Жоғарғы оқу орны жүйесіндегі өзгерістер жағдайындағы кәсіби стресс

Жоспар

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

1 тарау. ЖОО жүйесіндегі өзгерістер жағдайындағы кәсіби стреске ғылыми.теориялық сипаттама (негіздері)

1.1. Психологиядағы кәсіби стрестің зерттелу жағдайы, зерттелу бағыттары туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Психологиядағы кәсіби стресс мәселесінің ғылыми.теориялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. ЖОО жүйесіндегі өзгерістер жағдайында кәсіби стрестің туындауына ғылыми.теориялық негізделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2 тарау. Педагогтардың кәсіби стреске ұшырау себептерін тәжірибелік зерттеуді ұйымдастыру және оның әдістемелік негізделуі

2.1. Педагогтардың кәсіби стреске ұшырау себептерін анықтауға арналған әдістемелерді пайдаланудың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Педагогтардың кәсіби стреске ұшырауын анықтау үшін жүргізілген тәжірибелік жұмыстардың қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Педагогтардың кәсіби стрестен шығу үшін жүргізілетін жұмыстардың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Педагогика институты
Психология кафедрасы

ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРНЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨЗГЕРІСТЕР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІБИ СТРЕСС

6N0503 – Психология

Орындаған: Теміралиева Гүлайым Қадырболатқызы
___ ________ 2008 ж.

Ғылыми жетекші
п.ғ.к., доцент Нұрғалиев Кеңес Айтжанұлы
___ ________ 2008 ж.

Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі,
п.ғ.д., профессор Сарсенбаева Ботагөз Ибатқызы
___ ________ 2008 ж.

Орал, 2008
Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1 тарау. ЖОО жүйесіндегі өзгерістер жағдайындағы кәсіби стреске ғылыми-
теориялық сипаттама (негіздері)

1.1. Психологиядағы кәсіби стрестің зерттелу жағдайы, зерттелу бағыттары
туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Психологиядағы кәсіби стресс мәселесінің ғылыми-теориялық
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. ЖОО жүйесіндегі өзгерістер жағдайында кәсіби стрестің туындауына
ғылыми-теориялық
негізделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...

2 тарау. Педагогтардың кәсіби стреске ұшырау себептерін тәжірибелік
зерттеуді ұйымдастыру және оның әдістемелік негізделуі

2.1. Педагогтардың кәсіби стреске ұшырау себептерін анықтауға арналған
әдістемелерді пайдаланудың мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Педагогтардың кәсіби стреске ұшырауын анықтау үшін жүргізілген
тәжірибелік жұмыстардың қорытындысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Педагогтардың кәсіби стрестен шығу үшін жүргізілетін жұмыстардың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Стресс мәселесі ХХ ғасырдағы психологиядағы, физиологиядағы,
медицинадағы, өндірістік сферада өріс алған ең ауқымды мәселелердің бірі
болып отыр. Мұның бәрі қазіргі адамзаттың кәсіби өмірінде жиі туындайтын
қиын жағдайлармен тікелей байланысты, яғни тұлға өзінде қалыптасқан
энергиясын (стрестің физиологиялық механизмінен туындаған) толыққанды іске
асыра алмайды, содан бұл энергия келіп жеке тұлғаның өзіне кері әсерін
береді, бұл адамда дистресс механизмінің қалыптасуына итермелейді.
Стрестің және дистрестің қалыптасуының ғылыми теориясына келсек, бұл
ұғымдарды алғаш енгізген канадалық физиолог Ганс Селье (1936 жыл)
Бүкіл ауру стрестен! деген стрестің универсалды формуласын ұсынған. Ол:
стресс - өмірдің тек жағымсыз жағдайы емес, ол қандай да болсын жағдайға
ағзаның стереотиптік, филогенетикалық қорғаныштық, бейімделушілік
реакциясы - деген.
Г.Сельенің ойынша стресс – ол өмірге дәм беретін, қандай жағдай
болмасын, нәтижесінде ағзаның бейімделіп, жұмылдандырылуына әкелетін
жағымды жағын эустресс деп атаған, ал психологиялық ауыртпалық, қайғы,
бақытсыздық, әлсіздікке әкелетін түрін дистресс деп көрсеткен. Дистресс
нәтижесінде психологиялық ауруларға әкелуі мүмкін [1;2.]. Мәселен: кәсіби
тұрғыдан дистресс басшының әділетсіз сөгістеріне жұмысшының қарсы жауап
бере алмауынан туындайды (көп жұмысшылар бұл жағдайда басшымен үлкен даудың
туылмағанын қалап, өкпесін ішінде сақтағанын жөн көреді). Тағы бір себеп:
адам мансаптық бақталастықтың әсерінен өзінің шығармашылық ұмтылыстарын
және әріптестерімен қарым-қатынас орнатуын толықтай жүзеге асыра алмайды,
осы және басқа да көріністерден, өмірлік мысалдардан қазіргі кәсіптік
жағдайларда адамзат құндылығының тапталынуын көруге болады. Бірақ бастапқы
адамзат құндылығының тапталынуы – оның еңбегінің әділетті бағаланбауында
(еңбегіне сай төлемақы алуында). Қоғамның осы мәселені шеше алмауы адамды
тек толыққанды маман ретінде ғана емес, сонымен қатар толыққанды азамат
және жеке тұлға болып сезінуіне жол аша алмай отыр. Осының әсерінен
жұмысшыда кәсіби стресс, фрустрация, ішкі терең дағдарыс қалыптасады. Ол өз
кезегінде жұмысшының өмірлік сапасын, жұмыс сапасын, одан барып ұйымның
жалпы дамуына кері әсерін туғызады.
Қазіргі психология кәсіби стресті адамдар мен олардың атқаратын
жұмыстарының өзараәрекетінің қорытындысы, адамдардың қалыпты жұмыс жасауына
мүмкіндік бермейтін нақты өзгерістермен сипатталуы деп түсіндіреді.
Кәсіби стрестің құрамын анықтайтын психологиялық реакциялар:
үрейленушілік, депрессия, қанағаттанбаушылық, жалығу, соматикалық
бұзылыстарға арыздану, психологиялық шаршау, өзін-өзі төмен бағалау,
байланыстардан қашу, өз күшіне сенбеу, психоз, ашу-ызалылық, өзінің
сезімдерін басу, зейінін шоғырландыру қабілетсіздігі.
Кәсіптік стресс қиын жұмыс жүктемесінің болуымен, жұмыстың нәтижесін
өзіндік бақылаудың болмауымен, рөлдік анықсыздықпен және рөлдік
конфликттерге ұшыраумен, өз кәсібін ұнатпауымен байланысты, сондықтан
жұмысшыда стрестің пайда болуының негізгі көздерін – жұмыстың
ұйымдастырылуының бұзылуы, жасалған жұмыстың әділетсіз бағалануы немесе
мүлдем бағаланбауы, жұмысты өз ниетімен, қызығушылығымен орындамауы, өз
қажеттіліктерін өтейтіндей қаражат табу жолын іздеуі деуге болады.
Бұл магистрлік диссертация ұйымдық өзгерістер жағдайындағы
оқытушылардың кәсіби стресс динамикасын зерттеуге арналған.
Зерттеу өзектілігі: экономикалық және саяси тұрақсыздық, нарықтың тез
өзгеруі, жаңа технологиялардың енуі мен динамикалық дамуы қазіргі
ұйымдардың үздіксіз өзгеру қажеттілігін туындататын фактор ретінде
қарастырылады. Кейінгі кездерде ұйымдық өзгерістер әлеуметтік ортаның
макрофакторларының интенсивті динамикасына жағдайлық реакция немесе қажетті
шарт ретінде қарастырылып қана қоймай, сонымен қатар ұйымның тиіміділігін,
бәсекеге қабілеттілігін арттыратын тиімді шарт ретінде де қарастырады.
Инновацияны ендірудің және оның өмірге қабілеттілігін қамтамасыз етуші
маңызды ресурс – ұйымның персоналы болып табылады. Өзгеріс барысында осы
персоналға ұйымдық өзгерістерге ену бойынша да, еңбек әрекетін жүзеге
асырудағы жаңа жағдайларға бейімделу бойынша да жоғары талаптар қойылады.
Жаңа еңбек жағдайлары және іс-әрекет мазмұнының өзгеруіне мамандардың
бейімделу жолындағы қиындықтар ұйымдық өзгерістер жағдайындағы
персоналдардағы кәсіби стрестің негізгі даму себептері болып табылады.
Жалпы, қазіргі кездегі ЖОО жүйесіндегі өзгерістер жағдайы кәсіби стрестің
көп тараған және мықты көздері ретінде саналады.
Қызметкерлердің инновациялар мен оның алғышарттарына, сонымен қатар
жалпы ұйымның өзіне және әріптестері мен басшылыққа деген жағымсыз
қатынастардың көрінуі жаңа жағдайдағы кәсіби әрекеттердің қиындауына
байланысты заңды түрде көрінетін реакциясы. Персоналдардың жаңа
өзгерістермен күресуі және стресті интенсивті сезінуден жағымсыз шарттардың
нығаюы, әсіресе қызметкерлердің денсаулық деңгейінің түсуі және кәсіби-
тұлғалық деформациялануы жалпы ұйымдық өзгерістің орындылығын төмендетуі
мүмкін. Керісінше, өзгерістерге персоналдың әзірлігі, инновациялық процеске
белсенді қатысуы және қолдау жасауы болып жатырған өзгерістердің
тиімділігін арттырады [3;4].
Осы құбылыстарды талдау әртүрлі қоғамдық практика аймағындағы еңбек
әрекетінің тиіміділігі үшін, әсіресе оқытушы еңбегі сияқты маңызды салада
үлкен мәнге ие. Қазіргі кездегі елімізде болып жатырған білім беру
жүйесіндегі өзгерістер жағдайы, ұйымдық өзгерістер процесіндегі
оқытушылардың кәсіби стресс ерекшеліктерін зерттеу инновацияларды мақсатты
жоспарлау мен жүргізу үшін қажетті маңызды ақпарат көзі болып табылады.
Алайда, біздің елімізде осы мәселе бойынша нақты эмпирикалық материалдар
негізінде қарастырған арнайы зерттеулер практикалық тұрғыда өткізілмеген.
Біздің зерттеулерімізде мәселенің кейбір шарттарын эмпирикалық ашуға
тырысамыз.
Ұйымдық өзгерістер процесіндегі кәсіби стрестің динамикалық
ерекшеліктерін зерттеудің практикалық мәнділігімен қатар, тақырып бойынша
теориялық мәнділігін де атап өтуге болады. Ұйымдық өзгерістер кәсіби
стрестің динамикасының пайда болуы мен дамуының бірден-бір факторы болып
табылады деп айтуға болады.
Сонымен, осы айтылғандардан ұйымдық өзгерістер процесіндегі
оқытушылардың кәсіби стресін зерттеу және оның динамикалық ерекшелігін
көрсететін себептерін анықтау ғылыми жағынан да, практикалық жағынан да
үлкен мәнге ие болғандықтан зерттеу өзектілігін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты:
Ұйымдық өзгерістер процесіндегі нақты қызметкерлер контингентінің
(оқытушылардың) кәсіби стресс динамикасының ерекшеліктерін және кәсіби
стрестің арнайы синдромын қалыптастыруға ұйымдық өзгерістердің әсер ету
сипатын анықтайтын факторларды зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Диссертация тақырыбына байланысты ғылыми мәліметтерді жан-жақты
қарастыру, талдау жасау.
2. Оқытушылардағы кәсіби стрестің көріну ерекшеліктерін сипаттау және
талдау: а) еңбек жағдайындағы стресс-факторлар және оның субъективті
мәнділігін бағалау; б) зерттелген кәсіби контингенттің эмоционалдық-жеке
тұлғалық ерекшеліктері; в) болып жатырған жағдайға субъективті
үйлесімділікті бағалау.
3. Ұйымдық өзгерістерге оқытушылардың субъективті қатынасының әсерін,
кәсіби стрестің көріну сипаты мен динамикасын зерттеу;
4. Оқытушылардың әртүрлі индивидуалды-психологиялық сипатына байланысты
ұйымдық өзгерістер кезіндегі кәсіби стрестің көріну синдромдарын анализдеу.

Зерттеудің объектісі:
Ұйымдық өзгерістер кезіндегі оқытушылардың кәсіби әрекеті.
Зерттеу пәні:
Ұйымдық өзгеріс процесіндегі оқытушылардың кәсіби стресі, оның көріну
ерекшеліктері мен динамикасы.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Ұйымдық өзгерістер қызметкерлердің кәсіби стреске ұшырау сипаты мен
деңгейіне әсер етеді және де ұйымдық өзгеріс жағдайындағы кәсіби стрестің
динамикасы өзгерістерге деген қызметкерлердің қатынасымен анықталады.
Негізгі болжамды талдау кезінде мынадай эмпирикалық болжамдар
нақтыланды:
1. Ұйымдық өзгеріс процесі оқытушылардың кәсіби стресс синдромының
әртүрлі компоненттерінің динамикасына әсер етеді.
2. Ұйымдық өзгерістер жағдайындағы оқытушының кәсіби стрестің
қалыптасуына қызметкерлердің индивидуалдық-психологиялық ерекшеліктері
әсер етеді.
3. Ұйымдық өзгерістерге қызметкерлерінің қатынасының динамикасы кәсіби
стрестің дамуының маңызды факторы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Кәсіби стресс туралы ғылыми-теориялық мәліметтер жинақтау, тақырыптың
ғылымдағы қолданыс аясын кеңейту, мазмұнын толықтыру, ғылыми-
практикалық қолданыста жүрген әдіс-тәсілдерді талдау.
- Ұйымдық өзгерістер процесіндегі оқытушылардың кәсіби стресін анықтау
үшін кешенді зерттеу жүргізіліп, оның нәтижелерін сараптай отырып,
ұйымдық өзгеріске деген қызметкерлердің субъективті қатынасы, ұйым
қызметкерлерінің индивидуалдық-психологиялық ерекшеліктері өзгерістер
процесіндегі кәсіби стрестің дамуының ең маңызды себептері ретінде
дәлелденіп көрсетілді.
Жүргізілген тәжірибелер қорытындысы ұйымдық өзгерістер процесіндегі
кәсіби стресті кешенді зерттеу принципін қолдануға, кәсіби стрестің
ерекшеліктері туралы ғылыми негіздемені кеңейтуге, оның дамуына әсер ететін
факторлар мен оның динамикасының заңдылықтарын игеруге мүмкіндік береді.
Зерттеудің теоретикалық маңыздылығы:
Кәсіби стресті анықтау бағытының даму тенденциясы стреске
көзқарастардың өзгермелі логикасына сәйкес келеді. Кәсіби стрестің бірінші
концепциясы Ганс Сельенің ұсынған стресс теориясына сәйкес стрестік
реакцияны анықтауға бағытталған. Адамның функционалдық жағдайын реттеу және
бағалауға байланысты құрылымдық-интегративтік бағыт [5], ерекше іс-әрекет
жағдайларына бейімделу теориясының негіздері және кәсіби стресті зерттеудің
қазіргі кездегі концептуалды парадигмалары [6;7.]. Қазақстандық ғалымдар
Беспалова Л. Ю. Бейімделудің депрессивті реакциясы, Сартаев Ж.Н.
Нейрофизиологические расстройства при хронических стрессах у
военнослужащих и их профилактика, Путилин В.С. Стресс как фактор
стимуляции адаптации к повышенным психофизическим нагрузкам сынды
диссертациялық жұмыстар осы жұмыстың теоретикалық негізін құрайды [8;9;10].
Көптеген зерттеушілердің көзқарастары бойынша кәсіби стресс нақты еңбек
жағдайының ерекшеліктерін қамтитын сыртқы орта талаптары мен жұмысшының
ішкі ресурстарының арасындағы үйлесімсіздік қорытындысы болып табылады. Осы
жұмыста қарасытырылатын оқытушылардағы кәсіби стресті кешендік зерттеу
нақты оқу орнындағы ұйымдық өзгерістер формасы мен еңбек жағдайының
объективтілігін салыстыруға, осы процеске араласқан кәсіпкерлердің
өзгерістер жағдайындағы кәсіби іс-әрекеттің мазмұны мен еңбек жағдайлары
туралы субъективті түсінуіне, сонымен қатар олардың өзін сезінуін,
эмоционалдық жағдайын, доминантты мотивациялық бағыттылықтарын бағалауға
негізделеді. Жалпы, мұнда іс-әрекеттің өзгермелі жағдайына индивидуалды
бейімделудің әртүрлі формаларын анықтайтын және кәсіби стресс синдромының
спецификасын көрсететін себептер мен факторлардың толық сипаттамасын
жасауға мүмкіндік береді.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Отандық және шетел авторларының жұмыстарына терең теоретикалық талдау
жасалынды; ғылыми психодиагностикалық әдістемелер кешені құрастырылып,
оларды жүргізу арқылы және математикалық-статистикалық өңдеу арқылы зерттеу
объектісінің адекватты табиғаты сипатталады.
Жүргізілген тәжірибенің қорытындысы инновациялық шараларды ұйымдық-
психологиялық жобалау кезінде ұйымдық өзгеріс жағдайындағы персоналдармен
жұмыстану әдістері мен стратегияларын өңдеу үшін қолдануға болады.
Оқытушылардың жаңа өзгерістерге байланысты кәсіби стресті зерттеу үшін
дайындалған диагностикалық және түзету әдістемелік кешендерін, әдістемелік
ұсыныстарды психологиялық машықтың аналогиялық жағдайларын зерттеу кезінде
қолдануға болады.
Зерттеу әдістері:
1. Ұйымдық өзгеріске деген қатынас анкетасы;
2. Еңбек стресін анықтайтын сауалнама;
3. Топтың әлеуметтік-психологиялық климатын анықтайтын әдістеме;
4. Ч. Д. Спилбергер және Ю. Л. Ханиннің Реактивті және жеке тұлғалық
үрей әдістемесі;
5. Еңбектің субъективті маңызды сипатын бағалау (ЕСМСБ) әдістемесі;
6. Дифференциалды эмоция шкаласы әдістемесі;
7. ӨБК сауалнамасы (Опросник САН).
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
1-кезең (2007 ж., қыркүйек – 2007 ж., қараша) зерттеу мәселесі бойынша
материалдар жинақталып, философиялық, педагогикалық, психологиялық
еңбектерге талдау жасалынды, шетелдік және отандық тәжірибелер жүйеге
келтірілді. Жұмыстың ғылыми аппараты анықталып, эксперименталды ұйымдастыру
әдістемесі жасалды.
2-кезең (2007 ж., қараша – 2008 ж., желтоқсан) зерттеудің теоретикалық
концепциясы негізделіп, теориялық модель қалыптастырылды. Психологиялық-
педагогикалық диагностика және түзету жұмыстары бойынша арнайы әдістемелер
кешені мен бағдарламасы жасалды. Негізгі эксперимент жүргізілді.
3-кезең (2008 ж., қаңтар – 2008 ж., маусым) тәжірибелік жұмыстың
нәтижелері жүйеленіп, қорытынды жасалды. Жұмыстың әдістемелік тиімділігі
тексеріліп, нәтижелері диссертацияның мазмұнына енгізіліп, тиісті
тұжырымдар жасалып, ұсыныстар берілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. ЖОО жүйесіндегі өзгерістер жағдайындағы кәсіби стрестің мәні мен
мазмұндық сипаты;
2. ЖОО жүйесіндегі өзгерістер жағдайындағы оқытушылардағы кәсіби
стрестің ерекшеліктері; оны зерттейтін бағыттар; индивидуалдық-
психологиялық факторы.
3. Педагогтардың кәсіби стрестен шығу үшін жүргізілетін жұмыстардың
ғылыми-әдістемелік тиімділігі.
Зерттеуді сынақтан өткізу және тәжірибеге ендіру:
Зерттеу жұмысының мазмұны халықаралық және республикалық,
университетішілік ғылыми-тәжірибелік конференцияларда мақала мен баяндама
түрінде жарық көріп отырды. Олар: Оқу процесінде студенттерге стрестің
психологиялық ықпалы - М.Өтемісұлы атындағы БҚМУ-да өткен Жоғарғы оқу
орнындағы оқытудың инновациялық технологиялары мен интерактивтік әдістері
атты республикалық ғылыми-практикалық конференциясы. Орал, 2006. Кәсіби
стрестің қалыптасу себептеріне психололгиялық негіздеме және коррекциялау
жолдары - М.Өтемісұлы атындағы БҚМУ-дың 75 жылдық мерейтойына арналған
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы және жоғарғы мектеп
міндеттері атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы. Орал, 2007.
Кәсіби стресс: оның шығу жолдары мен түрлері - М.Өтемісұлы атындағы БҚМУ-
да өткен Педагогикалық оқу орындарында құзіреттілік тұрғыдан білім беруді
жүзеге асырудың өзекті мәселелері атты республикалық ғылыми-практикалық
конференциясы. Орал, 2007. Психологиялық кәсіби стресс жағдайын алдын-алу
және түзету әдістерінің жүйеленуі - ОҚМУ-да өтетін М.Әуезов – жаңа ғасыр
генийі атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы. Шымкент, 2007 ж.
Стрестің алдын-алудың шарттары мен әдістер жүйесі - Жаңа әлемдегі
Қазақстан және Ұлттық білім беру проблемлары атты Халықаралық ғылыми-
практикалық конференциясы. Жетісай қаласы, 2008.
Зерттеу базасы: БҚГА, БҚМУ оқытушылары.
Диссертацияның құрылымы: Магистрлік диссертацияның кіріспесінде – онда
тақырыптың өзектілігі, мақсат-міндеттері, объектісі, пәні, болжамы,
теоретикалық және практикалық маңыздылығы, ғылыми жаңалығы, зерттеу
әдістері мен зерттеудің негізгі кезеңдері зерделенеді.
1-тарауда ЖОО жүйесіндегі өзгерістер жағдайындағы кәсіби стреске ғылыми-
теориялық сипаттама беріледі. Мұнда жалпы психологиядағы кәсіби стрестің
зерттелу жағдайы, зерттелу бағыттары туралы ғылыми-теориялық сипаттама
беріліп қана қоймай, ЖОО жүйесіндегі өзгерістер жағдайындағы кәсіби
стрестің туындауына ғылыми-теориялық негіздемелермен толықтырылады.
2-тарауда педагогтардың кәсіби стреске ұшырау себептерін тәжірибелік
зерттеуді ұйымдастыру мен оның әдістемелік негізделуі сипатталады.
Педагогтардың кәсіби стреске ұшырау себептерін анықтауға арналған
әдістемелер бейнеленіп, тәжірибелік жұмыстардың қорытындысы көрсетіледі.
Қорытындыда теориялық және практикалық ізденістерден шығатын тұжырымдар
көрсетіліп, ұсыныстар беріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60 отандық және шетелдік әдебиеттер мен
диссертациялардан тұрады.
Қосымшада жүргізілген әдістемелер мен тәжірибелік қорытындының
көрсеткіштері бейнеленеді.

1 тарау. ЖОО жүйесіндегі өзгерістер жағдайындағы кәсіби стреске ғылыми-
теориялық сипаттама (негіздері)
1.1. Психологиядағы кәсіби стрестің зерттелу жағдайы, зерттелу бағыттары
туралы түсінік
Санамыздан мықтап орын алған әлеуметтік-психологиялық және экономикалық
өзгерістерде көрініс тапқан көкейкестесті мәселелерімізбен бірге ХХІ
ғасырға да еніп барамыз. Жұмыссыздықтың өршуі, отбасылық қатынастардың
тұрақсыздануы, зорлық-зомбылықтың жүгенсіз насихатталуы, әлеуметтік-
экономикалық жағдайымыздың тұрақсыздығы, оқу орындарындағы жүйелердің
өзгерістерге енуі қоғамның жүйкесіне әсерін тигізіп, адамдар (оқытушылар)
арасында әртүрлі аурулардың белең алуына жағдай жасап отыр. Бұл өз
кезегінде кәсіптік стрестік жағдайды үдете түсуде.
Соңғы онжылдықта адамның кәсіби өміріндегі стресс мәселесін анықтау
қолданбалы психологиялық зерттеу аймағында, сонымен қатар еңбек
психологиясы және ұйымдастыру психологиясы салаларында ең маңызды орындарды
алады. Ол кәсіби стрестің дамуы қоғамның әртүрлі сферасында еңбектеніп
жүрген мамандардың денсаулығына және еңбек тиімділігіне үлкен зардабын,
кері әсерін тигізуен байланысты [7;11; 12.].
Көп жағдайда бұл адамзаттың қазіргі қоғамда дамуына сай көптеген еңбек
түрлерінің мазмұнының өзгеруімен және еңбек жағдайының жоғары
динамикалылығымен ұшырасуымен байланысты. Сонымен бірге, ұйымның жұмысшының
ішкі ресурстарына сәйкес емес персонал функциясын анықтайтын мазмұнды
контексттер мен жұмыс мөлшерінің интенсивтілігі жалпы өндірістік
жағдайлардың стрессогенділігін көтереді, ал ол өз заңдылығына сәйкес, еңбек
қысымшылығының көтерілуіне, индививдуалды және топтық мінез-құлықтың әрқилы
ұйымдаспау формаларының туындауына, тұрақты кәсіби-жеке тұлғалық
деформацияның дамуына, еңбекке жарамды жастағы адамдардың психосоматикалық
ауруларға шалдығу санының өсуіне әкеліп соқтырады [7;11; 12]. Айта кететін
жайт, осындай жағдайларды кейбір жұмысшылар қатары жақсы өзіндік сезім мен
жағымды эмоционалдық күйді сақтап, кәсіби дамуды жалғастырып, қиын
жағдайдан шығу тәжірибесін жинақтайды [7; 11; 13; 14;15.].
Осыған байланысты, кәсіби стресс еңбек жағдайының сипатына немесе
кәсіби функциялардың сипатына тәуелді күй ретінде қарауға болмайды.
Стрестің спецификасы көптеген факторлармен негізделеді, соның ішінде
психологиялық және әлеуметтік табиғат факторлары соңғы орынды алмайды.
Нақты кәсіпкердің кәсіби стресінің өзіндік ерекшелігі мен көрінісі оның
жеке тәжірибесімен, эмоционалдық-мотивациялық сферасының ерекшеліктерімен,
когнитивті сипаттарымен, сонымен қатар еңбек әрекеті жүзеге асырылатын
топтық және ұйымдық өзара әсер ету контекстімен де байланысты [7; 11; 12;
16.]. Алайда, кәсіби стрестің мәселелігін өңдеуге арналған зерттеулер
көлемінің көптігіне қарамастан арнайы еңбек әрекетінің түрін талдаумен
байланысты және нақты ұйымдастырушылық жағдайда жүзеге асырылуына
байланысты талдайтын эмпирикалық жұмыстар жеткіліксіз.
Ең көп таралған және ең күшті кәсіби стрестің көзі болып ұйымдағы
инновациялық процестер жатады. Әртүрлі ұйымдастырушылық өзгерістер, оның
көрінісі, ең алдымен, қызметкердің жаңа талаптарға және еңбек жағдайының
мазмұнына бейімделу мүмкіндіктерімен тығыз байланысты және қазіргі ұйымның
дамуына, олардың бәсекелестік күресте өмірге қабілеттілігін анықтайтын
міндетті шарт болып табылады [2; 17; 18.].
Ұйымда қалыптасқан жаңа еңбек жағдайлары еңбекші-персоналдан үйреншікті
функциялық стереотиптердің өзгеруі және инновациялық процестерді түсініп-
сезіну қажеттілігіне қосымша күш жұмсауды талап етеді, ол кәсібиліліктің
жоғарылауына және еңбек көрсеткіштерінің жемістілігіне әкелуі мүмкін немесе
іс-әрекеттің дұрыс ұйымдастырылмауымен, соған байланысты жұмысшының
денсаулығының бұзылуына соқтырады. Жаңашылдық қайта құру кезінде ұйымның
персоналы айқын көрінетін кәсіби стресті басынан кешіреді, стресс жемісті
де, деструктивті де формада бола алады. Егер еңбеккерлерге кәсіби стрестің
жағымсыз көріністері айқын көрінсе, ұйымдастырушылық өзгерістердің
тиімділігі төмендейді [7; 19; 20.].
1.1.1. Кәсіби стресті зерттеу бағыттары

Қазіргі кезде психологиялық әдебиеттерде мынадай бірнеше түсініктер
қолданылады: еңбек стресі, жұмыс стресі, кәсіби стресс, ұйымдастырушылық
стресс және т.б. Жұмыс және еңбек стресі түсініктері көп жағдайда нақты
субъекттердің еңбек әрекетінің сипатымен байланысты, ал ұйымдастырушылық
стресс түсінігі еңбек ұжымының толықтай ұйымның деңгейіндегі мінез-құлық
ерекшеліктерімен байланысты. Кәсіби стресті талдау, ең алдымен, нақты
қызметкерлер контингентінің кәсіби бағытына байланысты стрестің арнайы
көрінісімен бағытталған. Сонымен қатар, кәсіби стресс термині осы
түсініктердің барлығына ортақ, туыстас түсінік ретінде қолданылады [5; 7;
11; 21.]. Қазіргі кездегі зерттеушілердің көзқарасына сүйенсек, кәсіби
стресс бұл жұмысшы адамның ішкі ресурстары мен нақты еңбек жағдайларының
ерекшеліктеріне сай сыртқы ортаның талаптары арасындағы дисбаланстың
қорытындысы деп қарастырды [12; 22.].
Бұрынғы совет психологиясында ұзақ уақыт бойы басқа түсініктер,
мәселен: функционалдық жағдай, қысымшылық, бейімделу сияқты түсініктер
қолданылып келді [3; 23; 24; 25.].
Қазіргі кездегі кәсіби стрестің әртүрлі аспектілерін анықтауға
бағытталған зерттеулер санының өсуіне қарамастан, кәсіби стрестің әртүрлі
концепцияларын салыстырмалы талдау жасайтын еңбектердің көлемі аз [5; 7;
11.].
В.А.Бодров психологиялық және кәсіби стреске байланысты әртүрлі
теориялар мен концепцияларды талдай отырып, стрестің мазмұндық сипатының
екі жағын көрсетеді: біріншіден, процессуалды және реттеуші, екінші жағынан
– пәндік және корреляциялық [7;11.].
А.Б.Леонова кәсіби стресті анықтау бағыттылығын үш негізге бөліп-
талдады: экологиялық, трансактты, реттеушілік [5; 22.].

А. Экологиялық бағыт
Экологиялық бағыт көзқарасында кәсіби стресті индивидтің қоршаған
ортамен өзара әрекетінің қорытындысы ретінде қарастырады. Экологиялық бағыт
кәсіби стреске макроталдау жүргізе отырып, оған себеп-салдарлық қатынаста
тәуекел факторы ретінде толықтай сипат береді [5; 26; 27.]. Осы бағыт
жүйесінде кәсіби стресс терминін түсінуде әртүрлі нұсқа бар. Мысалы: кейбір
авторлар мынадай негізгі модельді көрсетеді:
А) стресс реакция ретінде;
Б) стресс стимул ретінде;
В) стресс эпидемиологиялық құбылыс ретінде [12; 30.].
Жалпы, кәсіби стресті анықтау бағытының даму тенденциясы стреске
көзқарастардың өзгермелі логикасына сәйкес келеді. Кәсіби стрестің бірінші
концепциясы Ганс Сельенің ұсынған стресс теориясына сәйкес стрестік
реакцияны анықтауға бағытталған. Мәселен, Д.Механик стресті индивидтің
еңбек жағдайларына реакциясы ретінде анықтайды. Кәсіби стресті осы сынды
түсіну және персоналдар әрекетінің тиімділігін көтеру еңбек психологтарының
айқын бағыттылығы еңбек стресінің алғашқы зерттеу бағыттылығын анықтау,
еңбекке, физикалық және психологиялық денсаулығына стрестің әсер етуін
зерттеу себептеріне айналады. Соған сәйкес, ең алдымен еңбек жағдайларының
әрқилы сипаттамаларының әсер ету негізінде пайда болатын жағымсыз жағдайдың
жасалуы, еңбекке қабілеттіліктің, құштарлықтың төмендеуі, кәсіби негізді
денсаулықтың нашарлауы, кәсіби деформация сынды мәселелер зерттеле бастады.
Осы және басқа да жағымсыз көріністер қазіргі кезде де еңбек жағдайының
сипатының стрессогенділігін диагностикалаудың пәндік талдауына айналып
отыр.
Кәсіби стрестің келесі моделі негізгі мәнді, көңілді стрессорларды
(стресс себептері) зерттеп-білуге бөліп отыр, оның негізіне сыртқы ортаның
(ұйымдастырушылық, кәсіпорындық) жағымсыз жағдайларын кірістіреді. Бұл
бағыт зерттеушілерінің дамуы стресті туындататын факторларды логикалық
іздеумен негізделеді. Осы сынды концепциялар әсіресе эргономикалық
зерттеулерді және инженерлік психологияда кең таралды. Мысалы: А.Т.
Уэллфорд стресті жұмыс барысында қойылатын талаптар деңгейінің
жоғарылығынан болатын бұзылыс деп түсіндіреді. Р.А.Карасек жұмыс стресі өз
әрекетінің тиімділігін бақылау жауапкершілігі мен мүмкіндіктері сияқты екі
факторлардың өзара әсер ету негізінде пайда болды дейді.
Дж.Уэйтс стрессогендік жағдайдың сегіз типін бөліп көрсетті:
ақпараттардың өңдеудің жоғары жылдамдығы, зиян сыртқы әсерлер,
қауіптендіретін жағдайлар, физиологиялық функциялардың бұзылуы, ортадан
бөлектену (изоляция), кедергілер, топтық қысым, фрустрация.
Осы модельдің қазіргі нұсқаларында көбінесе мынадай стрессорларды бөліп
көрсетеді: ұйымның саясаты мен стратегиясы, ұйымдастырушылық құрылымдар
және ұйымдастырушылық мәдениет, ұйымдастырушылық процесс, еңбек жағдайы
және оны қауіпсіздендіру, қысымшылық [29; 31.].
Кәсіби стресті зерттеудің келесі парадигмасы – эпидемиологиялық -
әртүрлі кәсіп өкілдерінің ауруларды таратудың салыстырмалы талдауына
бағытталады [6; 12; 21.]. Стрестің эпидемиологиялық моделі жоғарыда аталған
теорияны біріктіретін аралық мағынада қарастырған. Эпидемиологиялық зерттеу
шеңберінде белгілі бір ауруға шалдыққан қызметкерлердің қандай да бір еңбек
жағдайына байланысты көптеген мәліметтер жинақталды. Сонымен, А.Б.
Леонованың көзқарасынша, экологиялық бағыт шеңберінде кәсіби стресті
зерттеу біріншіден, стрестің себептерін және оның алғышарттарын жеке
зерттеуге бағытталған, оның қалыптасу механизміне терең тоқталмайды,
дегенмен кәсіби стрестің келесі концепцияларының дамуына түрткі болады [5;
24.].
Б. Трансактты бағыт
Трансактты бағытта кәсіби стресті еңбек жағдайларының күрделілігіне
индивидуалды-үйренісу реакциясы ретінде түсіндіреді. Осы бағыттың
принциптерін жүзеге асыратын зерттеушілерінің басты назары стрестік
жағдайларды алдын-алудың жеке тұлғалық тәжірибесі және индивидуалды-
психологиялық сипатының рөлін анықтауға бағытталады [5; 24; 32.].
Трансактты бағыттың пайда болу мүмкіндігі Р.Лазарустың ұсынған
психологиялық стресс түсінігімен негізделеді. Ол алғаш рет стимул мен
стрестік реакцияның арасына психологиялық табиғатқа ие аралық айнымалыларды
кірістіруге болады деген идеяны ұсынды. Осындай айнымалылардың бірі болып
жағдайдың мәнімен, оған деген, өткен тәжірибесіне деген қатынасымен
анықталатын қауіптілікті бағалау болып табылады. Сонымен, тек негативті
әсерлер ғана емес, одан қабылданған қауіп-қатердің болуы ықтимал қауіпті
әсерлерді төмендетуге бағытталған қорғаныс әрекетін тудыртады [7; 11; 33].
Трансактты бағыттың даму жолындағы келесі маңызды салмағын W.
Shoenpflug моделі алады, ол жағдайлар бейнесінің стреспен күресу үшін
қолданылатын эмоционалдық, когнитивтік және іс-әрекеттік стратегиялардың
біреуін қолдануға байланысты өзгереді деп қарастырады [5; 34; 35.].
Когнитивті бағалау механизміне толықтай талдау берген Т.Кокс – кәсіби
стрестің трансактты моделін жасаушы. Т.Кокс бойынша, стресс – адам мен
жағдай арасындағы өзараәрекетінің қорытындысы болатын индивидуалды феномен
[22; 30.].
Осыдан шығатын ой бойынша мынадай адамның негізгі сипаттамасын беруге
болады:
1. Индивидуалдық қажеттіліктер;
2. Индивидуалдық ерекшеліктер, дағдылар және талаптарға бейімделуге
жалпы қабілеттілігі;
Жағдайлардың параметрлері:
1. Жағдайлардың белгілейтін шектеулері;
2. Сыртқы қолдау.
Жағдайдың сипаты және өзіндік ерекшеліктері бағаланады және
параметрлердің өзара әрекеті арасындағы баланс (функционалдық белсенділік)
және дисбаланс (стресс) бағалау қатынастарының қорытындысы болып табылады.
Кәсіби стресті зерттеудегі осы бағыт өкілдерінің негізгі қосқан үлесі
стрестің динамикасына ағымдағы еңбек жағдайларының субъективті
репрезентациялық әсер етуін талдаумен бейнеленеді.
В. Реттеушілік бағыт
Психологиялық бейімделу механизмін зерттеуде реттеушілік бағыт нақты
еңбек тапсырмаларын орындаудағы микроталдауға жүгінеді. Бұл бағыттың
шеңберіндегі зерттеулердің негізгі пәні мыналар болып келеді:
Іс-әрекетті реттеу механизмі;
Олардың өзгеруіне әртүрлі факторлардың әсер етуі;
Әртүрлі механизмдерді қолданудағы субъекттердің жұмсаған күшінің бағалануы.
Бұл бағыт шеңберінде кәсіби стресс қиын жағдайларды іс-әрекетті реттеу
механизмін бейнелейтін ерекше жағдай класы деп қарастырылады.
Когнитивтік бағыт арнасында орындаған В.А.Бодровтың стрестік
зерттеулерінде еңбек тапсырмаларының орындалуы және оның когнитивті
компоненттері ретінде ақпараттық фактордың құрылымы және қиындығы бойынша
әртүрлі әсер етудің нақты спецификасы болады деп көрсетті. Стрессогендік
жағдайларды іс-әрекетті реттеу жүйесінің психологиялық және физиологиялық
өзарабайланысының ерекше рөлін қарастырады. Мысалы: энергетикалық ресурстың
жоғарғы деңгейі және жетістік мотивациясы орындап жатырған тапсырманың
қиындық деңгейіне қарамастан сапасының өсуін қамтамасыз етуі мүмкін [7; 11;
28.].
Жағдайдың және индивидуалдық ерекшеліктердің спецификасына тәуелді
ресурстарды жою өзгерістеріне байланысты сұрақтарды шешу үшін В.А.Бодров
индивид ресурсының екі деңгейлік концепциясына жүгінеді, оған қалыпты
жағдайдағы адам іс-әрекетін қамтамасыз ететін бейімделу энергиясын және
жағымсыз әсерлерде белсендірілетін жасырын резерв пен оның орнын басатын
эффекттерді жатқызады. Автордың еңбектерінде бейімделу энергиясының әртүрлі
деңгейлері туралы концепциялардың эксперименталдық тұжырымдарын жүзеге
асырады [7; 11; 28.].
В.А.Бодровтың бірқатар зерттеулері біріншіден, ақпараттық стресті, оның
табиғатын, себептерін, көріну ерекшеліктері мен реттеу механизмдері,
операторлардағы стрестің дамуының жеке тұлғалық ерекшеліктерінің рөлін,
сонымен қатар зертханалық жағдайлардағы стресті модельдеудің әдістер
мәселесін қарастыруға бағытталған [7; 11.].
Реттеушілік бағыт арнасында орындаған А.Б.Леонованың жұмыстары тек қана
стрестік типтегі іс-әрекетте адамның белсенді әрекеттену процесін тудыратын
жағдайларды құру принциптерін анықтау мақсатын көздемейді, сонымен қатар
оны диагностикалау әдістерінің кешенін құруды да көздейді. Көбінесе
В.И.Медведевтің ұсынған функционалдық жағдай түсінігі қолданылды: іс-
әрекетті орындауға тіке немесе жанама жағдай жасайтын адамның функциялары
мен сапалары сипатының интегралды кешені. А.Б.Леонова функционалдық
жағдайды психодиагностикалаудағы ең маңыздысы жағдайдың сыртқа көрінетін
жеке симптомдары мен симптом кешендерін бағалау емес, пайда болу
көздерінің сипаттамасы, нақты жүйелік реакцияның жүзеге асырылу тәсілдері
мен қалыптасу ерекшеліктері, оның пайда болу және орындалу механизмі
болып табылады деп көрсетеді [5; 36.].
Жағдайдың психодиагностикалық принципін өңдей отырып А.Б.Леонова
мынадай параметрлерді зерттеуге бағытталған көпфакторлы вербалды өзін-өзі
бағалауға арналған әдістердің қажеттігін жазады: а) психологиялық және
физиологиялық көріністерімен айқындалатын жалпы өзіндік сезім;
б) эмоционалдық реакция және іс-әрекеттің доминаттылық аффективті түрі;

в) негізгі әрекеттік мотивациялық құндылықтар;
г) жағдайларға деген жеке тұлғалық қатынас [5; 36; 37.]. Сонымен
қатар, А.Б.Леонова кәсіби іс-әрекетті орындаумен байланысты функцияларды
талдауға бағытталған әртүрлі бағытты әдістер кешенін жинақтаудың
маңыздылығын көрсетеді. Осы сияқты кешендерге алға қойылған міндеттерді
орындаудағы ішкі тәсілдердің өзгеруін анықтауды мақсат қоятын психикалық іс-
әрекеттерді микроқұрылымдық талдау әдістерін кірістіруге болады.
Л.Г.Дикая және оның қызметтестері еңбек субъектісінің іс-әрекеттік
реттелуін бейімделу стратегиясы мен құрылымы концепциясы негізінде
қарастырады [15; 38; 39.]. Оның жұмыстарында бейімделу әрқашан және тұрақты
процесс (қалыпты жағдайдағы іс-әрекетте) деп те, ашық жүйе (стрессогендік
жағдайлардың туындауында) деп те көрсетеді. Бейімделудің құрылымдық
компоненттерінің қатарына мыналар енеді: белсендіруші, когнитивті,
эмоционалдық және мотивациялық-еріктік [15].
Реттеушілік бағыт арнасындағы кәсіби стресті шетелдік зерттеулердің
ішінен көптеген авторлар Г.Р.Хоккидың жұмысын ерекше атап өтеді. Г.Р.Хокки
өзінің ресурстарды басқарудың екі деңгейлік моделінде қиын еңбек
жағдайындағы когнитивтік тапсырмалардың функционалдық құрылымының өзгеруі
бақылаудың автоматтық деңгейінен саналы деңгейге ауысуына негізгі фактор
болады деп көрсетеді [5; 7; 11.]. Г.Р.Хокки және П.Хамильтонның
еңбектерінде стрестің эффектілігінің екі негізгі түрін бөледі: стратегиялық
– тапсырмалармен немесе эксперименталдық жағдайлармен анықталады;
құрылымдық – жұмыстың параметрлеріне тәуелді [40; 41.].
Жалпы, кәсіби стресті зерттеудегі әртүрлі бағыттардың болуы бұл
құбылыстың сипатының көпқырлылығын көрсетеді.

1.1.2. Кәсіби стрестің индивидуалдық-психологиялық факторы

Кәсіби стресті анықтаудың бірінші кезеңдерінде зерттеушілерді оның
туындауының объективті жағдайлары қызықтырса, соңынан мамандардың зейіні
еңбек субъектісінің сипатына, оның жеке тұлғалық ерекшеліктеріне
ауыстырылды. Қазіргі кезде көптеген авторлар Р.Лазарустың психологиялық
стресс концепциясының әсерімен кәсіби стрестің дамуына ерекше рөл ойнайтын
субъективті фактор маңызды болып табылады деп қарастыруда [7; 11; 30; 36.].
Зерттеушілер алғаш стрестің субъективті факторларын субъекттің
индивидуалдық сипаттарынан іздей бастады. Көптеп тараған көзқарастардың
пайымдауынша, ер адамдар экстремалды стрессорларға көбірек әсерленсе, ал
әйел адамдар біртекті стрессорларға әсер етеді деп тұжырымдайды. Көптеген
жұмыстар жүйке жүйесіндегі әлсіздік-күштілік, инерттілік-қозғалғыштық
сияқты ерекшеліктерді талдауға арналды. Осы мәселені анықтаудағы зерттеулер
стреске тұрақтылықты қалыптастыру үшін біріншіден байсалды күш пен жүйке
жүйесінің инерттілігі маңызды деп көрсетті.
Кейінірек стресті зерттеушілердің зейіні индивидтік сипаттаулардан
адамның индивидуалды-психологиялық ерекшеліктеріне ауыса түсті. Бұл жеке
тұлға ерекшеліктерінің стрессорларды бағалауы және қабылдауына, сонымен
қатар адамдардың экстремалдық әсерлерге реакциясының тууына себепті
болуымен байланысты. Стреске тұрақтылыққа әсер ететін индивидуалдық
ерекшеліктердің ішінен эмоционалдық сфераға байланысты бірнеше сапаларды
бөліп көрсетеді, соның ішінен ерекше көңілді ашуланшақтық және үрейлену
сияқты қасиеттерге бөледі. Бұл екеуі де төмен стреске тұрақтылықты
анықтайды. Мұндағы жеке тұлғалық үрейленушілік стрестік жағдайларды жоғары
деңгейлі адекватсыз бағалаумен ұштасса (аса экстремалды, қауіпті болуы), ал
жеке тұлғалық ашуланшақтық – қолайсыз құлықтық реакциялар және стратегиялық
құралдармен байланысты.
Стреске тұрақтылыққа когнитивті сипаттағы индивидуалдық ерекшеліктен
біріншіден интеллект деңгейі және танымдық стильдер, сонымен қатар кәсіби
тәжірибесі әсер етеді. Олар стрессорды когнитивті бағалаумен және стрестік
жағдайға бейімделу тәсілін таңдаумен байланысты [7; 11; 30.].
Стреске бейімделуге бақылау локусы мен өзіндік бағалаудың да әсері
маңызды. Ішкі бақылау локусына және жоғары өзіндік бағаға ие қызметкерлер
өздерінің жағымсыз жағдайларға бейімделу мүмкіндіктерін тиімді бағалайды.
Жұмысшылардың стрестік жағдайға бейімделу қабілетінің маңыздылығын ескере
отырып, зерттеушілер жеке тұлғаның ерекше интегративті сипаттамасы –
стреске тұрақтылығын айырып көрсетті. Стреске тұрақтылық бұл – стресс-
факторлардың әсеріне ағза мен психика функциясының тұрақтылығы, олардың
экстремалдық әсерлерге резистенттілігі (қарсы тұра білушілік) және
толеранттығы (төзімділігі), адамның нақты экстремалдық жағдайдағы өмір және
еңбекке функционалдық бейімделуі, стрессорлардың әсер етуімен болған
шамадан тыс функционалдық бұзылыстардың орнын баса білу қабілеттілігі [7;
11.].
Стреске тұрақтылық қысымды, стрессогенді әрекет кезінде қалыптасады
және көрінеді. Стреске тұрақтылыққа эмоционалдық тұрақтылықты,
функционалдық жағдайды реттеу қабілеттілігін, стрессогендік жағдайға
бейімделу стратегиясының тиімділігін, т.б. қасиеттерді жатқызуға болады.
Стрессогендік жағдайлар мынадай факторлармен анықталады:
а) болып жатырған жағдаймен ассоциацияланатын эмоциялар;
б) жағдайдың түсінікті анықталмауы, ақпараттың жетіспеуімен байланысты
бағаланылмаған;
в) қауіпсіздік деңгейін және қорытындыға жету маңыздылығын бейнелетін
жағдайдың мәнділігі [7; 11.].
Қазіргі кездегі стресті зерттеушілер мотивациялық сфераны да көрсетеді.
Жеке тұлғаның мотивациялық құрылымы еңбек жағдайындағы негативті
көрінісінің персоналға әсер етуімен негізделеді [2; 7; 11; 15; 42.]. Бұл
бір ұйымның біртекті функцияланған қызметкерлерінің кейбір бөлігінің ұйымға
наразылығының болуы, кәсіби ауру, кәсібиліліктің төмендеуі, ал кейбір
бөлігінің кәсіби шеберлігінің өсуімен, тиімді функционалдық жағдаймен және
ұйымға деген қатынасының жұмсақтығымен көрінеді. Сонымен, кәсіби стресті
зерттеушілердің зейіні индивидтік, биологиялық сипаттамалардан жеке
тұлғалық, психологиялық жағына ауысуда. Ең алғашқы орындарға адамның жеке
тұлғалық-мотивациялық ерекшеліктерін қоюға болады.
Ересек адамның жеке тұлғалық-мотивациялық ерекшеліктерінің спецификасы
өзінің потенциалын жүзеге асыратын, бар күшін жұмсайтын бастапқы іс-
әрекетінің сипатымен анықталады. Сондықтан кәсіби стресті терең зерттеу
нақты еңбек іс-әрекетіне байланысты құндылықтық қалыптасуды зерттеумен
мүмкін.
Біздің зерттеуіміз оқытушылардағы кәсіби стреске арналғандықтан, ендігі
кезекте педагогтың іс-әрекет ерекшеліктеріне сай стрестің көздеріне,
факторлары мен жағымсыз әсерлеріне тоқталып өтейік.

1.2. Психологиядағы кәсіби стресс мәселесінің ғылыми-теориялық сипаттама

Қазіргі кезде стрестік күйді сезбеген, сондай жағдайға тап болмаған
адамды кездестіре алмаймыз. Соңғы жылдары әлемде болып жатқан төтенше
жағдайлар, халықаралық және аймақаралық конфликтілер, денелік,
психологиялық, сексуалдық зорлаушылықтың өсуі стреске ұшыраушылар санын
ұлғайтып отыр.

Сондықтан, стресс деген ұғымды адам ағзасына түсетін салмақ, ол зиянды,
одан құтылу керек деген пікір қалыптасты. Ал, шындығына келсек, стресс –
физиологиялық құбылыс, ол адам ағзасында түрлі факторлардың әсеріне жауап
ретінде туындайтын физиологиялық қорғаныш реакциясының жиынтығы.
Алайда, стрестің анықтамасын әр мамандық иелері әр түрлі береді.
Дәрігер мамандар ағза көтере алатын физиологиялық механизмдердің жүктелуі
десе, менеджмент өкілдері - әлеуметтік факторлардың әсері деп, психологтар
әр түрлі жағдайларға байланысты адамның эмоциялық күйінің өзгеруі дейді.
Біздің өміріміз тұтастай стрестен тұрады деуге болады. Оны өз өмірінде,
тұрмыста, жұмыста қандай да бір жағымды немесе жағымсыз жағдайға ұшыраған
адам басынан кешіреді. Тіпті, орыс физиологы К.Судаковтың айтуынша: Ғылыми-
техникалық прогресс кезінде адам психоэмоционалдық стреске көп ұшырайды,
сондықтан оның өзін-өзі басқару механизмі бұзылады, ол биологиялық ырғақтың
өзгеруіне әкеліп соқтырады, сонымен қатар ағзаның гормоналдық-иммундік
функциялары өзгереді және стрестің әсерінен генетикалық ақпараттар,
генофонд өзгеруі мүмкін дейді [1; 2; 6.].
Ал, американдық ғалымдар Холмс пен Рэй стрест6 ің 100 ұпайлық
көрсеткішін ұсынған: жақын адамдардың (көбінесе жанұя мүшелерінің) өлімі –
100 ұпай, ерлі-зайыптылардың айрылысуы – 73 ұпай, түрмеде отыру – 63 ұпай,
жақын-жуықтарының қайтыс болуы - 63 ұпай, қатты науқастану немесе
жарақаттану – 53 ұпай, үйлену – 50 ұпай, финанстық жағдайдың өзгерісі – 49
ұпай, жұмыстан шығып қалу – 47 ұпай, зейнетақыға шығу – 45 ұпай, аяғы ауыр
болу – 40 ұпай, жұмыс бабымен көтерілу – 39 ұпай, басқа жұмысқа ауысу – 36
ұпай, жолдастарымен қайшылықта болу – 35 ұпай, қарыздылық – 31 ұпай, жеке
басының жетістікке жетуі – 27 ұпай, мектепке бару немесе бітіру – 26 ұпай,
басшымен дау-жанжалда болу – 23 ұпай, басқа жерге көшу – 20 ұпай, демалу –
13 ұпай, транспортта болатын келеңсіз жағдайлар – 11 ұпай, т.с.с.
Аталған авторлардың айтуынша, жылына 300 ұпай жиналса, адамның
депрессияға ұшырау қаупі төніп тұр немесе соның салдарынан психосоматикалық
ауруларға (инфаркт, астма, аллергия, артрит, мигрен, гипертония, т.б.)
әкеліп соғуы мүмкін. Мысалға бір жылда оқуын аяқтап, жұмысқа орналасып,
тұрмысқа шығып, жүкті болып, сол жылда бала туып, пәтер алу сияқты қуанышты
жағдайлардың өзінен 200-ден астам ұпай жиналады, бұл жағдайларға қоса жас
жанұяларға тән қарызданып қалу, соған байланысты бюджеттің ортаюын қоссақ
300 ұпайға да жетіп қалады, ал ол жоғарыда айтылған жағдайларға әкеліп
соқтырады [12; 43.].
Әр түрлі мәліметтерге сүйенсек, стрестен жай жөтелден бастап ракқа
дейін пайда болуы мүмкін. Бұл жөнінде академик К.М.Быков: Күйзеліс жылау
арқылы сыртқа шығарылмаса, ол басқа органдардың жылауына әкеліп соқтырады
- деп көрсеткен. Зерттеулерден шығарылатын қорытынды – қорқу, шаршау, ашу,
қуаныш, разылық, жауапкершілік сияқты әр түрлі эмоциялық күйлер ағзада бір
типті кешенді реакция туғызады. Мысалы соғыс кезінде баласының қайтқанын
естіген ана стреске ұшырайды, ал бірнеше жылдан кейін бұл хабардың
жалғандығын естігенде қуаныштылығына қарамай тағы да стреске ұшырайды.
Осыдан көріп отырғанымыздай, стрестің жағымды және жағымсыз жақтары бар.
Жоғарыда көрсетіп кеткеніміздей, стресс - әрбір адам өмірінде болатын
құрамдас бөлік, оның қажеттілігі адамның тамақ пен суды қажетсінуімен пара-
пар. Г.Сельенің ойынша стресс – ол өмірге дәм беретін, қандай жағдай
болмасын, нәтижесінде ағзаның бейімделіп, жұмылдандырылуына әкелетін
жағымды жағын эустресс деп атаған, ал психологиялық ауыртпалық, қайғы,
бақытсыздық, әлсіздікке әкелетін түрін дистресс деп көрсеткен. Дистресс
нәтижесінде психологиялық ауруларға әкелуі мүмкін.
Стрестің физиологиялық, психологиялық, жеке тұлғалық, медициналық
белгілері бар.
Физиологиялық белгілері: әлсіздік байқалады, сергектігі жоғалады,
әрқашан шаршағандық сезімде болады.
Жеке тұлғалық белгілері: еріксіздік, өзін-өзі ұстауының бұзылуы,
әлжуастық, шығармашылық дамуға қабілетсіздік, қорқыныш, себепсіз
үрейленушілік сезімінде жүреді.
Медициналық белгілері: бастың, жүректің ауруы, ұйқысыздық, аффекттер,
истерикалық реакциялардың, жоғары нервтілікпен көрінеді.
Психологиялық белгілері: психикалық функциялардың динамикалық өзгерісі,
соның ішінде ойлау операцияларыны бәсеңдеуі, зейіннің шашыраңқылығы, ес
процесінің нашарлауы, сенсорлы сезімталдылықтың төмендеуі, шешім
қабылдаушылықтың тежелуі.
Жалпы стресс - өмірдегі шын құбылыс, бірақ стрестік жағдайды әдетте
адамдардың өздері тудырады. Мәселен: дер кезінде істелу керек іс-әрекетті
соңына дейін созып жүреді, артынан уақыты жетпей, қарбалас шаққа тап
болады, сол кезде болатын қысымның әсерінен стрестік күй қалыптасады. Адам
тек жағымсыз жұмыспен ғана емес, сонымен қатар жағымды, өзімізге рухани-
материалдық тиімді және қанағаттанарлық сезімін тудыратын жұмыспен
айналысуға да асықпаймыз. Тіпті, танымал француз жазушысы Бальзак та тек
қарызданған ақшасы көбейгенде ғана керемет туындыларын жазған екен. Алайда,
әр маман иесі әрқилы жағдайда кәсіби стреске ұшырайды. Мысалы: бизнесмен
немесе менеджер жетістікке, абыройға, беделге жету барысында, спортсмен
жарыс, талас кезінде, жанкүйерлерін көргенде стреске ұшыраса, студенттер
стрестік жағдайға оқытушылармен қарым-қатынаста, сабақ айтқанда, әсіресе
сессия кезінде ұшырайды, ал қазіргі қоғамдық өмірдің талаптарына сай
педагогикалық сферадағы жаңа өзгерістердің нәтижесінде педагогтар кәсіби
стреске ұшырайды деуге болады.
Сондықтан кәсіби стресті туындататын кейбір фактілерге тоқталып өтейік.
Әдебиет көздерін сараптай отырып, кәсіби стресті туғызатын әртүрлі
негізге байланысты стрессорларды бөліп көрейік:
Еңбек әрекетінің мазмұны мен ұйымдастырылуы:
еңбек жағдайы;
шамадан тыс жүктеме, қысымды психикалық әрекет немесе жүктеменің аздығы;
орындалатын жұмыстың біртектілігі;
еңбек жағдайының ұзақтығының өзгеруі;
жұмыс уақытының қолайсыздығы;
физикалық орта факторының жағымсыз әсері (температура, шу, вибрация,
дымқылдық, ауа жетіспеушілігі, қарынның ашуы, шөлдеу, шамадан тыс
жүктелудің әсері);
зейіннің жүйелі немесе кенеттен толқуы;
орындайтын әрекеттің қиындығы, ақпараттың жетіспеуі немесе толық болмауы,
уақыттың жетіспеуі, әрекеттің жылдамдығы мен қателіксіз орындалуына талап
қою;
ауысымдық жұмыс;
құралдардың сапасы;
өмір және денсаулық үшін қауіптілігі, тәуекелдік;
жаңалық, ұйымдық өзгерістер;
жоғары жауапкершілік;
қателік жасау қорқынышы;
әркеттерді орындау процесінде ағзаның жағымсыз функционалдық жағдайы;
биологиялық ритмнің бұзылысы (ұйқы, тамақтану);
шамадан тыс көп шешім қабылдау қажеттілігі.
Кәсіби мансап:
статус мәселесі;
қызмет бабымен көтерілу перспективасына қанағаттанбауы;
қызметке сай міндеттер мен құқықтардың анықсыздығы;
қызметтік міндеттердің өзгеруі;
мансаптық өсудің тоқталуына байланысты фрустрация;
кәсіби қақпан;
қажетті кәсіби білім мен іскерліктің жетіспеуі;
орындалмаған үміттер;
басқа жұмысқа ауысу.
Еңбекке төленетін ақы:
еңбекақының анықсыздығы;
жасалған жұмыс көлеміне кеткен күш пен еңбекақының арасындағы байланысқы
келіспеу;
еңбекақының бәріне бірдей төленбеуі.
Жұмыстағы өзарақатынастар:
• басшымен дау-жанжал;
• тиімсіз басқару;
• әріптестермен өзара қатынас;
• мінез-құлық бостандығына шектеу;
• топтан бөлектену.
Купер мен Маршалл кәсіби стресс көздерін зерттей отырып, оны мынадай
топтарға бөліп қарастырған:
1. Еңбек іс-әрекетіне қарай кәсіби стрестің туындауы:
Жұмыс жүктемесінің аздығы немесе шамадан тыс жүктелуі. Жұмыстың шамадан
тыс жүктелуі адам алдында сол жүктемені уақытында орындап үлгерем бе деген
мәселелі сұрақты туындатады. Осыдан абыржу, фрустрация, сенімсіздік сезімі
туындайды. Алайда, жұмыс көлемінің аздығы да осындай сезімдерді туғызады.
Өзінің мүмкіндігіне сай жұмысқа ие болмаған жұмысшы ұйымның әлеуметтік
құрылымында алатын орны мен өзіндік құндылығының төмендігін сезініп,
фрустрацияға ұшырап, өзіне деген бағасы төмендейді;
Жұмыс жағдайының физикалық қамтылмауы, мәселен: жұмыс орнындағы
температуралық және жарықтылық мәселесі, қатты шудың болуы;
Уақыт дефициті (әрқашан жұмысын уақытында жасауға үлгермей қалуы);
Өзіндік шешім қабылдаудың қажеттілігі.
2. Жұмысшының ұйымдағы рөліне байланысты стрестік факторы:
• Рөлдік белгісіздік, мысалы: кәсіби міндеттері жөнінде ақпараттың
аздығы және соған сай әріптестері мен басшылықтан не күтерін білмеуі.
Жұмысшылар басшылықтың артқан үміті туралы ойын нақты білуі қажет, яғни
не істеуге тиісті, қалай істеуі қажет және ол жұмыс қалай бағаланады;
• Рөлдік конфликт, субъектінің өзінің жасағысы келмейтін немесе жасауға
тиісті емес әрекетпен айналысқанда туындайды. Рөлдер конфликтісі,
сонымен қатар, бірлік принципінің бұзылуына байланысты да болады, ол
иерархиядағы екі басшының жұмысшыға қарама-қарсы бұйрық беруінен
туындайды;
• Басқа адамдар үшін немесе қандай да бір зат үшін (өнеркәсіп құралдары,
бюджет, т.с.с.) жауапкершілік. Адамдар үшін жауапкершіліктің болуы
стрессогенді екенін ескертіп кетуге болады;
• Өте төмен жауапкершілік, жұмысқа немқұрайлылықпен қарау; ұйымдағы
шешім қабылдауға аз мөлшерде қатыстылығы.
3. Жұмыстағы өзарақатынастармен байланысты стрестік фактор: басшымен,
бағынушылармен, әріптестерімен өзарақатынастан туындайды. Мұнда адамдармен
байланысқа бағытталған басшыларға қарағанда ғылыми және техникалық
бағыттағы басшылардың басқа адамдармен қарым-қатынасы төменірек болатынын
ескеру керек; осы факторға өкілеттілікті бөліп беру қиындығы да жатады,
мәселен: бағынушының басшының бұйрығын орындауға қарсы келуі.

4. Іскерлік мансапқа байланысты стрестік факторлар:
• 2 негізгі стрессогенді факторлармен – кәсіби сәтсіздік және соған
байланысты ерте жұмыстан босатылудан қорқу;
• Сәйкессіздік статусы, өте тез немесе жай қозғалу, өз мансабының
шегіне жету себебінен фрустрациялану;
• Кепілді жұмысының болмауы (әрқашан қандай да бір өзгерісті күту,
тұрақсыздық);
• Өзіндік ұмтылыс деңгейінің жеткен кәсіби статусымен, дәрежесімен
сәйкес келмеуі.
5. Ұйымның құрылымдық және психологиялық жағдайымен байланысты стрестік
факторлар:
Тиімсіз кеңес беру (маңызды сұрақтар бойынша өз уақытында мамандандырылған
көмекті алу мүмкінсіздігі);
Мінез-құлықтың еркіндігіне шек қойылу, т.б.
6. Ұйымнан тыс стресс көздері:
Жұмысшының жанұялық өмірде пайда болатын негізгі мәселелері: уақытын
тиімді бөлу (жанұясы мен жұмыстың ортасында жүру, басынан жанұялық
дағдарыстарды кешіру);
Психометриялық белгілерінің айырмашылығы: интерналдарға қарағанда
экстерналдар әртүрлі жағдайларға бейім келеді; ригидтілер жоғарыдан,
басшылықтан келген күтпеген жағдайларға көп мән береді, қозғалғыш адамдар
көбінесе жұмыспен шамадан тыс қамтылады; тыныш, бірқалыпты адамдарға
қарағанда жетістікке ұмтылатын адамдар үлкен тәуелсіздік пен жұмысқа
ынталылықты көрсетеді [35; 44; 45.].
Ұйымның дамуы үшін қызмет ететін менеджерлердің жұмысшының
психологиялық жағдайының, көңіл-күйінің жұмыс өнімділігіне тікелей әсер
ететінін ескере отырып, стресс тудыратын осындай бірқатар факторлардың
жұмыс бабында кездеспеуін не сирек көрінуін қадағаланғаны жөн.
Кәсіби стрестің пайда болу көздері мен туындайтын факторларын ескере
отырып, Н.В. Самоукина кәсіби стрестің негізгі түрлерін бөліп көрсеткен:
1. Ақпараттық стресс уақыттың қатаң қадағалану және жоғары деңгейлі
жауапкершілікті тапсырманың жүктелуімен байланысты. Көбінесе ақпараттық
стресс жағдайдың анықсыздығынан (жағдай туралы ақпараттың аздығынан) және
ақпарат параметрлерінің тез ауысуынан туындайды;
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.