Психологияда стресті зерттеу және студенттердің түрлі өмір жағдайларында кездесетін стрестік күйлер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ СТРЕСС ТУРАЛЫ ЖӘНЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨМІРІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН СТРЕСТІК КҮЙЛЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазіргі психологиядағы стресс туралы жалпы түсінік, зерттеулер, теориялар және модельдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.2 Студенттік шақтың әлеуметтік.психологиялық ерекшеліктері және студенттердің жоғары оқу орнына бейімделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
1.3. Жоғары оқу орнындағы студенттердің өмірінде кездесетік стрестік күйлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
II ТАРАУ. ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА СТУДЕНТТЕРДІҢ СТРЕСКЕ ҰШЫРАУ СЕБЕПТЕРІН ТӘЖІРИБИЕЛІК ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕЛУІ
2.1. Студенттердің стреске ұшырау себептерін анықтауға арналған әдістемелерді пайдаланудың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ СТРЕСС ТУРАЛЫ ЖӘНЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨМІРІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН СТРЕСТІК КҮЙЛЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазіргі психологиядағы стресс туралы жалпы түсінік, зерттеулер, теориялар және модельдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.2 Студенттік шақтың әлеуметтік.психологиялық ерекшеліктері және студенттердің жоғары оқу орнына бейімделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
1.3. Жоғары оқу орнындағы студенттердің өмірінде кездесетік стрестік күйлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
II ТАРАУ. ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА СТУДЕНТТЕРДІҢ СТРЕСКЕ ҰШЫРАУ СЕБЕПТЕРІН ТӘЖІРИБИЕЛІК ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕЛУІ
2.1. Студенттердің стреске ұшырау себептерін анықтауға арналған әдістемелерді пайдаланудың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Психология және педагогика магистратурасы
Психология және педагогика кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Психологияда стресті зерттеу және студенттердің түрлі өмір жағдайларында
кездесетін стрестік күйлер
Орындаған: Қуанжанова Құндыз Түгелбайқызы
Ғылыми жетекші: Жукенова Гүлпара Балтабайқызы
психология және
педагогика кафедрасының
доценті, п.ғ.к
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, п. пс.ғ.д., профессор
Калюжный Анатолий Афанасьевич
Ақтөбе, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ СТРЕСС ТУРАЛЫ ЖӘНЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨМІРІНДЕ
КЕЗДЕСЕТІН СТРЕСТІК КҮЙЛЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазіргі психологиядағы стресс туралы жалпы түсінік, зерттеулер,
теориялар және модельдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 9
1.2 Студенттік шақтың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері және
студенттердің жоғары оқу орнына
бейімделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 28
1.3. Жоғары оқу орнындағы студенттердің өмірінде кездесетік стрестік
күйлер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
II ТАРАУ. ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА СТУДЕНТТЕРДІҢ СТРЕСКЕ ҰШЫРАУ СЕБЕПТЕРІН
ТӘЖІРИБИЕЛІК ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕЛУІ
2.1. Студенттердің стреске ұшырау себептерін анықтауға арналған
әдістемелерді пайдаланудың мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
2.2. Студенттердің стреске ұшырауын анықтау үшін жүргізілген тәжірибелік
жұмыстардың қорытындысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 60
2.3. Студенттердің стрестен шығу үшін жүргізілген жұмыстардың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 88
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
КІРІСПЕ
Өзектілігі
Елбасымыз айтқандай, білім беру – біздің дамуымыздың негізгі факторы.
Білімді, сауатты халық – XXI ғасырдың адамзат тарихындағы дамудың негізгі
қозғаушы күші. Қазір талантты, өз-өзіне сенімді, өз алдына мақсат қойған
және осы мақсатты жүзеге асыра алатын ерік-жігерлі адамдардың ғасыры. Біз
жаңа ғасырдың талаптарына тез бейімделіп, қатаң бәсекелестікке дайын
болуымыз керек. Жастар – жаңа идеяларға толы, болашақты ойлайтын ұрпақ -
деп қазіргі студент жастарымыздың болашағынан үміт артуда [1].
Болашақ маманның оқу әрекетіне алғаш күндерінен-ақ сәтті
қабылдануының алғышарты, кәсіби-білікті, тұғырлы азамат ретінде қалыптасуы,
жеке тұлғалық дамуы, жоғары оқу орнындағы оқу процесінің алғашқы
кезеңдеріне бейімделуімен байланысты. Оның күрделігі мынада, яғни,
студентте жеке тұлғалық құндылық-танымдық бағдар қайта құрылады, танымдық
әрекеттің жаңа тәсілдері игеріледі, тұлға аралық байланыстар және қарым-
қатынастардың жаңа түрлерімен формалары қалыптасады. Студенттегі бейімделу
процесі неғұрлым тиімді жүрсе, психологиялық комфорт, жоғары курстарда оқу
мотивациясы, оқу әрекетінің мазмұны және бағыты соғұрлым тиімді болмақ.
Жоғары оқу орнында оқу студенттердің белсенді бейімделуімен шартталған.
Жоғары оқу орнындағы білім беру процесінің оқудағы бейімделу ерекшеліктерін
қарастырған ғалымдар: И.А.Зимняя, В.Я.Ляудис, С.Л.Смирнов, В.А.Якунин т.б
[2, 3, 4].
Қазіргі таңдағы соңғы зерттеулер көрсеткендей, студент кез-келген
жоғары оқу орнына түсу барысында, жоғары мектепке сәйкес жаңа спецификалық
факторлар кешеніне бейімделуі керек. Оған қоса, соңғы жылдардағы оқу іс-
әрекетінің мазмұны, талаптарының өзгергені соншалық, бейімделу механизмдері
барлық қиыншылықтарына төтеп бере алмауда. Ал, ол өз кезегінде бейімделу
процесінің әлсіреп нәтижесінде тоқтап, стрестік түрлі салдарға әкелетіні
әбден анық [3, 5, 6, 7].
Стресс мәселесі ХХ ғасырдың психологиядағы, физиологиядағы,
медицинадағы, өндірістік сферада өріс алған ең ауқымды мәселелердің бірі.
Мұның бәрі қазіргі адамзаттың студенттік, кәсіби, жеке өмірінде жиі
туындайтын қиын жағдайлармен тікелей байланысты, яғни тұлға өзінде
қалыптасқан энергиясын (стрестің физиологиялық механизмінен туындаған)
толыққанды іске асыра алмай, содан бұл энергия жеке тұлғаның өзіне кері
әсерін тигізеді, бұл адамда дистресс механизмінің қалыптасуына итермелейді.
Стрестің және дистрестің қалыптасуының ғылыми теориясына келсек, бұл
ұғымдарды алғаш енгізген канадалық физиолог Г.Селье (1936 жыл)
Бүкіл ауру стрестен! деген стрестің универсалды формуласын ұсынған.
Ол: стресс - өмірдің тек жағымсыз жағдайы емес, ол қандай да болсын
жағдайға ағзаның стереотиптік, филогенетикалық қорғаныштық, бейімделушілік
реакциясы - деген [8, 9].
Ғылым мен техниканың дамуы, оқу кезеңінде студенттердің игеруіне
әкелетін ақпараттар көлемінің өсуінен тұрады. Білікті мамандарды дайындау
ең алдымен оқыту технологияларды, оқыту бағдарламалар мен ғылыми-
әдіснамалық қорларды жетілдірумен жүзеге асатыны белгілі. Бірақ, осындай
міндеттерді сәтті шешу, студентті кәсіби дамыту үшін, оқу жоспарын
игеруіне жағдай жасауға байланысты міндеттерді орындауға байланысты.
[10, 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18].
Денсаулықтың психикалық және физикалық қорларының таусылуы,
мазасызданудың жоғары деңгейі, қорқыныш - мұның барлығы студенттерде
стрестік жағдайды тудырмасына ешкім кепіл бере алмайды. Әдебиеттердегі
мәліметтерге сүйенсек, стрестін екі түрі бар, қандай жағдай болмасын,
ағзаның бейімделіп, жұмылдандырылуына әкелетін жағымды жағын эустресс
(студенттерді ниеттендіреді), ал психологиялық ауыртпалық, қайғы,
бақытсыздық, әлсіздікке әкелетін түрін дистресс (студенттерде мазасыздық,
депрессия секілді күйлермен шартталған ) деп көрсеткен [ 19, 20, 21, 22].
Бүгінгі таңда әлемдік психология ғылымы мен практикада стресс мәселесін
зерттеуге деген қызығушылықтың жоғарылағанын байқауға болады.
Стрестің эмоционалды, мінез-құлықтық деңгейлерінде өткізілген
әдебиеттерге теоретикалық-тәжірибиелік зерттеулерге арналған жұмыстарды Л.
А. Китаева-Смык, М. А. Новиков, Э. Л. Носенко, В. М. Снетков,
Ю. Л. Ханин еңбектерінен көруге болады [23, 24, 25, 26].
Стрестің әлеуметтік-психологиялық мәселесін түрлі феномендерін
зерттеп, доминант стрессорларға негіздеген В. А. Бодров, В. А. Ганзен,
Л. С. Кондратьева ғалымдарының жұмыстарында дамыды [23, 24].
Стресті зерттеуде П. К. Анохин, Г. Н. Кассиль, Т. А. Немчин және
К. В. Судаков еңбектері оның кешенді талдау барысында
физиологиялық, психологиялық, психифизиологиялық және әлеуметтік-
психологиялық деңгейлеріне бөліп қарастыруды ұсынса [23, 24, 27],
Р.Лазарус психологиялық стрестің когнитивті теориясының негізін қалаушысы
[23, 24, 29, 30].
В.А.Бодровтың стреске арналған жұмыстары келесідей моделдер мен
теориялар негізінде көрініс тапты: генетикалық – конституционалды теория,
стресске алдын ала қарсы тұру моделі, З.Фрейдтің теориясына негізделген
психодинамикалық модель, стресстің пәнаралық моделі, конфликт теориясы,
стрестің әлеуметтік – психологиялық стимулдарға негізделген
мінез – құлықтық моделі, стресстің жүйелік моделі, стресстің
интегративті моделі [4, 6]. Стресті мазасызданумен байланыстырған ғалымдар:
К.Г.Юнг, Ч.Д.Спилбергер, Березин, Х.Басовитс т.б [23, 24, 31, 32].
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде студенттер арасында стрестік
күйлердің жоғарылағанын байқауға болады. Жоғары оқу мекемелеріндегі білім
алу шарттары іс-әрекеттің спецификалық түрлеріне жатқығуға болады, яғни,
физикалық және психикалық ауыртпаушылықтардың көп болуы, уақыттын
жетіспеушілігі, аз уақыт ішінде көп көлемді ақпараттарды игеру с.с
[17, 18, 20, 21, 33].
Соңғы мәліметтер бойынша, қазіргі кездегі жоғары мектеп жүйесіндегі
өзгерістер жағдайы стрестің көп тараған және негізгі көздері ретінде
саналуды [10, 14, 17, 21, 32].
Студент – мектептен кейін бірден немесе араға бірнеше жыл салып
келген бозбала мен бойжеткендер. Студенттік шақ - өмір ағымының өзгеруі,
бағалау жүйесі, пәндердің көбеюі, сессиялық кезеңдер, қаражат мәселесі,
достық қарым-қатынас, махаббат және сексуалдық өмір, қызғаншақтық,
ұялшақтық және қарым-қатынастың үзілуі секілді стрессорлардан тұратыны
анықталған [20, 32, 34].
Үздіксіз стресс – студент өмірінің серігі деген қағиданы растайтын
көптеген зерттеулер бар. Студенттерді зерттей келе, Таубес және Коэн
олардың стреске шалдығуы өтпелі кезеңдегі жасаралық проблемаларды шешумен
байланысты дейді. Студенттік өмір студенттік қоғамдастықпен, түрлі көңілді
шаралармен ассоцияланады. Көп студенттер үшін ол қайғысыз, көңілді күндер
болып есептелінеді Басқалар үшін ол бар болғаны бейімделуді қажет ететін
кезекті өмірдің өзгерісі [20].
Осы құбылыстарды талдау әртүрлі қоғамдық практика аймағындағы оқу
әрекетінің тиіміділігі үшін, әсіресе студенттердің кәсіби тұрақтану
процесінде үлкен мәнге ие. Бүгінгі қоғам талабына сай студенттердің түрлі
өмір әрекеттерінде кездесетін стрестік күйлердің негізінде стресс, стрестік
күйлер, бейімделу мәселесін теориялық тұрғыдан шешу қажеттілігімен, жоғары
оқу орны тәжірибиесінің өз дәрежесінде болмауы арасында қайшылық орын альп
отырғандығына көз жеткіздік. Демек, біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты
аталған қайшылықтың шешімін табудың психологиялық, педагогикалық шарттарын
анықтау болып саналады.
Сонымен, енді жоғары оқу орнының табалдырығын аттаған студенттер
өміріндегі өзгерістер кезінде кездесетін стрестің түрлерін зерттеу және
оның көріну ерекшелігін көрсететін себептерін анықтау ғылыми жағынан да,
практикалық жағынан да үлкен мәнге ие болғандықтан біздің жұмысымыздың
зерттеу өзектілігіне айналды.
Зерттеудің мақсаты: жоғары оқу орнындағы студенттердің өмірінде
кездесетін стрестік күйлерді теориялық тұрғыдан негіздеу және оны практика
жүзінде дәлелдеу.
Зертеудің міндеттері:
1. Психология ғылымы мен практикасындағы стресс және стрестік күйлердің
теоретикалық маңызын көрсету.
2. Студенттердің жоғары оқу орнына бейімделуіндегі қиыншылықтардың
ерекшеліктерін сипаттау және талдау.
3. Студент өмірінде кездесетін стрестік жағдайларды анықтау.
4. Студенттердің өмірінде орын алып жатқан стрестік жағдайларды анықтауға
арналған әдістемелерді ұйымдастырып, жүргізілген тәжірибелік жұмыстардың
қорытындысын шығару.
Зерттеу жұмысының объектісі: болашақ мамандардың кәсіби шыңдалу
процесі.
Зерттеу жұмысының пәні: стресс және студенттердің түрлі өмірлік
жағдайларындағы стрестік күйлер.
Зерттеу жұмысының болжамы: Егер де жоғары оқу орнында студенттерге
арнайы бейімделу шаралары, стресті төмендететін жаттығулар жүргізілсе, онда
студенттердің стреске шалдығу мүмкіндігі азайып, стреске тұрақтылық
қабілеті жоғарылайтын еді.
Зерттеудің жетекші идеясы: жоғары оқу орнында кездесетін стрестік
күйлерді алдын алуға бағдарлау, студенттердің кәсіби, тұлғалық дамуына
негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: стресс және оның
дамуы, бейімделу ерекшеліктері, студенттік шақ тұжырымдамаларын анықтайтын
философиялық, психологиялық теориялар, студент өмірінде кездесетін түрлі
стрестік күйлерді анықтайтын ғылыми тұжырымдар.
Зерттеу барысында біз алға қойған міндеттерді шешу барысында бір-бірін
толықтыратын зерттеу әдістер кешенін қолдандық: сауалнама, модельдеу,
тестілеу, әңгімелесу, бақылау, салыстырмалы талдау, констатациялық және
қалыптастырушы эксперимент жүргізу, нәтижелерін статистикалық өңдеу,
қорыту.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теоретикалық маңыздылығы:
1. Стресс туралы ғылыми-теориялық мәліметтер жинақталды және стрестік
күйлердің ерекшеліктері көрсетілді.
2. Студенттердің жоғары оқу орнына бейімделуіндегі қиыншылықтардың
ерекшеліктері сипатталып, жан-жақты талданылды.
3. Студент өмірінде кездесетін стрестік жағдайлар анықталды.
4. Студенттердің өмірінде орын алып жатқан стрестік жағдайларды анықтауға
арналған әдістемелерді ұйымдастырып, жүргізілген тәжірибелік жұмыстардың
қорытындысы шығарылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Берілген мәселеге сәйкес ғылыми психодиагностикалық әдістемелер кешені
құрастырылып, оларды жүргізу және математикалық-статистикалық өңдеу арқылы
зерттеу объектісінің адекватты табиғаты сипатталды.
Студенттердің жоғары мектепке түсу барысындағы студент өмірінде
кездесетін стрестік жағдайларды зерттеу үшін дайындалған диагностикалық
және түзету әдістемелік кешендерін, әдістемелік ұсыныстарды психологиялық
машықтың аналогиялық жағдайларын зерттеу кезінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Жоғары оқу орнындағы өмір жоғары стрессогенділігімен
ерекшеленеді, себебі өмірдің күрт өзгерісіне бейімделу қажет.
2. Енді жоғары мектеп табалдырығын аттаған кешегі оқушылар мен
бүгінгі студенттер оқудың басында бейімделу кезеңінен өтеді.
3. Студенттердің түрлі өмір жағдайларындағы стрестік күйлер, олардың
ерекшеліктері және көріну белгілері.
4. Студенттерге стрестен шығу үшін жүргізілетін жұмыстардың ғылыми-
әдістемелік тиімділігі.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі қорытындылардың
әдіснамалық және теориялық қағидалар арқылы дәлелденуімен, зерттеудің
ғылыми теориялар мазмұнына сай болуымен, кешенді әдіс-тәсілдердің
пайдалануымен, зерттеу нәтижелерін тәжірибиелік-эксперимент арқылы тексеру
және практикаға ендірумен қамтамассыз етілді.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
1-кезең (2009 ж., қыркүйек – 2009 ж., қаңтар) зерттеу мәселесі бойынша
материалдар жинақталып, философиялық, педагогикалық, психологиялық
еңбектерге талдау жасалынды. Жұмыстың ғылыми аппараты анықталып,
эксперименталды ұйымдастыру әдістемесі жасалды.
2-кезең (2010 ж., қаңтар – 2010 ж., мамыр) зерттеудің теоретикалық
концепциясы негізделіп, теориялық модель қалыптастырылды.
3-кезең (2010 ж., қыркүйек – 2011 ж., наурыз) психологиялық-
педагогикалық диагностика және түзету жұмыстары бойынша арнайы әдістемелер
кешені мен бағдарламасы өткізілді.
4-кезең (2011, наурыз – 2011, мамыр) тәжірибелік жұмыстың нәтижелері
жүйеленіп, қорытынды жасалды. Жұмыстың әдістемелік тиімділігі тексеріліп,
нәтижелері диссертацияның мазмұнына еңгізіліп, тиісті тұжырымдар жасалып,
ұсыныстар берілді.
Зерттеуді сынақтан өткізу және тәжірибеге ендіру:
Зерттеу жұмысының мазмұны халықаралық және республикалық,
университетішілік ғылыми-тәжірибелік конференцияларда мақала мен баяндама
түрінде жарық көріп отырды. Олар: Білім берудің әлеуметтік психологиялық
мәселелері атты халықаралық конференция (Саратов, 2010) Ақтөбе қаласы
жастарының өзекті мәселелері атты қалалық ғылыми практикалық конференция
(Ақтөбе, 2011), Психологическая сущность и особенности стресса как
аффективного состояния человека (Ақтөбе, 2009), Студенттердің жоғары оқу
орнына әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселелеріндегі қиыншылықтар
(Алматы, 2009), Стресс және студент өмірінде кездесетін стрестік жағдайлар
(Астана, 2010)
Зерттеу базасы: тәжірибиелік эксперименталды жұмыс Қ.Жұбанов атындағы
Ақтөбе Мемлекеттік Университеті, тарих-филология факультеті, психология
және педагогика мамандығының 1-ші және 4-ші курс студенттері.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 18 кесте және 9 суреттен,
қосымшадан тұрады.
Магистрлік диссертацияның кіріспесіне – тақырыптың өзектілігі, мақсат-
міндеттері, объектісі, пәні, болжамы, зерттеудің ғылыми жаңалығы және
теоретикалық маңыздылығы, практикалық маңыздылығы, зерттеудің негізгі
кезеңдері зерделенеді.
I -тарауда стресс мәселесіне ғылыми-теориялық сипаттама беріліп, жалпы
психологиядағы стрестің зерттелу жағдайы, зерттелу бағыттары туралы ғылыми-
теориялық талдау жасалынды. Жоғары оқу орнындағы студенттердің оқу орнына
бейімделу ерекшеліктері, алғашқы оқу айларындағы стрестің туындауына
ғылыми-теориялық негіздемелермен толықтырылды, студент өмірінде кездесетін
стрестік жағдайлар анықталды.
II-тарауда студенттердің жоғары оқу жағдайларымен қанағаттануы,
стреске тұрақтылық қабілеті, оқу стресінің көздерін анықтайтын тәжірибелік
зерттеуді ұйымдастыру және оның әдістемелік негізделуі сипатталады. Арнайы
өткізілген шаралардан кейін II-лік диагностикалық зерттеу жұмысы
ұйымдастырылып, нәтижелері салыстырылды. Студенттердің стреске ұшырау
себептерін анықтауға арналған әдістемелер бейнеленіп, тәжірибелік
жұмыстардың қорытындысы көрсетіледі.
Қорытындыда теориялық және практикалық ізденістерден шығатын тұжырымдар
көрсетіліп, ұсыныстар беріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 93 отандық және шетелдік әдебиетер,
мақалалар мен авторефераттардан тұрады.
Қосымшада жүргізілген әдістемелер мен тәжірибелік қорытындының
көрсеткіштері бейнеленеді.
I ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ СТРЕСС ТУРАЛЫ ЖӘНЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨМІРІНДЕ
КЕЗДЕСЕТІН СТРЕСТІК КҮЙЛЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазіргі психологиядағы стресс туралы жалпы түсінік, зерттеулер,
теориялар және модельдер
Стресс түсінігін көптеген пән кешендерінің атап өтсек, биология,
медицина, физиология және басқару ғылымдары, демография тіпті
политологияның зерттеу пәніне айналған ғылыми базалық категорияға жатқызуға
болады [34].
Стресс концепциясы адамның мінез-құлығына, жанына және тәніне
байланысты Сол себепті ол тек жаратылыстану ғылымдары емес, сонымен қатар,
әлеуметтану, демография, политологияның салаларында мойындалды.
Стресс термині бастапқыда техникададан шыққан, бұл сөз сыртқы
күшті анықтауға, физикалық объектпен қатар жүретін және оның мазасыздануына
әкелетін, яғни, объект құрылымының уақытша немесе үнемі өзгеруін
түсіндіруде қолданылды. Физиология, психология және медицинада бұл термин
түрлі экстремалды әсерлерге жауап беру кезіндегі адамның күйін анықтау
мақсатымен еңгізілді [22, 23]. Ең алғаш стресс түсінігі физиологияда кез-
келген жағымсыз әсерлерге (Г.Селье) жауап беру кезіндегі организмнің өзіне
тән емес реакциясын анықтау негізінде пайда болды. Кейін, индивидтің
экстремалды жағдай кезіндегі физиологиялық, биохимиялық, психологиялық,
мінез-құлық деңгейіндегі күйді сүреттеу үшін қолданыла бастады
[24, 35, 36, 37, 38].
Қазіргі ғылыми әдебиеттерде стресс термині кемінде үш мағынасында
түсіндіріліп отыр. Біріншіден, стресс, адамның мазасыздығы мен қозуына
әкелетін сыртқы стимулдар мен жағдайлар деп анықталады. Бұл мағынада көбіне
стрессор, стресс-фактор терминдері қолданылады. Екіншіден, стресті
субъективті реакцияға жатқызуға болады, бұл мағынасында ол мазасыздану мен
қозудың ішкі психикалық күйін бейнелейді: бұл күйлер эмоция, адамның өзінде
болып жатқан жеңу процесі мен қорғаныс реакциясы болып интерпритациялануда.
Мұндай процестер қызмет ету жүйелерінің қарқынды дамуына, сонымен қатар,
психикалық мазасызданудың пайда болуына түрткі болуы мүмкін. Соңғысы,
стресс алға қойған талапқа және залалды әсерлерге организмнің физикалық
реакциясы ретінде көрінеді
[22, 23, 24, 39, 40]. Сонымен қатар өмірдің кеңістік көріністерінің
көлемділігі және стрестің көрінуіне байланысты адамның индивидуалды
ерекшеліктері, жағдайлары бұл түсініктің көпжоспарлы болуынан оны толық
түсіндіре алмауы жатыр. Г.Селье айтқандай стресс салыстырмалы теория
секілді түрлі пікірлердің араласуынан яғни, мәселені жақсы біле отырып және
сол уақытта оның жеткіліксіз түсіндірілуімен азап шегіп жатқан ғылыми
концепция болып отыр [22, 23].
Стресс (stress – қысым деген мағынаны береді) термині ағылшын
тілінен аударылған түрлі экстремалды әсерлерге организмнің жауап беру
реакциясы
[ 35, 41, 42, 43].
Қазіргі біздің кең таралған аффективті күйлеріміздің бірі стресс. Ол
адамның эмоционалды сферасына шамадан тыс ұзақ уақыт психологиялық қысымның
әсер етуімен түсіндіріледі. Стресс адамның әрекетін және оның мінез-
қылығының қалыпты жүруін бұзады [31, 44].
Стресс концепциясының қалыптасуы өзін түсіндіретін бір-бірінен
ажыратылатын және бірін-бірі толықтырып әрі қарай дамытатын оның теориясы
мен моделдерінде көрініс тапты.
Стресті қарапайым алғанда, тірі организмнің қоршаған ортаға табиғи
бейімделуі деп қарастыруға болады. Бұл ұғым физиологияда XX ғасырдың 30
жылдары бір жақты биологиялық ұғым шеңберінен шығып, ғылымда және
күнделікті өмір практикасында кең қолданысқа ие болды. “Стресс” сөзінің
көмігімен біз әдетте, өзіміздің қателіктерімізді немес қиыншылық кездегі
адекватсыз қылықтарымызды, күрделі эмоционалды реакцияларымызды, сонымен
қатар әлсіреу, шаршау тіпті, ауруды сезінуде пайда болатын күйлерімізді
түсіндіреміз. Бір таңқаларлығы, осындай қысқа термин қазіргі стрессті
зерттеушілердің назарын аудартқан үш негізгі аспектіде бейнеленеді: (1)
стресс адамның мінез-қылығын өзгеруіне және қосымша күшті талап ететін
жағдай немесе оған сай келетін қауіп-қатер факторы ретінде; (2) стресс,
тұтас спецификалық физиологиялық және психологиялық көріністі қосатын күй
ретінде; (3) стресс, адамның денсаулығын және жұмысқа қабілетін бұзатын
қатты қайғырулардың жағымсыз кейінге қалдырылған салдары [22, 23]. Бірақ,
әрине мұндай түсініктердің көптілігі оның артында не тұрғаның көруге
кедергі етеді.
Стресс концепцияларының алғашқы зерттеушілерді бірі франсуз
физиологі К.Бернар. Ол эксперименталды түрде гомеостаз теориясының
негізінде жатқан организмнің сыртқы ортаға тұрақтылығын ұстап тұру
принципін өңдеді. Сыртқы ортаның үнемі өзгерісіне төтеп беру үшін организм
өзгерістердің минималды диапазонына жібере алатын өмірлік маңызды
қызметтердің өтуімен балансталынған режимды сақтап тұру қажет; қалыпты өмір
әрекеттерін жасау үшін біз үнемі дененің температурасын, қан қысымын,
жасушадағы осматикалық қысымды, қанның тұрақтылығын қамтамассыз етуіміз
керек. Организмнің қалыпты бейімделуі және сыртқы әлемнің өзгерісіне
белсенді әрекет етуі үшін табиғат бізді нейрогуморалды барьерлі және бөліну
жүйелерімен қосылған күрделі реттеу механизмдерімен қамтыды [45].
Гомеостаз (гр.homoios – бірдей, stasis – күй, жағдай) теориясын
белгілі американ психофизиологі У.Кеннон жұмысында әрі қарай дамыды. Ол
мінез-қылықтың бейімделудің қалыптасуындағы вегетативті нерв жүйесімен
гормоналды реттеудің шешуші маңызын көрсетті. У.Кеннон алғаш болып тірі
жанның күрделі жағдайға әсер ететін тұтас паттернді анықтайтын
энергетикалық мобилизациясының гуморалды механизмдері мен пайда болатын
эмоционалды реакция арасындағы байланысты ашып көрсетті. Бейімделу
процестердің табиғатының дамуы стресс концепциясының құрылуына түрткі болды
[37, 46].
Дәрігерлердің стресске қызығушылығы Гиппократ (460-377 жыл б.д.д)
уақытынан бастау алғанымен, тек өткен ғасырдың 20 жылдарында ғана У.Кеннон
“психика - дене” тұтас жүйесінің бөлігі екенін ғылыми дәлелдеді. Ол
көптеген стрессорлар – мысалы, өте қатты салқын, ауаның жетіспеушілігі,
нерв жүйсін қоздыратын оқиғалар – эпинефрин мен норэпинефриннің (стресс
гармондары) қарқынды өндірілуіне әкеледі және соның салдарынан стресс пайда
болады деген болжам жасалынды [19].
Стресс мәселесі XX ғасырдағы өзекті мәселелердің бірі. Алғаш стресс
концепциясын канадалық ғалым Г.Селье өңдеді. Ол жоғарыда көрсетілген
канадалық биолог және дәрігер У.Б.Кеннон ұсынған концепциясына, яғни, ол
бойынша тұрақты жағдайды организмнің сақтап тұру қабілетіне негізделді
[24, 47]. 1936 жылы Nature журалында оның атақты Түрлі зақымдайтын
агенттерді тудыратын синдром атты мақаласы жарық көрді. Мақалада түрлі
зақым келтіретін агенттердің әрекетіне организмнің жауап беретін
реакциялары туралы мәліметтер жазылған. Дәстүрлі түрде стресс организмнің
физиологиялық реакциясы деп қарастырылды. Сонымен, Г.Селье бойынша, стресс
дегеніміз - пайда болған қиыншылықты жеңу үшін бейімделу процесінің
жағдаятқа сәйкес жауап беру реакциясы және психикалық немесе физикалық
жарақатты тудыратын әсерлерге организмнің бейімделу-қорғану реакцияларының
жауап беру жиынтығы.
Г.Селье өз теориясында стресті физиологиялық реакцияны физикалық,
химиялық және органикалық факторлар тұрғысынан қарастырды. Теорияның
негізгі мазмұнын төрт көзқараспен түсіндіруге болады:
1. Барлық биологиялық организмдерде ішкі күйін реттейтін немесе өзінің
қызметтік жүйесінің тепе-теңдігін ұстап тұратын туғаннан берілетін
механизмдер бар. Ішкі теп-теңдікті сақтау гомеостаз процесін қамтамассыз
етеді. Ал гомеостазды сақтап тұру организмнің өмірлік маңызды шарты.
2. Стрессорлар, яғни, ішкі тепе-теңдікті бұзатын өте күшті сыртқы
қоздырғыштар. Организм кез-келген стрессорге жауап қайтаруға тырысады
(жағымды, жағымсыз). Бұл реакция қорғаныс-бейімделу болып табылады.
3. Стрестің дамуы және бейімделуі бірнеше кезеңдерден өтеді. Әр
кезеңнін өту уақыты, аралығы организмнің қарсылық көрсету деңгейіне,
стрессордың әсер ету интенсивтілігіне және ұзақтығына байланысты.
4. Организмде стресті алдын алуға және оны бәсеңдетуге арналған
бейімделу қоры шектеулі – оның тым ұзаққа созылуы ауруға немесе өлімге
әкелуі мүмкін [22, 23, 47, 48].
Кеміргіштерге кейін сүтқоректі жануарларға өткізген тәжірибиесінде
Г.Селье кез-келген қоршаған ортаның агрессивті әсеріне физиологиялық
процестердің өту барысына сәйкес үш типті (ең бірінші биохимиялық)
өзгерістердің болатынын айтты. Олар кейін стресс белгілерінің классикалық
триадасы деген атқа ие болды. Біріншіден, бүйрек үсті қабығының ұлғаюы,
катехоламиннің қанға (адреналин, норадреналин және оларды өңдірушілер)
сіңуі, вегетатиканың қарқынды күшеюіне, жүректің тез соғуы, қан, бұлшықет
тамырлары, тыныс алу қызметінің жоғарылауына әкеледі. Мінез-құлыққа
байланысты реакцияларды қарастырсақ, онда қиын жағдайлар кезіндегі кенеттен
пайда болатын әрекеттерге санасыз деңгейде дайындық басталады: қашу,
күресу, қорғану, тығылу т.б.
Стресс белгісінің екінші мінездемесі - асқазан және ішек шырын
тамшыларының бөлінуі. Организм жұмысының қауіпке жауап қайтару кезеңде
шығындалған күш режимінің қайта құрылып, ал қорлардың жинақталу,
тоқтатылуымен түсіндіріледі. Организмге бездердің керекті заттарды бөлінуі
тоқтатылады: көбіне асқазан сөлінің бөлінуі азаяды, өз кезегінде олардың
жарақаттануына әкелетін сөлдердің кебуіне себеп болады. Организмге осындай
қатаң үндеу тастауының екі мағынасын бөліп қарастыруға болады. Бір
жағынан, сыни жағдайлардағы қандай да бір өзіне қажетсіз заттарды
қолданудан қорғану болса, екінші жағынан, жаңа азықты заттарды игеру
(жоғары белсенділік жағдайындағы организмде жоқ, қымбат тұратын құрал)
процестері жүреді.
Триаданы құрайтын үшінші түрі - иммунитетті бірқалыпты ұстап
тұрумен байланысты лимфа жолдарының қысқартылуы. Бірақ, стресстік жағдайдың
пайда болысымен иммунитет бірден төмендейді деп айтуға болмайды. Керісінше,
суреттеліп жатқан белгі қауіпке жауап қайтарудың бірінші кезеңдерінде
иммунды белсенділіктің жоғарылауымен түсіндіріледі: қанның формуласы қанға
лимфоциттердің тез түсуімен және тромбоциттердің түсуі нәтижесінен қан
жасарады. Бірақ, уақыттың өтуіне байланысты бұл қор тез таусылуға мәжбүр
болады [46, 47, 48].
Осылай Г.Селье стресстің организм физиологиясына әсерін түсіндіре
отырып, стресс кез-келген бейімделу процесіне тән екенін дәлелдеді. Көбіне
ол бейімделуді талап ететін әсерлерге реакцияның болуы (үрей және
мобилизация фазасы), максималды тиімді бейімделу (резистенция фазасы) және
сәтсіз жағдайда бейімделу процесінің бұзылуы (бейімделудің үзілуі) секілді
ерекшеліктерімен ажыратылады. Г.Селье ұсынған стресстің динаимкасы жалпы
бейімделу синдромының (ЖБС) үш негізгі фазасынан өтеді. Бірінші фаза – үрей
(А) фазасына сәйкес, организмнің тұрақтылығын жоғарылататын қорғаныс
күштерінің мобилизациясы жүзеге асырылады. Организм үлкен қысымның әсеріне
байланысты қызмет етеді. Бірақ, бұл кезеңде ол терең құрылымды қайта
құрулардың көмегінсіз, қорлардың мобилизациясы мен қызметтердің көмегімен
пайда болған ауыртпаушылыққа қарсы тұра алады.
Стрессорлардың әсерінен организм өзінің қызметін өзгертеді. Стресc
кезінде қарсы төтеп беру қасиет қалыпты қарсы тұру деңгейінен әлде қайда
төмен болып есептелінеді.
Бірінші фазаның аяқталысымен екінші фаза орын алады. Оны резистенция
(қарсылық көрсету) немесе максималды тиімді бейімделу деп атайды. Берілген
кезеңде, организмнің бейімделу қорларының шығындалуы байқалады. Бірінші
фазаның тепе-теңдігінен ауытқыған барлық ерекшеліктер енді жаңа деңгейде
нығаюға бар күшін жұмсайды. Организмнің қоршаған ортаның әсер ету
факторларына әсері сәл айырмашылығын қамтамассыз етіледі. Организм пайда
болған стрессорге қарсылық көрсетеді. Осы кезеңде қарсылық көрсету барынша
күшейе түседі, үрейдің белгілері толығымен жоғалады. Бұл кезеңнің созылуы
туғаннан берілетін организмнің бейімделуге деген қабілетінен және
стрессордың күшіне байланысты.
Егер де стресс ұзақ уақыт бойы немесе әсер етуші стрессорлар қарқынды
әсер етсе үшінші фаза - шарасыз әлсіреу фазасының өтуіне себеп болады.
Қызметтік қорлардың бірінші, екінші фазада таусылуына орай, организм
құрылымында қайта құрулар өтеді, бірақ егер өзгерген қоршаған ортаның
талаптарына қарсы тұру организмнің жоғалтқан энергетикалық қайтып орны
толмас қорлары арқылы жүзеге асса, онда ерте ме, әлде кеш пе, ол
организмнің әлсіреу салдарына әкеледі. Организмнің стресске қарсы тұру
қабілеті төмендейді, үрей реакциясы байқалады: осының салдарынын бейімделу
деңгейін анықтайтын әлсіреудің бой алдыруына әкеледі, ал, егер бейімделу
энергиясының қоры таусылса, бұл кезең организмнің шаршауына және кейде
тіпті, өліміне себеп болады [30, 31, 37, 49].
1960 жылдарда стресті зерттеуге арналған көптеген яғни, стрестік
реакцияны гипофиз бен гипоталамус деңгейдегі органикалық өзгеріске әкелетін
еңбектер жариялана бастады. Ричард Лазарус психикалық қоздырғыштарға
негізделген (психикалық стресс) стрестік раекциямен күйік немесе
салқындау (физиологиялық стресс) секілді терінің ұлпасына тікелей әсер
етудің нәтижесінде пайда болатын реакциялар арасында болатын айырмашылықты
еңгізуді талап етті. Ол тәжірибие түрінде адамдағы қауіп-қатерге
физиологиялық немесе мінез-құлықтық реакциялар өзін-өзі қорғаумен, бағалау
процесінің көмегімен және сыртқы жағдаймен өзара әрекеттесетін жеке тұлға
құрылымымен байланысты екенін айтты.
Бұл бір стимулдар түрлі реакцияны тудырады, яғни, стресті тудыруы
немесе тудырмауы мүмкін дегенді білдіреді. Лазарус бойынша, стимулдың
әсерінің деңгейі ойша шығарылып, қиялдан да пайда болуы мүмкін. Адам өзін-
өзі сендіру арқылы кез-келген (мысалы, өзінің қолын мұзда тұрғанын елестете
алады) эффектке қол жеткізе алады [30].
П.К.Анохин, М.Франкенхойзер, Р.Лазарус және т.б зерттеушілер ұсынған
уақыттың өтуіне байланысты өтетін стресс динамикасына тоқталайық: Бірінші
кезең alarm reaction немесе қауіптену кезеңі деп аталады. Бұл кезең
организмнің стрестік әсермен соқтығысуынан туындайды. Бұл кезеңде реакция
бірден пайда болады және ол жаңа қоршаған ортаның әрекетіне дереу, тез
дайындалумен байланысты. Бірінші кезеңнің өту барысы түсініксіз
болғандықтан табиғатпен берілген ең алдымен өте күшті энергияны
белсендіретін fight or flight - күресу немесе қашу деп аталатын қорғаныс
механизмі жұмысқа қосылады. Өте аз уақытта ағымдағы іс-әрекеттің тоқтап
қалуына байланысты стресс-фактордың тым жоғары интенсивтілігі шокқа әкелуі
мүмкін, әр адамға өзінің жеке тәжірибиесінен белгілі күшті эмоционалды
реакциялармен өтетін нейрогуморалды және вегетативті белсенділік жүреді:
тыныс алуды ұстап қалу, жүректің сыздауы, тамақтың кебуі, қорқыныштан тұрып
қалу секілді біріншілік стрестік реакциялар ашу-ызаға, қызбалыққа,
қобалжуға ұласады. Бұл кезеңде организмге төтеп беретін қорғаныс күштердің
мобилизациясы дереу жоғарылайды. Кейін резистенция немесе стреске тұрақты
қарсылық көрсету кезеңі басталады. Бұл кезеңде адам өзінің әрекетін қалыпты
етуге және осы күйден шығуға мүмкіндік беретін ойлау процестерді, зейін,
есте сақтау қызметтерді белсендіруге энергетикалық мобилизация бар күшін
жұмсайды. Бұл кезең заттық қысым немесе eu–siress деп аталады. Күрделі
жағдайдан шығуға жол табылысымен организм өзінің қалыпты жұмысына көшеді.
Бірақ, көбіне қорлардың жоғары мобилизациясына қарамастан, адамдар
жағдайдан шыға алмай, мінез-құлық бағытын созуға мәжбүр болады. Бұл
жағдайда дистресс пайда болады. Берілген кезеңге мінез-құлықтың мақсатқа
бағытталмайтыны тән: ойламаған қылықтар мен қателіктер жіберу т.б. Дәл осы
уақытта адамдар басқалардың көмегіне жүгінеді, мысалы, телефон шалу, ақыл-
кеңес сұрау т.б [46].
Ал басқа концепциялық бағыттарда стресс фазасының динамикасын
анықтайтын өзге де көзқарастар бар: 1) шок – организм қызметінің шамадан
тыс күйреуі (үрей кезеңі); 2) шокқа қарсы (белсенділік кезеңі); 3) әлсіреу.
Стресстен шығу екінші фазада мүмкін болады, егер де тек, субъект
шиеленісті шешу үшін оптималды тәсіл тапқанда және стрессордың әсерін
жеңгенде. Әлсіреу фазасында астенияның, психологиялық, психосоматикалық
реакциялардың (депрессия, неврастения, тұмау, қауіпті ісіктер) пайда болуы
ықтимал. Стрестік күйден кейіңгі аурулардың себебі (үшінші фаза) соңғы
зерттеулерге сүйенсек, өте көп немесе адекватты емесе бейімделу реакцияға
байланысты екен [14, 18, 24].
Стресті психологиялық және психифизиологиялық тұрғыдан зерттеушілер
ұзақтығына байланысты бейімделу белсенділігінің бірнеше формасын бөлді.
Кейін оларды стрестің субсиндромы деп қарастырылды. Ұзақ уақыт стресс
кезінде оның субсидромдары алмасып, қайталанып немесе бір-біріне қосылуы
мүмкін. Егер, адамға ұзақ уақыт бойы стресс факторлары әсер етсе, оның
субсиндромдары белгіленген тәртіппен бір-бірінен кейін әсер етеді, яғни,
стерстің даму сатысына айналады.
Сонымен, стрестің төрт субсиндромын бөліп көрсетуге болады:
1. Эмоционалды – мінез-құлықтық синдром
2. Вегетативті синдром (қорғаныс вегетативті белсенділіктің субсиндромы)
3. Когнитивті субсиндром (стресс кезінде ойлау белсенділігінің өзгерісі)
4. Әлеуметтік – адамзаттық субсиндром (стресс кезінде қарым-қатынастың
өзгерісі).
Бейімделудің екі мобилизациялық деңгейінің болатынын және бар екенін
көптеген ғалым-зерттеушілер мойындауда. Стресс триадасында орын алатын
стрессогенді факторлардың тоқтамауы өсу қарқындылығына байланысты өзгереді.
Сәйкесінше, ғалымдар стрессті ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді стресс деп
бөлуде.
Қысқа мерзімді стресс- ұзақ мерзімді стресстің жан-жақты көрінісі
ретінде қарастырылып отыр.
Ұзақ уақытты стресті тудыратын стрессорлардың әрекеті стрестің бастапқы
дамуы барысында бейімделу көрінісі нақты сандық бос емес көрсеткіштермен
стрестің бастақы дамуында қажалуы мүмкін. Сол себепті қысқа мерзімді
стресті ұзақ мерзімді стрестің қарқынды даму моделінің бастауы деп
қарастыруға болады. Ұзақ және қысқа мерзімді стрестің сыртқы белгілері әр-
түрлі болғанымен олардың негізінде бір-біріне ұқсас механизмдері жатқан,
бірақ. өзіндік мінез-құлықтың (қарқындылығының әр-түрлілігі) түрлі қызмет
атқаруымен ажыратылады. Ұзақ мерзімді стресс бейімделудің негізінде жатқан
қорлардың тез, қарқынды шығындалуы және соның негізінде тереңде жатқан
қорлардың мобилизациялануы, шығындалуы болып есептеледі [24, 46].
Қазіргі таңда, салыстырмалы алып қарасақ, стрестің дамуының бірінші
кезеңі – бейімделу қорларының мобилизация кезеңі өз деңгейінде толық
зерттелінбеген. Оның негізі қоршаған ортаның адекватты, экстремалды жаңада
пайда болған талабына организмнің жаңа жүйелік қызметінің қалыптасып
болмауымен түсіндіріледі. Стресс дамуының екінші және үшінші кезеңі, яғни,
бейімделу қорларының таусылуы мен үзілу кезеңіне арналған зерттеулер де аз.
Стресс концепциясының ерекшелігіне мінездеме бере отырып, Л.А.Китаев-Смык
Сельенің зерттеу обьектісі-стреске бейімделудің ерекше жауап беруі-
салыстырмалы түсінік деді. Оларды тек осыған сәйкес келетін бейімделудің
көптеген симптомдарынан бөліп қана көруге болады. Стресс-бақыланып жатқан
симптомдардың ішінен тым аса үлкен немесе тым кішкентай шеңберінде жоғалып
кетуімен түсіндіріледі.
К.Лишшак және Э.Эндреци былай деп айтты, яғни, адренокортиктроптық
гармонының секреция деңгейі аффективті құрылымдармен, белсенділіктің
эмоционалды қуатымен анықталады. Эмоционалды қозғыштық гормоналды
бейімделу реакциясын жігерлендіретін бірдер-бір фактор болып табылады.
Гомеостаздық реакция өз кезегінде қашу мен қорғанысқа реакциясымен
ерекшеленетін организмнің мінез-құлықтық реакциясымен түсіндіріледі [50].
Бірақ, мұндай бағытта П.Д.Горизонтов көрсеткендей, стресс концепциясы
физиологиялық емес, ал мінез- құлықтық концепция деп қарастырылу керек [45,
51].
Стресс туралы ғалымдардың психологиялық зерттеулері әсіресе, Г.Сельенің
Америкалық психологтар Ассоциясы алдында сөз сөйлегеннен кейін басталды.
Неліктен стресс концепциясы психология әлемінде кең танымал болды? М.Апплай
және К.Трумбулл айтқандай, ол осы концепция мазмұнының терең
зерттелгендігімен, яғни, өзінің мағынасы бойынша өзіне үрей, конфликт,
эмоционалды дистресс, өзіндік Меннің қаупі, фрустрация т.б түсініктермен
түсіндіріледі. Одан басқа, осы түсініктің биологияда кең қолдану
нәтижесінен ол физиологиямен психология көріністер арасында байланыстың
орнауына шыңайы мүмкіндік берді.
Кейіңгі стресс туралы зерттеулер, А.В.Бодров бойынша ортақ биологиялық,
физиологялық, психологиялық көзқарастарымен бұл күйге адамның қондырғысы,
оның дамуының себебі, реттеу механизмдері және көріністерінің
ерекшеліктерімен шартталған жаңа концепция, теория және модельдердің
қалыптасуына әкелді.
Стресстің негізгі сатылық теориясы мен модельдеріне оның жұмысында
терең қарастырылған келесілерді атап көрсеуге болады.
1. Генетикалық – конституционалды теория, организмнің стреске
қарсы тұру қабілеті болып жатқан жағдайға тәуелсіз, алдын-ала туғаннан
берілген қорғаныс қызметіне тәуелділігімен түсіндіріледі. Берілген саладағы
зерттеулер генетикалық қорымен (генотиппен ) және стреске қарсы тұра
алатын жалпы индивидуалды қабілетті төмендете алатын кейбір физикалық
ерекшеліктер арасындағы байланыстың мәнін ашу болып табылады .
2. Стреске алдын ала қарсы тұру моделі – тұқым қуалау мен сыртқы
қоршаған орта факторларының өзара тиімді байланыстарына негізделген. Ол
алдын ала болжалынған факторлармен қысым, мазасыздану реакциясының дамуына
әкелетін кенеттен пайда болған қатты әсерлердің арасындағы өзара ықпал
етуіне кедергі болмауы мүмкін.
3. З.Фрейдтің теориясына негізделген психодинамикалық модель.
Өзінің теориясында ол қорқыныш, мазасызданудың пайда болу көрінісінің екі
типін түсіндірді : а) қорқыныш дабылы шыңайы сыртқы қауіп – қатерді алдын –
ала сезу реакциясы кезінде пайда болады; б) жарақаттық қорғаныс ішкі,
санасыз әсерлерге сәйкес дамиды. Берілген қорқыныш типтің пайда болуына
сексуалды ниетпен агрессиялық инстинктер мысал бола ала алады. Бұл күйдің
нәтижелік салдарын түсіндіру үшін З.Фрейд " күнделікті өмірдің
психологиясы " деген термин енгізді.
4 .H.G. Wolff моделі, автор осы моделге сәйкес, стрессті
әлеуметтік – психологиялық стимулге физиологиялық реакция деп қарастыра
отырып, аттитюд (өзінің ұстанымы, қарым - қатынасы ) , индивидтің мінез –
құлық мотиві, жағдайдың ерекшелігімен оған көзқарасы секілді реакцияларының
арасындағы байланысты ашты.
5.Стресстің пәнаралық моделі. Авторлар стресс көптеген индивидтерде
мазасыздану, қорқынышты тудыратын немесе олардың кейбіреулеріне
физиологиялық, психологиялық, мінез – құлықтың кейде тіпті психологиялық
реакциялардың салдарына әкелетін, сонымен қатар қызмет етудің жоғары
деңгейіне және оның жаңа мүмкіндіктеріне де әкелуі кезіндегі стимулдың
әсерінен пайда болуы мүмкін деген болжамдар айтуда.
6. Конфликт теориясы. Стрестің бірнеше модельдері қоғамдағы
субъектінің мінез – құлығымен топтың қарым – қатынас процестермен өтетін
мазасыздану күйінің арасындағы өзара байланыспен түсіндірілуде.
Мазасызданудың негізгі себептері қоғам мүшелерінің оның әлеуметтік
нормативтеріне бағыну қажеттілігіне байланысты. Конфликт теориясы
сонымен қатар, стрестің пайда болуына әлеуметтік қарым – қатынастардың
тұрақтылығы, қоғамдағы экономикалық қызметпен игіліктің болуы, басшылық
құрылымдағы тұлға аралық өзара әрекеттер секілді факторлар әсер етеді.
Стресс теориясының негізгі әлеуметтік дамуына әсер ететін эволюциялық
теория, экологиялық теория ( қоғамдағы әлеуметтік рольдердің ерекшелігі
), өмірлік өзгерістер теориясын (жанұяда, жұмыста т.б.) атап өтуге болады.
7. Д.Меканик моделі. Бұл модельдің негізгі элементі – индивидтің
жағдаймен, өзінің сезімдерімен күресетін тәсіл деп қарастырылған
бейімделу механизмі болып табылады, және оның екі көрінісін көрсетуге
болады :
1) жеңу (coning) – жағдаймен күрес,
2) қорғану (defence) – жағдайға байланысты туған сезімдермен күресу.
Жағдайды жеңу "игеру" индивидтің өмірлік міндеттері мен талаптары
алдындағы адекватты шешім қабылдау қабілетімен мінез - құлықтың мақсатқа
бағыттылығымен анықталады.
8. Стресс әлеуметтік – психологиялық стимулдарға мінез – құлықтық
реакция ретінде. Бұл моделге сайкес, стресс дегеніміз организмнің күйі.
Мысалы, экономикалық немесе жанұялық сәтсіздіктер, яғни индивидтің
күнделікті өмірін бұзатын немесе қауіп төндіретін объективті дағдарысқа
үнемі әкелуі міндетті емес.
9. Стресстің жүйелік моделі, бұл модельге сәйкес, стресс өзіндік
реттелу жүйесінің деңгейінде басқару (міну-қылық, бейімделу т.б )
процестерін түсіндіруде бейнеледі және оның тұрақты нормалық маңыздылығымен
ағымдағы күйін жүйелі салыстыру негізінде жүзеге асады.
10. Стресстің интегративті моделі. Бұл модельдің негізгі ерекшелігі
адамнан шешім қабылдауды талап ететін мәселе болып табылады. Мұңдай
мәселені түсіну олар бойынша, күнделікті өмір іс-әрекетіндегі адамға стимул
мен шарттардың одан жоғарылағанда немесе төмендеткенде көрініс береді.
Мәселенің туындауы (оны шешудегі қиыншылықтар) организм қызметінің қалыпты
деңгейінің ауытқуымен өтеді, - ал егер, мәселе шешілмесе қысымдық деңгей
сол күйінде қалады немесе созылмалы түрінде – стресс дамиды. [22, 23].
Стреске түсініктеме бере отырып, көптеген авторлар бойынша, стресс
организмнің ішкі күйімен сыртқы жағдайдың келіспеушілігінің нәтижесінен
туындайтын күй. Т.Хоулмз бойынша, стресс - адамға күрделі, қиын,
шиеленіскен талаптар қоятын стимулды күй [24].
Көптеген әдебиеттерде стресс туралы пікірлер қарама-қайшы бағыт алуда.
Психологиялық сөздікте стресске байланысты бірнеше түсініктерді атап өтуге
болады:
• стимул ретінде: стресс қоршаған ортаны түсіндіру барысында
қарастырылуы мүмкін. (уақыттың шектелуі, жұмыстағы ортаның ұнамсыздығы т.б)
• реакция ретінде: күрделі , қиын жағдайларға жауап беруде пайда
болатын психикалық күй;
• адам мен қоршаған орта арасындағы тепе-теңдіктің болмауы [26].
Р.С.Лазарус бойынша, стресс-стимул да реакция да емес, субьект өзіндік
алдын-ала қауіп сезінетін стимул мен реакция арасындағы өзара әрекет дей
отырып, стресті өзіне қосатын тұтас факторлар (стимул, реакция, қауіпті
когнитивті бағалау, психологиялық қорғаныс механизмдері) етіп қарастыруды
ұсынды. Мэйсон стрессті, стресс сөзінде түрлі қолданылатын түсініктермен
анықтауда.
1. Стимул. Бұл біздің стресске берген анықтамамыз.
2. Реакция. Стресстік реактивтілікке берген анықтама.
3. Барлық фокторлардың өзара әрекет етуі. Лазарустың анықтамасы.
4. Стимул мен реакцияның өзара әрекет етуі.
Бірақ, стресс қысым мен бейімделудің айырмасы деп қарастырылатын
анықтамалар да бар. Яғни, стресс = мазасыздану, қысым – бейімделу [24].
Ал, Дж.Гринберг стресстің төртінші анықтамада көрсетілген ережемен
толық келіседі. Ол бойынша, осы екі компонентсіз стресс пайда болмайды.
Стрессор тек стрестік реактивтілікті қоздыруға ғана қабілетті. Оны түсіну
үшін мынандай жағдайды елестетіп көрейік: екі адам бір мезгілде жұмыссыз
қалды. Біріншісі үшін орны толмас қайғылы жағдай: Жанұямды қалай
асыраймын? Кенеттен ауырып қалсам қалай күн көреміз? Екіншісі бұл жағдайды
қалыпты қабылдайды. Менің жұмыстан қалғаным жаман болды, әйтседе бұл жұмыс
маған ұнамайтын еді. Ол басқа жұмыс іздеуге стимул болды. Енді менде
демалып алуға да уақыт бар. Көріп отырғанымыздай, стрессорда физиологиялық
қозуды белсендіре алу қабілеті бар, бірақ мұндай нәтижеге тек бірінші
адамның ойын жатқызуға болады. Бірінші адам стрессорға тап болып, оны
жағымсыз қабылдауы салдарынан оның физиологиялық күйі өзгерді. Ал,
екінші адам оны физиологиялық қозбайтындай етіп қабылдай отырып,
сәйкесінше, бұл адам стреске ұшыраған жоқ [39].
Кез-келген әдеттегі өмір ағымының өтуін бұзатын кенеттен пайда болған
оқиға стрестің туындауына себеп болуы мүмкін. Сонымен, стрестің пайда
болуына не әсер етеді? Бұл сұраққа жауап беру үшін ең алдымен біз
стрессор деген түсініктің мәнін ашып алғанды жөн көрдік. Стрессор –
күресу немес қашу реакциясына сәйкес әрекеттенуге алып келетін стимул болып
табылады. Эволюцияның (өзін қорғауға қауіп төндіретін) нәтижесінен адамзат
организмінің бейімделуіне әкелетін стрессордың орны ерекше. Өзінің олжасын
іздеп жүрген аш арыстанды көрген бұрыңғы заманның үнгірде тұрған адамы тез
әрекет етіп, шешім қабылдау керектігін түсінді. Жеткілікті түрде күшті,
пысық емес адамдар арыстанның азығына айналды. Осы кездерде күресу немесе
қашу реакциясы қажет болды, ал оның жылдамдығы – адамның өмірін жалғастыруы
үшін маңызды еді.
Қазіргі қоғамда әйел және ер адамдар өздерін жағымды және қорғаныс
сезімдерін сезіне алуы үшін қорғану және күресу реакцияларына жүгінеді.
Үнемі бізге стрестік жағдайлардағы батырлығымен көзге түскен ең күшті
адамдар, олардың жетістіктері туралы ақпараттар келіп тұрады – мысалы, өзге
адамды құтқару үшін бір адамның машинаны көтеруі, т.б.
Осыларға сәйкес, барлық стрессорлардың мысалдары жарақатты және
залалды болдырмас үшін дереу физикалық реакцияның туындауын талап етеді.
Адамдардың кейде тез, дереу шешім қабылдауды қажет етпейтін стрессорлары да
болып жатады. Бұл стрессорлар белгі (символ) түрінде көрінуі мүмкін:
мысалы, дәрежесін жоғалту, өзін-өзі бағалауының төмендеуі. Егер де,
стрессорлар басқа қалаға көшуіне байланысты болса, яғни, сізге кездесетін
адамдармен күресу немесе, керісінше, олармен кездесуден қашу – мұның
барлығы бейімделу әрекетінің тиімсіздігінен туындайды.
Өмірде біз көптеген стрессорларға тап боламыз. Кейбіреулері қоршаған
орта (ыстық, салқындық), ал басқалары психологиялық табиғатының (өзін-өзі
бағалауының төмендеуі, депрессия), әлеуметтік (жұмыссыздық, сүйген адамның
өмірден өтуі), қалғандары – философиялық (уақытты қолдану, өмірдегі алға
қойған мақсаттар) ерекшеліктеріне байланысты. Бірақ, кез-келген жағдайда
Г.Селье белгілегендей, стрессорлардың ерекшеліктеріне қарамастан, организм
барлығына бірдей жауап қайтарады. Стрессор гипофиздің, қалқан, бүйрек үсті
бездерінің сонымен қатар, гипоталамус пен бас миының басқа да аймақтарының
әрекеттерін белсендіреді.
Эволюция процесінің әсерінен біздің организмдеріміз психологиялық
күйдің, іс-әрекеттің жылдамдығының өзгеруіне байланысты стрессорларға жауап
беруге үйренді. Біз символикалық стрессорлармен кездескенде организмімізде
жоғарыда айтылған өзгерістер болғанымен, біз өзіміздің психикамызда
ешқандай өзгерістерді байқамауымыз да мүмкін . Бірақ, біз стрестік өндіріс
(қан қысымының өзгеруі, қандағы холестирин денгейінің, асқазандағы тұзды
қышқылдың көтерілуі) деп аталатын затты өндіреміз. Мұндай затты біз
қолданбаймыз, оның орнына осындай қайғыруларды бетіміздегі күлкімізбен
немесе өкіну, тұнжырау секілді реакциялармен жауап қайтарамыз. Ал, стрестік
реакцияның созылмалы өтуі нәтижесінен біз түрлі ауруларға ұшыраймыз [37,
52].
Қашу немесе қорғану реакциясы кейде стрестік реактивтілік деп те
аталады. Неғұрлым біздің қалыпты нормадан физиологиялық күйіміз ұзақ уақыт
өзгеріп тұрса, соғұрлым стрестік реактивтілік те біз үшін ауыр тиеді.
Осылардың көрсеткіштері - ұзақтығы және деңгейі ішінен созылмалдығы,
негігісі болып табылады.
Стресті басқаруды үйренген адамдар стреске сәйкес жауап қайтарғанымен
қалыпты күйдегі стресті басқара алмайтын адамға қарағанда тез түседі [39,
53].
Сонымен қатар, Г.Селье көрсеткендей, стресс біз ұшыраған жағдайдың
жағымды не жағымсыз жақтарына байланысты емес. Ол бейімделуге немесе қайта
құру қажеттілігінің ерекшелігіне байланысты [31, 41, 48].
Тек он жылдан кейін ғана Г.Селье кейінгі ғылыми түсінікке ие болған,
стресс терминін көпшілік алдында қолдана бастады және стресті эустресс,
дистресс терминдеріне бөлді
Эустресс - қоршаған ортаның әсеріне организмнің позитивті эмоционалды
реакциясы;
Дистресс – қоршаған ортаның талабына негативті мазасызданумен
мінезделетін эмоционалды стрестік күй [24, 37, 43].
Отандық ғалымдар Г.Селье концепциясының жеткілікті түрде өңделмегенін
әділ бағалады. Г.Сельенің негізгі қателігі мынада, яғни, бейімделуге тән
емес механизмдерін ол қандағы бейімделу гормондардың өзгерісімен анықтады.
Организмнің бейімделу процесін реттеуде жетекші ролді жоғарғы жүйке жүйе
атқарады [45].
Стрессорларға байланысты жалпы күйі бойынша физиологиялық және
психикалық механизмдерге тәуелді стрестің түрлерін бөліп көрсетуге болады.
Организмнің физиологиялық механизмдері оның ұшыраған әсеріне жауап
беруін мобилизациялайды. Мұндай раекциялар көбіне күресу немесе қашумен
байланысты, автономды жүйке жүйесі деңгейінде қалыптасады. Cалқын суға
кіргенде терімізге немесе ас ішу кезінде асқазанға қанның келуіне әсер ете
алмайтын секілді олардың көрінісіне де әсер ете алмаймыз. Біздің денеміз
жауап беру қажеттілігін түсініп, біздің бұйрығымызға қарамай жүзеге
асырады. Яғни, мынандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология және педагогика магистратурасы
Психология және педагогика кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Психологияда стресті зерттеу және студенттердің түрлі өмір жағдайларында
кездесетін стрестік күйлер
Орындаған: Қуанжанова Құндыз Түгелбайқызы
Ғылыми жетекші: Жукенова Гүлпара Балтабайқызы
психология және
педагогика кафедрасының
доценті, п.ғ.к
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, п. пс.ғ.д., профессор
Калюжный Анатолий Афанасьевич
Ақтөбе, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ СТРЕСС ТУРАЛЫ ЖӘНЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨМІРІНДЕ
КЕЗДЕСЕТІН СТРЕСТІК КҮЙЛЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазіргі психологиядағы стресс туралы жалпы түсінік, зерттеулер,
теориялар және модельдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 9
1.2 Студенттік шақтың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері және
студенттердің жоғары оқу орнына
бейімделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 28
1.3. Жоғары оқу орнындағы студенттердің өмірінде кездесетік стрестік
күйлер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
II ТАРАУ. ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА СТУДЕНТТЕРДІҢ СТРЕСКЕ ҰШЫРАУ СЕБЕПТЕРІН
ТӘЖІРИБИЕЛІК ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕЛУІ
2.1. Студенттердің стреске ұшырау себептерін анықтауға арналған
әдістемелерді пайдаланудың мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
2.2. Студенттердің стреске ұшырауын анықтау үшін жүргізілген тәжірибелік
жұмыстардың қорытындысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 60
2.3. Студенттердің стрестен шығу үшін жүргізілген жұмыстардың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 88
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
КІРІСПЕ
Өзектілігі
Елбасымыз айтқандай, білім беру – біздің дамуымыздың негізгі факторы.
Білімді, сауатты халық – XXI ғасырдың адамзат тарихындағы дамудың негізгі
қозғаушы күші. Қазір талантты, өз-өзіне сенімді, өз алдына мақсат қойған
және осы мақсатты жүзеге асыра алатын ерік-жігерлі адамдардың ғасыры. Біз
жаңа ғасырдың талаптарына тез бейімделіп, қатаң бәсекелестікке дайын
болуымыз керек. Жастар – жаңа идеяларға толы, болашақты ойлайтын ұрпақ -
деп қазіргі студент жастарымыздың болашағынан үміт артуда [1].
Болашақ маманның оқу әрекетіне алғаш күндерінен-ақ сәтті
қабылдануының алғышарты, кәсіби-білікті, тұғырлы азамат ретінде қалыптасуы,
жеке тұлғалық дамуы, жоғары оқу орнындағы оқу процесінің алғашқы
кезеңдеріне бейімделуімен байланысты. Оның күрделігі мынада, яғни,
студентте жеке тұлғалық құндылық-танымдық бағдар қайта құрылады, танымдық
әрекеттің жаңа тәсілдері игеріледі, тұлға аралық байланыстар және қарым-
қатынастардың жаңа түрлерімен формалары қалыптасады. Студенттегі бейімделу
процесі неғұрлым тиімді жүрсе, психологиялық комфорт, жоғары курстарда оқу
мотивациясы, оқу әрекетінің мазмұны және бағыты соғұрлым тиімді болмақ.
Жоғары оқу орнында оқу студенттердің белсенді бейімделуімен шартталған.
Жоғары оқу орнындағы білім беру процесінің оқудағы бейімделу ерекшеліктерін
қарастырған ғалымдар: И.А.Зимняя, В.Я.Ляудис, С.Л.Смирнов, В.А.Якунин т.б
[2, 3, 4].
Қазіргі таңдағы соңғы зерттеулер көрсеткендей, студент кез-келген
жоғары оқу орнына түсу барысында, жоғары мектепке сәйкес жаңа спецификалық
факторлар кешеніне бейімделуі керек. Оған қоса, соңғы жылдардағы оқу іс-
әрекетінің мазмұны, талаптарының өзгергені соншалық, бейімделу механизмдері
барлық қиыншылықтарына төтеп бере алмауда. Ал, ол өз кезегінде бейімделу
процесінің әлсіреп нәтижесінде тоқтап, стрестік түрлі салдарға әкелетіні
әбден анық [3, 5, 6, 7].
Стресс мәселесі ХХ ғасырдың психологиядағы, физиологиядағы,
медицинадағы, өндірістік сферада өріс алған ең ауқымды мәселелердің бірі.
Мұның бәрі қазіргі адамзаттың студенттік, кәсіби, жеке өмірінде жиі
туындайтын қиын жағдайлармен тікелей байланысты, яғни тұлға өзінде
қалыптасқан энергиясын (стрестің физиологиялық механизмінен туындаған)
толыққанды іске асыра алмай, содан бұл энергия жеке тұлғаның өзіне кері
әсерін тигізеді, бұл адамда дистресс механизмінің қалыптасуына итермелейді.
Стрестің және дистрестің қалыптасуының ғылыми теориясына келсек, бұл
ұғымдарды алғаш енгізген канадалық физиолог Г.Селье (1936 жыл)
Бүкіл ауру стрестен! деген стрестің универсалды формуласын ұсынған.
Ол: стресс - өмірдің тек жағымсыз жағдайы емес, ол қандай да болсын
жағдайға ағзаның стереотиптік, филогенетикалық қорғаныштық, бейімделушілік
реакциясы - деген [8, 9].
Ғылым мен техниканың дамуы, оқу кезеңінде студенттердің игеруіне
әкелетін ақпараттар көлемінің өсуінен тұрады. Білікті мамандарды дайындау
ең алдымен оқыту технологияларды, оқыту бағдарламалар мен ғылыми-
әдіснамалық қорларды жетілдірумен жүзеге асатыны белгілі. Бірақ, осындай
міндеттерді сәтті шешу, студентті кәсіби дамыту үшін, оқу жоспарын
игеруіне жағдай жасауға байланысты міндеттерді орындауға байланысты.
[10, 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18].
Денсаулықтың психикалық және физикалық қорларының таусылуы,
мазасызданудың жоғары деңгейі, қорқыныш - мұның барлығы студенттерде
стрестік жағдайды тудырмасына ешкім кепіл бере алмайды. Әдебиеттердегі
мәліметтерге сүйенсек, стрестін екі түрі бар, қандай жағдай болмасын,
ағзаның бейімделіп, жұмылдандырылуына әкелетін жағымды жағын эустресс
(студенттерді ниеттендіреді), ал психологиялық ауыртпалық, қайғы,
бақытсыздық, әлсіздікке әкелетін түрін дистресс (студенттерде мазасыздық,
депрессия секілді күйлермен шартталған ) деп көрсеткен [ 19, 20, 21, 22].
Бүгінгі таңда әлемдік психология ғылымы мен практикада стресс мәселесін
зерттеуге деген қызығушылықтың жоғарылағанын байқауға болады.
Стрестің эмоционалды, мінез-құлықтық деңгейлерінде өткізілген
әдебиеттерге теоретикалық-тәжірибиелік зерттеулерге арналған жұмыстарды Л.
А. Китаева-Смык, М. А. Новиков, Э. Л. Носенко, В. М. Снетков,
Ю. Л. Ханин еңбектерінен көруге болады [23, 24, 25, 26].
Стрестің әлеуметтік-психологиялық мәселесін түрлі феномендерін
зерттеп, доминант стрессорларға негіздеген В. А. Бодров, В. А. Ганзен,
Л. С. Кондратьева ғалымдарының жұмыстарында дамыды [23, 24].
Стресті зерттеуде П. К. Анохин, Г. Н. Кассиль, Т. А. Немчин және
К. В. Судаков еңбектері оның кешенді талдау барысында
физиологиялық, психологиялық, психифизиологиялық және әлеуметтік-
психологиялық деңгейлеріне бөліп қарастыруды ұсынса [23, 24, 27],
Р.Лазарус психологиялық стрестің когнитивті теориясының негізін қалаушысы
[23, 24, 29, 30].
В.А.Бодровтың стреске арналған жұмыстары келесідей моделдер мен
теориялар негізінде көрініс тапты: генетикалық – конституционалды теория,
стресске алдын ала қарсы тұру моделі, З.Фрейдтің теориясына негізделген
психодинамикалық модель, стресстің пәнаралық моделі, конфликт теориясы,
стрестің әлеуметтік – психологиялық стимулдарға негізделген
мінез – құлықтық моделі, стресстің жүйелік моделі, стресстің
интегративті моделі [4, 6]. Стресті мазасызданумен байланыстырған ғалымдар:
К.Г.Юнг, Ч.Д.Спилбергер, Березин, Х.Басовитс т.б [23, 24, 31, 32].
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде студенттер арасында стрестік
күйлердің жоғарылағанын байқауға болады. Жоғары оқу мекемелеріндегі білім
алу шарттары іс-әрекеттің спецификалық түрлеріне жатқығуға болады, яғни,
физикалық және психикалық ауыртпаушылықтардың көп болуы, уақыттын
жетіспеушілігі, аз уақыт ішінде көп көлемді ақпараттарды игеру с.с
[17, 18, 20, 21, 33].
Соңғы мәліметтер бойынша, қазіргі кездегі жоғары мектеп жүйесіндегі
өзгерістер жағдайы стрестің көп тараған және негізгі көздері ретінде
саналуды [10, 14, 17, 21, 32].
Студент – мектептен кейін бірден немесе араға бірнеше жыл салып
келген бозбала мен бойжеткендер. Студенттік шақ - өмір ағымының өзгеруі,
бағалау жүйесі, пәндердің көбеюі, сессиялық кезеңдер, қаражат мәселесі,
достық қарым-қатынас, махаббат және сексуалдық өмір, қызғаншақтық,
ұялшақтық және қарым-қатынастың үзілуі секілді стрессорлардан тұратыны
анықталған [20, 32, 34].
Үздіксіз стресс – студент өмірінің серігі деген қағиданы растайтын
көптеген зерттеулер бар. Студенттерді зерттей келе, Таубес және Коэн
олардың стреске шалдығуы өтпелі кезеңдегі жасаралық проблемаларды шешумен
байланысты дейді. Студенттік өмір студенттік қоғамдастықпен, түрлі көңілді
шаралармен ассоцияланады. Көп студенттер үшін ол қайғысыз, көңілді күндер
болып есептелінеді Басқалар үшін ол бар болғаны бейімделуді қажет ететін
кезекті өмірдің өзгерісі [20].
Осы құбылыстарды талдау әртүрлі қоғамдық практика аймағындағы оқу
әрекетінің тиіміділігі үшін, әсіресе студенттердің кәсіби тұрақтану
процесінде үлкен мәнге ие. Бүгінгі қоғам талабына сай студенттердің түрлі
өмір әрекеттерінде кездесетін стрестік күйлердің негізінде стресс, стрестік
күйлер, бейімделу мәселесін теориялық тұрғыдан шешу қажеттілігімен, жоғары
оқу орны тәжірибиесінің өз дәрежесінде болмауы арасында қайшылық орын альп
отырғандығына көз жеткіздік. Демек, біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты
аталған қайшылықтың шешімін табудың психологиялық, педагогикалық шарттарын
анықтау болып саналады.
Сонымен, енді жоғары оқу орнының табалдырығын аттаған студенттер
өміріндегі өзгерістер кезінде кездесетін стрестің түрлерін зерттеу және
оның көріну ерекшелігін көрсететін себептерін анықтау ғылыми жағынан да,
практикалық жағынан да үлкен мәнге ие болғандықтан біздің жұмысымыздың
зерттеу өзектілігіне айналды.
Зерттеудің мақсаты: жоғары оқу орнындағы студенттердің өмірінде
кездесетін стрестік күйлерді теориялық тұрғыдан негіздеу және оны практика
жүзінде дәлелдеу.
Зертеудің міндеттері:
1. Психология ғылымы мен практикасындағы стресс және стрестік күйлердің
теоретикалық маңызын көрсету.
2. Студенттердің жоғары оқу орнына бейімделуіндегі қиыншылықтардың
ерекшеліктерін сипаттау және талдау.
3. Студент өмірінде кездесетін стрестік жағдайларды анықтау.
4. Студенттердің өмірінде орын алып жатқан стрестік жағдайларды анықтауға
арналған әдістемелерді ұйымдастырып, жүргізілген тәжірибелік жұмыстардың
қорытындысын шығару.
Зерттеу жұмысының объектісі: болашақ мамандардың кәсіби шыңдалу
процесі.
Зерттеу жұмысының пәні: стресс және студенттердің түрлі өмірлік
жағдайларындағы стрестік күйлер.
Зерттеу жұмысының болжамы: Егер де жоғары оқу орнында студенттерге
арнайы бейімделу шаралары, стресті төмендететін жаттығулар жүргізілсе, онда
студенттердің стреске шалдығу мүмкіндігі азайып, стреске тұрақтылық
қабілеті жоғарылайтын еді.
Зерттеудің жетекші идеясы: жоғары оқу орнында кездесетін стрестік
күйлерді алдын алуға бағдарлау, студенттердің кәсіби, тұлғалық дамуына
негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: стресс және оның
дамуы, бейімделу ерекшеліктері, студенттік шақ тұжырымдамаларын анықтайтын
философиялық, психологиялық теориялар, студент өмірінде кездесетін түрлі
стрестік күйлерді анықтайтын ғылыми тұжырымдар.
Зерттеу барысында біз алға қойған міндеттерді шешу барысында бір-бірін
толықтыратын зерттеу әдістер кешенін қолдандық: сауалнама, модельдеу,
тестілеу, әңгімелесу, бақылау, салыстырмалы талдау, констатациялық және
қалыптастырушы эксперимент жүргізу, нәтижелерін статистикалық өңдеу,
қорыту.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теоретикалық маңыздылығы:
1. Стресс туралы ғылыми-теориялық мәліметтер жинақталды және стрестік
күйлердің ерекшеліктері көрсетілді.
2. Студенттердің жоғары оқу орнына бейімделуіндегі қиыншылықтардың
ерекшеліктері сипатталып, жан-жақты талданылды.
3. Студент өмірінде кездесетін стрестік жағдайлар анықталды.
4. Студенттердің өмірінде орын алып жатқан стрестік жағдайларды анықтауға
арналған әдістемелерді ұйымдастырып, жүргізілген тәжірибелік жұмыстардың
қорытындысы шығарылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Берілген мәселеге сәйкес ғылыми психодиагностикалық әдістемелер кешені
құрастырылып, оларды жүргізу және математикалық-статистикалық өңдеу арқылы
зерттеу объектісінің адекватты табиғаты сипатталды.
Студенттердің жоғары мектепке түсу барысындағы студент өмірінде
кездесетін стрестік жағдайларды зерттеу үшін дайындалған диагностикалық
және түзету әдістемелік кешендерін, әдістемелік ұсыныстарды психологиялық
машықтың аналогиялық жағдайларын зерттеу кезінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Жоғары оқу орнындағы өмір жоғары стрессогенділігімен
ерекшеленеді, себебі өмірдің күрт өзгерісіне бейімделу қажет.
2. Енді жоғары мектеп табалдырығын аттаған кешегі оқушылар мен
бүгінгі студенттер оқудың басында бейімделу кезеңінен өтеді.
3. Студенттердің түрлі өмір жағдайларындағы стрестік күйлер, олардың
ерекшеліктері және көріну белгілері.
4. Студенттерге стрестен шығу үшін жүргізілетін жұмыстардың ғылыми-
әдістемелік тиімділігі.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі қорытындылардың
әдіснамалық және теориялық қағидалар арқылы дәлелденуімен, зерттеудің
ғылыми теориялар мазмұнына сай болуымен, кешенді әдіс-тәсілдердің
пайдалануымен, зерттеу нәтижелерін тәжірибиелік-эксперимент арқылы тексеру
және практикаға ендірумен қамтамассыз етілді.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
1-кезең (2009 ж., қыркүйек – 2009 ж., қаңтар) зерттеу мәселесі бойынша
материалдар жинақталып, философиялық, педагогикалық, психологиялық
еңбектерге талдау жасалынды. Жұмыстың ғылыми аппараты анықталып,
эксперименталды ұйымдастыру әдістемесі жасалды.
2-кезең (2010 ж., қаңтар – 2010 ж., мамыр) зерттеудің теоретикалық
концепциясы негізделіп, теориялық модель қалыптастырылды.
3-кезең (2010 ж., қыркүйек – 2011 ж., наурыз) психологиялық-
педагогикалық диагностика және түзету жұмыстары бойынша арнайы әдістемелер
кешені мен бағдарламасы өткізілді.
4-кезең (2011, наурыз – 2011, мамыр) тәжірибелік жұмыстың нәтижелері
жүйеленіп, қорытынды жасалды. Жұмыстың әдістемелік тиімділігі тексеріліп,
нәтижелері диссертацияның мазмұнына еңгізіліп, тиісті тұжырымдар жасалып,
ұсыныстар берілді.
Зерттеуді сынақтан өткізу және тәжірибеге ендіру:
Зерттеу жұмысының мазмұны халықаралық және республикалық,
университетішілік ғылыми-тәжірибелік конференцияларда мақала мен баяндама
түрінде жарық көріп отырды. Олар: Білім берудің әлеуметтік психологиялық
мәселелері атты халықаралық конференция (Саратов, 2010) Ақтөбе қаласы
жастарының өзекті мәселелері атты қалалық ғылыми практикалық конференция
(Ақтөбе, 2011), Психологическая сущность и особенности стресса как
аффективного состояния человека (Ақтөбе, 2009), Студенттердің жоғары оқу
орнына әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселелеріндегі қиыншылықтар
(Алматы, 2009), Стресс және студент өмірінде кездесетін стрестік жағдайлар
(Астана, 2010)
Зерттеу базасы: тәжірибиелік эксперименталды жұмыс Қ.Жұбанов атындағы
Ақтөбе Мемлекеттік Университеті, тарих-филология факультеті, психология
және педагогика мамандығының 1-ші және 4-ші курс студенттері.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 18 кесте және 9 суреттен,
қосымшадан тұрады.
Магистрлік диссертацияның кіріспесіне – тақырыптың өзектілігі, мақсат-
міндеттері, объектісі, пәні, болжамы, зерттеудің ғылыми жаңалығы және
теоретикалық маңыздылығы, практикалық маңыздылығы, зерттеудің негізгі
кезеңдері зерделенеді.
I -тарауда стресс мәселесіне ғылыми-теориялық сипаттама беріліп, жалпы
психологиядағы стрестің зерттелу жағдайы, зерттелу бағыттары туралы ғылыми-
теориялық талдау жасалынды. Жоғары оқу орнындағы студенттердің оқу орнына
бейімделу ерекшеліктері, алғашқы оқу айларындағы стрестің туындауына
ғылыми-теориялық негіздемелермен толықтырылды, студент өмірінде кездесетін
стрестік жағдайлар анықталды.
II-тарауда студенттердің жоғары оқу жағдайларымен қанағаттануы,
стреске тұрақтылық қабілеті, оқу стресінің көздерін анықтайтын тәжірибелік
зерттеуді ұйымдастыру және оның әдістемелік негізделуі сипатталады. Арнайы
өткізілген шаралардан кейін II-лік диагностикалық зерттеу жұмысы
ұйымдастырылып, нәтижелері салыстырылды. Студенттердің стреске ұшырау
себептерін анықтауға арналған әдістемелер бейнеленіп, тәжірибелік
жұмыстардың қорытындысы көрсетіледі.
Қорытындыда теориялық және практикалық ізденістерден шығатын тұжырымдар
көрсетіліп, ұсыныстар беріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 93 отандық және шетелдік әдебиетер,
мақалалар мен авторефераттардан тұрады.
Қосымшада жүргізілген әдістемелер мен тәжірибелік қорытындының
көрсеткіштері бейнеленеді.
I ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ СТРЕСС ТУРАЛЫ ЖӘНЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨМІРІНДЕ
КЕЗДЕСЕТІН СТРЕСТІК КҮЙЛЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазіргі психологиядағы стресс туралы жалпы түсінік, зерттеулер,
теориялар және модельдер
Стресс түсінігін көптеген пән кешендерінің атап өтсек, биология,
медицина, физиология және басқару ғылымдары, демография тіпті
политологияның зерттеу пәніне айналған ғылыми базалық категорияға жатқызуға
болады [34].
Стресс концепциясы адамның мінез-құлығына, жанына және тәніне
байланысты Сол себепті ол тек жаратылыстану ғылымдары емес, сонымен қатар,
әлеуметтану, демография, политологияның салаларында мойындалды.
Стресс термині бастапқыда техникададан шыққан, бұл сөз сыртқы
күшті анықтауға, физикалық объектпен қатар жүретін және оның мазасыздануына
әкелетін, яғни, объект құрылымының уақытша немесе үнемі өзгеруін
түсіндіруде қолданылды. Физиология, психология және медицинада бұл термин
түрлі экстремалды әсерлерге жауап беру кезіндегі адамның күйін анықтау
мақсатымен еңгізілді [22, 23]. Ең алғаш стресс түсінігі физиологияда кез-
келген жағымсыз әсерлерге (Г.Селье) жауап беру кезіндегі организмнің өзіне
тән емес реакциясын анықтау негізінде пайда болды. Кейін, индивидтің
экстремалды жағдай кезіндегі физиологиялық, биохимиялық, психологиялық,
мінез-құлық деңгейіндегі күйді сүреттеу үшін қолданыла бастады
[24, 35, 36, 37, 38].
Қазіргі ғылыми әдебиеттерде стресс термині кемінде үш мағынасында
түсіндіріліп отыр. Біріншіден, стресс, адамның мазасыздығы мен қозуына
әкелетін сыртқы стимулдар мен жағдайлар деп анықталады. Бұл мағынада көбіне
стрессор, стресс-фактор терминдері қолданылады. Екіншіден, стресті
субъективті реакцияға жатқызуға болады, бұл мағынасында ол мазасыздану мен
қозудың ішкі психикалық күйін бейнелейді: бұл күйлер эмоция, адамның өзінде
болып жатқан жеңу процесі мен қорғаныс реакциясы болып интерпритациялануда.
Мұндай процестер қызмет ету жүйелерінің қарқынды дамуына, сонымен қатар,
психикалық мазасызданудың пайда болуына түрткі болуы мүмкін. Соңғысы,
стресс алға қойған талапқа және залалды әсерлерге организмнің физикалық
реакциясы ретінде көрінеді
[22, 23, 24, 39, 40]. Сонымен қатар өмірдің кеңістік көріністерінің
көлемділігі және стрестің көрінуіне байланысты адамның индивидуалды
ерекшеліктері, жағдайлары бұл түсініктің көпжоспарлы болуынан оны толық
түсіндіре алмауы жатыр. Г.Селье айтқандай стресс салыстырмалы теория
секілді түрлі пікірлердің араласуынан яғни, мәселені жақсы біле отырып және
сол уақытта оның жеткіліксіз түсіндірілуімен азап шегіп жатқан ғылыми
концепция болып отыр [22, 23].
Стресс (stress – қысым деген мағынаны береді) термині ағылшын
тілінен аударылған түрлі экстремалды әсерлерге организмнің жауап беру
реакциясы
[ 35, 41, 42, 43].
Қазіргі біздің кең таралған аффективті күйлеріміздің бірі стресс. Ол
адамның эмоционалды сферасына шамадан тыс ұзақ уақыт психологиялық қысымның
әсер етуімен түсіндіріледі. Стресс адамның әрекетін және оның мінез-
қылығының қалыпты жүруін бұзады [31, 44].
Стресс концепциясының қалыптасуы өзін түсіндіретін бір-бірінен
ажыратылатын және бірін-бірі толықтырып әрі қарай дамытатын оның теориясы
мен моделдерінде көрініс тапты.
Стресті қарапайым алғанда, тірі организмнің қоршаған ортаға табиғи
бейімделуі деп қарастыруға болады. Бұл ұғым физиологияда XX ғасырдың 30
жылдары бір жақты биологиялық ұғым шеңберінен шығып, ғылымда және
күнделікті өмір практикасында кең қолданысқа ие болды. “Стресс” сөзінің
көмігімен біз әдетте, өзіміздің қателіктерімізді немес қиыншылық кездегі
адекватсыз қылықтарымызды, күрделі эмоционалды реакцияларымызды, сонымен
қатар әлсіреу, шаршау тіпті, ауруды сезінуде пайда болатын күйлерімізді
түсіндіреміз. Бір таңқаларлығы, осындай қысқа термин қазіргі стрессті
зерттеушілердің назарын аудартқан үш негізгі аспектіде бейнеленеді: (1)
стресс адамның мінез-қылығын өзгеруіне және қосымша күшті талап ететін
жағдай немесе оған сай келетін қауіп-қатер факторы ретінде; (2) стресс,
тұтас спецификалық физиологиялық және психологиялық көріністі қосатын күй
ретінде; (3) стресс, адамның денсаулығын және жұмысқа қабілетін бұзатын
қатты қайғырулардың жағымсыз кейінге қалдырылған салдары [22, 23]. Бірақ,
әрине мұндай түсініктердің көптілігі оның артында не тұрғаның көруге
кедергі етеді.
Стресс концепцияларының алғашқы зерттеушілерді бірі франсуз
физиологі К.Бернар. Ол эксперименталды түрде гомеостаз теориясының
негізінде жатқан организмнің сыртқы ортаға тұрақтылығын ұстап тұру
принципін өңдеді. Сыртқы ортаның үнемі өзгерісіне төтеп беру үшін организм
өзгерістердің минималды диапазонына жібере алатын өмірлік маңызды
қызметтердің өтуімен балансталынған режимды сақтап тұру қажет; қалыпты өмір
әрекеттерін жасау үшін біз үнемі дененің температурасын, қан қысымын,
жасушадағы осматикалық қысымды, қанның тұрақтылығын қамтамассыз етуіміз
керек. Организмнің қалыпты бейімделуі және сыртқы әлемнің өзгерісіне
белсенді әрекет етуі үшін табиғат бізді нейрогуморалды барьерлі және бөліну
жүйелерімен қосылған күрделі реттеу механизмдерімен қамтыды [45].
Гомеостаз (гр.homoios – бірдей, stasis – күй, жағдай) теориясын
белгілі американ психофизиологі У.Кеннон жұмысында әрі қарай дамыды. Ол
мінез-қылықтың бейімделудің қалыптасуындағы вегетативті нерв жүйесімен
гормоналды реттеудің шешуші маңызын көрсетті. У.Кеннон алғаш болып тірі
жанның күрделі жағдайға әсер ететін тұтас паттернді анықтайтын
энергетикалық мобилизациясының гуморалды механизмдері мен пайда болатын
эмоционалды реакция арасындағы байланысты ашып көрсетті. Бейімделу
процестердің табиғатының дамуы стресс концепциясының құрылуына түрткі болды
[37, 46].
Дәрігерлердің стресске қызығушылығы Гиппократ (460-377 жыл б.д.д)
уақытынан бастау алғанымен, тек өткен ғасырдың 20 жылдарында ғана У.Кеннон
“психика - дене” тұтас жүйесінің бөлігі екенін ғылыми дәлелдеді. Ол
көптеген стрессорлар – мысалы, өте қатты салқын, ауаның жетіспеушілігі,
нерв жүйсін қоздыратын оқиғалар – эпинефрин мен норэпинефриннің (стресс
гармондары) қарқынды өндірілуіне әкеледі және соның салдарынан стресс пайда
болады деген болжам жасалынды [19].
Стресс мәселесі XX ғасырдағы өзекті мәселелердің бірі. Алғаш стресс
концепциясын канадалық ғалым Г.Селье өңдеді. Ол жоғарыда көрсетілген
канадалық биолог және дәрігер У.Б.Кеннон ұсынған концепциясына, яғни, ол
бойынша тұрақты жағдайды организмнің сақтап тұру қабілетіне негізделді
[24, 47]. 1936 жылы Nature журалында оның атақты Түрлі зақымдайтын
агенттерді тудыратын синдром атты мақаласы жарық көрді. Мақалада түрлі
зақым келтіретін агенттердің әрекетіне организмнің жауап беретін
реакциялары туралы мәліметтер жазылған. Дәстүрлі түрде стресс организмнің
физиологиялық реакциясы деп қарастырылды. Сонымен, Г.Селье бойынша, стресс
дегеніміз - пайда болған қиыншылықты жеңу үшін бейімделу процесінің
жағдаятқа сәйкес жауап беру реакциясы және психикалық немесе физикалық
жарақатты тудыратын әсерлерге организмнің бейімделу-қорғану реакцияларының
жауап беру жиынтығы.
Г.Селье өз теориясында стресті физиологиялық реакцияны физикалық,
химиялық және органикалық факторлар тұрғысынан қарастырды. Теорияның
негізгі мазмұнын төрт көзқараспен түсіндіруге болады:
1. Барлық биологиялық организмдерде ішкі күйін реттейтін немесе өзінің
қызметтік жүйесінің тепе-теңдігін ұстап тұратын туғаннан берілетін
механизмдер бар. Ішкі теп-теңдікті сақтау гомеостаз процесін қамтамассыз
етеді. Ал гомеостазды сақтап тұру организмнің өмірлік маңызды шарты.
2. Стрессорлар, яғни, ішкі тепе-теңдікті бұзатын өте күшті сыртқы
қоздырғыштар. Организм кез-келген стрессорге жауап қайтаруға тырысады
(жағымды, жағымсыз). Бұл реакция қорғаныс-бейімделу болып табылады.
3. Стрестің дамуы және бейімделуі бірнеше кезеңдерден өтеді. Әр
кезеңнін өту уақыты, аралығы организмнің қарсылық көрсету деңгейіне,
стрессордың әсер ету интенсивтілігіне және ұзақтығына байланысты.
4. Организмде стресті алдын алуға және оны бәсеңдетуге арналған
бейімделу қоры шектеулі – оның тым ұзаққа созылуы ауруға немесе өлімге
әкелуі мүмкін [22, 23, 47, 48].
Кеміргіштерге кейін сүтқоректі жануарларға өткізген тәжірибиесінде
Г.Селье кез-келген қоршаған ортаның агрессивті әсеріне физиологиялық
процестердің өту барысына сәйкес үш типті (ең бірінші биохимиялық)
өзгерістердің болатынын айтты. Олар кейін стресс белгілерінің классикалық
триадасы деген атқа ие болды. Біріншіден, бүйрек үсті қабығының ұлғаюы,
катехоламиннің қанға (адреналин, норадреналин және оларды өңдірушілер)
сіңуі, вегетатиканың қарқынды күшеюіне, жүректің тез соғуы, қан, бұлшықет
тамырлары, тыныс алу қызметінің жоғарылауына әкеледі. Мінез-құлыққа
байланысты реакцияларды қарастырсақ, онда қиын жағдайлар кезіндегі кенеттен
пайда болатын әрекеттерге санасыз деңгейде дайындық басталады: қашу,
күресу, қорғану, тығылу т.б.
Стресс белгісінің екінші мінездемесі - асқазан және ішек шырын
тамшыларының бөлінуі. Организм жұмысының қауіпке жауап қайтару кезеңде
шығындалған күш режимінің қайта құрылып, ал қорлардың жинақталу,
тоқтатылуымен түсіндіріледі. Организмге бездердің керекті заттарды бөлінуі
тоқтатылады: көбіне асқазан сөлінің бөлінуі азаяды, өз кезегінде олардың
жарақаттануына әкелетін сөлдердің кебуіне себеп болады. Организмге осындай
қатаң үндеу тастауының екі мағынасын бөліп қарастыруға болады. Бір
жағынан, сыни жағдайлардағы қандай да бір өзіне қажетсіз заттарды
қолданудан қорғану болса, екінші жағынан, жаңа азықты заттарды игеру
(жоғары белсенділік жағдайындағы организмде жоқ, қымбат тұратын құрал)
процестері жүреді.
Триаданы құрайтын үшінші түрі - иммунитетті бірқалыпты ұстап
тұрумен байланысты лимфа жолдарының қысқартылуы. Бірақ, стресстік жағдайдың
пайда болысымен иммунитет бірден төмендейді деп айтуға болмайды. Керісінше,
суреттеліп жатқан белгі қауіпке жауап қайтарудың бірінші кезеңдерінде
иммунды белсенділіктің жоғарылауымен түсіндіріледі: қанның формуласы қанға
лимфоциттердің тез түсуімен және тромбоциттердің түсуі нәтижесінен қан
жасарады. Бірақ, уақыттың өтуіне байланысты бұл қор тез таусылуға мәжбүр
болады [46, 47, 48].
Осылай Г.Селье стресстің организм физиологиясына әсерін түсіндіре
отырып, стресс кез-келген бейімделу процесіне тән екенін дәлелдеді. Көбіне
ол бейімделуді талап ететін әсерлерге реакцияның болуы (үрей және
мобилизация фазасы), максималды тиімді бейімделу (резистенция фазасы) және
сәтсіз жағдайда бейімделу процесінің бұзылуы (бейімделудің үзілуі) секілді
ерекшеліктерімен ажыратылады. Г.Селье ұсынған стресстің динаимкасы жалпы
бейімделу синдромының (ЖБС) үш негізгі фазасынан өтеді. Бірінші фаза – үрей
(А) фазасына сәйкес, организмнің тұрақтылығын жоғарылататын қорғаныс
күштерінің мобилизациясы жүзеге асырылады. Организм үлкен қысымның әсеріне
байланысты қызмет етеді. Бірақ, бұл кезеңде ол терең құрылымды қайта
құрулардың көмегінсіз, қорлардың мобилизациясы мен қызметтердің көмегімен
пайда болған ауыртпаушылыққа қарсы тұра алады.
Стрессорлардың әсерінен организм өзінің қызметін өзгертеді. Стресc
кезінде қарсы төтеп беру қасиет қалыпты қарсы тұру деңгейінен әлде қайда
төмен болып есептелінеді.
Бірінші фазаның аяқталысымен екінші фаза орын алады. Оны резистенция
(қарсылық көрсету) немесе максималды тиімді бейімделу деп атайды. Берілген
кезеңде, организмнің бейімделу қорларының шығындалуы байқалады. Бірінші
фазаның тепе-теңдігінен ауытқыған барлық ерекшеліктер енді жаңа деңгейде
нығаюға бар күшін жұмсайды. Организмнің қоршаған ортаның әсер ету
факторларына әсері сәл айырмашылығын қамтамассыз етіледі. Организм пайда
болған стрессорге қарсылық көрсетеді. Осы кезеңде қарсылық көрсету барынша
күшейе түседі, үрейдің белгілері толығымен жоғалады. Бұл кезеңнің созылуы
туғаннан берілетін организмнің бейімделуге деген қабілетінен және
стрессордың күшіне байланысты.
Егер де стресс ұзақ уақыт бойы немесе әсер етуші стрессорлар қарқынды
әсер етсе үшінші фаза - шарасыз әлсіреу фазасының өтуіне себеп болады.
Қызметтік қорлардың бірінші, екінші фазада таусылуына орай, организм
құрылымында қайта құрулар өтеді, бірақ егер өзгерген қоршаған ортаның
талаптарына қарсы тұру организмнің жоғалтқан энергетикалық қайтып орны
толмас қорлары арқылы жүзеге асса, онда ерте ме, әлде кеш пе, ол
организмнің әлсіреу салдарына әкеледі. Организмнің стресске қарсы тұру
қабілеті төмендейді, үрей реакциясы байқалады: осының салдарынын бейімделу
деңгейін анықтайтын әлсіреудің бой алдыруына әкеледі, ал, егер бейімделу
энергиясының қоры таусылса, бұл кезең организмнің шаршауына және кейде
тіпті, өліміне себеп болады [30, 31, 37, 49].
1960 жылдарда стресті зерттеуге арналған көптеген яғни, стрестік
реакцияны гипофиз бен гипоталамус деңгейдегі органикалық өзгеріске әкелетін
еңбектер жариялана бастады. Ричард Лазарус психикалық қоздырғыштарға
негізделген (психикалық стресс) стрестік раекциямен күйік немесе
салқындау (физиологиялық стресс) секілді терінің ұлпасына тікелей әсер
етудің нәтижесінде пайда болатын реакциялар арасында болатын айырмашылықты
еңгізуді талап етті. Ол тәжірибие түрінде адамдағы қауіп-қатерге
физиологиялық немесе мінез-құлықтық реакциялар өзін-өзі қорғаумен, бағалау
процесінің көмегімен және сыртқы жағдаймен өзара әрекеттесетін жеке тұлға
құрылымымен байланысты екенін айтты.
Бұл бір стимулдар түрлі реакцияны тудырады, яғни, стресті тудыруы
немесе тудырмауы мүмкін дегенді білдіреді. Лазарус бойынша, стимулдың
әсерінің деңгейі ойша шығарылып, қиялдан да пайда болуы мүмкін. Адам өзін-
өзі сендіру арқылы кез-келген (мысалы, өзінің қолын мұзда тұрғанын елестете
алады) эффектке қол жеткізе алады [30].
П.К.Анохин, М.Франкенхойзер, Р.Лазарус және т.б зерттеушілер ұсынған
уақыттың өтуіне байланысты өтетін стресс динамикасына тоқталайық: Бірінші
кезең alarm reaction немесе қауіптену кезеңі деп аталады. Бұл кезең
организмнің стрестік әсермен соқтығысуынан туындайды. Бұл кезеңде реакция
бірден пайда болады және ол жаңа қоршаған ортаның әрекетіне дереу, тез
дайындалумен байланысты. Бірінші кезеңнің өту барысы түсініксіз
болғандықтан табиғатпен берілген ең алдымен өте күшті энергияны
белсендіретін fight or flight - күресу немесе қашу деп аталатын қорғаныс
механизмі жұмысқа қосылады. Өте аз уақытта ағымдағы іс-әрекеттің тоқтап
қалуына байланысты стресс-фактордың тым жоғары интенсивтілігі шокқа әкелуі
мүмкін, әр адамға өзінің жеке тәжірибиесінен белгілі күшті эмоционалды
реакциялармен өтетін нейрогуморалды және вегетативті белсенділік жүреді:
тыныс алуды ұстап қалу, жүректің сыздауы, тамақтың кебуі, қорқыныштан тұрып
қалу секілді біріншілік стрестік реакциялар ашу-ызаға, қызбалыққа,
қобалжуға ұласады. Бұл кезеңде организмге төтеп беретін қорғаныс күштердің
мобилизациясы дереу жоғарылайды. Кейін резистенция немесе стреске тұрақты
қарсылық көрсету кезеңі басталады. Бұл кезеңде адам өзінің әрекетін қалыпты
етуге және осы күйден шығуға мүмкіндік беретін ойлау процестерді, зейін,
есте сақтау қызметтерді белсендіруге энергетикалық мобилизация бар күшін
жұмсайды. Бұл кезең заттық қысым немесе eu–siress деп аталады. Күрделі
жағдайдан шығуға жол табылысымен организм өзінің қалыпты жұмысына көшеді.
Бірақ, көбіне қорлардың жоғары мобилизациясына қарамастан, адамдар
жағдайдан шыға алмай, мінез-құлық бағытын созуға мәжбүр болады. Бұл
жағдайда дистресс пайда болады. Берілген кезеңге мінез-құлықтың мақсатқа
бағытталмайтыны тән: ойламаған қылықтар мен қателіктер жіберу т.б. Дәл осы
уақытта адамдар басқалардың көмегіне жүгінеді, мысалы, телефон шалу, ақыл-
кеңес сұрау т.б [46].
Ал басқа концепциялық бағыттарда стресс фазасының динамикасын
анықтайтын өзге де көзқарастар бар: 1) шок – организм қызметінің шамадан
тыс күйреуі (үрей кезеңі); 2) шокқа қарсы (белсенділік кезеңі); 3) әлсіреу.
Стресстен шығу екінші фазада мүмкін болады, егер де тек, субъект
шиеленісті шешу үшін оптималды тәсіл тапқанда және стрессордың әсерін
жеңгенде. Әлсіреу фазасында астенияның, психологиялық, психосоматикалық
реакциялардың (депрессия, неврастения, тұмау, қауіпті ісіктер) пайда болуы
ықтимал. Стрестік күйден кейіңгі аурулардың себебі (үшінші фаза) соңғы
зерттеулерге сүйенсек, өте көп немесе адекватты емесе бейімделу реакцияға
байланысты екен [14, 18, 24].
Стресті психологиялық және психифизиологиялық тұрғыдан зерттеушілер
ұзақтығына байланысты бейімделу белсенділігінің бірнеше формасын бөлді.
Кейін оларды стрестің субсиндромы деп қарастырылды. Ұзақ уақыт стресс
кезінде оның субсидромдары алмасып, қайталанып немесе бір-біріне қосылуы
мүмкін. Егер, адамға ұзақ уақыт бойы стресс факторлары әсер етсе, оның
субсиндромдары белгіленген тәртіппен бір-бірінен кейін әсер етеді, яғни,
стерстің даму сатысына айналады.
Сонымен, стрестің төрт субсиндромын бөліп көрсетуге болады:
1. Эмоционалды – мінез-құлықтық синдром
2. Вегетативті синдром (қорғаныс вегетативті белсенділіктің субсиндромы)
3. Когнитивті субсиндром (стресс кезінде ойлау белсенділігінің өзгерісі)
4. Әлеуметтік – адамзаттық субсиндром (стресс кезінде қарым-қатынастың
өзгерісі).
Бейімделудің екі мобилизациялық деңгейінің болатынын және бар екенін
көптеген ғалым-зерттеушілер мойындауда. Стресс триадасында орын алатын
стрессогенді факторлардың тоқтамауы өсу қарқындылығына байланысты өзгереді.
Сәйкесінше, ғалымдар стрессті ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді стресс деп
бөлуде.
Қысқа мерзімді стресс- ұзақ мерзімді стресстің жан-жақты көрінісі
ретінде қарастырылып отыр.
Ұзақ уақытты стресті тудыратын стрессорлардың әрекеті стрестің бастапқы
дамуы барысында бейімделу көрінісі нақты сандық бос емес көрсеткіштермен
стрестің бастақы дамуында қажалуы мүмкін. Сол себепті қысқа мерзімді
стресті ұзақ мерзімді стрестің қарқынды даму моделінің бастауы деп
қарастыруға болады. Ұзақ және қысқа мерзімді стрестің сыртқы белгілері әр-
түрлі болғанымен олардың негізінде бір-біріне ұқсас механизмдері жатқан,
бірақ. өзіндік мінез-құлықтың (қарқындылығының әр-түрлілігі) түрлі қызмет
атқаруымен ажыратылады. Ұзақ мерзімді стресс бейімделудің негізінде жатқан
қорлардың тез, қарқынды шығындалуы және соның негізінде тереңде жатқан
қорлардың мобилизациялануы, шығындалуы болып есептеледі [24, 46].
Қазіргі таңда, салыстырмалы алып қарасақ, стрестің дамуының бірінші
кезеңі – бейімделу қорларының мобилизация кезеңі өз деңгейінде толық
зерттелінбеген. Оның негізі қоршаған ортаның адекватты, экстремалды жаңада
пайда болған талабына организмнің жаңа жүйелік қызметінің қалыптасып
болмауымен түсіндіріледі. Стресс дамуының екінші және үшінші кезеңі, яғни,
бейімделу қорларының таусылуы мен үзілу кезеңіне арналған зерттеулер де аз.
Стресс концепциясының ерекшелігіне мінездеме бере отырып, Л.А.Китаев-Смык
Сельенің зерттеу обьектісі-стреске бейімделудің ерекше жауап беруі-
салыстырмалы түсінік деді. Оларды тек осыған сәйкес келетін бейімделудің
көптеген симптомдарынан бөліп қана көруге болады. Стресс-бақыланып жатқан
симптомдардың ішінен тым аса үлкен немесе тым кішкентай шеңберінде жоғалып
кетуімен түсіндіріледі.
К.Лишшак және Э.Эндреци былай деп айтты, яғни, адренокортиктроптық
гармонының секреция деңгейі аффективті құрылымдармен, белсенділіктің
эмоционалды қуатымен анықталады. Эмоционалды қозғыштық гормоналды
бейімделу реакциясын жігерлендіретін бірдер-бір фактор болып табылады.
Гомеостаздық реакция өз кезегінде қашу мен қорғанысқа реакциясымен
ерекшеленетін организмнің мінез-құлықтық реакциясымен түсіндіріледі [50].
Бірақ, мұндай бағытта П.Д.Горизонтов көрсеткендей, стресс концепциясы
физиологиялық емес, ал мінез- құлықтық концепция деп қарастырылу керек [45,
51].
Стресс туралы ғалымдардың психологиялық зерттеулері әсіресе, Г.Сельенің
Америкалық психологтар Ассоциясы алдында сөз сөйлегеннен кейін басталды.
Неліктен стресс концепциясы психология әлемінде кең танымал болды? М.Апплай
және К.Трумбулл айтқандай, ол осы концепция мазмұнының терең
зерттелгендігімен, яғни, өзінің мағынасы бойынша өзіне үрей, конфликт,
эмоционалды дистресс, өзіндік Меннің қаупі, фрустрация т.б түсініктермен
түсіндіріледі. Одан басқа, осы түсініктің биологияда кең қолдану
нәтижесінен ол физиологиямен психология көріністер арасында байланыстың
орнауына шыңайы мүмкіндік берді.
Кейіңгі стресс туралы зерттеулер, А.В.Бодров бойынша ортақ биологиялық,
физиологялық, психологиялық көзқарастарымен бұл күйге адамның қондырғысы,
оның дамуының себебі, реттеу механизмдері және көріністерінің
ерекшеліктерімен шартталған жаңа концепция, теория және модельдердің
қалыптасуына әкелді.
Стресстің негізгі сатылық теориясы мен модельдеріне оның жұмысында
терең қарастырылған келесілерді атап көрсеуге болады.
1. Генетикалық – конституционалды теория, организмнің стреске
қарсы тұру қабілеті болып жатқан жағдайға тәуелсіз, алдын-ала туғаннан
берілген қорғаныс қызметіне тәуелділігімен түсіндіріледі. Берілген саладағы
зерттеулер генетикалық қорымен (генотиппен ) және стреске қарсы тұра
алатын жалпы индивидуалды қабілетті төмендете алатын кейбір физикалық
ерекшеліктер арасындағы байланыстың мәнін ашу болып табылады .
2. Стреске алдын ала қарсы тұру моделі – тұқым қуалау мен сыртқы
қоршаған орта факторларының өзара тиімді байланыстарына негізделген. Ол
алдын ала болжалынған факторлармен қысым, мазасыздану реакциясының дамуына
әкелетін кенеттен пайда болған қатты әсерлердің арасындағы өзара ықпал
етуіне кедергі болмауы мүмкін.
3. З.Фрейдтің теориясына негізделген психодинамикалық модель.
Өзінің теориясында ол қорқыныш, мазасызданудың пайда болу көрінісінің екі
типін түсіндірді : а) қорқыныш дабылы шыңайы сыртқы қауіп – қатерді алдын –
ала сезу реакциясы кезінде пайда болады; б) жарақаттық қорғаныс ішкі,
санасыз әсерлерге сәйкес дамиды. Берілген қорқыныш типтің пайда болуына
сексуалды ниетпен агрессиялық инстинктер мысал бола ала алады. Бұл күйдің
нәтижелік салдарын түсіндіру үшін З.Фрейд " күнделікті өмірдің
психологиясы " деген термин енгізді.
4 .H.G. Wolff моделі, автор осы моделге сәйкес, стрессті
әлеуметтік – психологиялық стимулге физиологиялық реакция деп қарастыра
отырып, аттитюд (өзінің ұстанымы, қарым - қатынасы ) , индивидтің мінез –
құлық мотиві, жағдайдың ерекшелігімен оған көзқарасы секілді реакцияларының
арасындағы байланысты ашты.
5.Стресстің пәнаралық моделі. Авторлар стресс көптеген индивидтерде
мазасыздану, қорқынышты тудыратын немесе олардың кейбіреулеріне
физиологиялық, психологиялық, мінез – құлықтың кейде тіпті психологиялық
реакциялардың салдарына әкелетін, сонымен қатар қызмет етудің жоғары
деңгейіне және оның жаңа мүмкіндіктеріне де әкелуі кезіндегі стимулдың
әсерінен пайда болуы мүмкін деген болжамдар айтуда.
6. Конфликт теориясы. Стрестің бірнеше модельдері қоғамдағы
субъектінің мінез – құлығымен топтың қарым – қатынас процестермен өтетін
мазасыздану күйінің арасындағы өзара байланыспен түсіндірілуде.
Мазасызданудың негізгі себептері қоғам мүшелерінің оның әлеуметтік
нормативтеріне бағыну қажеттілігіне байланысты. Конфликт теориясы
сонымен қатар, стрестің пайда болуына әлеуметтік қарым – қатынастардың
тұрақтылығы, қоғамдағы экономикалық қызметпен игіліктің болуы, басшылық
құрылымдағы тұлға аралық өзара әрекеттер секілді факторлар әсер етеді.
Стресс теориясының негізгі әлеуметтік дамуына әсер ететін эволюциялық
теория, экологиялық теория ( қоғамдағы әлеуметтік рольдердің ерекшелігі
), өмірлік өзгерістер теориясын (жанұяда, жұмыста т.б.) атап өтуге болады.
7. Д.Меканик моделі. Бұл модельдің негізгі элементі – индивидтің
жағдаймен, өзінің сезімдерімен күресетін тәсіл деп қарастырылған
бейімделу механизмі болып табылады, және оның екі көрінісін көрсетуге
болады :
1) жеңу (coning) – жағдаймен күрес,
2) қорғану (defence) – жағдайға байланысты туған сезімдермен күресу.
Жағдайды жеңу "игеру" индивидтің өмірлік міндеттері мен талаптары
алдындағы адекватты шешім қабылдау қабілетімен мінез - құлықтың мақсатқа
бағыттылығымен анықталады.
8. Стресс әлеуметтік – психологиялық стимулдарға мінез – құлықтық
реакция ретінде. Бұл моделге сайкес, стресс дегеніміз организмнің күйі.
Мысалы, экономикалық немесе жанұялық сәтсіздіктер, яғни индивидтің
күнделікті өмірін бұзатын немесе қауіп төндіретін объективті дағдарысқа
үнемі әкелуі міндетті емес.
9. Стресстің жүйелік моделі, бұл модельге сәйкес, стресс өзіндік
реттелу жүйесінің деңгейінде басқару (міну-қылық, бейімделу т.б )
процестерін түсіндіруде бейнеледі және оның тұрақты нормалық маңыздылығымен
ағымдағы күйін жүйелі салыстыру негізінде жүзеге асады.
10. Стресстің интегративті моделі. Бұл модельдің негізгі ерекшелігі
адамнан шешім қабылдауды талап ететін мәселе болып табылады. Мұңдай
мәселені түсіну олар бойынша, күнделікті өмір іс-әрекетіндегі адамға стимул
мен шарттардың одан жоғарылағанда немесе төмендеткенде көрініс береді.
Мәселенің туындауы (оны шешудегі қиыншылықтар) организм қызметінің қалыпты
деңгейінің ауытқуымен өтеді, - ал егер, мәселе шешілмесе қысымдық деңгей
сол күйінде қалады немесе созылмалы түрінде – стресс дамиды. [22, 23].
Стреске түсініктеме бере отырып, көптеген авторлар бойынша, стресс
организмнің ішкі күйімен сыртқы жағдайдың келіспеушілігінің нәтижесінен
туындайтын күй. Т.Хоулмз бойынша, стресс - адамға күрделі, қиын,
шиеленіскен талаптар қоятын стимулды күй [24].
Көптеген әдебиеттерде стресс туралы пікірлер қарама-қайшы бағыт алуда.
Психологиялық сөздікте стресске байланысты бірнеше түсініктерді атап өтуге
болады:
• стимул ретінде: стресс қоршаған ортаны түсіндіру барысында
қарастырылуы мүмкін. (уақыттың шектелуі, жұмыстағы ортаның ұнамсыздығы т.б)
• реакция ретінде: күрделі , қиын жағдайларға жауап беруде пайда
болатын психикалық күй;
• адам мен қоршаған орта арасындағы тепе-теңдіктің болмауы [26].
Р.С.Лазарус бойынша, стресс-стимул да реакция да емес, субьект өзіндік
алдын-ала қауіп сезінетін стимул мен реакция арасындағы өзара әрекет дей
отырып, стресті өзіне қосатын тұтас факторлар (стимул, реакция, қауіпті
когнитивті бағалау, психологиялық қорғаныс механизмдері) етіп қарастыруды
ұсынды. Мэйсон стрессті, стресс сөзінде түрлі қолданылатын түсініктермен
анықтауда.
1. Стимул. Бұл біздің стресске берген анықтамамыз.
2. Реакция. Стресстік реактивтілікке берген анықтама.
3. Барлық фокторлардың өзара әрекет етуі. Лазарустың анықтамасы.
4. Стимул мен реакцияның өзара әрекет етуі.
Бірақ, стресс қысым мен бейімделудің айырмасы деп қарастырылатын
анықтамалар да бар. Яғни, стресс = мазасыздану, қысым – бейімделу [24].
Ал, Дж.Гринберг стресстің төртінші анықтамада көрсетілген ережемен
толық келіседі. Ол бойынша, осы екі компонентсіз стресс пайда болмайды.
Стрессор тек стрестік реактивтілікті қоздыруға ғана қабілетті. Оны түсіну
үшін мынандай жағдайды елестетіп көрейік: екі адам бір мезгілде жұмыссыз
қалды. Біріншісі үшін орны толмас қайғылы жағдай: Жанұямды қалай
асыраймын? Кенеттен ауырып қалсам қалай күн көреміз? Екіншісі бұл жағдайды
қалыпты қабылдайды. Менің жұмыстан қалғаным жаман болды, әйтседе бұл жұмыс
маған ұнамайтын еді. Ол басқа жұмыс іздеуге стимул болды. Енді менде
демалып алуға да уақыт бар. Көріп отырғанымыздай, стрессорда физиологиялық
қозуды белсендіре алу қабілеті бар, бірақ мұндай нәтижеге тек бірінші
адамның ойын жатқызуға болады. Бірінші адам стрессорға тап болып, оны
жағымсыз қабылдауы салдарынан оның физиологиялық күйі өзгерді. Ал,
екінші адам оны физиологиялық қозбайтындай етіп қабылдай отырып,
сәйкесінше, бұл адам стреске ұшыраған жоқ [39].
Кез-келген әдеттегі өмір ағымының өтуін бұзатын кенеттен пайда болған
оқиға стрестің туындауына себеп болуы мүмкін. Сонымен, стрестің пайда
болуына не әсер етеді? Бұл сұраққа жауап беру үшін ең алдымен біз
стрессор деген түсініктің мәнін ашып алғанды жөн көрдік. Стрессор –
күресу немес қашу реакциясына сәйкес әрекеттенуге алып келетін стимул болып
табылады. Эволюцияның (өзін қорғауға қауіп төндіретін) нәтижесінен адамзат
организмінің бейімделуіне әкелетін стрессордың орны ерекше. Өзінің олжасын
іздеп жүрген аш арыстанды көрген бұрыңғы заманның үнгірде тұрған адамы тез
әрекет етіп, шешім қабылдау керектігін түсінді. Жеткілікті түрде күшті,
пысық емес адамдар арыстанның азығына айналды. Осы кездерде күресу немесе
қашу реакциясы қажет болды, ал оның жылдамдығы – адамның өмірін жалғастыруы
үшін маңызды еді.
Қазіргі қоғамда әйел және ер адамдар өздерін жағымды және қорғаныс
сезімдерін сезіне алуы үшін қорғану және күресу реакцияларына жүгінеді.
Үнемі бізге стрестік жағдайлардағы батырлығымен көзге түскен ең күшті
адамдар, олардың жетістіктері туралы ақпараттар келіп тұрады – мысалы, өзге
адамды құтқару үшін бір адамның машинаны көтеруі, т.б.
Осыларға сәйкес, барлық стрессорлардың мысалдары жарақатты және
залалды болдырмас үшін дереу физикалық реакцияның туындауын талап етеді.
Адамдардың кейде тез, дереу шешім қабылдауды қажет етпейтін стрессорлары да
болып жатады. Бұл стрессорлар белгі (символ) түрінде көрінуі мүмкін:
мысалы, дәрежесін жоғалту, өзін-өзі бағалауының төмендеуі. Егер де,
стрессорлар басқа қалаға көшуіне байланысты болса, яғни, сізге кездесетін
адамдармен күресу немесе, керісінше, олармен кездесуден қашу – мұның
барлығы бейімделу әрекетінің тиімсіздігінен туындайды.
Өмірде біз көптеген стрессорларға тап боламыз. Кейбіреулері қоршаған
орта (ыстық, салқындық), ал басқалары психологиялық табиғатының (өзін-өзі
бағалауының төмендеуі, депрессия), әлеуметтік (жұмыссыздық, сүйген адамның
өмірден өтуі), қалғандары – философиялық (уақытты қолдану, өмірдегі алға
қойған мақсаттар) ерекшеліктеріне байланысты. Бірақ, кез-келген жағдайда
Г.Селье белгілегендей, стрессорлардың ерекшеліктеріне қарамастан, организм
барлығына бірдей жауап қайтарады. Стрессор гипофиздің, қалқан, бүйрек үсті
бездерінің сонымен қатар, гипоталамус пен бас миының басқа да аймақтарының
әрекеттерін белсендіреді.
Эволюция процесінің әсерінен біздің организмдеріміз психологиялық
күйдің, іс-әрекеттің жылдамдығының өзгеруіне байланысты стрессорларға жауап
беруге үйренді. Біз символикалық стрессорлармен кездескенде организмімізде
жоғарыда айтылған өзгерістер болғанымен, біз өзіміздің психикамызда
ешқандай өзгерістерді байқамауымыз да мүмкін . Бірақ, біз стрестік өндіріс
(қан қысымының өзгеруі, қандағы холестирин денгейінің, асқазандағы тұзды
қышқылдың көтерілуі) деп аталатын затты өндіреміз. Мұндай затты біз
қолданбаймыз, оның орнына осындай қайғыруларды бетіміздегі күлкімізбен
немесе өкіну, тұнжырау секілді реакциялармен жауап қайтарамыз. Ал, стрестік
реакцияның созылмалы өтуі нәтижесінен біз түрлі ауруларға ұшыраймыз [37,
52].
Қашу немесе қорғану реакциясы кейде стрестік реактивтілік деп те
аталады. Неғұрлым біздің қалыпты нормадан физиологиялық күйіміз ұзақ уақыт
өзгеріп тұрса, соғұрлым стрестік реактивтілік те біз үшін ауыр тиеді.
Осылардың көрсеткіштері - ұзақтығы және деңгейі ішінен созылмалдығы,
негігісі болып табылады.
Стресті басқаруды үйренген адамдар стреске сәйкес жауап қайтарғанымен
қалыпты күйдегі стресті басқара алмайтын адамға қарағанда тез түседі [39,
53].
Сонымен қатар, Г.Селье көрсеткендей, стресс біз ұшыраған жағдайдың
жағымды не жағымсыз жақтарына байланысты емес. Ол бейімделуге немесе қайта
құру қажеттілігінің ерекшелігіне байланысты [31, 41, 48].
Тек он жылдан кейін ғана Г.Селье кейінгі ғылыми түсінікке ие болған,
стресс терминін көпшілік алдында қолдана бастады және стресті эустресс,
дистресс терминдеріне бөлді
Эустресс - қоршаған ортаның әсеріне организмнің позитивті эмоционалды
реакциясы;
Дистресс – қоршаған ортаның талабына негативті мазасызданумен
мінезделетін эмоционалды стрестік күй [24, 37, 43].
Отандық ғалымдар Г.Селье концепциясының жеткілікті түрде өңделмегенін
әділ бағалады. Г.Сельенің негізгі қателігі мынада, яғни, бейімделуге тән
емес механизмдерін ол қандағы бейімделу гормондардың өзгерісімен анықтады.
Организмнің бейімделу процесін реттеуде жетекші ролді жоғарғы жүйке жүйе
атқарады [45].
Стрессорларға байланысты жалпы күйі бойынша физиологиялық және
психикалық механизмдерге тәуелді стрестің түрлерін бөліп көрсетуге болады.
Организмнің физиологиялық механизмдері оның ұшыраған әсеріне жауап
беруін мобилизациялайды. Мұндай раекциялар көбіне күресу немесе қашумен
байланысты, автономды жүйке жүйесі деңгейінде қалыптасады. Cалқын суға
кіргенде терімізге немесе ас ішу кезінде асқазанға қанның келуіне әсер ете
алмайтын секілді олардың көрінісіне де әсер ете алмаймыз. Біздің денеміз
жауап беру қажеттілігін түсініп, біздің бұйрығымызға қарамай жүзеге
асырады. Яғни, мынандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz