Таспа құрттардың барлығы биогельминттер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Паразитология ғылымы жалғыз паразиттерді жеке организм ретінде зерттеп қана қоймай, оларды қоздыратын ауруларды жан-жақты қарастырады. Паразиттердің жануарлар дүниесіне, яғни зоопаразиттерге жататынына байланысты, олар қоздыратын ауруларды инвазиялық індеттер қатарына жатқызады.
Паразитология- паразиттерді, сондай-ақ олар тудыратын адам, жануарлар және өсімдіктер ауруларын және оларға күрес шараларын жан-жақты зерттейтін кешенді ғылым. Паразит деген сөз көне грек тілі, ол біреудің басқа бір организмнің есебінен қоректенуін білдіреді (para - жанында, sitos- қоректену). Паразитизм- қоректік қатынасқа және бір-бірімен алмасуға бейімделген, ата - тектері әр түрлі организмдердің тарихи жағдайда қалыптасқан бірлестігі. Мұндай қарым-қатынаста, олардың біреуі (паразит) басқа біреуін (иесін) мекендейтін және қоректенетін орта ретінде пайдаланады. Паразиттік жолмен тіршілік ететін организмдер, жануарлар топтамасының көптеген тармақтарында кездесетін, қазіргі кезде табиғатта өте кең тараған тіршілік иелері. Кейбір жануарлар топтары мүлдем паразит түрлерінен ғана құралған. Мысалы, сорғыш және таспа құрттардан тұратын жалпақ құрттар топтамасы, тікенбас құрттар, ал қарапайымдылардан споровиктер тобы түгелімен паразиттер.
Ветеринариялық гельминтология ішқұрттарды және олар тудыратын жануарлар ауруларын зерттейді. Гельминттер сорғыш, таспа, жұмыр және тікенбас құрттар болып жіктеледі. Олардың атына байланысты гельминттер тудыратын ауруларды трематодоздар, цестодоздар, нематодоздар және акантоцефалездар деп атайды. Кейбір гельминтоздар адамға да қауіпті саналады. Көптеген ішқұрттар өзінің ересек сатысында жануарлардың ішек-қарын жолдарында өмір сүреді. Олардың кейбіреулері, ішектің кілегей қабығын зақымдап, иесінің қанын сорады, мұндай қансорғыштарды гемотофагтар деп атайды. Қансорғыш гельминттер жануарлардың қанын көптеп сорады. Мысалы, бір анкилостома құрты тәулік ішінде 0,1-0,2 мл қан сорады, сондықтан ішегінде көптеген анкилостомасы бар иттің қаны азайып, нәтижесінде анемияға шалдығады.
Таспа құрттар бірнеше текке жіктеледі: тенияталар, аноплоцефалялар, гименолепидаталар. Тениидтердің ересектері адам мен етқоректілердің ішегінде тіршілік етеді, ал ларвоцисталары жануарлардың ағзаларына қоныстанып, цистицеркоз, ценуроз, зхинококкоз, альвеококкоз, финноз деп аталатын ауруларды қоздырады.
Курстық жұмысымның мақсаты мен міндеттері- иттер арқылы тарайтын ларвальды цестодоздарғақарсы шаралар және антигельминтиктерді қолдануды үйрену.

2. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

2.1. Цестодалар мен цестодоздарға жалпы сипаттама

Абдыбекова А.М. айтуынша цестодтар (грек сөзі Cestos - таспа, eidos- бітімі) бітімі таспаға ұқсаған, жалпақ құрттар. Бұлар тудыратын ауруларды цестодоздар деп атайды. Таспалы, яғни жынысы жетілген имагиналдық түрі омыртқалылардың асқорыту жүйесін мекендейді, ал олардың ларвоцисталары (көпіршіктері) немесе балаңқұрттары омыртқалы немесе омыртқасыздардың әр түрлі мүшелері мен ұлпаларына орналасады. Малдәрігерлік, медициналық маңызы зор таспа құрттар екі текке бөлінеді: Cyclophillidea - шынжыр құрттар (цепеньдер) және Pseudohillidea - баулы құрттар. Цестодтар жалпақ құрттар типіне, Cestoda класына жатады. Олар екі класс тармағына бөлінеді: Cestodaria және Eucestoda. Cestodaria тармағы бунақтары жоқ, аздаған гельминттер. Олар жаңғыз Amphillinidae тұқымдасынан тұрады. Бұлар мекре тұқымдас балықтардың және тасбақалардың паразиттері [1].
Акшулаков С.К. пікірінше цестодалар таспа сатысында көптеген сүтқоректілердің ас қорыту мүшелерін мекендейді. Шынжыр құрттардың денесі үш бөлімнен тұрады: бас ( сколекс), мойын ( шейка) және бунақ дене (стробила). Таспа құрттардың ұзындығы, түрлеріне байланысты, бірнеше миллиметрден бірнеше метрге дейін жетеді.
Сколекс құрт денесінің алдына орналасқан, көлемі, пішіні, құрылымы әрқилы, 2-4 сорғышы бар. Құрт сколексінің алдында тұмсық тәрізді өсіндісі болады, оның 1-2-3 қатарлы ілмекшелері болуы мүмкін ( қарулы сколекс). Сколекс өзінің сорғыштары және ілмекшелерімен ішектің кілегей қабығына мықтап бекінеді. Мойын сколекстің астыңғы жалғасы, дененің бунақтарға бөлінбеген жіңішке тұсы. Мойыннан немесе өсу шебінен жаңа жас бунақтар қалыптасып жатады, олар жетілген сайын, стробиланың артына қарай жылжи береді. Құрттың ұзаруын және жаңа бунақтардың қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Бунақ дене немесе стробила цестоданың мойнына жалғасқан және көптеген бунақтардан құралған. Жаңа пайда болған проглоттидаларда жыныс мүшелері болмайды, одан кейінгілерінде әуелі аталық, сонан соң аналық жыныс мүшелері дами бастайды. Аталық және аналық жыныс мүшелері толық қалыптасқан бунақтарды қызтекелік, яғни гермафродиттік бунақтар деп атайды. Жетілген жыныс мүшелері өзара шағылысқан соң, еркектік ағзалар біртіндеп өздігінен жойыла береді, ал аналық мүшелері керісінше дараланады, бірақ көп кешікпей олар да жойыла бастайды, бунақ ішінде тек қана жатыр қалады. Жатыры құрт жұмыртқаларына толы, ең соңғы бунақтарды жетілген бунақтар дейді. Жетілген бунақтар күнделікті стробиладан үзіліп нәжіспен, саңғырықпен бірге сыртқы ортаға таралады [2].
Сабаншиев М.С., Сүлейменов Т.Т., Қарамендин Ө.С., Шабдарбаева Г.С., Жантөре М.Қ. айтуларынша жүйке жүйесі сколекске орналасқан бірнеше түйіншектерден басталады. Оның көлденең ұзын талшықтары бунақ денесінен өтіп, өзара көлденең тармақшалармен жалғасады. Таспа құрттардың асқорыту ағзалары болмадй, олар өз иесі ішегіндегі асты бүкіл денесімен сору арқылы қоректенеді. Тыныс алу, қан айналу жүйелері де болмайды. Несеп шығару жолдарының құрылымы сорғыш құрттарға ұқсас.
Жыныс мүшелері. Еркектік ағзалары бір немесе бірнеше, тіпті көптеген ұсақ еннен ( аталық бездерден) тұрады. Олардан ен түтіктері басталып, бара-бара бір-бірімен қосылып, соңында дара кең түтікке айналып, жыныс тесігімен аяқталады және сыртынан жыныстық сауытпен қоршалады. Аналық мүшелері тұқымдық аналық безден , тұқымдық түтіктен, тұқым қабылдағыш, уыздық, Мелис денешігі, оотип, қынап және жабық жатырдан тұрады. Аналық және аталық жыныс тесіктері әр бунақтың бүйірінен ашылады. Шынжыр құрттардың жұмыртқалары біркелкі, сондықтан бұлардың түрлерін ажырату өте қиын. Жетілген жұмыртқалардың бітімі сопақ, дөңгелек не шар тәрізді болады, сыртқы қабығы жұқа, нәзік, ішінде ұрығы (онкосферасы) айқын көрінеді. Онкосфера дегеніміз алты ілмешекті ұрық. Ол қалың қабықшамен қоршалған, ал сыртын тарамдалған тағы бір қабат эмбриофор қоршап тұрады. Онкосфера көбінесе түссіз немесе сары, сарғыш-қоңыр түсті келеді. Таспа құрттардың барлығы биогельминттер. Яғни олар ақтық және аралық иелерінің қатысуымен өсіп-өніп отырады. Аралық иелері денесіндегі балаңқұрттардың ларвалдық сатыларын ларвоцисталар деп атайды [3].
Матевосян Е.М., Мовесесян С.О. айтуларынша цестодология - таспа құрттарды, яғни цестодтарды, олар қоздыратын ауруларды, сол ауруларды балау, емдеу, алдын-алу шараларын зерттейтін гельминтология ілімінің бір бөлігі.
Цестодтар, яғни таспа құрттар туғызатын ауруларды цестодоздар деп атайды. Таспа құрттар табиғатта кең тараған гельминттер боп саналады, олардың көбісі малмен қатар адамда кездеседі, әр түрлі әсерін тигізіп,ауруға шалдықтырады. Цестодтардың ересек сатысы да (имагосы), балаңқұрттары да (көпіршіктері) малдың, адамның денесінде мекендегенде ауруды қоздырады - имагинальды және ларвалды цестодоздарды туғызады. Цестодоздармен адам, барлық жануарлар ауырады [5].
Жіктелуі:
Патшалығы: Animalia (жануарлар)
Топтамасы: Plathelminthes (жалпақ құрттар)
Тап: Cestoda ( таспа құрттар)

↓
Тегі: 1. Cyclophyllidea
( лентецтер, баулы таспа құрттар)

2. Pseudophillidea
(цепеньдер, шынжыр таспа құрттар)

0.2. Цестодтардың жалпы морфологиясы (құрылысы)

Ыбраев Б.К. пікірінше цестодтардың 3 сатысы бар: имаго, жұмыртқа, балаң сатысы.
1. Имаго - пісіп жетілген сатысы. Цестодтардың пішіні таспа тәрізді. Денесінің ұзындығы 3-5 мм-10 м дейін, кейде одан да ұзын болып келеді. Денесі үш бөлімнен құралады. Олар:
oo Бас ( сколекс) - арнайы бекіту мүше;
oo Мойын - өсу шебіні;
oo Бунақ дене ( стробила) - ол бірнеше бунақтардан құралған. Бунақтардың саны әр түрлі. Цестодтарда 3-4- тен бірнеше мыңға дейін бунақтар болады [9].
Ерболатов Қ.М. айтуынша бекіну мүшесі: Ол сколекс, құрт денесінің алдынан орын алған, көлемі, пішіні, құрылымы әр қилы келеді. Сколекстің үш түрі болады:
1. Қарусыз сколекс - оның тек қана 4 сорғышы бар. Қарусыз сколекс адамның таспа құртында, монезияларда, тизанезияларда, авителлинидтерде байқалады.
2. Қарулы сколекс - 4 сорғыштан басқа тұмсығы болады. Оның үстінде 1-3 қатар болып ілгешектер немесе қармақшалар жайғасады. Ілгешектердің саны мен кескіні әр ішқұртта әр түрлі болып келеді. Сколекс өзінің сорғыштары және ілгешектерімен ішектің кілегей қабығына нық жабысып тұруының арқасында ішектің жиырылуына төтеп беріп, сыртқа шығып кетпеуін қамтамасыз етеді. Қарулы сколекс шошқа тениидтерде, иттердің, кейбір құстардың таспа құрттарында байқалады.
3. Ұзынша сколекс - ұзынша келген екі немесе төрт саңлаулар (ботриялар) бар. Ол лентецтерде, яғни Diphyllobotrium latum деген құрттарда кездеседі [10].
Геллер И.Ю. айтуынша мойын - сколекстің жалғасы. Мойынның немесе өсу шебінен жаңа,жас бунақтар қалыптасып жатады. Олар дамыған сайын стробиланың артына қарай жылжи береді. Құрттың тұрқы және бунақ сандарының артуы өсе береді.
Бунақ дене немесе стробила - цестоданың мойынына жалғасады. Көптеген бунақтардан, буылтықтардан, проглотидалардан пайда болған. Сколекске тақауорналасқан проглотидаларда жыныс мүшелері болмайды, оларды жыныссыз проглотидалар деп атайды. Кейінгілерінде әуелі еркектік содан кейін ұрғашылық жыныс мүшелері дами бастайды, сол себептен оларды кезегімен еркек және ұрғашы проглотидалар деп атайды. Түгелімен еркек және ұрғашылық жыныс мүшелері жайғасқан буылтықтарды қызтекелік, я гермафродиттік бунақтар ( проглотидалар) деп атайды. Жетілген жыныс мүшелері өзара шағылысумен ұрықтанады, сосын еркектік ағзалар біртіндеп өздігінен жойыла береді. Ал, ұрғашылық ағзалар, керісінше дараланады, бірақ, көп кешікпей олар да жоғала бастайды. Соңғы буылтықтардың ішінде тек қана жұмыртқаларға толы жатыр қалады. Жатыры жұмыртқаларға толы ең соңғы буылтықтарды пісіп-жетілген бунақтар деп атайды. Жатыры жабық цепеньдердің пісіп-жетілген бунақтары стробиладан үзіліп, нәжіспен, саңғырықпен бірге сыртқа шығады. Бұл процесті дестробиляция құбылысы деп атайды. Жатыры ашық цестодалар ( яғни лентецтер) сыртқы ортаға жұмыртқаларын бөледі [16].
Лукашенко Н.П. айтуынша жүйке жүйесі бірнеше түйін құрып сколексте орналасқан, бұлардың ұзын талшықтары бунақ денесінен өтеді, көлденең тармақшалармен қатынайды.
Ас қорыту жүйесі жоқ. Олар жануар ішегіндегі асты, сөлді бүкіл денесімен сіміріп алып қоректенеді.
Тыныс алу, қан айналу жүйелері болмайды.
Жыныс жүйесі - өте жақсы дамыған. Цестодтар- қосжыныстылар.
Еркек жыныс ағзалары:
oo Ен ( бір дана, не бірнеше, тіпті көптеген ұсақ ендер болады.)
oo Ен түтіктері - өте көп болады.
oo Ен түтік-ол кең болады, аяқ жағы шағылысу мүше боп саналады, оны циррус деп атайды.
oo Жыныс тесігі
oo Сауыт, ол ен түтікті, қосымша бездерді каптайтын қалта.
Ұрғашы мүшелер:
oo Тұқымдық немесе аналық без ( көбінесе біреу ғана болады).
oo Тұқымдық түтігі.
oo Еркек тұқым қабылдағыш.
oo Уыздық
oo Мелис денешесі.
oo Оотип
oo Қынап, ұрғашы жыныс тесігімен.
oo Жатыр ( екі түрлі болады - жабық, яғни жатырдың тесігі жоқ немесе ашық, яғни жатырдың өзіндік бөлек тесігі бар).
Жабық жатыр цепеньдерде, ал ашық жатыр лентецтерде болады. Еркектік және ұрғашы жыныс тесіктері әр бунақтың бүйірінен ашылады. Кейбір цестодтарда, мысалы, монезияларда, екі жыныс жүйесі болады, яғни екі еркек және екі ұрғашы жыныс жүйесі бар. Имаго- ақтық иеде яғни, омыртқалылардың ішегінде мекендейді [17].
Субботин В.М дерегінше цестодтар жұмыртқаларының сипаттамасы: пішіні сопақ, дөңгелек немесе шар тәрізді кейде үш, алты қырлы болады. Сыртқы қабығы жұқа, ішіндегі ұрық айқын көрінеді. Цестодтардың ұрығын онкосфера деп атайды. Бұндай жұмыртқалар цепеньдерде кездеседі. Ал, лентецтердің жұмыртқалары сорғыш құрттардың жұмыртқаларына ұқсайды. Пішіні сопақ, екі қабығы, бір шетінде қақпақшасы, екінші шетінде бүртігі бар. Ішінде көптеген домаланған шарлар. Цестодтардың жұмыртқалары нәжіспен сыртқы отраға түседі [18].
1. Балаңқұрттар яғни цестодтардың ларвоцисталары немесе көпіршіктері.
Хван М.В., Попов Ю.А., Куничкин Г.И. айтуларынша бұл сатыны тағы ларвоцисталар деп атайды. Олар аралық иелерінде, әр түрлі ағзаларда (бауыр, ішек, өкпе, ми, қалың ет т.б) мекендейді. Ларвоцисталар ішкі құрылысының екрекшеліктеріне қарай бірнеше түр-тұрпатқа бөлінеді:
1. Cysticercus - цистицерк. Бұл бір қуысты көпіршік, екі қабығы бар. Біріншісі сыртқы қабығы- дәнекер тоқыма қабығы болып саналады, екіншісі, ішкі- өсу немесе герминативтік қабық деп аталады. Оған бір ғана сколекс (қарулы немесе қарусыз) орналасқан. Іші сұйыққа толған.
2. Coenurus - ценур. Бір қуысты көпіршік, екі қабығы бар. Біріншісі - дәнекер тоқыма қабығы, екіншісі - герминативтік қабығы. Ішінде сұйық және ондаған, жүздеген сколекстер бар және олар топ-тобымен оқшауланып тұрады.
3. Echinococcus - эхинококк. Бұл бір қуысиы көпіршік, қос қабықты көпіршік, ішінде сұйығы бар. Ішкі өсу қабында бірнеше шығыс капсулалар мен мыңдаған протосколекстер яғни, ұрық сколекстер, болашақ ішқұрттың басы бар. Шығыс капсулаларда да майда протосколекстер бар. Кей жағдайда көпіршіктің ішінде екінші буын ( балалық), оның ішінде үшінші буын ұрпақтар ( немерелік)- майда көпіршіктер туындап отырады. Олар кей кезде эхинококтың қабықтарын тесіп, жарып, сыртына да шығып өсуін жалғастыра береді.
4. Aiveococcus - альвеококк. Бұл көп қуысты көпіршік. Ең қауіптісі. Бқл көптеген майда камералардан құралған көпіршік, сұйығы аз, іші құрғақ, араның ұясына немесе өкпенің альвеоларына ұқсас, ішкі қабығы өте ұсақ протосколекстерге нүктелерге толы. Бұл көпіршік жан-жаққа шексіз өсіп, тармақтанады, бүкіл іш құрылысына жайылады, оның көлемі өзгеріп тұрады. Бұл көпіршікті кейде инвазиялық ісік деп атайды.
5. Cysticercoid - цистицеркоид. Бұл өте майда ларвоциста. Алдыңғы жағында жалғыз ғана сколексі бар, ал, артқы шетінде „құйрықшасы", яғни, церкомер орналасқан.
6. Coracidi - корацидий. Домаланған, денесінде айнала көптеген кірпіктері бар, ол лентецтерде болатын саты, сыртқы ортада, көбінесе суда табылады.
7. Procercoid - процеркоид. Денесі ұзындау, алдыңғы жағында біліне бастаған саңлауы ( ботриялары), ал, артында шар тәрізді қосалқысы болады. Аралық иелері болып шаян тәрізділер, әсіресе есе аяқтылар саналады, процеркоид солардың денесінде кездеседі.
8. Plerocercoid - плероцеркоид. Ұзынша келген, тұрқы 1 мм-ге жетеді, ботрийлері ( саңлауы) айқындалған. Әр түрлі балықтардан табылады (балықтар қосымша иесі боп саналады) [20].

2.3 Цестодтардың жалпы биологиясы

Перадзе Т.В. айтуынша таспа құрттардың, цестодтардың барлығы биогельминттер: цепеньдере 2 ие, ал лентецтерде 3 иеден болады.
Ақтық иелер- тұяқтылар, ет қоректілер, адам. Құрт имаго сатысында олардың ішегінде мекендейді.
Аралық иелер - омыртқалы және омыртқасыздар.
Қосымша иелер - омыртқалылар.
Цестодтардың дамуы 1-1,5 айдан 5-6 жылға дейін созылады. Ауырған малдың денесінде 3-4 айдан бірнеше жылға дейін тоғышарлық күнелтеді [22].
Цестодтардың даму циклінің нобайы:
Имаго-ақтық иеде

↓
Жұмыртқа - сыртқы ортада
↓
Ларвоциста - аралық және қосымша иеде
↓
Имаго- ақтық иеде

Цестодтар тегінің сипаттамасы
g№
Белгілері

Cyclophyllidea

Pseudophyllidea
11
Басы
(сколексі)

Домалақ, 4 сорғышы бар - қарусыз немесе қарулы
Ұзынша, төрт не екі саңлауы (ботриялары) бар
22
Жатыр
Жабық
Ашық
33
Жыныс тесіктері
2-еркек және ұрғашы тесігі
3- еркек, ұрғашы және жатырдың тесігі
44
Сыртқы ортаға бөледі
Пісіп жетілген соңғы бунақтарды
Жұмыртқаларды
55
Ларвоцисталар
Цистицерк, ценур, эхинококк, альвеококк, цистицеркоид, стробиоцерк, дитиридий
Корацдий
Процеркоид
Плероцеркоид

66
Иелердің саны:
1. Ақтық ие:

2. Аралық ие:

3. Қосымша ие:
2-иесі бар:
Күйістілер, ет қоректілер, адам
Үй жануарлар, тақ тұяқтылар
Жоқ
3-иесі бар:
Ет қоректілер, адам.
Омытрқасыздар (шаян тәрізділер)
Омыртқалылар
( балықтар)

Кузьмин А.А. айтуынша цестодоздар ауруды қоздыратын сатысына қарай екі топқа бөлінеді:
1. Имагинальды цестодоздар - таспа құрттардың ересек сатысы мекендегеннен туатын аурулар. Оларға жататындар: монезиоз, тизаниезиоз, авителлиноз, иттің және адамның тениидоздары (тениоз, мультицептоз, эхинококкоз, альвеоккоз,дипилидиоз, дифилоботриоз, жылқы анаплоцефалидоздары, ет қоректілер мезоцистоидоздары, құстардың дрепанидотениозы, гименолипидозы және т.б)
2. Ларвалды цестодоздар - таспа құрттардың балаң құрттарынан, яғни көпірщіктердің мекендеуінен пайда болатын аурулар. Ол шошқа мен ірі қараның цистицеркозы, тенуиколды(жылауық), овисты және пизиформды цистицеркозы, ценуроз (айналма), ет ценурозы, ларвалды эхинококкоз (беріш), ларвалды альвеококкоз.
Ларвалды цестодоздар
Ларвалды цестодоздар екі топқа бөлінеді:
1. Адам арқылы тарайтын ларвалды цестодоздар, яғни бұл құрттарда ақтық иесі және мал арасында аурудың таратушысы адам боп саналады.
2. Иттер арқылы тарайтын ларвалды цестодоздар, яғни бұл құрттарда ақтық иесі және мал, адам арасында аурудың таратушысы иттер және т.б. ет қоректілер болып саналады [26]. (1-сурет).

1-сурет. Ларвальды цестодоздар

3. Негізгі бөлім

2.1. Иттер арқылы тарайтын ларвалды цестодоздар

Овисты цистицеркоз ( қой финнозы)
Бұл жасырынды түрде өтетін, бұлшық етінің зақымдануымен сипатталатын гельминтоз ауруы.
Зияны: зақымданған малдың еті тағамға айдалануға жарамсыз болып қалады.
Жіктелуі:
Тұқымдасы: Taeniidae
Туысы: Тaenia
Түрі: T.ovis
Ларвоцистасы- Cysticercus ovis ( финна)
Морфологиясы. Бұл құрттың 3 сатысы бар: имаго, жұмыртқа, балаң-көпіршік.
1.Ларвоцистасы Cysticercus ovis ( финна) - майда көпіршік, ауқымы тары немесе күріштің дәніндей болады. Түсі ақ немесе сарғыштау келеді. Екі қабығы бар, ішінде сұйық бар, бір қарулы сколекс орналасқан. Қойда тілде, жүректе, көк етінде, қаңқа еттерінде орналасады.
2.Имаго,ересек сатысы Taenia ovis - ұзындығы 1 м-дей, сколексі қарулы, пісіп-жетілген бунақтар ұзынша келген, ішінде ұзыннан орналасқан жатыр бар. Жатырдың тармақтарының саны 20-дан -25-ке дейін. Ол иттің ішегінде кездеседі.
3. жұмыртқа - майда, сопақтау, сыртқы қабатының көлденең сызықтары бар, ішінде ұрығы- онкосфера бар.
Биологиясы. Бұл құрт - биогельмеинт, дамуына міндетті түрде екі ие қажет.
Ақтық иесі - иттер және тағы басқа ет қоректілер.
Аралық иесі - қой, ешкі.
Дамуының нобайы:
Имаго- итте, ақтық иеде
↓
Пісіп - жетілген бунақтар- сыртқы ортаға түседі
↓
Жұмыртқалар, бунақтардан шығып, малдың ішегіне тседі
↓
Ларвоциста - қойда, аралық иеде 4-5 айда бұлшық
еттерінде өрбиді
↓
Имаго - иттің ішегінде қалыптасады ( 1,5-3 айда).
Індеттанулық деректер. Бұл ауру Қазақстанда, Орта Азияда, Украинада, Ресейде тіркелген. Бұл ет құрттың қарақұйрықтар арқылы таралуы анықталған. Жас малда ауру жиірек кездеседі де олар өлім- жітімге көп ұшырайды. Ауру жылдың барлық мерзімінде тіркеледі.
Сырт белгілері. Ауру қойдың тәбеті нашарлайды, қоңы төмендейді, ауыз, танау, көздің кілегей қабықтары түссіз болады.
Диагноз қою. Диагноз малдың тірі кезінде қойылмайды, тек сойған кезде бұлшық еттерден көпіршіктерді байқап, диагноз қоюға болады.
Өлекседегі өзгерістер. Бұлшық еттен, жүректен, тілден, көк еттен жай көзбен-ақ көрінетін цистицерктер (финналар) байқалады. Оларды жылауықтан, саркоцисталардан морфологиясына қарап ажырату керек.
Емі - жоқ.
Алдын-алу шаралары.
Барлық ұшаларды ветеринариялық-санитариялық сараптан өткізу. Егер зерттелген еттің 40 шаршы сантиметрінде 9-дан астам финналар табылса, етті 2 сағат бойы пісіреді немесе тоңазытқышқа 12-24 сағатқа қойып, зарарсыздандырады. Белгіленген уақыт өткен соң сол етті финналардың тірі не өлі екеніне зерттейді, ол үшін финналары бар етті жылы, жасанды қарын сөліне салады. Егер балаң құрттың ішінде сколекс қозғалып, айланып шықса, онда финналар тірі екенін дәлелдейміз.
Иттерді міндетті түрде жылына 2 немесе 4 рет дегельминтизацилаудан өткізеді.

2.2. Тенуиколды цистицеркоз

Синонимдер: қыл мойынды цистицеркоз, жылауық, тонкошейный цистицеркоз, цистицеркоз серозных оболочек брюшины.
Бұл созылмалы немесе жасырында түрде өтетін, бурса қабықтарының, шарбы-шажырқайдың, іш майдың зақымдануымен, малдың арықтауымен сипатталатын гельминтоз ауруы.
Экономикалық зияны:
Мал арықтап, барлық өнімін төмендетеді. Төл өсуін тоқтатады. Көктем айларында мал арасында шығын байқалады.
Жіктелуі.
Тұқымдасы: Taeniidae
Туысы: Taenia
Түрі: T. hydatigena ( гидатигенді цепень, гидатегенді құрт)
Ларвоцистасы - Сysticercus tenuicollis ( тонкошейная финна, қылмойынды финна, жылауық).
Морфологиясы:
1. Сysticercus tenuicollis ( қыл мойынды цистицерк, жылауық). Бұл көпіршік,оның көлемі әр түрлі - бұршақ дәнінен, көгершін, тауық жұмыртқасына дейін болады. Екі қабығы бар. Олар: дәнекер тоқыма қабы және герминативтік қабы. Көпіршіктің ішінде сұйық және бір қарулы сколекс бар, сол сколекстің мойыны өте ұзын және жіңішке болып келеді. Сондықтан бұл көпіршікті „қылмойынды" финна деп атайды. Финналар тұяқтылардың құрсақ қабықтарында шарбы-шажырқайда, іш майында және бауырдың сыртқы қабығында тіршілік етеді.
2. Ересек сатысы (имаго) Taenia hydatigena (гидатегенді цепень, гидатегенді құрт) деп аталады - ол ұзын, қарулы таспа құрт, оның тұрқы 5 метрге жуық болады, бунақ денесі жүздеген буылтықтардан құралады. Соңғы пісіп-жетілген буылтықтар ұзынша келеді. Ішінде жатыр жұмыртқаларға толы. Жатырда 5-16 тармақтары бар. Имаго иттің, қасқырдың, шибөрінің, түлкінің ащы ішегінде өмір сүреді.
3. Жұмыртқа - майда, сопақтау, сыртқы қабатының көлденең сызықтары бар, ішінде ұрығы- онкосфера бар.
Биологиясы: биогельминт, екі иесі бар.
Ақтық иелері - иттер және басқа да ет қоректілер.
Аралық иелері - қой, ешкі, шошқа, кейбір жабайы күйіс қайыратындар, ірі қара, түйе, адам өте сирек болады.
Тұрақты иелерінің (иттердің) ішінде өсіп жетілген таспа құрттардың іші жұмыртқаға толы бунақтар, өздігінен үзіліп, нәжіспен бірге сыртқа түсіп отырады. Осындай құрттың бір бунағының ішінде 21-66 мыңға дейін жұмыртқа болады. Жұмыртқа ішіндегі құрт ұрығы - онкосфера бірнеше қабықшамен қоршалған. Олар сыртқы орта жағдайына төзімді келеді.
Аралық иелер - қой, ешкі т.б., олар жайылған кезде құрттың жұмыртқаларын шөппен немесе сумен жұтып қояды. Олардың ішегінде онкосфера босайды да, қан тамырларына енеді, қан айналуымен құрсақ қуысына жетеді. Көк шандырға, іш майына, ішектермен бауырдың сыртқы қабына орналасады да, 4-5 айдан кейін көпіршікке айналады. Осындай жылауығы бар мал етке сойылған кезде, жылауықтар иттің асқорыту жүйесіне, ішектің ішіне түссе, олардың ащы ішегінде 1,5-3 айдан кейін ересек сатысы қалыптасады, пісіп-жетілген бунақтарды сыртқы ортаға шығара бастайды.
Эпизоотологиясы.
Тенуикольды цистицеркоз өте жиі кездесетін ауру. Қазақстанның барлық аймақтарында тіркелген. Гельминтоздың кең таралуына бірден-бір себепкер болып отырған жағдай-ол сойылған, өлген малдың ішкі ағзаларын итке беруі. Малға ауру дегельминтизациядан өтпеген иттерарқылы тарайды.
Сырт белгілері. Аурудың жіті түрі онкосфералар малдың денесінде жүзіп жүргенде білінеді. Әсіресе, жас малда - қозы мен торайларда. Төл тынышсызданады, жем-шөпке бет бұрмайды, ауызы сілекейленеді, іші өтеді, кейде оның қызуы көтеріледі, кейде өліп те кетеді. Бірақ , онкосфералар құрсақ қуысына жеткен соң, ауру созылмалы немесе жасырынды түрде өтеді, клиникалық белгілері байқалмайды, мал құрсақ жағын ұстағанда ғана ауырсынады.
Өлекседегі өзгерістер:
Аурудың жіті түрі. Бауыр көлемі ұлғайған, жіті гепатит байқалады, қанталап кетеді. Бауырдың түсі қоңыр-қызыл немесе сұрғылт-қызыл болады. Капсуланың үстінде майда, тарының дәніндей көптеген цистицерктер байқалады.
Созылмалы түрі. Құрсақ қуысын көмкерген сірі қабықтың үстіне, шарбы, шажырқайға, бауырға жабысқан жылауықтарды жай көзбен көріп, табуға болады.
Диагноз қою. Малдың тірі кезінде бұл ауруға диагноз қою қиындыққа әкеп соқтырады. Аллергиялық зерттеулер шаруашылықта әлі пайдаланыла қойған жоқ. Диагноз көбінесе малды сойып зерттегенде немесе етке сойған кезде құрсақ қуысынан жылауықтарды тапқанда нақты қойылады. Жылауықтарды эхинококктардың көпіршіктерінен ажырата білу керек.
Емі - жоқ.
Алдын-алу шаралары. Аурудың алдын алу шаралары басқа иттер арқылы тарайтын ларвалдық цестодоздағыдай өткізіледі.

3.3. Қой ценурозы

Синонимдер: Айналма, тентек, миқұрт, вертячка.
Бұл жіті түрде өтетін, жиі кездесетін, таспа құртының ларвоцисталары қоздыратын, өте қауіпті, мидың, жұлынның зақымдануымен, ерекше клиникалық белгілерімен сипатталатын гельминтоз ауруы.
Экономикалық зияны:
oo Мал жүдеп, барлық өнімі кемиді.
oo Қой арасында өлім-жітім, шығын өте жиі болады.
Жіктелуі:
Тұқымдасы: Taeniidae
Туысы: Coenurus cerebralis
Түрі: М. Multiceps ( имагосы, ет қоректілердің ащы ішегінде мекендейді)
Ларвоцистасы: Coenurus cerebralis ( ценур, ми құрт)
Морфологиясы: тоғышардың 3 сатысы бар: имаго, жұмыртқа және балаң, яғни көпіршік.
1. Қоздырушысы Coenurus cerebralis - ценур, бұл көпіршік, үлкендігі тауықтың жұмыртқасындай, сырты мөлдір, нәзік қабықшамен қоршалған. Іші түссіз сұйыққа толы болады. Ішкі жағынан бүртік секілді, нүктедей болып көрінетін көптеген сколекстер байқалады, бұлардың саны жүзден асады да, олар топ-тобымен оқшауланып тұрады. Көпіршік қойдың, сирек те болса ешкінің, бұзаудың, кейбір тағы тұяқтылардың және өте сирек адамның орталық жүйке жүйесінің ұлпаларында ( миында және жұлынында) тоғышарлық күнелтеді.
2. Имаго, яғни пісіп- жетілген сатысы Multiceps multiceps - оның ұзындығы 1-1,5 метрге дейін, сколексі қарулы, оның 4 сорғышы және ілмекшелері бар, денесі 200-250 бунақтардан құралған. Пісіп-жетілген соңғы бунақтардағы жатырдың 9-дан 26-ға дейін тармақтары болады. Имаго иттердің және басқа да ет қоректілердің ащы ішегінде өмір сүреді.
3. Жұмыртқалардың пішіні дөңгелек, майда, сыртқы қабаты қалың, оның көлденең сызықтары бар.
Даму циклы: Биогельминт, екі иесі бар.
Ақтық иелері - ет қоректілер ( ит, қасқыр, шибөрі, түлкі, т.б).
Аралық иелері - қой, ешкі, бұзаулар және т.б. тұяқтылар.
Тұрақты иелерінің ішегінде өсіп жетілген таспа құрттардың іші жұмыртқаларға толы, пісіп-жетілген бунақтар өздігінен үзіліп, нәжіспен бірге сыртқа түсіп отырады. Бір бунақтың ішінде 20-26 мыңға дейін жұмыртқа болады. Жұмыртқа ішіндегі құрт ұрығы - онкосфера - бірнеше қабықшамен қоршалған. Олар сыртқы орта жағдайына өте төзімді келеді.
Қой, ешкі және басқа мал жайылған кезде шөппен немесе сумен қоса құрт жұмыртқаларын жұтып қояды. Қойдың ішегінде онкосфера қабықшаларынан босайды, қан тамырларына енеді де, қан айналуыментмиға немесе жұлынға жетеді. Тоқтаған соң 5-6 айдан кейін көпіршік- ценур қалыптасады. Егер осындай ценур көпіршігі бар малдың басындағы миын ит жеп қойса, олардың ащы ішегінде ұрықтарынан мультицепс таспа құрт 1,5-3 айдың көлемінде өсіп жетіледі. Көпіршіктің ішінде қанша протосколекстер болса, сонша таспа құрт өседі.
Эпизоотологиялық деректер. Бұл өте жиі кездесетін инвазия. Ценуроз Қазақстанда қой өсіретін барлық шаруашылықтарда кездеседі. Ценурозбен көбінесе екі жасқа дейінгі мал ауырады, ал, екі жастан асқан қой бұл дертке сирек шалдығады. Бұл ерекшелік мал жасына қарай пайда болатын иммунитетке байланысты. Мал шығыны барлық маусымдарда тіркеледі. Бірақта, қозылардың ценурозы жаздың екінші жартысы мен күзге қарай, ал, тоқтылардың, саулықтардың өлімі қыс пен келесі жылдың көктем және жаз айларында жиірек болады.
Мал ценурозға жайылымда бағылатын кезде шалдығады. Әсіресе, қора маңындағы ит көп жүретін жерлер өте қауіпті. Оған басты себеп шопан иттерінің дер кезінде профилактикалық дегельминтизациялаудан өтпеу, таспа құрттардан арылмауы. Сонымен қатар таспа құрт жұмыртқаларының ауа райының өзгеруіне төзімді келуінің де маңызы зор. Міне, осындай жағдайлар малдың ценурозбен ауыру қаупін күшейте түседі.
Клиникалық белгілері. Олар ценур көпіршігінің санына, мидағы орналасуына, оның көлеміне және көпіршік қоздыратын мидағы және бүкіл ағзадағы патологиялық процестердің дамуына тығыз байланысты.
Қой ценурозының даму барысында аурудың клиникалық белгілерінің төрт кезең байқалады:
Бірінші сатысы немесе кезеңі - алғашқы жасырынды кезең. Кезең 7-10 күнге дейін созылады. Малдың таспа құрт жұмыртқаларымен залалданып, алғашқы клиникалық белгілері білінгенге дейін. Бұл кездегі ағзадағы өзгерістерді тек қана иммунологиялық әдістермен зерттеп байқауға болады.
Екінші сатысы немесе кезеңі - алғашқы белгілер байқалады, шамамен алғанда мал ауырғаннан кейін 16-23 күн өткен соң байқалады және ол жіті түрде дамиды. Бұл өзгерістер жұмыртқа онкосферасының организмінде жүзіп, миға өтіп, онда әр түрлі қабынулар тудыруына байланысты. Мал үріккіш келеді, бұлшық еттері жиі дірілдейді, тітіркенеді. Тремор байқалады, тістерін шықырлатады, аяқтары тартылып, парез, паралич немес жартылай салдану, толық салдану сияқты белгілері білінеді. Кейбір қозылар аурудың осы сатысында өліп қалуы мүмкін.
Үшінші сатысы немесе кезеңі - бұл кезеңді аурудың екінші жасырын кезеңі деп атайды. Бұл кезеңде малдың жалпы жағдайы, қондануы біршама жақсы қалыпта болады. Бұл кезде ценуроздың көзге шалынатындай клиникалық белгілері болмайды, ол білінбейді де. Бұл кезең көпіршік ларвоцистаның мида өте ұзақ өсуіне, дамуына байланысты. Үшінші кезең 2-3 айға созылады.
Төртінші сатысы немесе кезеңі - соңғы кезеңінде ценуроздың ерекше айқын белгілері анықтала түседі. Оның негізгі белгілері - малдардың көбінесе мелшиіп қалуы, алға қарай жүруі, бір орнында шыр айналуы, малдан бөліне қашуы, бағдарсыз жүруі, сүріну сияқты. Ауырған мал басын әнтек қисайтады, тәлтіректейді. Кейде құлап та қалады, бірте-бірте өздігінен жайылып, шөп жеуден қалады, қатты арықтайды. Бірнеше күн немесе апталап жүрмейді. Осындай әр түрлі қозғалыстардың болуы, ценур ларвоцистасының мидың қай бөлікте орналасуына байланысты. Мысалы, ценур кішкене мида болса, малдың қозғалысы, жүрісі бұзылады, тәлтіректеп, қисалаңдап жүреді, жиі құлап қалады, аяқтарын талтайтып жүреді. Егер ценур алдыңғы ми бөліктерінде орналасса ауру мал тез болдырып қалады немесе бір жерде шыр айналады. Және олар ценур көпіршігі бар жағына қарай айналшықтайды, керісінше басқа жаққа қарай айналады.
Егер ценур жұлында орналасса, түліктің жүрісі өзгеріп тәлтіректейді, ақырында артқы аяғын баса алмай, шойырылып жатып қалады, парез немесе паралич, яғни салдану байқалады. Мал өте қатты арықтап, қатты күйзеледі. Ценуроз ауруы 8-9 ай бойы созылып, ауырған малдың өлімімен аяқталады.
Ауруды анықтау. Ценурозды анықтау үшін бірнеше тәсілдерді қолданады:
1. Клиникалық тәсілдер. Мал ценурозы аурудың соңғы сатысындағы клиникалық белгілеріне қарап ажыратылады. Малдың жүрісіне, қимылына, бұлшық еттердің өздігінен жиі тартылуына қарап байқайды. Ценур көпіршіктің көлемі ұлғая келе айналасындағы ми ұлпасын қысып қана қоймай, бас сүйегін де жұқартып, кейде тесіп те шығады. Ми қорабын осы тұстан саусақпен сипап басқанда, мал ауырсынады, ми сүйектері жұмсарады, саусақтың астында майысып тұрады, перкуссиялық балғамен сүйектің үстінен тықылдатса, онда балғаның дыбысы күңгірт естіледі, өйткені көпіршіктің ішіндегі сұйық сондай дыбыс береді.
2. Офтальмоскопия. Оны 1953 ж. Г.И.Ронжина ұсынған, көздің түбін зерттеу әдісі. Бұл әдіспен аурудың клиникалық белгілері білінерден 1-2 ай бұрын анықтауға болады. Өйткені, ми құрттың өсуіне байланысты жүйке жүйесі қатты зақымданады. Соның салдарынан қойдың көзі көрмей қалуы мүмкін, көздегі нерв талшығы, қан тамырлары ісініп кетеді, соны байқауға болады. Ол үшін көз қарашығын үлкейту мақсатында 0,5% атропин ерітіндісінің 2-3 тамшысын көзге тамызады. Көздің түбін рефлектордың көмегімен қарайды. Сау малдың көзінде көргішш нерв түйіні, талшығы өз пішінін өзгертпейді, анық көрінеді. Ал,ауруға шалдыққан малда ол анық көрінбейді, ісініп кетеді және сезгіш тор қабықшаның да түсі өзгереді.
3. Аллергиялық реакция. Осы әдіс арқылы ценурозды алғашқы сатысында мал зақымданғаннан 14-16 күн өткеннен кейін-ақ анықтауға болады. Бұл аллергиялық әдісті Қазақ ветеринариялық ғылыми зерттеу институтының қызметкері Р.Г.Исмагилова ұсынған. Аллерген миқұртының басы ( сколекстерден), сұйығынан, қабығынан жасалады. Лиофильдық кептіру әдісін пайдаланып ақ ұнтақ жасайды да, ампулаларға жауып қояды. Құрғақ аллерген ампулада көп жылдар сақталады.
Бұл құрғақ аллергенді физиологиялық ерітндімен араластырып 1:750 немесе 1:1000 қатынасындай етіп, қосындыны 0,2 мл көлемінде көздің жоғарғы қабығының терісіне ( интрапальпебрально) немесе мал құйрығының жүні жоқ жеріне тері қабатына егеді. 2-3 сағаттан кейін реакцияның нәтижесін бақылауға болады. Егер мал ауру болса аллерген егілген жер ісініп, қызарады, кутиметр немесе штанген-циркуль арқылы ісікті өлшейді. Ісіктің үлкендігі 2,5 сантиметрден асып тұрса, онда оң немесе айқын реакция (+) деуге болады, яғни қозының ауруға ұшырағаны. Ветеринарлық заңына сәйкес бұл ауруға шалдыққан малдарды, арықтамай тұрғанда, өздерінің қоңдылығын жоғалтпай тұрғанда, етке өткізіп жіберу керек. Сол себептен барлыщ малды күзде аллергиялық әдіспен зерттеген жөн.
Ценурозды клиникалық белгілері ұқсас аурулардан - эстроз (пысқырық), ми сетариозы, ми эхинококкозы, монезиоздың уытты түрінен, листериоздан, құтыру, Әуескі ауруы, уланулардан, авитаминоздардан ажыратады.
Өлекседегі өзгерістер. Қозының бас сүйегін жарып, миын тексергенде, оның өзі және қабығы қызарыңқырап тұрады. Айналма ұрығының іздерін көруе болады, 1-3-е дейін көпіршіктер табылады. Ценур астындағы идың орны үңгірленіп қалады, ал, бас сүйек жұқарып, кейде тесіліп қалады.
Емі: Хирургиялық әдіс: Ценуроз анықталған малдың бас сүйегін тесіп, шприцпен алдымен ценур сұйығын, содан кейін ценур қабықшасын суырып алып тастайды. Сүйекті тесуге бұрғылау ( трепан) аспабын немесе сиырлардан қан алатын инені қолданады. Егер ине ценур көпіршігіне дәл тисе ине каналы арқылы мөлдір сұйық атқиды. Ценурозда емдеу әдісін хирургиялық асептика және антисептика тәсілдерін сақтай отырып жүргізеді. Операция кезінде малды байлап бекіту үшін Тойбазаров ұсынған арнаулы столды пайдаланган орынды.
Алдын-алу шаралары.
1. Ауырған малды ет комбинаттарына сойысқа тапсырады.
2. Малдың басын арнаулы пеште өртейді немесе Беккари құдығына тастайды.
3. Иттерге дегельминтизация міндетті түрде, жылына 2-4 рет жасалу крек.

3.4. Бұлшық ет ценурозы

Бұл гельминтозға тек қана қой мен ешкі шалдығады. Ценур көпіршіктері мал терісінің шел қабатында, бұлшық еттерінде орналасады.
Жіктелуі:
Тұқымдас: Taeniidae
Туысы: Multiceps
Түрі: M.skrjabini ( таспа құрт иттің ащы ішегінде болады)
Ларвоцистасы - Coenurus skrjabini ( қойларда бұлшық етте мекендейді).
Морфологиясы. Тоғышардың 3 сатысы бар: имаго, жұмыртқа, балаң- көпіршік.
1. Ларвоцисталар Coenurus skrjabini - көпіршік, екі қабығы, сұйығы, көптеген сколекстері бар. Олардың үлкендігі жұмыртқадай, жұдырықтай болып келеді. Олар мал терісінің шел қабатында, жақ , мойын, иық, қолтық, жамбас, сан т.б бұлшық еттерінде болады.
2. Имаго : ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.