әкімшілік, қаржылық, шаруашылық, жер құқық қатынастардан шығатын даулар
бойынша, табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудағы
қатынастар мен өзге де құқықтық қатынастар бойынша, соның ішінде бір жақтың
екіншісіне билік арқылы бағынуға негізделген қатынастар бойынша
қарастырады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларынан шығатын ақылы өндірістің
тәртібінде материалдық құқық қатынастарының әр түрінен пайда болатын
құқықтар туралы даулар бойынша істер қарастырылып шешіледі. Сонымен қатар
ақылы өндірістің барлық істері оларда құқық туралы дау-жанжалдар мен заңды
мүдделердің бар болумен сипатталады. Құқық туралы дау-жанжалдың негізі
болашақта құқықты дауласуда, құқықты бұзған кезде, құқық бұзушылық
қатерінде не болмаса субъектілері арасында өзара қарым-қатынастың
белгісіздігі кезінде көрінуі мүмкін. Талаптық істер бойынша соттық
өндірістер мынаған бағытталуы тиіс:
1.Толықтай заңды міндеттердің немесе материалдық құқық қатынастарының
субъективтік материалдық құқығының бар болуын не жоқ болуын бекіту;
2. Белгілі бір әрекеттерді жасауға не олардың жүзеге асырылуындағы
төзімділікке жауап берушіні немесе жауапкерді тарту;
3. Жақтардың арасындағы материалдық құқық қатынастарын өзгерту не
болмаса тоқтату; [4 : 1]
Құқық қорғаудың талаптық нысаны субъективті құқықты қоғаудың кең
көлемде таралған нысаны болып табылады. Сотқа талап етуде тұлға өзіне
берілген құықты қорғаудың заңды нысанын пайдалану жолымен өзінің
құқықтарын, бостандықтарын немесе заңды талаптарын қорғайды. Құқықты
қорғаудағы талаптық жүргізудің жалпы ережелерін қосады, себебі бұл
ережелердің басым бөлігі ерекше талап қою арқылы іс жүргізумен ерекше іс
жүргізу істерін шешу мен қарау кезінде қолданылуға жатады.
Жоғарыда аталған іс жүргізу нысаныының шегінде қарауға жататын даулы
талаптар талап деп аталады (А.А.Добровольский, С.А.Иванова).[12 : 1]
Қазіргі таңда баршаға мәлім құқықтық қорғаудың талаптық нысаны үшін
(талап қою арқылы іс жүргізу) келесі белгілер тән:
1. Құқық немесе заңды талаптар туралы даулардың болуы. Процестің
талаптық нысаны тек құқықтық сипаты бар даулы мәселелер бар болуы мүмкін;
2. Сотпен қаралып шешілетін мәселелердің арасында құқық туралы немесе
заңды мүдделер туралы даулардың, жақтарға қарама-қарсы заңды мүдделердің
бар болуы. Дауласушы субъектілерге заң өздерінің құқықтары мен міндеттерін
қорғау үшін тең құқылы іс жүргізу мүмкіндіктері ін береді. Сондықтан да
талап ету процесі – бұл бәсеклестік процесс, мұнда іс жүргізушілік тең
құқылы жақтардың арасында құқық немесе заңды мүдделер туралы даулар
шешіледі. [4 : 2]
Құқық туралы даулардың болуы тек талаптық өндірістің істері үшін ғана
емес, сонымен қатар ерекше талап ету өндірісінің істері үшін қажет. Бірақ
ең соңғылары талаптық өндірістен екі белгі бойынша ажыратылады: ең
біріншіден, жеткілікті түрде деңгейін бекітеді (АІЖК 25-29 тарау, 4-бөлім,
24-бап); ал екінші ден, бұндай істерде құқық жөніндегі даулардың
субъектілері бір жағынан мемлекеттік биліктегі орган немесе лауазымды тұлға
(мемлекеттік қызметкер) ретінде көрінсе, бір жағынан – азамат ретінде бола
алады. Өзге сөздермен айтқан кезде, заң түрінде ерекше талаптық өндіріске
жатқызылған істерге құқық жөніндегі даулардың субъектілері барлық жағдайда
билік атқару және бағындыру қатынасында болады.
Сонымен қатар талаптық өндіріс пен ерекше өндірістің арасында да
біраз өзгешеліктер бар, соңғы аталған өндірістің түрінде құқық жөніндегі
дау-жанжал жоқ.
Талап туралы ілімнің бай тарихы бар. Талапқа қатысты көптеген
мәселелер XVΙΙΙ-XIX ғасырларда неміс (австралиялық) ғалымдармен терең
зерттелінді деп айтуға болады. Талап туралы ғылымға ресей ғалымдары
революцияға дейінгі кезеңдерде өз үлесін қосқан еді, ал кейіннен советтік
уақыттағы процессуалист ғалымдар белсенділік танытты.
Қазіргі заманғы азаматтық іс жүргізушілік ғылымындағы постсоветтік
көзқарастар қалыптастырылған:
1. Іс жүргізу мағынасында талаптың түсінігі. Көрсетілген мағынада
талап ретінде сотқа бұзылған құқықты қорғау туралы не болмаса заңды
мүдделерді қорғау туралы талаптармен шағымданулар түсініледі. (В.Н.Щеглов,
К.С.Юдельсон және т.б.). Талап етушілік бірінші инстанциялық сотта бұзылған
құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау мақсатында азаматтық істерді қозғаудың
іс жүргізушілік құралы ретінде қызмет атқарады. Мұндай талап ету түсінігі
И.Е.Энгельиан жұмыстарында революцияға дейінгі кезеңдерде нақты зерттелді.
Ол талап етуді мүдделі тұлғалардың мемлекет алдында заңды күші бар соттық
шешімдердің жан-жақты істерін талқылау негізіндегі қаулы туралы соттың
атымен өтініш беру деп айтты.
Біздің көзқарасымыз бойынша, іс жүргізушілік мағынасындағы талаптың
түсінігі мен құқықты немесе заңды мүдделерді қорғау туралы талаптар
ретіндегі талаптың түсінігінің арасында ешқандай өзгерістер жоқ. Осылайша,
мысалы Г.Л.Осокина талапты сотқа мүдделі тұлғалардың өздерінің немесе
өзгелердің құқықтарын немесе заңмен мүдделерді қорғау туралы қойылатын
талаптар ретінде анық қажеттілігі жөнінде бір шешімге келді. [9 : 1]
Бірақ, іс жүзінде талап түсінігінің мұндай екі анықтамасы талаптың
субъективтік құқық пен заңды мүдделерді қорғаудың іс жүргізушілік құралы
ретінде қарастырылатындығына әкеп соғады.
2. Талапқа материалдық – құқықтық мағынада түсінік беру. Осы мағынада
талап талапкер жауапкерден материалдық – құқықтық талаптарды сот арқылы
үндеу тастауды білдіреді. Талап түсінігі талапкер жауапкерден талап ету
ретіндегі талаптар азаматтық құқықтан өз бастау алатындығына әкеледі.
Осындай талап түсінігін ұстана отырып, Е.В. Васьковский талап ету
процесіт өз алдына талапкердің талаптарының әділеттілігін тексеруде және
соңғы рет бекітудегі соттың қызметін көрсетсе, онда процестің обьектісі
ретінде дәл осы талаптар қызмет етеді: оларды сот зерттейді және олар
туралы соттық шешімдер бекітіледі деп ескерткен. Олар талаптық талаптар
немесе тек талап деп аталған.
3.Талап іс жүргізушілік және материалдық-құқықтық жақтары бар
біртұтас түсінік ретінде қарау. Мұндай көзқарас Н.И.Авдеенко мен
А.Ф.Клейнман зерттеулерінде қалыптасқан және ғылыми әдебиеттерде кең
көлемде қолдау алды. Екі бөлімнен тұратын талап түсінігі А.А.
Добровольскийдің жұмыстарында жарияланған. Оның пікірі бойынша, екі
талаптың үйлесімінде (материалдық-құқықтық және іс жүргізушілікте) де талап
бар деді. Сотқа талапкердің қоятын талабы талаптың іс жүргізушілік-құқықтық
жақтарын құрайды, ал талапкердің жауапкерге қоятын талабы талаптың
материалдық-құқықтық жақтарын құрайды. Осы жақтардың біреуінсіз талап жоқ.
Азаматтық құқық ғылымында құқықты талапқа, оның материалдық мазмұны мен оны
жүзеге асырудағы іс жүргізушілік нысанның арасындағы қатынасты зерттеген
кезде тіркеудің қажеттілігі туралы пікірлерге орын бар. Сондықтан да талап
етуге деген құқықта талаптық нысанда міндетті тұлғаға уәкілетті тұлғаның
материалдық-құқықтық талаптарын мәжбүрлікпен жүзеге асыру мүмкіндіктері
бар. [10 : 1]
Талаптың екі дербес түсінігі: іс жүргізушілікжәне материалдық-
құқықтық мағынада. Талаптың екі түсінігін қалыптастыру М.А.Гурвичтің
еңбектерінде берілген. Оның пікірі бойынша, талаптың бір-бірімен тығыз
байланысты жақтары болсада да, материалдық-құқықтық мағынадағы талаптың
түсінігін айыра білген жөн. Ең алғашында талап талапкердің жауапкерге
қоятын талабы ретінде қалыптастырады, ал екінші жағынан-құқықты қорғау
туралы немесе заңды мүдделермен қорғалатын талаптармен талапкер сотқа үндеу
тастау ретінде қаралады. Бұл екі түрлі құқықтық құбылыс. Алғашқы жағдайда
талап материалдық құқықтың институты ретінде, ал екіншісінде-іс жүргізу
құқығының институты ретінде көрінеді.
Біздің көзқарасымыз бойынша , ең дұрысы талап түсінігінің жоғарыда
аталғандардың соңғысы болып табылады.Талапкердің жауапкерге материалдық-
құқықтық талаптары-бұл материалдық (азаматтық) құқықтың саласы. Материалдық-
құқықтық мәні бар талаптар талап етушіліктің іс жүргізушілік құбылыс
ретінде алдында тұрады. Нақты бір тұлғаның талапқа деген құқығының бар
болуы немесе заңды мүдделер жөніндегі талаптармен үндеу тастауда заң іс
жүргізушілік сипаттағы жағдайлармен (міндеттермен) байланыстырылады. (АІЖК
– нің 153 – бабының 1 – бөлігі)

1.2. Талап элементінің түсінігі және оның түрлері.
Азаматтың іс жүргізу құқығы ғылымында талап элементтерін оның құрамда
бір бөлігі ретінде бөлу қабылданды. Соның арқасында талаптың жекеленуі
жүргізіледі. Әлі күнге дейін талаптың элементі туралы мәселелер бойынша
қатаң түрде ғылыми дискуссиялар өткізілуде. Осыған орай талаптық
элементтердің тек сандық құрамы ғана емес, сондай-ақ оның әрбір элементінің
сапалық сипаттамасы туралы,тіпті талаптың ең жақсы элементтерінің бар болуы
туралы түрлі көзқарастар бар.
Кейбір авторлар талаптың үш элементін көрсетеді: пәні, негізгі және
мазмұны. Бұл позиция советтік азаматтық іс жүргізу ғылымында М.А.Гурвичпен
қалыптасты да Н.Б.Зейдер, А.Ф.Клейнман және т.б. ғалымдар жағынан қолдау
көрсетілді. Ал енді біреулері талаптың үш мүшелі құрылымын ұсынады, бірақ
оның элементі ретінде пән, негіз және жақтар болып табылады деп болжады.
Мұндай пікірлер мысалы, Г.Л. Осокиннің еңбегінде өз бейнесін тапты.
Үшінші авторлар талапты екі элементтен тұрады деп есептеді,
яғни: талаптың пәні мен талаптың негізі. Мұндай көзқарасқа байланысты
дәлелдерге А.А.Добровольскийдің көптеген еңбектерінде көңіл бөлінді. Оның
позициясы ғылыми әдебиеттерде (мысалы,С.А.Иванова,В.Н.Щеглов) әлдеқайда кең
түрде қолдау тапты.
Төртінші авторлар талаптарды элементтерге (құрамды бөлімдерге) бөлуге
болмайды деп болжады да, бұл пікірді жекеше түрде талаптың элементі заң
көзқарастарына қарағанда пәнді, дәлелді және жақтарды талап жекелеп
өткізетін болса, онда олар талаптардың элементтері емес, талаптың белгілері
және талаптың сипатты ерекшелігі болып табылады.(И.М.Зайцев, О.В.Исаенкова)
Жоғарыда көрсетілген талаптар талаптың элементі түсінігін ашу
керектігін мәлімдейді.
Белгі, нышан мен қасиет–бұл бір тәртіптік түсінік. Бұл сөздердің
мағынасын С.И.Ожегов келесі нысанда түсінік береді: белгілі-бұл ерекше
өзгешеліктері бар қасиет; қасиет дегеніміз-бұл бір нәрсенің ерекше
өзгешелігін құрайтын сапа, нышан; ал нышан-қандай да болмасын бір затты
анықтау үшін, білудегі көрсеткіш белгі бола алады.
Философиялық категориялар ретінде олар мұндай пәннің жақтарын
білдіреді, яғни өзге пәндермен жалпылығын немесе түрлілігін көрсетеді.
Элемент сөзі тек бір нәрсенің құрамды бөлігі ретіндеқолданылып
қана қоймайды (мысалы, бір нәрсені элементтерге бөлу), сонымен бірге бір
нәрсенің құрамындағы нышанның жақтарының бір бөлігі ретінде бола алады
(С.И.Ожегов). Соңғы ұғымда қандай да болмасын құбылыстың элементі берілген
құбылысты сипаттайтын маңызды нышандардың бірі ретінде (белгі, қасиет)
қарастырылады. [4 : 3]
Сондықтан да, талап элементтерін талаптың құрамды бөлігі
ретінде, сипаттайтын нышан ретінде де қарастыруға болады. Тек осындай
түсінікте талаптың элементтері талаптың жекелеген құралдары ретінде көріне
алады.
Талап элементтерінің сандық құрамы мен олардың сапалық
сипаттамаларын аңықтау үшін әр түрлі авторлармен аталған элементтің әр
біреуін бөлек зерттеу керек. Іс жүзінде барша процессуалист-ғалымдармен
талаптың негізі мен заттың бар болуы мойындалады, біздер ең алдымен тек осы
элементтерді, кейіннен талаптың мазмұны мен жақтары туралы мәселелерді
қарау орынды деп есептейміз.
Іс жүргізушілік әдебиеттерде талаптаң пәні бір қалыпты емес
аңықталады:
1. Біреулер талаптың пәні-талапкер жауапкерге нақты материалдық-
құқықтық талаптарды көрсету болып табылады және осыған байланысты сот істер
бойынша шешім шығарутиіс деп есептейді (А.А.Добровольский, С.А.Иванова).
Бұл, мысалы, келесі талаптарды: мүлікті беру туралы, алименттерді төлеу
туралы, даулы құқық қатынастарын өзгерту немесе тоқтату туралы, белгілі бір
құқық қатынастарының бар болуын не жоқ болуын мойындау туралы және т.б.
талаптарды көрсетеді.
2. Енді біреулері талаптың пәні ретінде толықтай субъективтік құқық
(заңды мүдде) немесе заңды міндеттілік не болмаса материалдық құқықтық
қатынас болып табылады (М.А.Гурвич). Мысалы: берілген мекемеде белгілі бір
жұмысты орындаудағы субъективтік құқық, белгілі затқа жеке-меншік құқығы,
жауапкердің міндеті тұрғылықты мекемені босаттыру, белгілі бір тұрғылықты
мекемені жалдаудағы құқықтық қатынас және т.б.
3. Үшінші біреулер талаптың пәні ретінде талапкердің жауапкерге деген
материалдық - құқықтық талаптары не болмаса олардың арасындағы материалдық
- құқықтық қатынастар болып табылады. Осылайша, революцияға дейінгі кезеңде
Е.В.Васьковский талаптың пәні ретінде талапкер соттық шешіммен нені
дәмеленсе, солардың барлығы болып табылады деп жазды. Атқарушы талаптарды
көрсете отырып, өздерінің материалдық - құқықтық талаптарын мәжбүрлікпен
үкім шығаруды жүзеге асыруда талапкерге: жеке меншік адам өзінің мүлкін
қайтарып беруді, ал несие беруші-қарызды өтеуді талап етеді.
Атқарушы талаптың пәні-талапкердің жауапкерге деген қоятын
материалдық-құқықтық талаптары болып табылады. Орнатылушы және өзгертілетін
талаптар заңды қатынастардың бар немесе жоқ екендігін мойындауға, құруға,
өзгертуге және тоқтатуға бағытталған. Сондықтан да талаптың мұндай екі
тобының пәні ретінде заңды қатынастар деп есептеу қажет.
4. Төртіншілері талаптың пәнін құқықтын қорғау немесе заңды мүдделерді
қорғау әдісін атайды (Г.Л. Осокина).
Талаптың пәніне деген алғашқы көзқарас әдебиеттерде дұрыс
көрсетілгендей қолайсыз болып саналады. Себебі онын авторлары бір уақытта
талаптың өзін және пәнін материалдық –құқықтық талаптар ретінде анықтай
отырып тавтологияны жіберіп алады. Әйтпесе, талап пен оның пәні қазіргі
кезде теңдестіріледі.
Көрсетілген жәйттерге байланысты талапкердің жауапкерге
материалдық-құқықтық талаптарды көрсету бөліміндегі үшінші көзқарастың
өкілдерінің талап пәнінің түсінігі бұрыс деп есептеледі.
Біздің ойымызша, талаптың пәні ретінде субъективтік құқық,
заңды міндеттілік немесе материалдық құқықтық қатынас деген пікір дұрыс.
Талаптың пәні туралы мұндай шешім логистикалық жағынан мүдделі тұлғаның
құқықты немесе заңды мүдделерді қорғау туралы талаптармен сотқа үндеу
тастау ретіндегі талаптың түсінігінен шығады (талап түсінігі іс
жүргізушілік мағынада). Талаптың мұндай пәнінің түсінігі үшін азаматтық іс
жүргізушілік заңдарда негіз бар деп көрсетілген. Азаматтық іс жүргізу
Кодексінің 4 тармағы 2 бөлімі, 150-бабына сай, талапкер арызға өзінің
құқықтары, бостандықтары немесе заңды мүдделерін бұзуға қауіп-қатер немесе
бұзылған мәнін көрсетіп, өзінің талаптық міндеттерін қоюы тиіс.
Төртінші көзқарастың авторлары талаптың пәнін анықтаған кезде
тиянақсыздылықты жібереді. Олардың ойынша талап сотқа құқықты немесе заңды
мүдделерді қорғау туралы талап қоюшылық ретінде (талап құқықтар мен
мүдделерді іс жүргізу құралы ретінде қорғау болып табылады) түсініледі,
осыдан құқықтың өзі, міндеттілік не болмаса материалдық құқықтық қатынастың
өзі ретіндегі талаптың пәнін де анықтауға болады.Соған сәйкес құқықтарды
немесе заңды мүдделерді қорғау әдісі талаптың пәнін емес, өзіндік элементін
құрайды. [5:1]
Талаптың пәнін талаптың объектісінен ажырата білген жөн. Талаптың
объектісі материалдық әлемнің заттарын құрайды, осыған орай жауапкердің
әрекеті жасалған болуы крек. Талаптың объектісі ретінде құқық немесе
мүдделер туралы дау – жан - жал пайда болған кезде әртүрлі заттар немесе
материалдық емес игіліктер бола алады. Мысалы, мүлікті қайтарудағы талаптың
объектісі мүліктің өзі (автомашина, ақша), ал тұрғылықты құрылыс
бөліміндегі талаптың объектісі-пәтер немесе үй болып табылады.
Талаптың негізі ретінде талапкер өзінің талаптылық талаптарын
шығаратын мәліметтер қалыптасады (Е.В.Васьковский). Талаптың негізін
талаптың пәні болып табылатын материалдық құқықтық қатынастардың
(субъективті құқықтар мен міндеттер) пайда болуын, өзгеруін немесе
тоқтатылуын өзімен бірге ала жүретін мүдделі тұлғалармен көрсетілетін заңды
фактілер құрайды.
Азаматтық іс жүргізу Кодексінің 5-тарау 2-бөлім, 150-бабына
сәйкес талап арызында талапкер өзінің талаптарын көрсететін жағдайлар мен
осы жағдайларды растайтын айғақтар көрсетілуі тиіс. Осылайша, факт
жүзіндегі міндеттер талаптың негізін құрайды. Талап негізің көрсетілген
түсінігі талаптың факт жүзіндегі негізі деп атауға болады.
Осыған байланысты іс жүргізушілік әдебиеттерде талаптпрдың
құқықтық негіздері ерекшеленеді. Талап тек фактілерге ғана емес, сонымен
бірге сәйкес келетін құқықтық нормаға негізделеді. Материалдық-құқықтық
норма талаптың құқықтық негізін құрайды. Азаматтық іс жүргізу Кодексінде
мүдделі тұлғалар беретін талаптың құқықтық негізінің қажеттілігіне сәйкес
нұсқаулар жоқ. Мұндай талаптарды заң тек прокурормен көрсетілетін талаптық
арыздарға қолданады. Мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделерге немесе қоғамдық
мүдделер немен шешілетінді туралы, қандай құқықтар бұзылғандығы туралы,
сондай-ақ заң немесе өзге нормативтік құқықтық актіге деген сілтемелерде
негіз болуы қажет.
Талаптың мазмұны талап элементінің бірі ретінде тәжірибелік жағынан
революцияға дейінгі кезеңдердің іс жүргізушілік ғылымдарында дискуссия мен
күдіктерді тудыртпады. Бұндай талап ету элементіне сипаттама бере отырып,
Е.В.Васьсковский талаптың мазмұны талапкер ететін соттың әрекеті немесе
қызметі, яғни шешім шығару немесе қаулы ету болып табылады. Талапкер соттан
сұрайды:
- қандай да болмасын материалдық-құқықтық талаптарды (мысалы, мүлікті
қайтару, ақшаны төлеу) мәжбүрлік жүзеге асырылуына жататындарды мойындауды;
- заңды қатынастардың бар немесе жоқ болуын ресми түрде куәландыруды
(мысалы, туылу заңы, келісім-шарт пен өсиеттің заңды күші жоқ);
- заңды қатынастарды өзгертуді (мысалы, келісім-шартты бұзу,
сервитуттарды орнату).
Оның пікірі бойынша, мұндай әрекеттің үш типіне қарай сотпен талапкер
сұраным жасаудағы барлық талаптар да үш категорияларға бөлінеді: атқарушы,
орнатылушы, өзгермелі (қайта құрушы).
Советтік ғылымда азаматтық іс жүргізу құқығында талаптың
мазмұны оның элементі деп М.А Гурвич айтқан. Оның пікірінше, талаптың
мазмұны-талапкердің өз дегеніне жетудегі соттық қорғаудың түрі болып
табылады. Азаматтық сот ісін жүргізу күшіне енгеннен кейін диспозитивтік
қағиданы талапкер заңмен бекітілген соттық қорғаудың үш түрінің біреуін
таңдайды. [11 : 1]
Қазіргі заманға сай заң шығарушылықта азаматтық құқықтарды
қорғау әдісі қарастырылады. Оларға келесілер жатады:
- міндеттерді орындауға құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына
қауіптерді туғызатын әрекеттерді бері;
- құқықты мойындау;
- құқықтық қатынастарды тоқтату немесе оларды өзгерту.
Мазмұнды талаптың элементі ретінде бөлуге қарсы қарсылықтар
(наразылықтар) айтылды. Жекеше түрде алатын болсақ, А.А. Добровольский
талаптың мазмұнының бәрі талаптың пәні мен негізі болып табылатын екі
құрамды бөлімдермен анықталады деп есептеген, сондықтан да үшінші элементті
бөлуге қажеті жоқ. Бірақ әдебиеттерде дұрыс ескертілгендей, мазмұнды
талаптың элементі ретінде бөлудегі қарсыластар бір уақытта талаптардың
түрлерге бөлуде талапкер соттан қандай шешімге қол жетеді, соған тәуелді
екенін жасырмайды (А.А.Ференц – Сороцкий)
Қазіргі кезде ең басты аргумент философиялық ғылымның
көзқарасында мазмұн терминін талап элементтерінің біріне мінсіз
қолданудағы көрсеткіштер болып табылады. Философиялық категория жағынан
мазмұн толық анықталушы жақтар ретінде (нысанға қатынасы бойынша), оның
бөлімдерінің жиыны ретінде қарастырылады. Сондықтан да мазмұн бір жағынан
талап элементтерінің бірі бола алмайды, ал енді бір жағынан талапты
құбылыстың тұтастығы ретінде сипаттауға болмайды.
Сонымен бірге құқықты қорғау әдісі мен құқықты соттың қорғауды
талп ету түрі талаптың белгілерінің,әсіресе оның элементінің бірі болып
табылады.
Сондықтан да ғылыми әдебиеттерде толық қамтылудағы талаптың
үшінші элементін-бұл субъективтік құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау
әдісі (соттық қорғаудың түрі) екендігін болжаймыз.
Талаптың жақтарын талап элементтерінің бір бөлігі ретінде
Г.Л.Осокина келесі нысанды бөлді. Құқық қорғаудың талаптық нысаны дауласушы
субъектілер арасындағы құқықтар немесе заңды мүдделер туралы даулардың бар
болуын, яғни әртүрлі заңды мүдделері қарама-қайшы болып келетін жақтардың
арасында дау-жанжалдың болуымен сипатталады. Көрсетілген жағдайлар, оның
пікірі бойынша, талаптың ішкі құрылымын анықтаған кезде секілді мұндай
элементтерді ескеруге болмайтындығын білдіреді. Қорытылған шешім бойынша
талаптар үш түрлі элементтерге бөлінеді: пәніне, негізіне және жақтарға.
Келтірілген пікірлер дәлелдер қатарында қате деп есептеледі. Біріншіден,
құқықты қорғаудың талаптық нысаны мен талабында тепе-тең, ұқсас түсінік
жоқ. Құқықты қорғаудың талаптық нысаны–сотқа талаптылықты көрсету жолымен
қозғалған істер бойынша сот ісін жүргізу болып табылады. Бұл мағынада
қорғаудың талаптық нысанының өзі талаптық өндіріс болып саналады. Сол
уақытта талап мүдделі тұлғалардың сотқа құқықты немесе заңды мүдделерді
қорғау туралы талаптардың үндеуі болып табылады. Сондықтан да құқық
қорғаудың нысандық белгілерінің талаптары бір уақытта талаптың белгілері
болып саналуы мүмкін емес. [9 : 2]
Өз уақытында В.М.Гордан процестің субъектісі талап элементіне қажет
екендігін жасыра отырып, былай жазды: Сол уақытта процестің
субъектілеріпроцестің өзінің элементі ғана болды. Сондықтан да жақтарды
өзгерткен кезде процестің өзгерісі де бар, бірақ процесті өзгерту сәтінің
бірі болып көрінетін талаптың өзгеріссіз болуы мүлделі емес. Өзгерістер
енгізу арқылы поцестер жаңа болады , - деп жазған. Екіншіден, азаматтық іс
жүргізудегі заң нормаларында, Г.Л.Осокина нұсқағандай, талаптың емес, құқық
туралы (азаматтық істер) дауларды жекелеуге көрсеткіш бар. Осылайша,
Азаматтық іс жүргізу Кодексінің 2-тарау, 1-бөлімнің 153-бабына сәйкес судья
талаптық арыздарды қабылдаудан бас тартады, егерде сол жақтардың арасындағы
даулар бойынша шығарылған, сол зат туралы, сот шешімінің сол негізімен
немесе талапкердің талаптан бас тартуына байланысты істер бойынша немесе
жақтардың әлемдік келісімдерді бекіту туралы,өндірісте тоқтатудағы соттың
анықтамасымен шығарылған заңды күші бар болса. Судья, егер де осы немесе
бесқа соттың өндірісінде сол жақтардың арасында, сол зат бойынша және
сондай негіздермен дау-жанжалдар бойынша істер бар болса, онда талаптық
арызды қайтарып береді.
Осылайша, құрылымы жағынан талап үш элементтен тұрады: талаптың
пәні, талаптың негізі және құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау әдісі.
Көрсетілген элементтер жинақ түрінде талаптың мазмұнын құрайды.
Талаптың элементтерінің арасында тығыз байланыс бар (И.М.Пятилетов).
Осы байланысты аша отырып, И.М.Пятилетов келесі нұсқауларды көрсетеді.
Материалдық құқықтың белгілі бір нормаларының гипотезасымен болашақта
келтірілетін талап негізінің фактісі талаптың пәні болып табылатын даулы
құқық қатынастардың заңды табиғатына жол салады. Өз кезегінде талаптың пәні
талаптың үшінші элементін қалыптастыруды:ол құқық қорғау әдісін анықтайды.
Талап элементінің мағынасы. Әдебиеттерде талап элементінің мәні
бірнеше аспектілерде көрсетілген. Біріншіден,оларды ажырата білуде судья
азаматтық істі қозғау туралы мәселелерді дұрыс шешеді.Пән мен талаптың
негізі сәйкес келген жағдайда, сондай-ақ құқық жөнінде даулардың жақтары
үйлесе, судья талаптық арызды қабылдаудан бас тартады, ал бұл жағдайларды
ұқсас талаптар бойынша азаматтық істерді қозғағаннан кейін шығарған кезде
судья немесе сот істер бойынша өндірісті тоқтатады. Екіншіден, талаптың
элементері бойынша бірінші инстанциялық соттағы істер бойынша өндіріске
жіберілетін талаптың өзгерісін анықтауға болады. Үшіншіден, талап
элементінің білімі істер соттың ісін қарауға дайындықты сапалы түрде
жүргізу үшін қажет. [14 : 1]

1.3. Талаптың түрлері.
Талаптарды іс жүргізушілік - құқықтың белгісі бойынша түрлерге бөлу
әлі күнге дейін азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында бір мағыналы шешімі
жоқ.
Ғылыми әдебиеттерде талаптарды олардың іс жүргізушілік
мақсатына қарай немесе құқықты қорғау әдісіне не болмаса мазмұнына қарай
топтарға бөлу қабылданған. Талаптарды топтастырған кезде құқықты соттық
қорғау әдісінен шыға отырып, талапкер сотқа оған нақты құқықтық немесе
заңды мүдделерді қорғауды беру туралы талаптармен үндеу тастайды. Осылайша,
талаптарды ажырату оның үшінші элементіне сай жүргізіледі.
Құқық қорғау әдісіне қарай барлық талаптар үш түрге бөлінеді:
1) құқықты қатынасты берулер туралы (атқарушы);
2) мойындау туралы (орнатылушы)
3) құқықтық қатынасты өзгерту немесе оны тоқтату туралы
(конститутивті).
Беру туралы талаптар (атқарушы талаптар) – соттық тәжірибеде ең кең
таралған талаптың түрі. Алғашқы, негізі және басты топтарды азаматтық
құқықтарды жүзеге асыруды ұйғаруға бағытталған талаптар, дәлірек айтқанда,
субъективтік азаматтық құқықтан шығатын талаптарды мойындауға бағытталған
талаптар пайда болады (Е.В.Васьков)
Беру туралы талапта талапкер соттан жауапкерді белгілі бір
әрекеттерді жасауға міндеттеуін талап етеді (И.М.Пятилетов). Соттан
жауапкердің әрекеттілік жасауға күштеу көрсетуді талап ететін талаптылыққа
мысал ретінде шынында да заттарды беру туралы, мекемеден шығару туралы,
еңбек ақыны төлеу туралы, алимент, шығындар, айыптарды, өтем ақылар туралы
талаптарды атауға болады. Осылайша, беру туралы талапты (атқарушы талапты)
сотпен дәлелденген жауапкердің міндеттерін ықтиярсыз орындауға бағытталған
талаптар деп аталады. Талапкер тек белгілі бір субъективтік құқықты
мойындауды ғана емес, сонымен бірге жауапкердің өзінің пайдасына нақты
әрекеттілікті жасауға мәжбүрлеуді талап етеді. [14 : 2]
Беру туралы талаптың пәні толықтай алынған бұзылған
субъективті құқық немесе материалдың құқық қатынастары болып табылады
(М.А.Гурвич). Мысалы: алиментті төлеу туралы талаптық арыз өзінің пәні бала
өзінің әке-шешесі мен өзге отбасы мүшелерінен қаражат алу құқығы болса,ал
қоныстану туралы талаптық арыздың пәні талапкердің жауапкерден тұрғын үйді
пайдаланғаны үшін ақша алу құқығы болады, бұл жерде жауапкердің басты
міндеті жолдама келісім-шартына негізделген ақшалай саиманы төлеуі тиіс.
еру туралы талаптың негізі ретінде заңды фактілердің екі тобы
болып табылады:
1. Құқықпен, міндеттермен және материалдық құқықтық қатынастармен
байланысты фактілер (мысалы, мұрагерлікті мүлікті мұраға қалдырудағы
меншік құқығының пайда болуы негізінде қабылдау, шығармашылықты
авторлық құқықтың пайда болу негізінде құру т.б.);
2. Сотқа құқықты немесе заңды мүдделерді қорғау туралы талаптармен үндеу
жолдаумен байланысты фактілер ( мысалы, міндеттерді орындауда
мерзімнің уақытынан асып кетуі, абырой, атақ немесе іскерлік қызметке
ұят әрекеттерін жасау).
Атқарушы талаптың құқығын қорғау әдісі талапкердің қатынасына
қарағанда жауапкердің міндеттерін орындауға мәжбүрлеу, талапкердің
пайдасына әрекеттілік жасауға мәжбүрлеу болып табылады. Мысалы: жауапкерді
мүлікті беріп жіберумен, ақшалай саиманы берумен, жұмыста қалыпқа
келтірумен, шығынды өтеттірумен, жалпы мүлікті қолдануға қарсылық
білдірмеумен міндеттейді.
Мойындау туралы талаптар (орнатушы талаптар) ретінде талапкер
мен жауапкердің арасындағы құқықтық қатынастарды немесе талапкерде
субъективтік құықтың бар немесе жоқ болуын сотпен растауға бағытталған
талаптар айтылады.
Мойындау туралы талаптың түсінігі мен оның ерлігі, біздің
көзқарасымызша, 1894-1895 академикалық жылдардағы Ю.С. Гамбаров
профессорымен оқытылған лекция курстарында жеткілікті түрде толық бейнелер
табылады. Сондықтан да оның зерттеулерін тиянақты түрде қарауға мүмкін деп
есептейміз.
Мұндай талаптардың ең жақсы және кең көлемді анықтамаларын жаңа жалпы
германдық іс жүргізу кодексінде көруге болады. Талаптық арыз заң
қатынастарының бар немесе жоқ болуына байланысты беруге, сондай-ақ құжаттың
жалған екендігін мойындауға байланысты да беріледі, сонда ғана талапкер
заңды қатынас немесе құжаттар өзінің жалғандығы соттық шешіммен бекітілуде
заңды мүдделерге ие.
Бұл анықтамадан мойындау туралы талаптың пәні ретінде заңды
қатынас немесе құжат бола алатындығын көрдік. Осыған байланысты талаптық
арыздар не жағымды не жағымсыз жақтарға бағытталған: біріншісінде мойындау
ретінде берілген заңды қатынастардың бар болуы және берілген құжаттың
жалған екендігі көрінеді; ал екіншісінде – мұндай қатынасты жеңіл-желпі
және құжатты жалған деп мойындауға бағытталған. Бірақ барлығына бірдей
талаптар мен олардың ең сипатты белгісі олардың ізінен басып келе жатқан
мақсаттармен, мойындауда қарастырылатын мақсаттармен, қандай да болмасын
әрекеттілікке немесе әрекетсіздікке қарсы жақтарды мәжбүрлеуге бағытталған
басқа да талаптардың барлығын сипаттайтын айыптаушылық мақсатын қарама
қарсылығында қорытылады.
Мойындау туралы талаптарда мақсаттар бар тек соттық мойындаулар мен
солардың фактілері мен қатынастарын орнатуларда мүдделі тұлғалар тек
болашақта ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.