Жеткіншектердің өз-өзіне сенімсіздігінің психологиялык ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ СЕНІМДІЗДІГІ МӘСЕЛЕСІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ШОЛУ 3
1.1
1.2 Жеткіншек шақтың психологиялық ерекшеліктері
Жеке тұлға қасиеті мен процесі туралы түсінік 5
1.3 Жеткіншектердің өзіне.өзіне сенімсіздігінінің жеке тұлға қасиеті ретінде қалыптасуы 9
14
2 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗ ӨЗІНЕ СЕНІМДІЗДІГІ ГІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ . ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 Психодиагностикалық зерттеу жұмысының процедурасы 19
2.2
2.3 Зерттеу жұмысының жүргізілу реттілігі мен алынған мәліметтерді өңдеу.
Алынған мәліметтерді талдау
20
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
ҚОСЫМША 38
КІРІСПЕ
1. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ СЕНІМДІЗДІГІ МӘСЕЛЕСІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ШОЛУ 3
1.1
1.2 Жеткіншек шақтың психологиялық ерекшеліктері
Жеке тұлға қасиеті мен процесі туралы түсінік 5
1.3 Жеткіншектердің өзіне.өзіне сенімсіздігінінің жеке тұлға қасиеті ретінде қалыптасуы 9
14
2 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗ ӨЗІНЕ СЕНІМДІЗДІГІ ГІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ . ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 Психодиагностикалық зерттеу жұмысының процедурасы 19
2.2
2.3 Зерттеу жұмысының жүргізілу реттілігі мен алынған мәліметтерді өңдеу.
Алынған мәліметтерді талдау
20
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
ҚОСЫМША 38
ҚАЗАҚСТАН БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
Теориялық және қолданбалы психология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жеткіншектердің өз-өзіне сенімсіздігінің психологиялык
ерекшеліктері
Орындаған :
Ғылыми жетекшісі:
психол.магистрі _______________________________Таум ышева Р.Е.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ СЕНІМДІЗДІГІ МӘСЕЛЕСІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ 3
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ШОЛУ
1.1 Жеткіншек шақтың психологиялық ерекшеліктері 5
1.2 Жеке тұлға қасиеті мен процесі туралы түсінік
1.3 Жеткіншектердің өзіне-өзіне сенімсіздігінінің 9
жеке тұлға қасиеті ретінде қалыптасуы 14
2 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗ ӨЗІНЕ СЕНІМДІЗДІГІ ГІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 Психодиагностикалық зерттеу жұмысының процедурасы 19
2.2 Зерттеу жұмысының жүргізілу реттілігі мен алынған 20
мәліметтерді өңдеу.
2.3 Алынған мәліметтерді талдау
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
ҚОСЫМША 38
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Адам тарихына көңіл аударатын болсақ, өсіп келе жаткан
жастар әр уақыт кезеңінде де өзекті мәселелердің бірі болып есептелген.
Жеткіншек жас тұлғаның құрылу кезеңі көрсететін балалық шақтың ең үлкен
қиын әрі күрделі кезеңі. Сонымен бірге бұл өнегелілік негізі, әлеуметтік
құрылымының құрылуы, өзіне деген, қоғам мен адамдарға деген қатынасы
орнайтындықтан ең жауапты кезең.
Жеткіншек шақ - бұл дамудың қарама-қайшы тенденциялары айқын
байқалатын балалықтан ересектікке өтудің кезеңі. Жеткіншектердің
мәселелерін шешіп, оларға психологиялық көмек көрсету үшін, қазіргі
замандағы жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктерін білу қажет. Себебі,
жеткіншектердің өмірі дағдарыс кезеңіне дейінгі жеткіншектердің өмірінен
басқа. Дағдарыстың әртүрлі кезеңдерінің жағдайларына адамның психикалық
өмірінде әр түрлі көрінулер болады.
Қазіргі кездегі болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің
қарқынды шарттарында, адам сапасын қамтитын қажеттіліктерді өмір сүруі мен
дамуына талап етеді: мінезінің қаттылығы, өзбетінділік, тапқырлық, өзіне
деген сенімділік және т.б. Олар шиеленушіліктің жалпы деңгейін, қоғамдағы
мазасыздануды, әр адамның психикалық іс-әрекетін бағалау.
Осындай проблемалардың бірі-өзіне сенімсіздік болып келеді, олар
әртүрлі проблемаларды көрсетеді: басқа адамдармен қарым-қатынаста
қиындықтар болуы; дипрессия, мазасыздану сияқты эмоционалды жағдайлар;
профессионалдық және жеке тұлғалық обйындағы қиыншылықтар, алдына
қойғандағы мақсаттарында т.б.
Бірінші уақыттағы проблемалардың ішінен осы мәселе өзекті және қызық
болып келеді.Оның өзектілігі -өзіне деген сенімділіктің адамдағы өзгерісі,
олардың қоғамда орын алуына байланысты болып келеді. Берілген жеке тұлғалық
құрылым туралы мағлұматтар: Эндрю Солтер, Джозев Фольв, Р.Б.Кеттел,
Ф.Келли, Зимбардо, А.М.Прихожан т.б. психологтардың жұмыстарында берілген.
Өзіне сенімділіктің жоғарылауындағы өңделген программалар көбіне:
тренингтік жаттығулар мен индивидуалды ұсыныстар жүргізілген.
Конфликттерді жою процесінде жеткіншектерде өзіне деген сенімділігі
дамиды. Осыған байланысты ол өз күшіне сеніп алға қойған мақсатына жете
алады. Егер баланың дамуы қалыпты жүрсе, ол өзіне, өз қабілеттеріне сене
бастайды. Ол өз алдында тұрған міндеттерді орындап, болашақтан табыстарды
күтеді. Жеткіншек өз әлеуметтік рольдерін кеңейте келе лидерлікке өтеді
немесе оған еліктей бастайды.Оны толығымен түсініп меңгеру үшін өзіндік
құндылық бағдары болуы керек. Жеткіншектің мінез қылық аспектісі таңдаған
идеологиясына байланысты. Э.Эриксон бұл процесті сенімді іздеу символыдеп
атайды. Оның айтуы бойынша адам бір нәрсеге сену керек немесе қандай да бір
принциптерге еру керек екен. Егер жеткіншек бұл бұл конфликттерді жеңе
алса, оның бірдейлігі дамиды. Тәрбиелеу әдістерінің вербальды түрінің бірі
сендіру. Тәрбиелеу негізінен стихиялы және арнайы жүргізіледі. Ал жанұялық
тәрбиені қарастырсақ балаға стихиялы әсер ететін жағдайлар жанұя өмірі мен
қоршаған орта болып табылады. Бұл жағдайларға негізінен материалдың
моральдық және психологиялық атмосфера жатады. Ал тәрбиелеудің арнайы
жүйесі бойынша әрекетті тек ата-аналары арқылы іске асады. Дұрыс
ұйымдастырылған тәрбие біліммен ғылыми негізделген әдістерді дұрыс
пайдалану арқылы жүргізсе, сонымен қатар сендіре білсе және сараптап отыру
қажет.
Өзін- өзі анықтауға қатынас кіші жеткіншектік жаста
қалыптасады, Мен концепциясының қалыптасуы жеткіншектік және
жасөспірімдік кезеңде. Жеткіншек шақтың психологиялық ерекшеліктері, соның
ішінде олардың өзіне деген сенімділігі, сенімі, өзіндік санасы,
ересектермен қарым қатынасын зерттей келе, баланың жеке тұлға ретінде
қалыптасуында маңызды рольді алады.
Мақсаты: Жеткіншек шақтағы сенімсіздіктің психологиялық ерекшеліктерін
анықтау.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
1. Жеткіншек шақтағы сенімсіздіктің ролін анықтау;
2. Сенімсіздіктің жеткіншектердің жек тұлға ретінде дамуындағы мәнін ашу.;
3. Тақырып бойынша ғалымдардың көзқарастарына салыстырмалы талдау жасау.
4. Берілген тақырып бойынша эксперименталды- психологиялық зерттеу жұмысын
жүргізу.
5. Алынған нәтижелерді сандық және сапалық талдау.
Ғылыми болжамы: Өзіне сенімсіз жеткіншектердің өмірлік іс әрекеті
сферасында локус бақылау басым болады.
Зерттеу пәні: Жеткіншек шақтағы сенімділіктің психологиялық мәселелері
Зерттеу объектісі: Жеткіншек шақтағы балалар.
Зерттеу әдістері: Сіз өзіңізге қаншалықты сенімдісіз? тесті, Рейзастың
өзіне деген сенімділік атты сауалнамасы, 16 факторлы Кеттел тесті, Өзін
-өзі бағалау тесті, Субъективті бағалаудың деңгейін зерттеу әдісі.
Методологиялық негізі: Л.С.Выготский, А.А. Бодалев, В.Н. Месящев,
Р.М.Гринзбург, Божович Л.И., Фельдштейн Д.И, Л.С.Рубинштейн еңбектері мен
тақырыпқа байланысты көзқарастары.
Зерттеу жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тарау, әдебиеттер тізімі,
қосымшалар.
1. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ СЕНІМДІЛІГІ МӘСЕЛЕСІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
ШОЛУ
1.1. Жеткіншек шақтың психологиялық ерекшеліктері
Жеткіншек шақ - адам дамуының күрделі кезеңі болып табылады. Бұл
кезең аз уақытқа созылғанмен, негізінен индивидумның алдағы өмірін
анықтайды. Бұл кезеңдегі болатын жағдайлар, яғни балалардың ересектер
қамқорлығынан өз бетімділікке ұмтылуы, әдеттегі мектеп іс әрекетінің
әлеуметтік іс - әрекетінің басқа түрлеріне және организмнің гармоналды
ауысуы байқалады. Жеткіншектің өмірінде болатын осындай өзгерістер оны
қоршаған ортаның жағымсыз әсерлеріне сезімтал етеді.
Жеткіншек жас физиологиялық және психологиялық өзгерістермен
сипатталатындығымен ерекше. Осы өзгерістердің заңдылықтарын біле отырып
жеткіншектің өмірдегі маңызды, бірақ күрделі кезеңді жеңілдетуге болады.
Физиология мен психология жөнінде айта отырып, баланың жеткіншек жасқа
өту алдындағы өзгерісіне көз жүгірту керек.
11 жасында бала зейінді ұзақ шоғырландыруға (10-20 минут ) белсенді
әрі қабілетті болып келеді. Осы сатыда бала әуесқой болады, ол оңай еске
сақтайды. Әрі құтқару мәнін түсінуге қабілетті болады. Басқаша айтқанда,
бала өзгеруге дайын болады, ал адам ересек тұлға, қоғамның жеке мүшесіне
айналатындықтан ол өзгеріс қажет болып келеді.
Келесі кезеңді ( 12-18 жас) абстрактіні түсінік уақыты деп атауға
болады. Осы уақытта қиял ерекше анықтық пен белсенділікке ие болады.
Жеткіншек абстрактіkі ойлап, өзі шешім қабылдауға ұмтылады.
Жиі бұл жас мәселесі жаңа психикалық процестер шегін көрсететін
жеткіншектен сыртқы ортамен өзара әрекет формасы өзгеретіндігінде. Егер 10
жасында бала сенгіш, ата-анасымен тең және өзінің сыртқы келбетіне көп
көңіл бөлмейтін болса, 11 жаста оның қылығы өзгеріп, жиі көңіл күйінің
өзгеруімен импульсивті болып кетеді. Балалар бұл жаста өз құрдастарымен жиі
келіспей қалады, және де ол үлкендер тарапынан белсенділік пен
инициативаның төмендеуін ауыр қабылдайды. 12 жасында импульсивтілік
жойылып, қоршаған әлемге қатынас жағымды жаққа өзгере бастайды.
Жеткіншектің жанұядағы автономиясы өсіп, оған құрдастарының әсері күшейе
түседі, 13 жасында өзінің ішкі әлеміне қарайды. Сана мен өзіндік сананың
қарқынды дамуы өзіне деген қызығушылықпен шартталады.
Бала психологияға қызығушылық танытып, ата-анасына қатынасы өзгереді,
достықта таңдағыш бола бастайды. Енді оған сұрақтарды ата-анасымен емес, өз
құрдастарымен талқылаған оңай көрінеді.(статистика бойынша 61% жеткіншек
өздерін осылай ұстайды). Бұл жеткіншек өз құрдасынан осы периодтың
физиологиялық, эмоционалды, рухани жағымен байланысты қиындықтары ұқсас
қиындықтарды бастан кешіруші “маңыздығы бойынша” досты көреді. Кейін жас
адамды көреді.14 жаста көңіл қоршаған ортаға ауысады – интроверсия
экстроверсиямен ауысады. Бұл, үлкен деңгейде, жыныстық тәрбиенің
аяқталуымен байланысты. Жеткіншек энергияға толы қарым-қатынасшыл, өзіне
сенімді болады. Онда өзге адамдарға деген қызығушылық дамиды, өзін
басқалармен салыстыруға бейім болады. Бұл жас кезеңінде ой операциялары
дамиды – біртіндеп ол абстрактінің реформатордан қоғамның белсенді мүшесіне
айнала бастайды. 15 жасында - өзінділік максимализм. Көбіне осы периодта
өмірлік жоспарлар құрылады, әсершіл болып, теріс әсерлерді қабылдағыш
болады. Жеткіншек үшін кермеушілік пен қауіпке толы ситуациялар маңызды
болып келеді. Бұл жаста жетекші қылық мотиві құрдастары ұжымында бекіну
тілегі болып табылады.
Жоғары емес статусты жеткіншек топтық атмосфера әсеріне бейім болады,
сол себепті жағымсыз әсерлер бәсеңдеуі үшін оның статусын ұстап тұру
маңызды. 16 жастан 25 жасқа дейінгі кезеңде жеке индивидуальдылық,
қайталанбастық және өзгеге ұқсамауды сезіну, ұғу уақыты.
Не себебті жеткіншектермен жұмыста ересектер қиындыққа ұшырайды?
Себебі ондағы ішкі және сыртқы өзгерістер жоғары кернеулілік пен
тітіркендіргіштікті туғызады. Жеткіншек қоршаған адамдарды жеңіл идеал
етеді, бірақ оның олардан көңілі қалса қатты әрі қайғылы етеді.(қара-ақ
логика). Өзгеше киіну жеткіншек үшін ерекше мәнді және бұған белгілі бір
топқа ену сезімі де кіреді. Көбіне жеткіншектер ұқсас келеді, бірақ олардың
әрбірінде тек өздеріне ғана тән қабілеттер, қызығушылықтар жекелік сапалар,
қатынас тәжірибелері болады. Егер біз индивидуалды айырмашылықтар мен
тәсілдің бар екендігін мойындауды түсінбесек, олармен жұмыста қиындықтар
туады. Жеткіншек үшін қалыпты атмосфера құру олардың өзіне қамқорлықты және
қауіпсіздікті сезінуге қажет қатынасты талап етеді. Онда қиын жеткіншектер
де эмоционалды, ақыл-ой және рухани деңгейде ақпарат қабылдағыш және оған
дайын болады.
Осыған дейін айтылғандай жеткіншек жаста физикалық, рухани,
эмоционалды өзгерістер алады. Жеткіншекке балаға сияқты ескі талаптар
қойылуы мүмкін, ол бірақ оған жаңаша қарайтын болады.
Қиын жеткіншектер оларды шынайы сыйлауға қарамастан жиі тексеретін
болады. Бұл тексеріс ауыр сөздер, сөз тасу,дөрекі сөздер,тағы басқа арқылы
көрінуі мүмкін. Осындай жеткіншектер өздерін өз сенімдерін ақтамаған не
сыйламаған үлкендермен дөрекі қатынас жасайды. Жеткіншек оның көңілі мен
сыйластығына тұратындай адамды іздейді. Бірақ өткен көңіл қалуда пайда
болған комплекстер оны жиі сақ әрі қарқынды етеді. Сенімділік қатынасын
дамытатын кез келген мүмкіндікті пайдалану керек. Барлық жағдайда
шынайылықты сақтаған жөн. Егер үлкен адам жеткіншекті басқарып, жеке
қызығушылықтарын қанағаттандырмақ болса, ол тез байқалып қалады.
Жеткіншектермен қатынасқа түсе отырып оларға расында не болғанын, осы
ситуацианы қалай қабылдайтынын түсінуге тырысу керек. Жеткіншектің жағымды
жақтарына мән беріп жағымсыз және мәнсіз қылықтарына зейін қою керек.
Қиындықтар зейін бөлмеумен жиі байланысты болады.
Жоғарыда айтылғандай, бала белгілі бір жаста ата-анаға қатынасын
өзгертіп, өз құрдастарымен жиі қатынасқа бағытталады. Осы периодта ұжымдық
ойлау индивидуальдылық жоғары тұрады. Индивидуальдылық пен топтағы
жеткіншек - бұл тіптен басқа тұлғалар екенін ескеру керек. Жеке қарым-
қатынаста жеткіншек үлкен адаммен жақтас болуы мүмкін, бірақ топта өзінің
өткен позициясын ұмытып, жалпы 4 көңіл-күйге бағыт кетуі мүмкін.
Басқа жағынан әр жеткіншек жалпы бұқарадан ерекшеленуге, бекінуге
мүмкіндік іздейді. Бұл тұрғыда өзінің санасын пайдаланады. Бұл неден
көрінуі мүмкін? Ата-ана, үлкендер жеткіншекке өз жеке өмірге қатысына ие
болуға көмектесуі керек, күдікті тұлғалар әсеріне түсіп қалмауға қадағалау
керек.
Білім беру және тәрбиелеу жоспарында жеткіншек жанұясы мектеп,
мемлекеттен қарағанда маңызды рөлді ойнайды. Жанұяда тарихты жазатын бұл
қол екенін айтып, онда не болатынын, қоғамға не әсер етенін айтады.
Жанұя жеткіншекке рухани комфорт атмосферасын құрып, өзін қорғанды
сезінуге, сенімді сезінуге көмектеседі, үлкендерге, құрдастарына, кішілерге
дұрыс қатынасуды, стандартты емес ситуацияларға дұрыс әсер білдіруге
үйретеді.
Жеткіншектердің интеллектуалды сферасының дамуы оның психикалық
дамуындағы негізгі қайнар көзі және жеткіншектің жеке адам болып
қалыптасуының басты алғы шарты болып табылады.
П.П.Блонский былай деп жазды: Ойлау - интенсивті немесе қарқынды
дамуы мектептік кезеңнің ерекшелігі болып саналатын функция. Зерттеулер
көрсетіп отырғандай, 6-7 жасар бала мен 17-18 жастағы жасөспірімнің
түйсіктеріндегі, қабілеттерінің арасындағы айырмашылықтар ойлау процесінің
арасындағы айырмашылықтары анағұрлым көбірек.
Бұл тезисті Ж.Пиаженің интеллектінің даму теориясын талдау нәтижесінде
байқауға болады. Ж.Пиаженің ойынша, жасөспірімдік шақтың басты проблемасы -
жеткіншектің ересек адамдар қоғамына енуі деп есептеу дұрыс емес. Қайта
керісінше, біріншіден, жеткіншек өзін ересек адам ретінде сезіне бастайды .
Екіншіден, ол болашағын ойлап, алдағы өмірін жоспарлай
бастайды.Үшіншіден, ересектер әлемін қайта жаңаруын мақсат етеді.
Жеткіншек шақ адамның жеке адам болып дамуына әсерін тигізіп,
маңызды орын алуда. Жас ерекшеліктер психологиясы курсынан белгілі
болғандай, әрбір жастың өзіне тән дағдарыстары болады. Осындай
дағдарыстардың бірі ретінде - жеткіншек шақтың дағдарысын атауға болады.
Жоғарыда аталып өткендей, жеткіншек шақ онтогенездегі ең күрделі, ең қиын
кезеңдердің бірі екені бізге белгілі. Бұл кезеңде тек қана осы уақытқа
дейін қалыптасқан психологиялық құрылымдар ғана емес, сонымен қатар жаңа
білімдер қалыптасып, саналы қылықтардың негізі де салына бастайды.
Өзін- өзі анықтауға қатынас кіші жеткіншектік жаста қалыптасады,
Мен концепциясының қалыптасуы жеткіншектік және жасөспірімдік кезеңде.
Р.М.Гринзбург өзін-өзі анықтаудың бірнеше түрінің арақатынасын
қарастырды. Оның моделінің жауаптылығының дамуы жеке тұлғалық өзін-өзі
анықтау әлеуметтік қарым-қатынас жүйесінің анықталған деңгейінің
жетістігі жеке тұлға мәнінің бағыт беруіне беріледі.
Мен- концепция жеткіншіктердің өзін-өзі анықтауында әлем
туралы жалпы мәнді жүйе ретінде қарастырылады. Мұндай жағдайда бұл
сыртқы позиция жеткіншектің Мен концепциясын жаңа бейнесін құраушы ,
оның ақиқатқа қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.
Кіші мектеп оқушысы мен жеткіншектің қылықтарындағы ерекшеліктерді
салыстыра отырып, отандық педагог А.П.Краковский мынадай қызықты фактілерге
назар аударды, яғни, жеткіншектер кіші мектеп оқушыларына қарағанда 6 есе
қырсықтықты, 10 есе ата-аналарына деген қарсылықты көрсетеді.
Жеткіншек шақ - бұл дамудың қарама-қайшы тенденциялары айқын
байқалатын балалықтан ересектікке өтудің кезеңі.
А.Е.Личконың айтуы бойынша, жеткіншектің қылықтарына тән ерекшелік
эмансипация реакциясы болып табылады. Бұл реакцияның мәні -жеткіншектің
ересек адамдардың қамқорлығынан және бақылауынан шығуына деген ұмтылыс.
А.Е.Личко эмансипация реакциясы мен қатар құрдастарымен топтасу реакциясын
да көрсетеді. Реакцияның бұл түрі жеткіншектердің эмоциялық
қажеттіліктеріне жауап береді.
Көптеген ғылыми зерттеулер көрсеткендей, жеткіншектің қылығындағы
өзгерістер даму мәселелерімен шартталынады. Оларға мыналар жатады:
1. жеткіншектің өзінің физикалық жағдайының өзгерістеріне бейімделуі.
2. интеллектуалды қабілеттіліктің дамуы.
3. мамандық таңдау және сол іс - әрекетке деген дайындық.
4. экономикалық тәуелсіздікке ұмтылыс.
Жеткіншек шақта жыныстық жетілу организм дамуының басты процесі.
Психоаналитиктердің айтуы бойынша, жыныстық жетілу ішкі энергия
тұрақтылығының бұзылыстары мен байланысты, яғни либидомен. Ал, ол болса,
инстиктивті оның, реалды меннің, моральды Жоғары Меннің қайта
құрылуына әкеледі. Психоаналитиктердің пікірінше, балалық шақта осы
объектілерге деген елігулерге тыйым салына бастайды. Осылайша бұрынғы елігу
объектілерінен бас тарту мен өзіне жаңа объектілерді іздеуде тұрақтылық
бұзылып, осының негізінде конфликт бола бастайды. Осындай жағдайлардың
салдарынан жеткіншектердің қылықтары инфантильді бола бастайды.
Т.В.Драгунаның жұмыстарында жеткіншектердің өзіндік санасының дамуы,
жоғарылау деңгейі, оның жеке адамдық қатынасы бойынша жаңа талаптардың
пайда болуы ішкі жан дүниесіне деген қызығушылығы күшейе түсетіндігін
көрсеткен.
Жеткіншектердің жеке тұлғасының дамуының 2 тенденциясы көрінеді. Оқушының
адамдармен өзара қарым-қатынасқа неғұрлым терең түскен сайын, соғұрлым
тығыз индивид аралық байланыстар құрылады. Осының негізінде өз беттік іс-
әрекет өз беттік іс-әрекет өзіндік жеке тұлғаның қалыптасуы мен ішкі әлемі
күрделенеді. Бұл шақта жеке тұлғаның негізгі компоненттер - мінезі
бағыттылығы, дүние танымы, өзіндік санасы - біртұтас жүйелі білімі
құрылады, өз бетімен өмір сүруге психологиялық тұрғадан алдын-ала саналы
дайындалып, қоғамдық өмірге белсенді қосылады.
Даму ресурстары: мәселелерді когнитивті шешу, қатынасты жасаудағы
жақындаулар, рольдерді түсіну, оның негізгі көздерін көре білу, моральды
тәуелсіз тұжырымдаулар мүмкіндігі. Даму кризисі: әлеуметтік қорғану.
Достыққа, достық қатынасқа үлкен мән беріп, өмірге дегей жоспарын
құрып, болашақ мамандық таңдауға ойланып шешім қабылдайды. Әртүрлі
жағдаяттарды шығармашылық шешуі, өз бетімен шешім қабылдап, өз іс-әрекетін
анализдей білуі жастарға тән.
Оның құндылықты бағдарлаушылық іс-әрекетті толыққан кезде, жеке
тұлғасы қалыптасып, өз шегіне жетеді, өзіндік сананы, жеке тұлғалық
рефлекстері қалыптасып, өмірлік жоспары мен
перспективалары саналынады. Бұл туралы Божович Л.И., Гинзбург М.Р.,
Фельдштейн Д.И. еңбектерінде зерттелген.
Жеткіншектің өзіне деген қарым-қатынасында ішкі позициясын
қалыптастыруға тырысады, "Мен кіммін?", "Мен қандаймын?" деген сұрақтарға
жауап іздейді. Адамгершілік қасиеттер, жақсылық пен жамандық, ар, намыс,
құқық, парыз, қарыз, т.б. категориялар оқушыны терең ойландырады. Өзі
бейімделген, не бейімделмеген өмір жолын таңдап, рухани қиындықты басынан
кешіріп, өз жолындағы күресте оны жеңу: құлдырау -қайта жасау, алдау мен
шыңға көтерілу осының барлығын сезініп, өз бойынан өткізуге ұмтылады. Өз
жанұясында, өзіне қандас туыстардың арасында өз орнын іздейді. Өзі маңызды
деп ойлайтын қасиеттерді бойына жинауға, қарым-қатынас жолдарын іздеуге бар
күшін салып, рухани даму жүреді.
Жастар өзінің ішкі әлеміне басқа адамның араласқанын қаламайды, қай
кезде де өз жекелігін сақтауға тырысады, кәсіби, қоғамдық, таным
қызығушылықтары артып, өзіндік идеялына ұмтылады. Адамдық рухани
қасиеттердің ең жоғарғы деңгейіне жетумен қатар, адамсыздық, арсыздықтың
келеңсіз деңгейлеріне дейін түсуі мүмкін. Объективті көзқарастары ішкі
субъективті динамикалық позицияға ауысады. Өз көңіл-күйін түсініп, өзіндік
"Менін" табуға тырысып, субъективті әлемге қызығушылығы артады, жекелік-
әлеуметтік, қоғамдық перспективаларының, жұмыстарының аумағы, информация
алу көздері кеңейді. Өз идеялын жанұядан емес, қоғамдық өмірден таңдап,
яғни тарихтан, кинофильмдерден, әдебиеттерден жинақтап, достық, махаббат,
адалдық, әрқашан, ешқашан, т.б. сезімдік максимализмдер тән. Эстетикалық
жақтарға көп мән беріп, ішкі сезімдерді тыңдайды. Ішкі қарама-қайшылықтар
өзіндік психологиялық кеңістігін тануға әкеліп, Рубинштейннің айтуы
бойынша, бұл кезеңде оларға космостық түстер
өніп, өзін-өзі іздеуінде ол барлық әрекеттерді, нәрселерді
сезініп, бойынан өткізіп, қарағысы, нақтылағысы келеді.
Идеал сипаты әртүрлі факторларға байланысты, өз өмірін құрудағы өз
күшін, мүмкіндіктерін сараптап, сүзгілейді. Идеалдары өзінің кәсіби
деңгейлерін дамытуға, іс-әрекетін таңдауға, іске асыруға әсерін тигізеді.
Олар анықталмаған толқулармен, ойлармен өмір сүріп, бірақ оны өмірде толық
көрсету мүмкіндігі болмаған жағдайда, көптеген көлеңсіз
жағдайларға әкеледі. Ол басқа ортадан өзіне мүмкіндік, өзін анықтайтын жер
іздеп шарқ ұрады. Интеллект дамуының көмегімен үлкендерді
толқытатын сұрақтар мен проблемаларды шешуге қолы жетеді.
Өзіндік анықтауы, танымдық қызығушылығы бұл сұрақтарға жауапты
мәселенің шығу кезінен іздейді. Бұл бастаулар: шынайы,
әртүрлі, күрделі адамдық қатынастар ғылыми-көркем шығармалар,
информация көздері, т.б. болып табылады. Қазіргі жеткіншектердің
көзқарастары мен жүріс-тұрыстарына, мінез-құлықтарынде дербестік,
тәуелділік, өмірге ақылды іскерлік, тым парасаттылық тән.
Соңғы он жылдықтағы қарқынды әлеуметтік оқиғалар, езгерістер,
реформалар қазіргі жастардың өз бетімен таңдау жасауға, ойлауға, өзі бағдар
жасап, толық позицияға ие болуға мәжбүр етуде. Өмірдің өзі көптеген
жеткіншектердің мұндай психологиясын тудырып отыр. Қазіргі жастар
шындық қағидасын былай дәлелдейді: "Әркім мүмкіндігінше,
әрқайсысы, жалпы адамдар сәттілігіне шынайы үлес қосу".
Парасаттылық құлықтық қағидаларын терең түсініп, реалитикалық позицияға
негізделеді, адамның анық іс-қылықтарын бағалауы көрінеді. Дүниетанымының
қалыптасуы жүргенімен, оның әрдайым дұрыс болмағанымен, әртүрлі
және қалыпты болады, аргументтелген, күшті және ілсіз жақтары бар.
Өздерінен үлкен адамдардың қарама-қайшылықты, пайымдалары, бір-
бірімен пікір таластары, тағы басқа мұндай әлеуметтік психологиялық жағымды-
жағымсыз аспектлерді тудырады.
1.2. Жеке тұлғалық қасиеттер мен процестер туралы түсінік.
Психология ғылымында- жеке тұлғаның құрылымы мен психологиялық
процестері туралы үлкен құрылымды ақпарат жиналған, бірақ психологиялық
процестері мен құрылымдары жеке қарастырылады. Психология ғылымының
тапсырмасы адамдардың қоршаған ортамен қарым-қатынасы болып келеді.
Психологиялық процестер негізінде құрылымның кезеңдерімен механизмдерін
шешу маңызды болып келеді.
С.А.Рубинштейн осы сұрақты зерттегендердің бірі болып келеді. Оның
айтуынша: жеке тұлға құрылымын психологиялық процестермен бірдей деп
санауға болмайды. (24-35-36).
Психологиялық процестерді іс-әрекет ретінде анықтай отырып, Рубинштейн
психологиялық процестер құрастырушы механизмі ретінде болатынын айтты.
Рубинштейн- жеке тұлға құрылымы мен анықталған психикалық іс-әрекет арқылы
генерализацияланған шарттарға жауап беруге болатындығын түсінеді.
Психикалық процесс өзінің үлкен динамикалықтығымен ерекшеленеді.
Психикалық процестің арқасында динамикалық іс-әрекеттің шындықтағы бейнесін
түсіну қажет. Психикалық процестер- танымдық, эмоциялық және еріктік
түрлерге бөлінеді. Бұл классификацияға қатысты мінездемені игереді. Шын
өмірде психикалық процестер олардың қарым-қатынасында көрінеді. Психикалық
процестер қатарына психикалық құрылымның іс-әрекеттегі мынадай қасиеттері
жатады: сезім, ерік, сапа.
Жеке тұлға құрылымын оқуға- психологиядағы жеке тұлға қасиетін
анықтайтын классификациялар бар. Көпшілігі жеке тұлға қасиетін үш класқа
бөледі: мінез-құлық, темперамент, қабілеттілік. Соған байланысты қасиеттің
темперамент, қабілеттілік, мінез-құлық деген түрлерін бөліп көрсетеді,
бірақ олар қасиет емес, қасиет системалары болып келеді. Адамның қасиеттері
әртүрлі шығу тегін игереді. Оның кейбіреулері адамның табиғи шығу тегін
құрайды, олар филогенезде формацияланған. Табиғи-ол шығу қасиеттері,
басында іс-әрекетке деген импульстерді анықтайды.
Қасиеттердің түсінігін процестермен теңестіреді: бір жағдайда
бекітілген процесс, екіншіде анықталған сапа процесі. Бірақ қасиеттердің
білімі күрделі болып келеді. Барлық психикалық процестердің дамуы
бірізділік этаптар қатарынан өтеді.
Ерікті іс-әрекет- бейнелі және іс-әрекеттегі процестер системасын
игереді. Жеке тұлғаның еріктік қасиеттеріне мынадай сапаларды жатқызуға
болады: мақсаттылық, жауапкершілік, тұрақтылық, сабырлық ету, батылдық. Осы
қасиеттер ерікті әрекет процестерінде анықталады.
Еріктің дамуына Сеченов пен Павловтың айтуынша өзбетіндік әрекеттер
жатады.
Жеке тұлғаның бекітілген еріктік қасиеттерін мінез-құлық пен іс-
әрекеттің бейнесі анықтайды.
Жеке тұлғаның процесі мен қасиеті ретінде эмоция мен сезімдерді де
бөліп қарастыруға болады.
Эмоция- күрделі сезімдер, сезім- күрделі эмоциялар, эмоцияларды
процестер ретінде қарастырса, сезімдерді жеке тұлға қасиеті ретінде
қарастырады.
Эмоциялар- процестер сияқты актуалды болып келеді. Перовтың айтуынша,
егер психикалық процестер мен жағдайлар мағыналарға ие болса, онда тұрақты
белгілерге айналады. Сыртқы әрекеттің маңыздылығы процесте үлкен роль
ойнайды.
Психикалық күйдің анықтамаларына тоқтайық. Күй үнемі уақытша мінездер
тасып жүреді, осы себепті олар- тұрақтылықтан жеке тұлға қасиеттерінен
ерекшеленеді.Физиологиялық жағынан қараса ол- қозу және тежелу.
Психологиялық жоспарда күй уақытша, бірақ активті адам деңгейінің
тұрақтылығын қарайды. Адам қиын тапсырмаларды шешкенде және қиыншылық
түскенде өзін сенімді сезіп сол қалпында қалады.
Күй- активтіліктің уақытша деңгейі, өздерімен-өздері олар адамдарды
тек уақытша мінездейді. Бірақ, бір жағдай үнемі қайталанып отырса, олар
мінездің дамуындағы тенденцияларды анықтай алады. Кей күйлерден жылдамдық
бақыланса, кейбіреулерінде психикалық іс-әрекеттің ақырындалуы бақыланады.
Павлов және т.б. психологтар психикалық күйдің нақты түрлерін түсіндіргелі
келген.
Н.Д.Леонтьев психикалық күйдің мынандай классификациясын ұсынған:
1. Күйлер жеке тұлғалық және ситуативтік;
2. Күйлер терең және үстіңгі;
3. Адамдарға жағымды және қарсы әсер ететін күйлер;
4. Қысқа және жалғасатын күйлер;
5. Тым көп немесе тым аз сезілген күйлер.
Психикалық күйлердің механизмін анықтауда Ковалев Ухтомскийдің
доминантасы туралы ғылымын қолдануды ұсынған.
Доминанта- ол мидың іс-әрекеттегі уақытша механизмі, ол із қалдырып,
қайта жаңғырта алады. Сафоловтың айтуы бойынша- оқушының күйіне әсер етуге
болады.
Психикалық күйлер туралы мәліметтерді жалпылай отырып, келесідей
шешімдерді аламыз:
Психикалық күйлер- ол психологиялық категория. Адамның психикалық
күйлері бүтінділікпен, тұрақтылықпен, жеке тұлғаның қасиеттерінің
психикалық процестерімен, ара байланысымен, көп бейнелілігімен және
полярлығымен мінезделеді.
Психикалық күйдің бүтінділігі- оның психикалық іс-әрекетіндегі толық
анықталуымен және барлық психика компаненттерінің арасындағы қарым-
қатынастың анықталуынан көрінеді. Психикалық күйлер- психикалық процестерге
әсер етеді. Сонымен қатар олар құрастырушы материал болып келеді.
Психикалық күйлер ерекшеленеді- көп образдылығымен және полярлығымен.
Соңғысына жататыны- адамның әрбір психикалық күйіне- қарама-қарсылық
сәйкестенеді (сенімділік, сенімсіздік, активтілік, пассивтілік). Адамның
психикалық күйлерін мынадай негіздермен классификациялауға болады.
1. Жеке тұлғаның психикалық күйде пайда болған қажеттіліктердің ролі – жеке
тұлға күйінің ситуативтілігі.
2. Доминантты компоненттердің қажеттіліктеріне қарағанда күйлер –
интеллектуалды, ерікті және эмоционалды.
3. Тереңділіктің қажеттілікке қарағанда күйлер – терең және үстіңгілік
болып келеді.
4. Уақыт бойынша ғылымның қажеттіліктерінде күйлер – қысқа мерзімді,
созылмалы, ұзақ мерзімді.
5. Жеке тұлғаға әсер ету қажеттілігінде күйлер – жағымды, қайшылық,
стеникалық, жоғарыдағы өмір әрекеттің және астникалық.
6. Сезіне қабілеттеріне қарай- тым көп және тым аз сезімтал.
7. Оларды шақыру міндеттерінің қажеттілігінен
8. Адекваттылықты шакыруда объективті жағдайлар қажеттілігі бар.
Психологиялық күйлер шартты рефлекторлы табиғатты игереді, олар ішкі
физиологиялық ара қатынаста пайда болады. Олар адамдардың осы шағында және
өткен шағы мен келер шағында да бар. Өйткені ол адамның өтіп кеткен
тәжірибесі, оны өмірлік психикалық күйлерден өткізіп көрген.
Сенімсіз мінез –құлықтар –мимика және жест арқылы көрінеді немесе
денесінің белгілі бір позасымен, көзімен, интонациясымен, даусының
қаттылығымен, бет әлпетінен, айтқан сөздерінен көрінеді. Ондай адамдарға
жай және кідірмелі үзік- үзік сөйлеу тән. Осы сенімсіздіктер туралы адамды
кітап секілді оқу деген кітаптың авторлары жазған. Ниренбург пен Калеро:
оларға жест типтірек болып келеді деп айтып кеткен – саусақтарын орау,
келесі жест автоқаламының соңын мүжу немесе сору т.б. Көптеген саусақ
жесттері сенімсіздікті, ішкі конфликті, қорқуды білдіреді. Бұл жағдайда
бала саусағын сорады, тырнағын мүжиді, ал ересек саусағын қаламмен немесе
қарындашпен алмастырып, оларлы мүжиді. Сенімсіз адам сөйлеу кезінде аузын
жауып, басын, бетін, мұрнын қосуға талпынады.
Дене –үнемі шиеленісуде, иығы салбыраңқы: көзқарасы сөйлейтін адамнан
басқа жаққа жіберілген, көздерінің кездесулері қысқа, ыңғайсыздық сезімінің
іздерін қалдырады.
Көбіне мимикасына және айтқан сөздерімен, дауысының шыққанына көңіл
аудару керек. Өздеріне сенімсіз адамдар көбіне өз мен -ділігін қолданады,
өздерінің сенімділіктері мен қолжеткізулері туралы айтады, ондай адамдар
көбіне өтірік айтады, өйткені естігенмен көргеннің арасында байланыс жоқ.
Американдық психолог Капланның қорытындысы бойынша - өздеріне сенімсіз
адамдар девидантты мінез –құлық көрсетеді: өтірік айту, қылмыстық топтарға
кіру, наркомания, алкогольдік, агрессивтік мінез –құлық т.б. Сенімсіз адам
үнемі өз менін туғызуға қажеттілік тудырады.
1.3. Жеткіншектердің өзіне-өзіне сенімсіздігінінің жеке тұлға қасиеті
ретінде қалыптасуы .
Жеке тұлға қасиеттері күйлерден формаланады. Күйлер психикалық
процестердің шығарушысы болып келеді.
Өзіне деген сенімсіздікті зерттеген күйлер, жеке тұлға сызықтарының
тұрақты характеристикасынан көрінеді: формалану, қандай да бір фактордың
әсер етуінен болатыны белгілі. Жеке тұлға – ол әлеуметтік түсінік және ол
адамдармен қарым –қатынас кезінде формаланады. Сонымен қатар сенімсіздік
те әлеуметтік жеке тұлғаның қасиеті болып келеді, сол себепті ол қоршаған
адамдармен қарым –қатынас кезінде формаланады.
Соңғы жылдардағы зерттеулер мынаны көрсетеді – бала өмірінің бірінші
жылынжа – оны бірінші анасы еркелетеді, қоршаған адамдардың жымиюы.
Фокс –тағы бір факторды бөліп көрсетті –ол баланың әлеуметтік мінез
–құлқына әсер етеді- қабілеттілік және сәбидің өз регуляция жасай алуы.
Егер ата- анасы баласына көбірек еркіндік беріп, аз контроль жасаса – бала
өзіне регуляция жасаудың жоғары деңгейіне ие болады. Бұндай жағдайларда
үлкендердің мінез –құлқы балада өт бетімен, әлеуметтік заттың дүниені
оқуында дамиды. Ал егер ата-ана баласына көп тыйым салатын болса, онда
балад оларға деген сенімсіздік пайда болады. Баланың өт бетінділікке деген
талпынысы нәресте кезінде –ақ формалана бастайды. Әсіресе жүре бастап,
қоршаған ортадағы заттарды сезіне бастаған балаларда нақты көрінеді.
Бұндай қажеттіліктер баланың ересек жасайтын затты жасағысы келгенде пайда
болады. Олар ол қылықтарын ойыншықтар арқылы ересектер өміріне қатысты ұсақ
заттар арқылы көрсетеді.
Ата- ананың мінез –құлығы, балалардың компаненттілікке деген
қажеттіліктерде байланысты қарым –қатынаста психологтар компаненттіліктің
стимулдануы деп аталады. Ересектердің балаға деген қарым –қатынастарында
рұқсат беру, тыйым салу және көңілін көтеруші болып келеді. Бірінші
жағдайда компаненттіліктің стимулдануы жағымды және екіншісінде қарсы
болып келеді.
Жағымды компоненттің стимулдануында бала мынандай мазмұндарға ие:
сенде осыны жасай алсаң, сен ақылдысың, мен саған сенемін және сен маған
көмектеседі деп ойлаймын. Ал қарсылық компаненттің стимулдарына: сен әлі
кішкентайсың; мен саған сенімсізбін; баланың әр қадамы қарсылық келіп оған
тыйым немесе ескертеді: болмайды! Абайла!қара! түріріп алма т.б. Бала көп
жағдайларда қоршаған ортадан көмек күтеді. Осы үшін оған –қоршағандардың
көзінде қалай көрінуі мен ол туралы анасының не ойлағаны өте маңызды. Егер
ата- анасы баласы туралы өз ойларын көп рет айта беретін болса, онда бала
келе- келе өзі туралы ата –анасының айтқанын ойлайлы, қоршаған адамдардың
ойын солай деп қабылдайды.
Осыдан біз егер компаненттіліктің стимулдануында жағымды жақтары
кездессе, онда балада өз күшіне деген сенімділіктер туады да, солай
қалыптасады, ал қарсы болса, онда керісінше өзіне деген сенімсіздік
қалыптасады немесе мүлдем өңделмейді. Соңында бір жағдайларда балада -
өзіне деген сенімділік, ата- анасының оған деген сенімін сезеді, өзін
ақылды деп санайды. Сол себепті жағымдылық пен қарсылыққа қарап,
компаненттіліктің стимулдануында баланың өзі туралы ойы өңделіп
қалыптасады.
Егер бала өзіне жағымды ойды игерсе, оның санасында келесідей
образдар қалыптасады: егер, мен өзбетімше әрекет ете алсам және ересектер
маған сенсе, онда мен өз мінез –құлығыммен әрекетімді бағалай аламын.
Осыдан біз егер бала қарсылық ойды игерсе, онда оның өз әрекеттерін
бағалауға мүмкіндіктері жоқ екенін көре аламыз.
Қорыта келсек, жағымды ойдағы бала осы процестердің жауапкершілікке
формалануын, өз әрекетіне ішкі контрольға талпынады.
Попперонның ұсынған осы процестерге келтірген негізгі белгілері:
Сен істей аласың (жағымды мінез) сен істей алмайсың (жағымсыз мінез
характер)
компетенттіліктің стимулдануы
компетенттіліктің стимулдануы
өз күшіне сенімділіктің бекітілуі өз күшіне деген сенімділіктің
әлсіреуі
өзі туралы жағымды ой өзі туралы ойдың
қарсылығы
ішкі контрольдің дамуы ішкі контрольға деген
қорқыныш
(өзіндік контроль)
Қабылдаған жауапкершіліктер жауапкершілікке деген қорқыныш
өзбетінділік тәуелділік
өзіне сенімді жеке тұлға өзіне сенімсіз жеке
тұлға
Бұл көрсеткіште жеке тұлға сызықтарының сенімділік және сенімсіздіктің
формалану механизмдері берілген.
Ата –ананың баласына деген сенімсіздіктері, оның өз бетінділігіне
шектеу салу болып келеді. Барлық осы жағдайларда тіректі жоғалту деген
сезім қалыптасады, ішкі конфликт өз -өзімен келіспеу, өз талпыныстарына
деген қарама –қайшылық; өз күшіне деген сенімсіздік. Бірақ барлығы бірдей
ішкі конфликт ситуациясын уайымдайды. Кей кезде ата –ана баласын жоғарға,
қол жеткізбейтін, мақсаттарға талпындырады, онда олар сен істеу керексің
деген тіреуге сүйенеді.
Баланың қызықпаған жұмыстарын талап етсе, бала сәтсіздіктерге
ұшырайды. Бала бұндай талаптардың маөмұнын тез ұғып алады, өйткені олар
өзіндік талаптануларын құрайды. Қиыншылықтар мен кездескенде уайымдаулар
туады.
Қарсылық қарым –қатынаста балада жақын адамдармен қажетсіздік,
мазасыздануына әкеліп соқтырады. Егер, бала өз ата –анасын басқа адамдарша
қабылдаса, ол ашуланшақ болады, бірақ мазасызданбайды; өз қажетсіздігін
уайымдау жақын адамдардың теріс айқалауының, эмоционалдылықты шақырады. Бұл
жағдайларда қажетсіздікті бала қабылдайды. Ата- анасының махаббатына қол
жеткізу. Тағы бір- баланың мазасыздану түрі, ол ата- анасының өтірік
махаббаты, ол балада ішкі конфликтіні тудырады, ол бірде жақын, бірде алыс
кейде не себепті екені белгісіз, бірақ жазалы. Міне оны жақсы көріп отыр,
бірақ бірнеше минуттан соң салқындық ұялайды. Жанұяда бала қарым –қатынас
кезінде дүниеге деген сенімділік қалыптаспаса, оның дамуында негативтілік
бейнеленеді.
Көптеген балалар ерте балалық шақта өз ата –аналарына ұқсас болғылары
келетіндігі белгілі. Олар ата –аналарының мінез –құлқының формасын, ойын,
уайымдауларын қайталайды.
Баланың жеке дамуында маңызды рольді оның құрбы- құрдастарымен қарым
–қатынасы алады. Оның белгілері жасөспірім кезеңде өседі.
Балалардың құрдастарымен қарым –қатынасының елестетуімен, олардың
психикалық дамуына әсері –Пиаже мен Т. Х. Мидтің т.б. еңбектерінде
көрсетілген. Олар: баланың басқа партнерларымен қарым –қатынасының дамуында
бостандық күйінде әр түрлі конфликтерге түсуге мүмкіндігі туады деп
санаған.
Егер бала қандай да бір себептерге байланысты құрбыларымен қарым
–қатынасты үзсе не болады? Екі негізгі форманы бөледі: құрбыларымен қарым-
қатынасты бұзу; әлеуметтік алшақтау және әлеуметтік изоляция.
-әлеуметтік алшақтау - әлеуметтік изоляцияға қарағанда тым көп жұмсақ
формасы. Әлеуметтік алшақтаудың бірнеше түрлері бар:
-ұялшақтық – мазасыздануда өзіне сенімсіздікте баланың танымайтын
адамдарымен кездескендегі қорқынышы, оның мотивациясы әлеуметтік ауыр
бағамен байланысты.
-шырмалушылық –немесе тоқтанылмайтын адамдармен кездемкенде ғана емес,
жаңа жағдайлардағы қарым- қатынаста да көрсетеді. Бұл ішкі конфликтік мінез
–құлық, жақындау –қашу мотиві мен күреске негізделген.
-ұстамды мінез –құлық. Оны бала басқа адамдардың қасында болғанда
бақылауға болады, бірақ олармен контактқа түспейді. Ондай мінез –құлық
мазасыздануды бейнелейді. Оның негізінде жақындау және қашу мотивінің
негізі жатыр.
Әлеуметтік изоляция 2 түрде (оңашалану)
1.баланың басқа адамдармен оңашалануы;
2.оның басқалардың бейнесіндегі көрінетін оңашалану.
Баланың жеке дамуының изоляциясын зерттегенде лонгитюдті проект
арналған. Оны ұсынған. Оның анализінде жалғыздық активті балалардың 6 типі
бөлінген. Біршама мазасыздануды айтылған мінез –құлық шақырады. Балалар
басқа балалармен ойын кезіндегі қарым –қатынастарын бақылаудың ұзақ
мерзімін талап етеді. Ондай мінез –құлықтар жақындау және қашу конфликтінің
мотивтерімен күресін бейнелейді.
Ойынның пассивті түрлері нормальды және нақты түрде баланың
активтілігі танылады, әсіресе ерте жаста. Ол кезде мектепке дейінгі
жастағыдай жеке жалғыздық пассивті ойын біріктірілген мінез –құлықпен
корреляциялайды, ол жеке тұлғалық қиындықтармен әлеуметтік дамуды
бейнелейді.
Мінез –құлықтың жалғыздық активті типі мектепке дейінгі және мектеп
жасындағы баланың агрессивтілігімен негативті қарым –қатынасына алып
келеді. Мектепке дейінгі жаста балалар, әлеуметтік изоляция признактарын
тапқанда, үлкендердің мазасыздануы мен құрбыларының бейнеленуіне алып
келмейді.
Бірақ құрбыларымен қарым –қатынас потенциалды қиыншылықтар қатарын
игереді:
1.Құрбыларымен арақатынасындағы әлсіз инициативті балалар.
2.Басқа балаларға қарым –қатынастарындағы инициативті бағаның жетіспеуі,
оны зерттеушілер төмендетілген әлеуметтік нақтылығындағы қажеттіліктермен
байланыстырады.
3.Жеке тұлға арасындағы проблемаларды шешкендегі өзбетінсіздік және
үлкендердің көмегіне жиі қарым –қатынастары.
4. Ондай баланың құрбыларының арасындағы тым көп әлсіз авторитеті.
5. Вербалды қарым –қатынастың төмендетілген деңгейі және тым көп әлсіз
вербалды компиненттілік.
Жетінші жылдарға таман олардың жеке тұлғалық және әлеуметтік
қиындықтары ұлғая түседі; құрбылары ондай балалардың мінез- құлықтарынан
мынандай қасиеттерді аңғарады – ұялшақтық, қорқақтық, жагғыздыққа талпыныс.
Ондай балаларда әлеуметтік өзін бағалауының деңгейі төмен болып келеді.
Жасөспірімдік кезеңде жалғыздыққа талпыныстары бар балалардың
жағдайлары жоғарылай түседі. Олардың мінез –құлықтарында өзіндік бағаға
деген сенімсіздіктері көрінеді. Көптеген балаларда 5 жаста жалғыздықты
қаласа; 14 жасында оларға білім мен жекетұлғалық статусы маңызды болып
келеді. Мектепке келген балалардың қабылдауында тек ата –анасының қарым
–қатынастары көрсетпейді. Алдағы жоспарда мұғаліммен ара қатынас емес, оқу
процесінің өзі де орын алады. Осы жастағы өзіне сенімсіздіктің негізінде 2
маңызды себебі бар балалардың жанұялық өмірінің ерекшеліктері мен бірініші
мұғалімнің мініез-құлқы.
Мектепке келген балалар екі дүниенің тұрғындары болып келеді.Өткен
жақсы таныс жанұя мүшелерін құрайтын және көрмеген, бірақ тілеуші дүниеден;
оқушылардан, мұғалімдерден, сабақтар мен әдебиеттерден. Мектептегі өмірдегі
жаңа заңдармен тек бала дамуының нақты деңгейі ғана емес, ішкі шарттар да
кіреді. Егер бала жанұясындағы қарым-қатынаста дағдарыстарды қабылдамаса,
егер жанұя баласын мектепке жібермесе, егер бала оқушы бола тұрып,
жанұясынан алшақтағанын сезінсе, оны сонымен жеткізеді, егер ондай балаға
мектептегі жаңа қарым-қатынасқа кіруге ешкім көмектеспесе, бұл жағдай
күрделі түрдегі ішкі конфликті шақырады. Бұл жастағы баланың таныс түрі
болып мұғалім орын алады. Оның мінез-құлқымен күтімдерінен, бағаларынан
жалғасып дамуындағы жеке тұлғалық өмірі тәуелденеді. Жарыстастық жағдайының
пайда болуында, өзқіне жетістіктерімен сәтсіздіктерді, оқушыларға деген
қарым-қатынасында, оқудағы қиыншылықтарды игеретін, қарым-қатынастағы
балада қалыптасқан өзі туралы ойларды көрсетеді. Бұдан баланың өзіне деген
сенімсіздігі, мұғалімнің тұрақты қарым-қатынасының шешімі болып келеді.
Оқу процесіндегі іс-әрекетке деген төмен бағалау- оқуға деген
қызығушылықты төмендетуді және мотивациялық төмендеуіне, жетістіктерге қол
жеткізуге, өзіндік бағаға тұйықтыққа әкелеп соқтырады. 4 пен 5 ке
орындайтындар да анықталған өзіне деген сенімсіздіктерден ерекшеленеді. 12
жастағы өте жақсы оқитын оқушының жағдайынан белгілі, ол 4 алуға қорыққан.
Ата-аналары қызға оларды 4-3 алса, ренжітпейтіндігін сендірген. Ал бұрын 1-
2 сыныпта ата-аналар, мұғалімдермен бірге қызды жоғарғы бағаға сендірген.
Ата-анасымен мұғалімін ренжітпеймін деген сезімдерге байланысты, қыз осы
еліктетулерді тез ұғып алады. Сол себепті кіші мектеп жасындағы жеке тұлға
қасиеттерінің ұғынулары жанұядағы тәрбие процесінің ұғынуларына байланысты
болып келеді.
Жасөспірім кезіндегі іс-әрекеттің негізгі түрі құрбылары болып келеді.
Олармен ара қатынасындағы мінездеме, балалардан қалмауға ұмтылу, мінез-
құлықтың орталық мотивациясы және жасөспірімнің іс-әрекетінің қахеттілігі
болып келеді. Жасөспірімдер жаңадан қалыптаса бастағанда басқалардың айтқан
ойларына өте сезімтал болып келеді. Көбіне олар тексеріске, бағаға келгенде
төмен нәтижелерді көрсетуге қорқады. Оларға сенімді болу өте қажет, өйткені
оларды ешкім мазақ қылмай, олар ешкімді ренжітпейтіндері туралы пікір
туады.
Қарым-қатынастағы сәтсәз тәжірибе, қабылдаумен бағалаудың дұрыстығына
деген күдіктенулері мен образының жылдам дамуымен сәйкестенеді.
Жасөспірімнің Мен образына ата-анасының әсер етуі көбіне санасыздық
деңгейіне өтеді. Өзіне деген сенімсіздікті көрсететін формалануды
көрсетейік:
1. Баланың жаңғырық түріндегі өзіндік бағасы, ата-ананың бағалауының
өндірушісі болып келеді. Балалар өздерінді сапаны көрсетпейді. Өзіндік
бағалаудағы жаңғырық сәтсіздігі басқалардың бағасынан қорғану мен
қорқыныштары қорытындыланады. Ол оның ішкі критерийлерінің өңделуіне
алып келеді.
2. Аралас өзіндік баға- онда компаненттердің қарама-қайшы пікірлері бар:
біріншісі- жасөспірімде формаланған Мен образы, ол әлеуметтік қарым-
қатынастағы жетістікті немесе сәтсіздікпен байланысты, екіншісі-
баланың кіріспесірдегі ата-анасының жаңғырығы, ол негативтілікпен және
позитивтілікпен байланысты.
Мен образы өте қайшы болып келеді. Егер балаға осы конфликтті
орындатпаса, ол стабильсіз жеке тұлғалыққа, мазасыздануға, өзіне деген
сенімсіздікке алып келуі мүмкін.
3. Жасөспірім ата-анасының бағалауымен ойларына қарсы, активті күресті
жүргізеді, бірақ өзін ата-анасының талаптарымен позициялары арқылы
ғана бағалайды.
Жеке тұлға дамуындағы әртүрлі жастағы этаптағы, өзіне сенімсіздік
факторларының формалануы жалпылай отырып, мынадай қорытындыларды
жасауға болады.
1. Жеке тұлға қасиеттеріндегідей өзіне сенімсіздіктің формалануы ерте
балалық шақта шығар жерлерін игереді. Өмірінің алғашқы жылдарындағы
жылулықтың жетіспеушілігі жаңа туған темпераменттің негізгілерінің
шешімі болып келеді; Баладағы өзбетінділіктің алғашқы жылда қалай
болса, қалған өмірінде де солай шектелуі; ата-анасының негативті
немесе тұрақсыз қарым-қатынасы; ата-анасының баласынан шындыққа
жанаспайтын тілектерді талап етуі; олар сәтсіздіктерінің
уайымдауларымен сәйкестенеді. Бұл жағдайда сенімсіздік алдымен
қоршаған ортада, сосын өзінде пайда болады.
2. Құрбыларымен қарым-қатынасының қиындықтарының шешіміндегі әлеуметтік
изоляция: мазасызданулар, жаңа адамдардан қорқу, жағдайлардан т.б.
кейбіреулері темперамент ерекшеліктерімен түсіндіріледі, ата-ана
қарым-қатынас мотивтерінің жақындылығымен- қашу күресі, сенімсіздік
этабының формалануының қиыншылықтары немесе оның пайда болуының
соқтығысуы.
3. Балалардағы қарым-қатынастың негативті тәжірибесі құрбыларымен ата-
аналарының қарым-қатынасында өзі туралы негативті елестетулерді
туғызады. Мұнда ата-ананың баласынан оқушыға қатысты жетістіктерге
жетуге деген талап етулері жатады: өте жоғарғы талаптар балаға
эмоционалды жақын адамдардан олар мазасызданумен өзінің әрекетінің
сенімсіздігіне алып келеді.
4. Жасөспірім жасында қарым-қатынастағы қиыншылықтар өзін қабылдаудағы
негативті факторлардың бірі ретінде орын алады. Бұл жағдайда Мен
образымен төмен баға жойылады немесе өзін сыйлау сақталады.
5. Өзіне деген сенімсіздіктер жеке тұлға қасиеттері арқылы өзінің
уайымдауларының қорытындысы болып келеді. Негативті сезімдер, ойлар,
жасалған әрекеттер, жағымсыз іздерді алып келеді: жазалау, тыйым,
сәтсіздік, дамымаудың санасыздық күшіне бағытталады, қолынан
келмеушілік немесе талаптанбауы. Бірақ олар іште өмір сүріп жиналады
да, бірде болмасын бірде жаңғырылады.
6. Өзіне деген сенімсіздіктің осы уақытқа формалануы, жеке тұлға
қасиеттері болып өзі жалғасқан іс-әрекетті негіздейді. Егер бала
жанұядағы қарым-қатынасқа дағдыларды қабылдамаса, егер жанұя баласын
мектепке жібермесе, егер бала оқушы бола тұрып, жанұясынан
алшақтағанын сезінсе, оны сонымен жеткізеді, егер ондай балаға
мектептегі жаңа қарым-қатынасқа кіруге ешкім көмектеспесе, бұл жағдай
күрделі түрдегі ішкі конфликтке әкеліп соқтырады.
7. Балалардағы қарым-қатынастың негативті тәжірибесі құрбыларымен ата-
анасының қарым-қатынасында өзі туралы негативті елестетулерді
шақырады. Мұнда ата-ананың баласынан оқудағы қатысты жетістіктерге
жетуге деген талап етулері жатады: өте жоғарғы талаптар, балаға
эмоционалды жақын адамдардан, олар мазасыздануды немесе өзінің
әрекетінің сенімсіздігіне алып келеді.
8. Жасөспірім кезіндегі қарым-қатынастағы қиындықтар негативті фактордың
негізгі шығарушысы болып келеді: жеке тұлғалық сапаның төмен бағасы,
жазалаулар, тыйым, сәтсіздік, дамымаудың санасыыз күшіне бағытталуы,
сонымен қоса қолынан келмеушілік пен талаптанбауына. Олар іште өмір
сүріп, бірде болмасын бірде жарылады. Осы уақыттағы өзіне
сенімсіздіктің формалануы жекетұлға қасиеттері бола бастайды.
9. Мектепке келген балалар екі дүниенің тұрғындары болып келеді,
алғашқы – жақсы танитын, ата-анасының бағасының, тікелей өңделуі.
Балалар өздерінде ең бірінші ата-аналарының көрсеткен сапаларын
белгілейді. Балада Мен образының негативтілігі қалыптасса, онда
оның өзіне деген қарым-қатынасында негативтілік формаланады. Баланың
жаңғырық түріндегі өзіндік бағасы, қорқынышқа қорытындыланады.
Өзіндік бағалауға жаңғырық сәтсіздігі басқа бағасынан қорғанумен
қорқыныштармен қорытындыланады. Ол оның ішкі критерийлерінің
өңделуіне алып келеді.
Сол себепті өзіне деген сенімсіздік жеке тұлға қасиеті ретінде жеке
уайымдаулардың шешімі болып келеді немесе өзіндік реніштер, мазасыздану,
өзін кінәлі сезіну, рұқсат етілмеген фрустрациялардың жиналуы,
сәтсіздіктер, ұғынумен келіспейтін аурулы қабылдаулар, өзіне деген талаптар
жоғарыланған.
Ерте балаң жас оған жоғарғы сыныптар жатады, бұл үлкен қарама-қайшылық
жасы, ол ішкі және сыртқы жағдайларынан бейнеленген, жеке тұлғалық және
жекетұлға аралық конфликтілер.
Ер баламен қыздардың жекетұлға мінез-құлық қарама-қайшылықтары, поляр
сезім мен эмоция арқылы ғана көрінбейді, талаптар мен қажеттіліктің қарама-
қайшылығымен де анықталады. Ерте балаң жастағы құралатын қиындықтар өз
негізінде әлеуметтікті игереді. Өзіне деген сенімділік- топтарға деген
адекватты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
Теориялық және қолданбалы психология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жеткіншектердің өз-өзіне сенімсіздігінің психологиялык
ерекшеліктері
Орындаған :
Ғылыми жетекшісі:
психол.магистрі _______________________________Таум ышева Р.Е.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ СЕНІМДІЗДІГІ МӘСЕЛЕСІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ 3
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ШОЛУ
1.1 Жеткіншек шақтың психологиялық ерекшеліктері 5
1.2 Жеке тұлға қасиеті мен процесі туралы түсінік
1.3 Жеткіншектердің өзіне-өзіне сенімсіздігінінің 9
жеке тұлға қасиеті ретінде қалыптасуы 14
2 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӨЗ ӨЗІНЕ СЕНІМДІЗДІГІ ГІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 Психодиагностикалық зерттеу жұмысының процедурасы 19
2.2 Зерттеу жұмысының жүргізілу реттілігі мен алынған 20
мәліметтерді өңдеу.
2.3 Алынған мәліметтерді талдау
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
ҚОСЫМША 38
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Адам тарихына көңіл аударатын болсақ, өсіп келе жаткан
жастар әр уақыт кезеңінде де өзекті мәселелердің бірі болып есептелген.
Жеткіншек жас тұлғаның құрылу кезеңі көрсететін балалық шақтың ең үлкен
қиын әрі күрделі кезеңі. Сонымен бірге бұл өнегелілік негізі, әлеуметтік
құрылымының құрылуы, өзіне деген, қоғам мен адамдарға деген қатынасы
орнайтындықтан ең жауапты кезең.
Жеткіншек шақ - бұл дамудың қарама-қайшы тенденциялары айқын
байқалатын балалықтан ересектікке өтудің кезеңі. Жеткіншектердің
мәселелерін шешіп, оларға психологиялық көмек көрсету үшін, қазіргі
замандағы жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктерін білу қажет. Себебі,
жеткіншектердің өмірі дағдарыс кезеңіне дейінгі жеткіншектердің өмірінен
басқа. Дағдарыстың әртүрлі кезеңдерінің жағдайларына адамның психикалық
өмірінде әр түрлі көрінулер болады.
Қазіргі кездегі болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің
қарқынды шарттарында, адам сапасын қамтитын қажеттіліктерді өмір сүруі мен
дамуына талап етеді: мінезінің қаттылығы, өзбетінділік, тапқырлық, өзіне
деген сенімділік және т.б. Олар шиеленушіліктің жалпы деңгейін, қоғамдағы
мазасыздануды, әр адамның психикалық іс-әрекетін бағалау.
Осындай проблемалардың бірі-өзіне сенімсіздік болып келеді, олар
әртүрлі проблемаларды көрсетеді: басқа адамдармен қарым-қатынаста
қиындықтар болуы; дипрессия, мазасыздану сияқты эмоционалды жағдайлар;
профессионалдық және жеке тұлғалық обйындағы қиыншылықтар, алдына
қойғандағы мақсаттарында т.б.
Бірінші уақыттағы проблемалардың ішінен осы мәселе өзекті және қызық
болып келеді.Оның өзектілігі -өзіне деген сенімділіктің адамдағы өзгерісі,
олардың қоғамда орын алуына байланысты болып келеді. Берілген жеке тұлғалық
құрылым туралы мағлұматтар: Эндрю Солтер, Джозев Фольв, Р.Б.Кеттел,
Ф.Келли, Зимбардо, А.М.Прихожан т.б. психологтардың жұмыстарында берілген.
Өзіне сенімділіктің жоғарылауындағы өңделген программалар көбіне:
тренингтік жаттығулар мен индивидуалды ұсыныстар жүргізілген.
Конфликттерді жою процесінде жеткіншектерде өзіне деген сенімділігі
дамиды. Осыған байланысты ол өз күшіне сеніп алға қойған мақсатына жете
алады. Егер баланың дамуы қалыпты жүрсе, ол өзіне, өз қабілеттеріне сене
бастайды. Ол өз алдында тұрған міндеттерді орындап, болашақтан табыстарды
күтеді. Жеткіншек өз әлеуметтік рольдерін кеңейте келе лидерлікке өтеді
немесе оған еліктей бастайды.Оны толығымен түсініп меңгеру үшін өзіндік
құндылық бағдары болуы керек. Жеткіншектің мінез қылық аспектісі таңдаған
идеологиясына байланысты. Э.Эриксон бұл процесті сенімді іздеу символыдеп
атайды. Оның айтуы бойынша адам бір нәрсеге сену керек немесе қандай да бір
принциптерге еру керек екен. Егер жеткіншек бұл бұл конфликттерді жеңе
алса, оның бірдейлігі дамиды. Тәрбиелеу әдістерінің вербальды түрінің бірі
сендіру. Тәрбиелеу негізінен стихиялы және арнайы жүргізіледі. Ал жанұялық
тәрбиені қарастырсақ балаға стихиялы әсер ететін жағдайлар жанұя өмірі мен
қоршаған орта болып табылады. Бұл жағдайларға негізінен материалдың
моральдық және психологиялық атмосфера жатады. Ал тәрбиелеудің арнайы
жүйесі бойынша әрекетті тек ата-аналары арқылы іске асады. Дұрыс
ұйымдастырылған тәрбие біліммен ғылыми негізделген әдістерді дұрыс
пайдалану арқылы жүргізсе, сонымен қатар сендіре білсе және сараптап отыру
қажет.
Өзін- өзі анықтауға қатынас кіші жеткіншектік жаста
қалыптасады, Мен концепциясының қалыптасуы жеткіншектік және
жасөспірімдік кезеңде. Жеткіншек шақтың психологиялық ерекшеліктері, соның
ішінде олардың өзіне деген сенімділігі, сенімі, өзіндік санасы,
ересектермен қарым қатынасын зерттей келе, баланың жеке тұлға ретінде
қалыптасуында маңызды рольді алады.
Мақсаты: Жеткіншек шақтағы сенімсіздіктің психологиялық ерекшеліктерін
анықтау.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
1. Жеткіншек шақтағы сенімсіздіктің ролін анықтау;
2. Сенімсіздіктің жеткіншектердің жек тұлға ретінде дамуындағы мәнін ашу.;
3. Тақырып бойынша ғалымдардың көзқарастарына салыстырмалы талдау жасау.
4. Берілген тақырып бойынша эксперименталды- психологиялық зерттеу жұмысын
жүргізу.
5. Алынған нәтижелерді сандық және сапалық талдау.
Ғылыми болжамы: Өзіне сенімсіз жеткіншектердің өмірлік іс әрекеті
сферасында локус бақылау басым болады.
Зерттеу пәні: Жеткіншек шақтағы сенімділіктің психологиялық мәселелері
Зерттеу объектісі: Жеткіншек шақтағы балалар.
Зерттеу әдістері: Сіз өзіңізге қаншалықты сенімдісіз? тесті, Рейзастың
өзіне деген сенімділік атты сауалнамасы, 16 факторлы Кеттел тесті, Өзін
-өзі бағалау тесті, Субъективті бағалаудың деңгейін зерттеу әдісі.
Методологиялық негізі: Л.С.Выготский, А.А. Бодалев, В.Н. Месящев,
Р.М.Гринзбург, Божович Л.И., Фельдштейн Д.И, Л.С.Рубинштейн еңбектері мен
тақырыпқа байланысты көзқарастары.
Зерттеу жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тарау, әдебиеттер тізімі,
қосымшалар.
1. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ СЕНІМДІЛІГІ МӘСЕЛЕСІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
ШОЛУ
1.1. Жеткіншек шақтың психологиялық ерекшеліктері
Жеткіншек шақ - адам дамуының күрделі кезеңі болып табылады. Бұл
кезең аз уақытқа созылғанмен, негізінен индивидумның алдағы өмірін
анықтайды. Бұл кезеңдегі болатын жағдайлар, яғни балалардың ересектер
қамқорлығынан өз бетімділікке ұмтылуы, әдеттегі мектеп іс әрекетінің
әлеуметтік іс - әрекетінің басқа түрлеріне және организмнің гармоналды
ауысуы байқалады. Жеткіншектің өмірінде болатын осындай өзгерістер оны
қоршаған ортаның жағымсыз әсерлеріне сезімтал етеді.
Жеткіншек жас физиологиялық және психологиялық өзгерістермен
сипатталатындығымен ерекше. Осы өзгерістердің заңдылықтарын біле отырып
жеткіншектің өмірдегі маңызды, бірақ күрделі кезеңді жеңілдетуге болады.
Физиология мен психология жөнінде айта отырып, баланың жеткіншек жасқа
өту алдындағы өзгерісіне көз жүгірту керек.
11 жасында бала зейінді ұзақ шоғырландыруға (10-20 минут ) белсенді
әрі қабілетті болып келеді. Осы сатыда бала әуесқой болады, ол оңай еске
сақтайды. Әрі құтқару мәнін түсінуге қабілетті болады. Басқаша айтқанда,
бала өзгеруге дайын болады, ал адам ересек тұлға, қоғамның жеке мүшесіне
айналатындықтан ол өзгеріс қажет болып келеді.
Келесі кезеңді ( 12-18 жас) абстрактіні түсінік уақыты деп атауға
болады. Осы уақытта қиял ерекше анықтық пен белсенділікке ие болады.
Жеткіншек абстрактіkі ойлап, өзі шешім қабылдауға ұмтылады.
Жиі бұл жас мәселесі жаңа психикалық процестер шегін көрсететін
жеткіншектен сыртқы ортамен өзара әрекет формасы өзгеретіндігінде. Егер 10
жасында бала сенгіш, ата-анасымен тең және өзінің сыртқы келбетіне көп
көңіл бөлмейтін болса, 11 жаста оның қылығы өзгеріп, жиі көңіл күйінің
өзгеруімен импульсивті болып кетеді. Балалар бұл жаста өз құрдастарымен жиі
келіспей қалады, және де ол үлкендер тарапынан белсенділік пен
инициативаның төмендеуін ауыр қабылдайды. 12 жасында импульсивтілік
жойылып, қоршаған әлемге қатынас жағымды жаққа өзгере бастайды.
Жеткіншектің жанұядағы автономиясы өсіп, оған құрдастарының әсері күшейе
түседі, 13 жасында өзінің ішкі әлеміне қарайды. Сана мен өзіндік сананың
қарқынды дамуы өзіне деген қызығушылықпен шартталады.
Бала психологияға қызығушылық танытып, ата-анасына қатынасы өзгереді,
достықта таңдағыш бола бастайды. Енді оған сұрақтарды ата-анасымен емес, өз
құрдастарымен талқылаған оңай көрінеді.(статистика бойынша 61% жеткіншек
өздерін осылай ұстайды). Бұл жеткіншек өз құрдасынан осы периодтың
физиологиялық, эмоционалды, рухани жағымен байланысты қиындықтары ұқсас
қиындықтарды бастан кешіруші “маңыздығы бойынша” досты көреді. Кейін жас
адамды көреді.14 жаста көңіл қоршаған ортаға ауысады – интроверсия
экстроверсиямен ауысады. Бұл, үлкен деңгейде, жыныстық тәрбиенің
аяқталуымен байланысты. Жеткіншек энергияға толы қарым-қатынасшыл, өзіне
сенімді болады. Онда өзге адамдарға деген қызығушылық дамиды, өзін
басқалармен салыстыруға бейім болады. Бұл жас кезеңінде ой операциялары
дамиды – біртіндеп ол абстрактінің реформатордан қоғамның белсенді мүшесіне
айнала бастайды. 15 жасында - өзінділік максимализм. Көбіне осы периодта
өмірлік жоспарлар құрылады, әсершіл болып, теріс әсерлерді қабылдағыш
болады. Жеткіншек үшін кермеушілік пен қауіпке толы ситуациялар маңызды
болып келеді. Бұл жаста жетекші қылық мотиві құрдастары ұжымында бекіну
тілегі болып табылады.
Жоғары емес статусты жеткіншек топтық атмосфера әсеріне бейім болады,
сол себепті жағымсыз әсерлер бәсеңдеуі үшін оның статусын ұстап тұру
маңызды. 16 жастан 25 жасқа дейінгі кезеңде жеке индивидуальдылық,
қайталанбастық және өзгеге ұқсамауды сезіну, ұғу уақыты.
Не себебті жеткіншектермен жұмыста ересектер қиындыққа ұшырайды?
Себебі ондағы ішкі және сыртқы өзгерістер жоғары кернеулілік пен
тітіркендіргіштікті туғызады. Жеткіншек қоршаған адамдарды жеңіл идеал
етеді, бірақ оның олардан көңілі қалса қатты әрі қайғылы етеді.(қара-ақ
логика). Өзгеше киіну жеткіншек үшін ерекше мәнді және бұған белгілі бір
топқа ену сезімі де кіреді. Көбіне жеткіншектер ұқсас келеді, бірақ олардың
әрбірінде тек өздеріне ғана тән қабілеттер, қызығушылықтар жекелік сапалар,
қатынас тәжірибелері болады. Егер біз индивидуалды айырмашылықтар мен
тәсілдің бар екендігін мойындауды түсінбесек, олармен жұмыста қиындықтар
туады. Жеткіншек үшін қалыпты атмосфера құру олардың өзіне қамқорлықты және
қауіпсіздікті сезінуге қажет қатынасты талап етеді. Онда қиын жеткіншектер
де эмоционалды, ақыл-ой және рухани деңгейде ақпарат қабылдағыш және оған
дайын болады.
Осыған дейін айтылғандай жеткіншек жаста физикалық, рухани,
эмоционалды өзгерістер алады. Жеткіншекке балаға сияқты ескі талаптар
қойылуы мүмкін, ол бірақ оған жаңаша қарайтын болады.
Қиын жеткіншектер оларды шынайы сыйлауға қарамастан жиі тексеретін
болады. Бұл тексеріс ауыр сөздер, сөз тасу,дөрекі сөздер,тағы басқа арқылы
көрінуі мүмкін. Осындай жеткіншектер өздерін өз сенімдерін ақтамаған не
сыйламаған үлкендермен дөрекі қатынас жасайды. Жеткіншек оның көңілі мен
сыйластығына тұратындай адамды іздейді. Бірақ өткен көңіл қалуда пайда
болған комплекстер оны жиі сақ әрі қарқынды етеді. Сенімділік қатынасын
дамытатын кез келген мүмкіндікті пайдалану керек. Барлық жағдайда
шынайылықты сақтаған жөн. Егер үлкен адам жеткіншекті басқарып, жеке
қызығушылықтарын қанағаттандырмақ болса, ол тез байқалып қалады.
Жеткіншектермен қатынасқа түсе отырып оларға расында не болғанын, осы
ситуацианы қалай қабылдайтынын түсінуге тырысу керек. Жеткіншектің жағымды
жақтарына мән беріп жағымсыз және мәнсіз қылықтарына зейін қою керек.
Қиындықтар зейін бөлмеумен жиі байланысты болады.
Жоғарыда айтылғандай, бала белгілі бір жаста ата-анаға қатынасын
өзгертіп, өз құрдастарымен жиі қатынасқа бағытталады. Осы периодта ұжымдық
ойлау индивидуальдылық жоғары тұрады. Индивидуальдылық пен топтағы
жеткіншек - бұл тіптен басқа тұлғалар екенін ескеру керек. Жеке қарым-
қатынаста жеткіншек үлкен адаммен жақтас болуы мүмкін, бірақ топта өзінің
өткен позициясын ұмытып, жалпы 4 көңіл-күйге бағыт кетуі мүмкін.
Басқа жағынан әр жеткіншек жалпы бұқарадан ерекшеленуге, бекінуге
мүмкіндік іздейді. Бұл тұрғыда өзінің санасын пайдаланады. Бұл неден
көрінуі мүмкін? Ата-ана, үлкендер жеткіншекке өз жеке өмірге қатысына ие
болуға көмектесуі керек, күдікті тұлғалар әсеріне түсіп қалмауға қадағалау
керек.
Білім беру және тәрбиелеу жоспарында жеткіншек жанұясы мектеп,
мемлекеттен қарағанда маңызды рөлді ойнайды. Жанұяда тарихты жазатын бұл
қол екенін айтып, онда не болатынын, қоғамға не әсер етенін айтады.
Жанұя жеткіншекке рухани комфорт атмосферасын құрып, өзін қорғанды
сезінуге, сенімді сезінуге көмектеседі, үлкендерге, құрдастарына, кішілерге
дұрыс қатынасуды, стандартты емес ситуацияларға дұрыс әсер білдіруге
үйретеді.
Жеткіншектердің интеллектуалды сферасының дамуы оның психикалық
дамуындағы негізгі қайнар көзі және жеткіншектің жеке адам болып
қалыптасуының басты алғы шарты болып табылады.
П.П.Блонский былай деп жазды: Ойлау - интенсивті немесе қарқынды
дамуы мектептік кезеңнің ерекшелігі болып саналатын функция. Зерттеулер
көрсетіп отырғандай, 6-7 жасар бала мен 17-18 жастағы жасөспірімнің
түйсіктеріндегі, қабілеттерінің арасындағы айырмашылықтар ойлау процесінің
арасындағы айырмашылықтары анағұрлым көбірек.
Бұл тезисті Ж.Пиаженің интеллектінің даму теориясын талдау нәтижесінде
байқауға болады. Ж.Пиаженің ойынша, жасөспірімдік шақтың басты проблемасы -
жеткіншектің ересек адамдар қоғамына енуі деп есептеу дұрыс емес. Қайта
керісінше, біріншіден, жеткіншек өзін ересек адам ретінде сезіне бастайды .
Екіншіден, ол болашағын ойлап, алдағы өмірін жоспарлай
бастайды.Үшіншіден, ересектер әлемін қайта жаңаруын мақсат етеді.
Жеткіншек шақ адамның жеке адам болып дамуына әсерін тигізіп,
маңызды орын алуда. Жас ерекшеліктер психологиясы курсынан белгілі
болғандай, әрбір жастың өзіне тән дағдарыстары болады. Осындай
дағдарыстардың бірі ретінде - жеткіншек шақтың дағдарысын атауға болады.
Жоғарыда аталып өткендей, жеткіншек шақ онтогенездегі ең күрделі, ең қиын
кезеңдердің бірі екені бізге белгілі. Бұл кезеңде тек қана осы уақытқа
дейін қалыптасқан психологиялық құрылымдар ғана емес, сонымен қатар жаңа
білімдер қалыптасып, саналы қылықтардың негізі де салына бастайды.
Өзін- өзі анықтауға қатынас кіші жеткіншектік жаста қалыптасады,
Мен концепциясының қалыптасуы жеткіншектік және жасөспірімдік кезеңде.
Р.М.Гринзбург өзін-өзі анықтаудың бірнеше түрінің арақатынасын
қарастырды. Оның моделінің жауаптылығының дамуы жеке тұлғалық өзін-өзі
анықтау әлеуметтік қарым-қатынас жүйесінің анықталған деңгейінің
жетістігі жеке тұлға мәнінің бағыт беруіне беріледі.
Мен- концепция жеткіншіктердің өзін-өзі анықтауында әлем
туралы жалпы мәнді жүйе ретінде қарастырылады. Мұндай жағдайда бұл
сыртқы позиция жеткіншектің Мен концепциясын жаңа бейнесін құраушы ,
оның ақиқатқа қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.
Кіші мектеп оқушысы мен жеткіншектің қылықтарындағы ерекшеліктерді
салыстыра отырып, отандық педагог А.П.Краковский мынадай қызықты фактілерге
назар аударды, яғни, жеткіншектер кіші мектеп оқушыларына қарағанда 6 есе
қырсықтықты, 10 есе ата-аналарына деген қарсылықты көрсетеді.
Жеткіншек шақ - бұл дамудың қарама-қайшы тенденциялары айқын
байқалатын балалықтан ересектікке өтудің кезеңі.
А.Е.Личконың айтуы бойынша, жеткіншектің қылықтарына тән ерекшелік
эмансипация реакциясы болып табылады. Бұл реакцияның мәні -жеткіншектің
ересек адамдардың қамқорлығынан және бақылауынан шығуына деген ұмтылыс.
А.Е.Личко эмансипация реакциясы мен қатар құрдастарымен топтасу реакциясын
да көрсетеді. Реакцияның бұл түрі жеткіншектердің эмоциялық
қажеттіліктеріне жауап береді.
Көптеген ғылыми зерттеулер көрсеткендей, жеткіншектің қылығындағы
өзгерістер даму мәселелерімен шартталынады. Оларға мыналар жатады:
1. жеткіншектің өзінің физикалық жағдайының өзгерістеріне бейімделуі.
2. интеллектуалды қабілеттіліктің дамуы.
3. мамандық таңдау және сол іс - әрекетке деген дайындық.
4. экономикалық тәуелсіздікке ұмтылыс.
Жеткіншек шақта жыныстық жетілу организм дамуының басты процесі.
Психоаналитиктердің айтуы бойынша, жыныстық жетілу ішкі энергия
тұрақтылығының бұзылыстары мен байланысты, яғни либидомен. Ал, ол болса,
инстиктивті оның, реалды меннің, моральды Жоғары Меннің қайта
құрылуына әкеледі. Психоаналитиктердің пікірінше, балалық шақта осы
объектілерге деген елігулерге тыйым салына бастайды. Осылайша бұрынғы елігу
объектілерінен бас тарту мен өзіне жаңа объектілерді іздеуде тұрақтылық
бұзылып, осының негізінде конфликт бола бастайды. Осындай жағдайлардың
салдарынан жеткіншектердің қылықтары инфантильді бола бастайды.
Т.В.Драгунаның жұмыстарында жеткіншектердің өзіндік санасының дамуы,
жоғарылау деңгейі, оның жеке адамдық қатынасы бойынша жаңа талаптардың
пайда болуы ішкі жан дүниесіне деген қызығушылығы күшейе түсетіндігін
көрсеткен.
Жеткіншектердің жеке тұлғасының дамуының 2 тенденциясы көрінеді. Оқушының
адамдармен өзара қарым-қатынасқа неғұрлым терең түскен сайын, соғұрлым
тығыз индивид аралық байланыстар құрылады. Осының негізінде өз беттік іс-
әрекет өз беттік іс-әрекет өзіндік жеке тұлғаның қалыптасуы мен ішкі әлемі
күрделенеді. Бұл шақта жеке тұлғаның негізгі компоненттер - мінезі
бағыттылығы, дүние танымы, өзіндік санасы - біртұтас жүйелі білімі
құрылады, өз бетімен өмір сүруге психологиялық тұрғадан алдын-ала саналы
дайындалып, қоғамдық өмірге белсенді қосылады.
Даму ресурстары: мәселелерді когнитивті шешу, қатынасты жасаудағы
жақындаулар, рольдерді түсіну, оның негізгі көздерін көре білу, моральды
тәуелсіз тұжырымдаулар мүмкіндігі. Даму кризисі: әлеуметтік қорғану.
Достыққа, достық қатынасқа үлкен мән беріп, өмірге дегей жоспарын
құрып, болашақ мамандық таңдауға ойланып шешім қабылдайды. Әртүрлі
жағдаяттарды шығармашылық шешуі, өз бетімен шешім қабылдап, өз іс-әрекетін
анализдей білуі жастарға тән.
Оның құндылықты бағдарлаушылық іс-әрекетті толыққан кезде, жеке
тұлғасы қалыптасып, өз шегіне жетеді, өзіндік сананы, жеке тұлғалық
рефлекстері қалыптасып, өмірлік жоспары мен
перспективалары саналынады. Бұл туралы Божович Л.И., Гинзбург М.Р.,
Фельдштейн Д.И. еңбектерінде зерттелген.
Жеткіншектің өзіне деген қарым-қатынасында ішкі позициясын
қалыптастыруға тырысады, "Мен кіммін?", "Мен қандаймын?" деген сұрақтарға
жауап іздейді. Адамгершілік қасиеттер, жақсылық пен жамандық, ар, намыс,
құқық, парыз, қарыз, т.б. категориялар оқушыны терең ойландырады. Өзі
бейімделген, не бейімделмеген өмір жолын таңдап, рухани қиындықты басынан
кешіріп, өз жолындағы күресте оны жеңу: құлдырау -қайта жасау, алдау мен
шыңға көтерілу осының барлығын сезініп, өз бойынан өткізуге ұмтылады. Өз
жанұясында, өзіне қандас туыстардың арасында өз орнын іздейді. Өзі маңызды
деп ойлайтын қасиеттерді бойына жинауға, қарым-қатынас жолдарын іздеуге бар
күшін салып, рухани даму жүреді.
Жастар өзінің ішкі әлеміне басқа адамның араласқанын қаламайды, қай
кезде де өз жекелігін сақтауға тырысады, кәсіби, қоғамдық, таным
қызығушылықтары артып, өзіндік идеялына ұмтылады. Адамдық рухани
қасиеттердің ең жоғарғы деңгейіне жетумен қатар, адамсыздық, арсыздықтың
келеңсіз деңгейлеріне дейін түсуі мүмкін. Объективті көзқарастары ішкі
субъективті динамикалық позицияға ауысады. Өз көңіл-күйін түсініп, өзіндік
"Менін" табуға тырысып, субъективті әлемге қызығушылығы артады, жекелік-
әлеуметтік, қоғамдық перспективаларының, жұмыстарының аумағы, информация
алу көздері кеңейді. Өз идеялын жанұядан емес, қоғамдық өмірден таңдап,
яғни тарихтан, кинофильмдерден, әдебиеттерден жинақтап, достық, махаббат,
адалдық, әрқашан, ешқашан, т.б. сезімдік максимализмдер тән. Эстетикалық
жақтарға көп мән беріп, ішкі сезімдерді тыңдайды. Ішкі қарама-қайшылықтар
өзіндік психологиялық кеңістігін тануға әкеліп, Рубинштейннің айтуы
бойынша, бұл кезеңде оларға космостық түстер
өніп, өзін-өзі іздеуінде ол барлық әрекеттерді, нәрселерді
сезініп, бойынан өткізіп, қарағысы, нақтылағысы келеді.
Идеал сипаты әртүрлі факторларға байланысты, өз өмірін құрудағы өз
күшін, мүмкіндіктерін сараптап, сүзгілейді. Идеалдары өзінің кәсіби
деңгейлерін дамытуға, іс-әрекетін таңдауға, іске асыруға әсерін тигізеді.
Олар анықталмаған толқулармен, ойлармен өмір сүріп, бірақ оны өмірде толық
көрсету мүмкіндігі болмаған жағдайда, көптеген көлеңсіз
жағдайларға әкеледі. Ол басқа ортадан өзіне мүмкіндік, өзін анықтайтын жер
іздеп шарқ ұрады. Интеллект дамуының көмегімен үлкендерді
толқытатын сұрақтар мен проблемаларды шешуге қолы жетеді.
Өзіндік анықтауы, танымдық қызығушылығы бұл сұрақтарға жауапты
мәселенің шығу кезінен іздейді. Бұл бастаулар: шынайы,
әртүрлі, күрделі адамдық қатынастар ғылыми-көркем шығармалар,
информация көздері, т.б. болып табылады. Қазіргі жеткіншектердің
көзқарастары мен жүріс-тұрыстарына, мінез-құлықтарынде дербестік,
тәуелділік, өмірге ақылды іскерлік, тым парасаттылық тән.
Соңғы он жылдықтағы қарқынды әлеуметтік оқиғалар, езгерістер,
реформалар қазіргі жастардың өз бетімен таңдау жасауға, ойлауға, өзі бағдар
жасап, толық позицияға ие болуға мәжбүр етуде. Өмірдің өзі көптеген
жеткіншектердің мұндай психологиясын тудырып отыр. Қазіргі жастар
шындық қағидасын былай дәлелдейді: "Әркім мүмкіндігінше,
әрқайсысы, жалпы адамдар сәттілігіне шынайы үлес қосу".
Парасаттылық құлықтық қағидаларын терең түсініп, реалитикалық позицияға
негізделеді, адамның анық іс-қылықтарын бағалауы көрінеді. Дүниетанымының
қалыптасуы жүргенімен, оның әрдайым дұрыс болмағанымен, әртүрлі
және қалыпты болады, аргументтелген, күшті және ілсіз жақтары бар.
Өздерінен үлкен адамдардың қарама-қайшылықты, пайымдалары, бір-
бірімен пікір таластары, тағы басқа мұндай әлеуметтік психологиялық жағымды-
жағымсыз аспектлерді тудырады.
1.2. Жеке тұлғалық қасиеттер мен процестер туралы түсінік.
Психология ғылымында- жеке тұлғаның құрылымы мен психологиялық
процестері туралы үлкен құрылымды ақпарат жиналған, бірақ психологиялық
процестері мен құрылымдары жеке қарастырылады. Психология ғылымының
тапсырмасы адамдардың қоршаған ортамен қарым-қатынасы болып келеді.
Психологиялық процестер негізінде құрылымның кезеңдерімен механизмдерін
шешу маңызды болып келеді.
С.А.Рубинштейн осы сұрақты зерттегендердің бірі болып келеді. Оның
айтуынша: жеке тұлға құрылымын психологиялық процестермен бірдей деп
санауға болмайды. (24-35-36).
Психологиялық процестерді іс-әрекет ретінде анықтай отырып, Рубинштейн
психологиялық процестер құрастырушы механизмі ретінде болатынын айтты.
Рубинштейн- жеке тұлға құрылымы мен анықталған психикалық іс-әрекет арқылы
генерализацияланған шарттарға жауап беруге болатындығын түсінеді.
Психикалық процесс өзінің үлкен динамикалықтығымен ерекшеленеді.
Психикалық процестің арқасында динамикалық іс-әрекеттің шындықтағы бейнесін
түсіну қажет. Психикалық процестер- танымдық, эмоциялық және еріктік
түрлерге бөлінеді. Бұл классификацияға қатысты мінездемені игереді. Шын
өмірде психикалық процестер олардың қарым-қатынасында көрінеді. Психикалық
процестер қатарына психикалық құрылымның іс-әрекеттегі мынадай қасиеттері
жатады: сезім, ерік, сапа.
Жеке тұлға құрылымын оқуға- психологиядағы жеке тұлға қасиетін
анықтайтын классификациялар бар. Көпшілігі жеке тұлға қасиетін үш класқа
бөледі: мінез-құлық, темперамент, қабілеттілік. Соған байланысты қасиеттің
темперамент, қабілеттілік, мінез-құлық деген түрлерін бөліп көрсетеді,
бірақ олар қасиет емес, қасиет системалары болып келеді. Адамның қасиеттері
әртүрлі шығу тегін игереді. Оның кейбіреулері адамның табиғи шығу тегін
құрайды, олар филогенезде формацияланған. Табиғи-ол шығу қасиеттері,
басында іс-әрекетке деген импульстерді анықтайды.
Қасиеттердің түсінігін процестермен теңестіреді: бір жағдайда
бекітілген процесс, екіншіде анықталған сапа процесі. Бірақ қасиеттердің
білімі күрделі болып келеді. Барлық психикалық процестердің дамуы
бірізділік этаптар қатарынан өтеді.
Ерікті іс-әрекет- бейнелі және іс-әрекеттегі процестер системасын
игереді. Жеке тұлғаның еріктік қасиеттеріне мынадай сапаларды жатқызуға
болады: мақсаттылық, жауапкершілік, тұрақтылық, сабырлық ету, батылдық. Осы
қасиеттер ерікті әрекет процестерінде анықталады.
Еріктің дамуына Сеченов пен Павловтың айтуынша өзбетіндік әрекеттер
жатады.
Жеке тұлғаның бекітілген еріктік қасиеттерін мінез-құлық пен іс-
әрекеттің бейнесі анықтайды.
Жеке тұлғаның процесі мен қасиеті ретінде эмоция мен сезімдерді де
бөліп қарастыруға болады.
Эмоция- күрделі сезімдер, сезім- күрделі эмоциялар, эмоцияларды
процестер ретінде қарастырса, сезімдерді жеке тұлға қасиеті ретінде
қарастырады.
Эмоциялар- процестер сияқты актуалды болып келеді. Перовтың айтуынша,
егер психикалық процестер мен жағдайлар мағыналарға ие болса, онда тұрақты
белгілерге айналады. Сыртқы әрекеттің маңыздылығы процесте үлкен роль
ойнайды.
Психикалық күйдің анықтамаларына тоқтайық. Күй үнемі уақытша мінездер
тасып жүреді, осы себепті олар- тұрақтылықтан жеке тұлға қасиеттерінен
ерекшеленеді.Физиологиялық жағынан қараса ол- қозу және тежелу.
Психологиялық жоспарда күй уақытша, бірақ активті адам деңгейінің
тұрақтылығын қарайды. Адам қиын тапсырмаларды шешкенде және қиыншылық
түскенде өзін сенімді сезіп сол қалпында қалады.
Күй- активтіліктің уақытша деңгейі, өздерімен-өздері олар адамдарды
тек уақытша мінездейді. Бірақ, бір жағдай үнемі қайталанып отырса, олар
мінездің дамуындағы тенденцияларды анықтай алады. Кей күйлерден жылдамдық
бақыланса, кейбіреулерінде психикалық іс-әрекеттің ақырындалуы бақыланады.
Павлов және т.б. психологтар психикалық күйдің нақты түрлерін түсіндіргелі
келген.
Н.Д.Леонтьев психикалық күйдің мынандай классификациясын ұсынған:
1. Күйлер жеке тұлғалық және ситуативтік;
2. Күйлер терең және үстіңгі;
3. Адамдарға жағымды және қарсы әсер ететін күйлер;
4. Қысқа және жалғасатын күйлер;
5. Тым көп немесе тым аз сезілген күйлер.
Психикалық күйлердің механизмін анықтауда Ковалев Ухтомскийдің
доминантасы туралы ғылымын қолдануды ұсынған.
Доминанта- ол мидың іс-әрекеттегі уақытша механизмі, ол із қалдырып,
қайта жаңғырта алады. Сафоловтың айтуы бойынша- оқушының күйіне әсер етуге
болады.
Психикалық күйлер туралы мәліметтерді жалпылай отырып, келесідей
шешімдерді аламыз:
Психикалық күйлер- ол психологиялық категория. Адамның психикалық
күйлері бүтінділікпен, тұрақтылықпен, жеке тұлғаның қасиеттерінің
психикалық процестерімен, ара байланысымен, көп бейнелілігімен және
полярлығымен мінезделеді.
Психикалық күйдің бүтінділігі- оның психикалық іс-әрекетіндегі толық
анықталуымен және барлық психика компаненттерінің арасындағы қарым-
қатынастың анықталуынан көрінеді. Психикалық күйлер- психикалық процестерге
әсер етеді. Сонымен қатар олар құрастырушы материал болып келеді.
Психикалық күйлер ерекшеленеді- көп образдылығымен және полярлығымен.
Соңғысына жататыны- адамның әрбір психикалық күйіне- қарама-қарсылық
сәйкестенеді (сенімділік, сенімсіздік, активтілік, пассивтілік). Адамның
психикалық күйлерін мынадай негіздермен классификациялауға болады.
1. Жеке тұлғаның психикалық күйде пайда болған қажеттіліктердің ролі – жеке
тұлға күйінің ситуативтілігі.
2. Доминантты компоненттердің қажеттіліктеріне қарағанда күйлер –
интеллектуалды, ерікті және эмоционалды.
3. Тереңділіктің қажеттілікке қарағанда күйлер – терең және үстіңгілік
болып келеді.
4. Уақыт бойынша ғылымның қажеттіліктерінде күйлер – қысқа мерзімді,
созылмалы, ұзақ мерзімді.
5. Жеке тұлғаға әсер ету қажеттілігінде күйлер – жағымды, қайшылық,
стеникалық, жоғарыдағы өмір әрекеттің және астникалық.
6. Сезіне қабілеттеріне қарай- тым көп және тым аз сезімтал.
7. Оларды шақыру міндеттерінің қажеттілігінен
8. Адекваттылықты шакыруда объективті жағдайлар қажеттілігі бар.
Психологиялық күйлер шартты рефлекторлы табиғатты игереді, олар ішкі
физиологиялық ара қатынаста пайда болады. Олар адамдардың осы шағында және
өткен шағы мен келер шағында да бар. Өйткені ол адамның өтіп кеткен
тәжірибесі, оны өмірлік психикалық күйлерден өткізіп көрген.
Сенімсіз мінез –құлықтар –мимика және жест арқылы көрінеді немесе
денесінің белгілі бір позасымен, көзімен, интонациясымен, даусының
қаттылығымен, бет әлпетінен, айтқан сөздерінен көрінеді. Ондай адамдарға
жай және кідірмелі үзік- үзік сөйлеу тән. Осы сенімсіздіктер туралы адамды
кітап секілді оқу деген кітаптың авторлары жазған. Ниренбург пен Калеро:
оларға жест типтірек болып келеді деп айтып кеткен – саусақтарын орау,
келесі жест автоқаламының соңын мүжу немесе сору т.б. Көптеген саусақ
жесттері сенімсіздікті, ішкі конфликті, қорқуды білдіреді. Бұл жағдайда
бала саусағын сорады, тырнағын мүжиді, ал ересек саусағын қаламмен немесе
қарындашпен алмастырып, оларлы мүжиді. Сенімсіз адам сөйлеу кезінде аузын
жауып, басын, бетін, мұрнын қосуға талпынады.
Дене –үнемі шиеленісуде, иығы салбыраңқы: көзқарасы сөйлейтін адамнан
басқа жаққа жіберілген, көздерінің кездесулері қысқа, ыңғайсыздық сезімінің
іздерін қалдырады.
Көбіне мимикасына және айтқан сөздерімен, дауысының шыққанына көңіл
аудару керек. Өздеріне сенімсіз адамдар көбіне өз мен -ділігін қолданады,
өздерінің сенімділіктері мен қолжеткізулері туралы айтады, ондай адамдар
көбіне өтірік айтады, өйткені естігенмен көргеннің арасында байланыс жоқ.
Американдық психолог Капланның қорытындысы бойынша - өздеріне сенімсіз
адамдар девидантты мінез –құлық көрсетеді: өтірік айту, қылмыстық топтарға
кіру, наркомания, алкогольдік, агрессивтік мінез –құлық т.б. Сенімсіз адам
үнемі өз менін туғызуға қажеттілік тудырады.
1.3. Жеткіншектердің өзіне-өзіне сенімсіздігінінің жеке тұлға қасиеті
ретінде қалыптасуы .
Жеке тұлға қасиеттері күйлерден формаланады. Күйлер психикалық
процестердің шығарушысы болып келеді.
Өзіне деген сенімсіздікті зерттеген күйлер, жеке тұлға сызықтарының
тұрақты характеристикасынан көрінеді: формалану, қандай да бір фактордың
әсер етуінен болатыны белгілі. Жеке тұлға – ол әлеуметтік түсінік және ол
адамдармен қарым –қатынас кезінде формаланады. Сонымен қатар сенімсіздік
те әлеуметтік жеке тұлғаның қасиеті болып келеді, сол себепті ол қоршаған
адамдармен қарым –қатынас кезінде формаланады.
Соңғы жылдардағы зерттеулер мынаны көрсетеді – бала өмірінің бірінші
жылынжа – оны бірінші анасы еркелетеді, қоршаған адамдардың жымиюы.
Фокс –тағы бір факторды бөліп көрсетті –ол баланың әлеуметтік мінез
–құлқына әсер етеді- қабілеттілік және сәбидің өз регуляция жасай алуы.
Егер ата- анасы баласына көбірек еркіндік беріп, аз контроль жасаса – бала
өзіне регуляция жасаудың жоғары деңгейіне ие болады. Бұндай жағдайларда
үлкендердің мінез –құлқы балада өт бетімен, әлеуметтік заттың дүниені
оқуында дамиды. Ал егер ата-ана баласына көп тыйым салатын болса, онда
балад оларға деген сенімсіздік пайда болады. Баланың өт бетінділікке деген
талпынысы нәресте кезінде –ақ формалана бастайды. Әсіресе жүре бастап,
қоршаған ортадағы заттарды сезіне бастаған балаларда нақты көрінеді.
Бұндай қажеттіліктер баланың ересек жасайтын затты жасағысы келгенде пайда
болады. Олар ол қылықтарын ойыншықтар арқылы ересектер өміріне қатысты ұсақ
заттар арқылы көрсетеді.
Ата- ананың мінез –құлығы, балалардың компаненттілікке деген
қажеттіліктерде байланысты қарым –қатынаста психологтар компаненттіліктің
стимулдануы деп аталады. Ересектердің балаға деген қарым –қатынастарында
рұқсат беру, тыйым салу және көңілін көтеруші болып келеді. Бірінші
жағдайда компаненттіліктің стимулдануы жағымды және екіншісінде қарсы
болып келеді.
Жағымды компоненттің стимулдануында бала мынандай мазмұндарға ие:
сенде осыны жасай алсаң, сен ақылдысың, мен саған сенемін және сен маған
көмектеседі деп ойлаймын. Ал қарсылық компаненттің стимулдарына: сен әлі
кішкентайсың; мен саған сенімсізбін; баланың әр қадамы қарсылық келіп оған
тыйым немесе ескертеді: болмайды! Абайла!қара! түріріп алма т.б. Бала көп
жағдайларда қоршаған ортадан көмек күтеді. Осы үшін оған –қоршағандардың
көзінде қалай көрінуі мен ол туралы анасының не ойлағаны өте маңызды. Егер
ата- анасы баласы туралы өз ойларын көп рет айта беретін болса, онда бала
келе- келе өзі туралы ата –анасының айтқанын ойлайлы, қоршаған адамдардың
ойын солай деп қабылдайды.
Осыдан біз егер компаненттіліктің стимулдануында жағымды жақтары
кездессе, онда балада өз күшіне деген сенімділіктер туады да, солай
қалыптасады, ал қарсы болса, онда керісінше өзіне деген сенімсіздік
қалыптасады немесе мүлдем өңделмейді. Соңында бір жағдайларда балада -
өзіне деген сенімділік, ата- анасының оған деген сенімін сезеді, өзін
ақылды деп санайды. Сол себепті жағымдылық пен қарсылыққа қарап,
компаненттіліктің стимулдануында баланың өзі туралы ойы өңделіп
қалыптасады.
Егер бала өзіне жағымды ойды игерсе, оның санасында келесідей
образдар қалыптасады: егер, мен өзбетімше әрекет ете алсам және ересектер
маған сенсе, онда мен өз мінез –құлығыммен әрекетімді бағалай аламын.
Осыдан біз егер бала қарсылық ойды игерсе, онда оның өз әрекеттерін
бағалауға мүмкіндіктері жоқ екенін көре аламыз.
Қорыта келсек, жағымды ойдағы бала осы процестердің жауапкершілікке
формалануын, өз әрекетіне ішкі контрольға талпынады.
Попперонның ұсынған осы процестерге келтірген негізгі белгілері:
Сен істей аласың (жағымды мінез) сен істей алмайсың (жағымсыз мінез
характер)
компетенттіліктің стимулдануы
компетенттіліктің стимулдануы
өз күшіне сенімділіктің бекітілуі өз күшіне деген сенімділіктің
әлсіреуі
өзі туралы жағымды ой өзі туралы ойдың
қарсылығы
ішкі контрольдің дамуы ішкі контрольға деген
қорқыныш
(өзіндік контроль)
Қабылдаған жауапкершіліктер жауапкершілікке деген қорқыныш
өзбетінділік тәуелділік
өзіне сенімді жеке тұлға өзіне сенімсіз жеке
тұлға
Бұл көрсеткіште жеке тұлға сызықтарының сенімділік және сенімсіздіктің
формалану механизмдері берілген.
Ата –ананың баласына деген сенімсіздіктері, оның өз бетінділігіне
шектеу салу болып келеді. Барлық осы жағдайларда тіректі жоғалту деген
сезім қалыптасады, ішкі конфликт өз -өзімен келіспеу, өз талпыныстарына
деген қарама –қайшылық; өз күшіне деген сенімсіздік. Бірақ барлығы бірдей
ішкі конфликт ситуациясын уайымдайды. Кей кезде ата –ана баласын жоғарға,
қол жеткізбейтін, мақсаттарға талпындырады, онда олар сен істеу керексің
деген тіреуге сүйенеді.
Баланың қызықпаған жұмыстарын талап етсе, бала сәтсіздіктерге
ұшырайды. Бала бұндай талаптардың маөмұнын тез ұғып алады, өйткені олар
өзіндік талаптануларын құрайды. Қиыншылықтар мен кездескенде уайымдаулар
туады.
Қарсылық қарым –қатынаста балада жақын адамдармен қажетсіздік,
мазасыздануына әкеліп соқтырады. Егер, бала өз ата –анасын басқа адамдарша
қабылдаса, ол ашуланшақ болады, бірақ мазасызданбайды; өз қажетсіздігін
уайымдау жақын адамдардың теріс айқалауының, эмоционалдылықты шақырады. Бұл
жағдайларда қажетсіздікті бала қабылдайды. Ата- анасының махаббатына қол
жеткізу. Тағы бір- баланың мазасыздану түрі, ол ата- анасының өтірік
махаббаты, ол балада ішкі конфликтіні тудырады, ол бірде жақын, бірде алыс
кейде не себепті екені белгісіз, бірақ жазалы. Міне оны жақсы көріп отыр,
бірақ бірнеше минуттан соң салқындық ұялайды. Жанұяда бала қарым –қатынас
кезінде дүниеге деген сенімділік қалыптаспаса, оның дамуында негативтілік
бейнеленеді.
Көптеген балалар ерте балалық шақта өз ата –аналарына ұқсас болғылары
келетіндігі белгілі. Олар ата –аналарының мінез –құлқының формасын, ойын,
уайымдауларын қайталайды.
Баланың жеке дамуында маңызды рольді оның құрбы- құрдастарымен қарым
–қатынасы алады. Оның белгілері жасөспірім кезеңде өседі.
Балалардың құрдастарымен қарым –қатынасының елестетуімен, олардың
психикалық дамуына әсері –Пиаже мен Т. Х. Мидтің т.б. еңбектерінде
көрсетілген. Олар: баланың басқа партнерларымен қарым –қатынасының дамуында
бостандық күйінде әр түрлі конфликтерге түсуге мүмкіндігі туады деп
санаған.
Егер бала қандай да бір себептерге байланысты құрбыларымен қарым
–қатынасты үзсе не болады? Екі негізгі форманы бөледі: құрбыларымен қарым-
қатынасты бұзу; әлеуметтік алшақтау және әлеуметтік изоляция.
-әлеуметтік алшақтау - әлеуметтік изоляцияға қарағанда тым көп жұмсақ
формасы. Әлеуметтік алшақтаудың бірнеше түрлері бар:
-ұялшақтық – мазасыздануда өзіне сенімсіздікте баланың танымайтын
адамдарымен кездескендегі қорқынышы, оның мотивациясы әлеуметтік ауыр
бағамен байланысты.
-шырмалушылық –немесе тоқтанылмайтын адамдармен кездемкенде ғана емес,
жаңа жағдайлардағы қарым- қатынаста да көрсетеді. Бұл ішкі конфликтік мінез
–құлық, жақындау –қашу мотиві мен күреске негізделген.
-ұстамды мінез –құлық. Оны бала басқа адамдардың қасында болғанда
бақылауға болады, бірақ олармен контактқа түспейді. Ондай мінез –құлық
мазасыздануды бейнелейді. Оның негізінде жақындау және қашу мотивінің
негізі жатыр.
Әлеуметтік изоляция 2 түрде (оңашалану)
1.баланың басқа адамдармен оңашалануы;
2.оның басқалардың бейнесіндегі көрінетін оңашалану.
Баланың жеке дамуының изоляциясын зерттегенде лонгитюдті проект
арналған. Оны ұсынған. Оның анализінде жалғыздық активті балалардың 6 типі
бөлінген. Біршама мазасыздануды айтылған мінез –құлық шақырады. Балалар
басқа балалармен ойын кезіндегі қарым –қатынастарын бақылаудың ұзақ
мерзімін талап етеді. Ондай мінез –құлықтар жақындау және қашу конфликтінің
мотивтерімен күресін бейнелейді.
Ойынның пассивті түрлері нормальды және нақты түрде баланың
активтілігі танылады, әсіресе ерте жаста. Ол кезде мектепке дейінгі
жастағыдай жеке жалғыздық пассивті ойын біріктірілген мінез –құлықпен
корреляциялайды, ол жеке тұлғалық қиындықтармен әлеуметтік дамуды
бейнелейді.
Мінез –құлықтың жалғыздық активті типі мектепке дейінгі және мектеп
жасындағы баланың агрессивтілігімен негативті қарым –қатынасына алып
келеді. Мектепке дейінгі жаста балалар, әлеуметтік изоляция признактарын
тапқанда, үлкендердің мазасыздануы мен құрбыларының бейнеленуіне алып
келмейді.
Бірақ құрбыларымен қарым –қатынас потенциалды қиыншылықтар қатарын
игереді:
1.Құрбыларымен арақатынасындағы әлсіз инициативті балалар.
2.Басқа балаларға қарым –қатынастарындағы инициативті бағаның жетіспеуі,
оны зерттеушілер төмендетілген әлеуметтік нақтылығындағы қажеттіліктермен
байланыстырады.
3.Жеке тұлға арасындағы проблемаларды шешкендегі өзбетінсіздік және
үлкендердің көмегіне жиі қарым –қатынастары.
4. Ондай баланың құрбыларының арасындағы тым көп әлсіз авторитеті.
5. Вербалды қарым –қатынастың төмендетілген деңгейі және тым көп әлсіз
вербалды компиненттілік.
Жетінші жылдарға таман олардың жеке тұлғалық және әлеуметтік
қиындықтары ұлғая түседі; құрбылары ондай балалардың мінез- құлықтарынан
мынандай қасиеттерді аңғарады – ұялшақтық, қорқақтық, жагғыздыққа талпыныс.
Ондай балаларда әлеуметтік өзін бағалауының деңгейі төмен болып келеді.
Жасөспірімдік кезеңде жалғыздыққа талпыныстары бар балалардың
жағдайлары жоғарылай түседі. Олардың мінез –құлықтарында өзіндік бағаға
деген сенімсіздіктері көрінеді. Көптеген балаларда 5 жаста жалғыздықты
қаласа; 14 жасында оларға білім мен жекетұлғалық статусы маңызды болып
келеді. Мектепке келген балалардың қабылдауында тек ата –анасының қарым
–қатынастары көрсетпейді. Алдағы жоспарда мұғаліммен ара қатынас емес, оқу
процесінің өзі де орын алады. Осы жастағы өзіне сенімсіздіктің негізінде 2
маңызды себебі бар балалардың жанұялық өмірінің ерекшеліктері мен бірініші
мұғалімнің мініез-құлқы.
Мектепке келген балалар екі дүниенің тұрғындары болып келеді.Өткен
жақсы таныс жанұя мүшелерін құрайтын және көрмеген, бірақ тілеуші дүниеден;
оқушылардан, мұғалімдерден, сабақтар мен әдебиеттерден. Мектептегі өмірдегі
жаңа заңдармен тек бала дамуының нақты деңгейі ғана емес, ішкі шарттар да
кіреді. Егер бала жанұясындағы қарым-қатынаста дағдарыстарды қабылдамаса,
егер жанұя баласын мектепке жібермесе, егер бала оқушы бола тұрып,
жанұясынан алшақтағанын сезінсе, оны сонымен жеткізеді, егер ондай балаға
мектептегі жаңа қарым-қатынасқа кіруге ешкім көмектеспесе, бұл жағдай
күрделі түрдегі ішкі конфликті шақырады. Бұл жастағы баланың таныс түрі
болып мұғалім орын алады. Оның мінез-құлқымен күтімдерінен, бағаларынан
жалғасып дамуындағы жеке тұлғалық өмірі тәуелденеді. Жарыстастық жағдайының
пайда болуында, өзқіне жетістіктерімен сәтсіздіктерді, оқушыларға деген
қарым-қатынасында, оқудағы қиыншылықтарды игеретін, қарым-қатынастағы
балада қалыптасқан өзі туралы ойларды көрсетеді. Бұдан баланың өзіне деген
сенімсіздігі, мұғалімнің тұрақты қарым-қатынасының шешімі болып келеді.
Оқу процесіндегі іс-әрекетке деген төмен бағалау- оқуға деген
қызығушылықты төмендетуді және мотивациялық төмендеуіне, жетістіктерге қол
жеткізуге, өзіндік бағаға тұйықтыққа әкелеп соқтырады. 4 пен 5 ке
орындайтындар да анықталған өзіне деген сенімсіздіктерден ерекшеленеді. 12
жастағы өте жақсы оқитын оқушының жағдайынан белгілі, ол 4 алуға қорыққан.
Ата-аналары қызға оларды 4-3 алса, ренжітпейтіндігін сендірген. Ал бұрын 1-
2 сыныпта ата-аналар, мұғалімдермен бірге қызды жоғарғы бағаға сендірген.
Ата-анасымен мұғалімін ренжітпеймін деген сезімдерге байланысты, қыз осы
еліктетулерді тез ұғып алады. Сол себепті кіші мектеп жасындағы жеке тұлға
қасиеттерінің ұғынулары жанұядағы тәрбие процесінің ұғынуларына байланысты
болып келеді.
Жасөспірім кезіндегі іс-әрекеттің негізгі түрі құрбылары болып келеді.
Олармен ара қатынасындағы мінездеме, балалардан қалмауға ұмтылу, мінез-
құлықтың орталық мотивациясы және жасөспірімнің іс-әрекетінің қахеттілігі
болып келеді. Жасөспірімдер жаңадан қалыптаса бастағанда басқалардың айтқан
ойларына өте сезімтал болып келеді. Көбіне олар тексеріске, бағаға келгенде
төмен нәтижелерді көрсетуге қорқады. Оларға сенімді болу өте қажет, өйткені
оларды ешкім мазақ қылмай, олар ешкімді ренжітпейтіндері туралы пікір
туады.
Қарым-қатынастағы сәтсәз тәжірибе, қабылдаумен бағалаудың дұрыстығына
деген күдіктенулері мен образының жылдам дамуымен сәйкестенеді.
Жасөспірімнің Мен образына ата-анасының әсер етуі көбіне санасыздық
деңгейіне өтеді. Өзіне деген сенімсіздікті көрсететін формалануды
көрсетейік:
1. Баланың жаңғырық түріндегі өзіндік бағасы, ата-ананың бағалауының
өндірушісі болып келеді. Балалар өздерінді сапаны көрсетпейді. Өзіндік
бағалаудағы жаңғырық сәтсіздігі басқалардың бағасынан қорғану мен
қорқыныштары қорытындыланады. Ол оның ішкі критерийлерінің өңделуіне
алып келеді.
2. Аралас өзіндік баға- онда компаненттердің қарама-қайшы пікірлері бар:
біріншісі- жасөспірімде формаланған Мен образы, ол әлеуметтік қарым-
қатынастағы жетістікті немесе сәтсіздікпен байланысты, екіншісі-
баланың кіріспесірдегі ата-анасының жаңғырығы, ол негативтілікпен және
позитивтілікпен байланысты.
Мен образы өте қайшы болып келеді. Егер балаға осы конфликтті
орындатпаса, ол стабильсіз жеке тұлғалыққа, мазасыздануға, өзіне деген
сенімсіздікке алып келуі мүмкін.
3. Жасөспірім ата-анасының бағалауымен ойларына қарсы, активті күресті
жүргізеді, бірақ өзін ата-анасының талаптарымен позициялары арқылы
ғана бағалайды.
Жеке тұлға дамуындағы әртүрлі жастағы этаптағы, өзіне сенімсіздік
факторларының формалануы жалпылай отырып, мынадай қорытындыларды
жасауға болады.
1. Жеке тұлға қасиеттеріндегідей өзіне сенімсіздіктің формалануы ерте
балалық шақта шығар жерлерін игереді. Өмірінің алғашқы жылдарындағы
жылулықтың жетіспеушілігі жаңа туған темпераменттің негізгілерінің
шешімі болып келеді; Баладағы өзбетінділіктің алғашқы жылда қалай
болса, қалған өмірінде де солай шектелуі; ата-анасының негативті
немесе тұрақсыз қарым-қатынасы; ата-анасының баласынан шындыққа
жанаспайтын тілектерді талап етуі; олар сәтсіздіктерінің
уайымдауларымен сәйкестенеді. Бұл жағдайда сенімсіздік алдымен
қоршаған ортада, сосын өзінде пайда болады.
2. Құрбыларымен қарым-қатынасының қиындықтарының шешіміндегі әлеуметтік
изоляция: мазасызданулар, жаңа адамдардан қорқу, жағдайлардан т.б.
кейбіреулері темперамент ерекшеліктерімен түсіндіріледі, ата-ана
қарым-қатынас мотивтерінің жақындылығымен- қашу күресі, сенімсіздік
этабының формалануының қиыншылықтары немесе оның пайда болуының
соқтығысуы.
3. Балалардағы қарым-қатынастың негативті тәжірибесі құрбыларымен ата-
аналарының қарым-қатынасында өзі туралы негативті елестетулерді
туғызады. Мұнда ата-ананың баласынан оқушыға қатысты жетістіктерге
жетуге деген талап етулері жатады: өте жоғарғы талаптар балаға
эмоционалды жақын адамдардан олар мазасызданумен өзінің әрекетінің
сенімсіздігіне алып келеді.
4. Жасөспірім жасында қарым-қатынастағы қиыншылықтар өзін қабылдаудағы
негативті факторлардың бірі ретінде орын алады. Бұл жағдайда Мен
образымен төмен баға жойылады немесе өзін сыйлау сақталады.
5. Өзіне деген сенімсіздіктер жеке тұлға қасиеттері арқылы өзінің
уайымдауларының қорытындысы болып келеді. Негативті сезімдер, ойлар,
жасалған әрекеттер, жағымсыз іздерді алып келеді: жазалау, тыйым,
сәтсіздік, дамымаудың санасыздық күшіне бағытталады, қолынан
келмеушілік немесе талаптанбауы. Бірақ олар іште өмір сүріп жиналады
да, бірде болмасын бірде жаңғырылады.
6. Өзіне деген сенімсіздіктің осы уақытқа формалануы, жеке тұлға
қасиеттері болып өзі жалғасқан іс-әрекетті негіздейді. Егер бала
жанұядағы қарым-қатынасқа дағдыларды қабылдамаса, егер жанұя баласын
мектепке жібермесе, егер бала оқушы бола тұрып, жанұясынан
алшақтағанын сезінсе, оны сонымен жеткізеді, егер ондай балаға
мектептегі жаңа қарым-қатынасқа кіруге ешкім көмектеспесе, бұл жағдай
күрделі түрдегі ішкі конфликтке әкеліп соқтырады.
7. Балалардағы қарым-қатынастың негативті тәжірибесі құрбыларымен ата-
анасының қарым-қатынасында өзі туралы негативті елестетулерді
шақырады. Мұнда ата-ананың баласынан оқудағы қатысты жетістіктерге
жетуге деген талап етулері жатады: өте жоғарғы талаптар, балаға
эмоционалды жақын адамдардан, олар мазасыздануды немесе өзінің
әрекетінің сенімсіздігіне алып келеді.
8. Жасөспірім кезіндегі қарым-қатынастағы қиындықтар негативті фактордың
негізгі шығарушысы болып келеді: жеке тұлғалық сапаның төмен бағасы,
жазалаулар, тыйым, сәтсіздік, дамымаудың санасыыз күшіне бағытталуы,
сонымен қоса қолынан келмеушілік пен талаптанбауына. Олар іште өмір
сүріп, бірде болмасын бірде жарылады. Осы уақыттағы өзіне
сенімсіздіктің формалануы жекетұлға қасиеттері бола бастайды.
9. Мектепке келген балалар екі дүниенің тұрғындары болып келеді,
алғашқы – жақсы танитын, ата-анасының бағасының, тікелей өңделуі.
Балалар өздерінде ең бірінші ата-аналарының көрсеткен сапаларын
белгілейді. Балада Мен образының негативтілігі қалыптасса, онда
оның өзіне деген қарым-қатынасында негативтілік формаланады. Баланың
жаңғырық түріндегі өзіндік бағасы, қорқынышқа қорытындыланады.
Өзіндік бағалауға жаңғырық сәтсіздігі басқа бағасынан қорғанумен
қорқыныштармен қорытындыланады. Ол оның ішкі критерийлерінің
өңделуіне алып келеді.
Сол себепті өзіне деген сенімсіздік жеке тұлға қасиеті ретінде жеке
уайымдаулардың шешімі болып келеді немесе өзіндік реніштер, мазасыздану,
өзін кінәлі сезіну, рұқсат етілмеген фрустрациялардың жиналуы,
сәтсіздіктер, ұғынумен келіспейтін аурулы қабылдаулар, өзіне деген талаптар
жоғарыланған.
Ерте балаң жас оған жоғарғы сыныптар жатады, бұл үлкен қарама-қайшылық
жасы, ол ішкі және сыртқы жағдайларынан бейнеленген, жеке тұлғалық және
жекетұлға аралық конфликтілер.
Ер баламен қыздардың жекетұлға мінез-құлық қарама-қайшылықтары, поляр
сезім мен эмоция арқылы ғана көрінбейді, талаптар мен қажеттіліктің қарама-
қайшылығымен де анықталады. Ерте балаң жастағы құралатын қиындықтар өз
негізінде әлеуметтікті игереді. Өзіне деген сенімділік- топтарға деген
адекватты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz