НАҒЫЗ Ж¥МЫР Қ¥РТТАР немесе НЕМАТОДТАР КЛАСЫ - NEMATODA

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

НАҒЫЗ Ж¥МЫР Қ¥РТТАР немесе НЕМАТОДТАР КЛАСЫ - NEMATODA
Нематодтар түр саны жағынан (27000-нан астам), кеңістікке таралуы
сипаты жағынан да ең жоғары тұрған топ. Бұлардың бүкіл әлемде кездеспейтін
ортасы жоқ„ Мүхиттар мен теңіздер түбінде, түщы суларда, топырақ арасында
еркін қозғалып тіршілік етсе, пара-зиттік түрлері өсімдіктер мен
жануарлардың барлық мүшелерінде тсездееедіг Қүстар мен насекомдардың
паразиті ретінде олар ауа қабатын да меңгерген деп айтуға болады.
Айналамызда жүріп жатқан шіру щгоцесінің барлығы осы нематодтардың қатмсуы
арқылы жүреді. Кеңістікке таралуы түрғыдан оларды бактериялар мен бір-
клеткалы организмдермен салыстыруға болады.
Нематодтардың тіршілік ету орталарының алуан түрлі болып келуіне
қарамастан қүрылыстары бірдей.
Құрылысы мен физиологиясы. Нематодтардың дене мөлшері мен формасы
(пішіні) эволюция барысында түрлі тіршілік орталарына бейімделу нәтижесінде
(бентос қабатында сырғуға, суда жүзуге, топырақ аравына енуге) қалыптасқан.
Грек тілінде "nematos" - жіп деген мағынаны білдіреді. Бүлардың денесі
жіп тәрізді созылыңқы, цилиндр немесе үршық тәрізді болып, үштарына қарай
сүйірлене түседі.
Еркін тіршілік ететін нематодтар үсақ, үзындығы 1 миллиметрге әзер
жетеді, ал паразит түрлері әжептәуір үзын болады. Мысалы, жылқы
аскаридасының (Parascaris eguorum) үзындығы 37 см, Placentonema
gigantissima-ның 8 метр. Денесінің алдыңғы үшында ауызы, артқысында аналь
тесігі орналасқан және денесін бойлай төрт жолақ (екеуі бүйірінен, екеуі
арқа және қүрсақ бөлімдерінің ортасынан) таралымдар өтеді.
Нематодтардың денесі сыртынан қалың кутикула қабатымен қапталған.
Кутикула (латынша "cuticula" - қабвгқша) клеткалық қүрылысы жоқ, эпителий
клеткаларынан бөлінетін тығыз қабықша. Қүрамьщдағы белок пен минералды
заттар және сақиналы әрі үзын-ща келген таралымдары оған механикалык
беріктік береді де, оны созылғыш етеді. Кутикула сомалық (дене)
бүлшықеттерге тірек бола түрып нематоданың өзіндік сыртқы қаңқасын қүрайды
да, денені механикалық жарақаттанудан, улы заттардың әсерінен сақтап, қор-
ғайды. ч
Кутйкуланың астында орналасқан гиподерма қабаты клеткалы не синцитиялы
(клеткалардың косылуынан туған плазмалық қатар) қүрылысты болып келеді.
Денесінен өтетін төрт таралымына (сызы-ғына) .байланысіы ғидодерма ішке
қарай төрт ойық (білеу) қүрайды.
Гиподерманың астында бір қабаттан түратын үзына бойы бүл-шықеттері
жатады. Олар түтас қабат қүрмай гиподерманың төрт ойығына сәйкее төрт таспа
(лента) тәрізді жіктеліп, бөлініп жатады: екеуі бүйір, екеуі арқа қүрсақ
бөлімінде.
Нематодтардың денесі арқа қүрсақ бүлшықеттерінің қарама-қарсы кезектесе
жиырылып серпілуінің нәтижесінде дорзо-вентраль-ды бағытта ғана иіле алады
және қүрт оң немесе сол жақ бүйірімен қозғалады.
Әрбір бүлшықет клеткасы үзын үршық тәрізді болып, жиырыл-ғыш және
цитоплазмалық аймақтан, сонымен қатар нерв бағана-ларына бағытталған
плазмалық өсінділерден түрады (74-сурет). Бүлшықет клеткасының жиырылғыш
аймағында миофибрилдер, ал цитоплазмалық аймақта ядро, митохондриялар,
гликоген гранула-лары, тірек талшықтары, басқа да органеллалары орналасқан.
Плаз-мшгық немесе иннервациялық өсінділері ортальіқ нерв жүйесінің қозу
толқынын (импульсін) қабылдап, бір бүлшықеттен екіншіге өткізеді. Сонымен
нематодтардың бүлшықет клеткасы жиырылғыш қызметінен басқа, қозуды өткізу
қмзметін де атқарады.

74-сурет. Аскариданың (Parascaris equorum) тері-бұлшықет капшығы және
бұлшықет клеткалары: A - тері-бұлшықет қапшығыньщ құрылысы (көлденең
кесілген
бөлшегі); 1 - кутикула қабаты, 2 - мембрана, 3 - гиподерма, 4 -
бұлшықет клеткалары,
5 - фибрилла, 6 - протоплазма (саркоплазма), 7 - ядро, 8 - саркоплазма
қапшығы,
9 - саркоплазмалық қапшықтың көлденең кесіндісі, 10 - плазмалықөсінді;
Б - бұлшықет клеткалары; 1 - жиырылғыш бұлшықет талшықтары (миофибрилдер),
2 - ядро, 3 - саркоплазма қапшығы, 4 - плазмалық өсінді \
Бүлшықет клеткаларының саны бойынша нематодтарды меро-миарлы және
полимиарлы деп екі топқа бөледі. Меромиарлы тоіггағы нематодтардың бұлшықет
клеткаларының саны 8-ден аспайды, бұларға ұсақ түрлері жатады, ал
полимиарлылардың клетка санъі ондаған және жүздеген, бүларға ірі нематодтар
жатады. \
Тері-бүлшықет қапшығы мен ішектің арасында протоцель немесе \ схизоцель
деп аталатын денесінің алғашқы реттік қуысы орналасады.
Бүл қуыстың өзіндік қабырғасы жоқ және іші сүйық затқа толы. Сүйық зат
денені кернеп, оның жүмырлығын түрақты түрде сақтайды. Алғашқы реттік қуыс
дененің тірегі бола түрып, зат алмасу процесіне де қатысады. Дене қуысы
арқылы қорытылған заттар ішектен бүлшықеттерге, ішкі мүшелерге, ал зат
алмасудың қалдық өнімдері зәр шығару мүшесіне ауысады. Осылайша дене қуысы
организмніңЧпгкг-бртасы болып келеді. Паразитті нематодтардың дене қуысында
түссіз сүйыққа толы клеткалар топтасып жатады, жалпақ қүрттардың
паренхимасына үқсас. Қуыстың сүйық затында валериан, капрон қышқылдары бар,
сондыіқтан да олар улы. ..
Ac қорыту жүйесі үзына бойы созылған тік түтік тәрізді,, алдыңғы,
ортаңғы және артқы ішектен түрады. Ауыз тесігі дененің алдыңғы үшында
орналасып, көпшілік жағдайда ёрекше өсінділер -еріндермен қоршалған; арқа
және екі бүйірлік. Ауыз тесігі ауыз қуысымён (стома) жалғасады. Ауыз
қуысының қүрылысыәр түрлі. Нематодтардың жануарлар паразиті болып келетін
(зОЪпаразит) өкілдерінің ауыз қуысында қутикулярлы тіс өсінділері болады,
ал өсімдік паразиттершің (фитопаразит) ауыз қуысы сорғыш мүшеге -стилетке
айналған. Стилет ауыз қуысында арнайы бүлшықет -протракторлар арқылы
қозғала алады. Дщырақіа және суда тіршілік ететін жыртқыш нематодтарда
стомалық қуыс найзамен немесе қозғалмайтын өсінділер - онхамен қаруланған.
Ау_ыз қуысы өңешке үласады. Өңеш үш қырлы, алдыңғы бөлімі қалың,
бүлшыкетті, артқысы - безді. Өңештің кеңейген,_бөлімі бульбус деп аталады
Көттшілігінде бульбусы екеу: ортаңғы (метакорпальды) және артқы
(кардиальды),. Кардиальды бульбустың үккіш аппараты жақсы дамыған (75-
сурет).
Өңештің ортаңғы ішекке жалғасатын жерінде ерекше өсіндісі (cardium)
боладві. Ол ортаңғы ішекке еніп жатады да, ішек ішіндегі қоректік заттардың
өңёшке қарай кері қайтуына тосқауыл жасайды.
Нематодтардың ортаңғы ішегі энтодермальды, қабырғасы бір қабат
эпителиальды клеткалардан қүрылған, оны жүқа базальды жарғақ қаптап түрады.
Ортаңғы ішектің_алдыңЕЫ,"бөлімі кеңейіп. "қарыншық" немесе жүтылған
қоргектің р^зервуары қызметін ахқаратын - proventricujus түрінде' дамыған.
^РектуіУі'деп аталатын ортаңғы ішек артқы ішекке жалғасып, ол аналь
тесігі арқылы сыртқа ашылады. Нематодтардың алдыңғы және артқы ішегі
эктодермальды және оларды тығыз кутикула астарлайды.
Кейбір нематодтардың ас қорыту жүйесі қоректенуіне бай-
Зәр шығару жүйесІ7 Нематодтарда кірпікшелерінің жойылып кетуіне
байланысты протонефридиялы зәр шығару жүйесі де жойылып, зәр шығару
қызметін мойын безі (ренетта) деп аталатын бір клеткалы тері
(гиподермальды) бездері және фагоцитарлы клеткалар атқарады.
Мойын бездері екі типті болады: шомбал және тармақталған. Еркін
тіршілік ететін нематодтардың мойын безі шомбал типті, түтікшесі қысқа.
Топырақта және паразиттік тіршілік ететін нематодтардың ерекшелігі - мойын
безі денеде бойлай орналасқан екі буйір экскреторлы түтікшелерден күралған.
Түтікшелердің артқы үшы түйықталып бітеді, ал алдыңғы үштары бірігіп ортақ
түтікке айналады да, ол сыртқа зәр шығару саңылауымен ашылады (76-сурет).
Бірқатар түрлерінде экскреторлы жүйенің бір бүтағы жойылып (көбіне оң
жақтағысы), сол жақ түтігі өте жақсы дамыған. Түтіктер арқылы денедегі
(несеп) заттар сыртқа шығарылады.
Қан айналу және тыныс алу жүйесі нематодтарда болмайды. Ерісін тіршілік
ететін түрлері бүкіл денесі (терісі) арқылы тыныс алады, ал эндопаразиттік
нематодтарда тыныс алу процесі анаэробты, яғни оттегі жоқ жерде гликогеннің
ашуы арқылы іске асады. Гликоген қоры жүмыр қүрттарда белгілі бір жолмен
гиподермада жиналады. Гликогеннің анаэробты ыдырауы нәтижесінде түзілген
соңғы өнімдері - органикалық қышқылдар, соның ішінде май және валериан
қышқылдары қуыс сүйықтығында жиналып, улы, күйдіргіш затқа айналады.
Сондықтан қүртты сойғанда өте мүқият және абай болу керек. __
,
Нерв жүйесі және сезім мұшелері қарапайым құрылысты. Бірін-шіден, нерв
жүйесі тұтасымен гиподерма қабатында, теріге жақын орналасқан, екіншіден -
күрделі ганглиозды клеткалар жүйесі дамы-май, нерв клеткалары нерв
бағаналарымен байланыса жекеленген (ганглияларды қүрмай), тек қүрсақ нерв
бағанасының үзына бойында нерв клеткалары шоғырланып "қүрсақ тізбегін"
қүрып дамыған.
Жыныс жүйесі. Нағыз жүмыр құрттар негізінен дара жыныс-тылар және жыныс
диморфизмі айқын байқалады. Аталықтары ұсақ,
жіңішке, денесінің соңғы ұшы қүрсақ жағына иіріліп (қайырылып) келген.
Аналықтарының денесі ірі, жуан, созылыңкы.
АДЕНОФОРЕА КЛАСС ТАРМАҒЫ - ADENOPHOREA
Бұлар теңіздерде, тұщы суларда, топырақта тіршілік ететін нематодтар.
Кейбір түрлері өсімдіктердің, жануарлардың паразит-тері.
Тері сезу мүшелері - қылтаншалар, папиллалар түрінде. Папил-лалар нашар
дамыған. Қылтаншалар қүрттың бүкіл дене бойында орналасқан. Амфидалары
жақсы жетілген, ірі, жүмыр, спираль, қалта тәрізді. Паразитті түрлерінде
олар дамымаған. Фазмидалары жоқ. Теңізде тіршілік ететін кейбір түрлерінде
жарық сезгіш пигментті дақтары (көзшелері) болады.

Trichocephalus trichiurus - түкбасты құрт (қылбас құрт)
Адамға жұмыртқалары су, жуылмаған көкөніс арқылы жұтудың нәтижесінде
жұғады. Жұмыртқадан шыққан личинка ішектің қабықшасына бекініп, бір айдан
соң ересек құртқа айналады. Ішек ісініп, ас қорыту жүйесінің қызметі
бұзылады. ''
Құрттар әлемде кеңінен таралған, кейбір жерлерде, мысалы, Орталық
Италияда тұрғындардың бәрінде кездеседі.
Tfichinella spiralis - спиральды трихинелла адамның қауіпті па^азиті.
Трихинеллезбен ауырған адамның беті ісіп, дене қызуы көте-
ріледі, денесі сыздап, ішегі, бұлшықеттері ауырады, өзін әлсіз сезі-
неді.
СЕЦЕРНЕНТТЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ - SECERNENTEA^,.
[Гопырақта, түщы суларда шіріктік ортада кеңінен тараған нематодтар,
сонымен қатар көптеген түрлері адамның, жануар-лардың және өсімдіктердің
паразитгері (шамамен 3000-ға жуық паразиттік түрлері белгілі).
Тері сезу мүшелері - папиллалар түрінде және тек бас бөлімінде
орналасқан. Амфидалары нашар жетілген, кішкене шүңқыр тәрізді. Фазмидалары
жақсы дамыған, жүптасып қүйрық бөлімінің екі бүйірінде жатады. Жарық сезгіш
пигментті дақтары (фоторецептор-лары) болмайды. Гиподермальды бүйір және
терминальды қүйрық бездері жоқ. Аталықтарында бурсальды қанатшалары жақсы
дамы-ған. Зәр шығару жүйесіндегі мойын безі бүтақталған, екі немесе бір
бүйір экскреторлы түтігі бар. Кутикуласы берік, қорғаныш қабілеті жақсы.
Ascaridida отряды. Адамның және сүткоректілердің ішегінде паразиттік
тіршілік ететін түрлер жатады: адам аскаридасы - Ascaris lumbricoides,
жылқы аскаридасы - Parascaris equorum, шошқа аскаридасы - Ascaris suum т.б.
Туғызатын аурулары - аскаридоз.
Адам аскаридасы бүкіл әлемде кең тараған және ең зиянды қүрттардың
бірі.
Аскаридозбен ауырған адамның тағамға тәбеті тартпай, іші ауырып,
температурасы жиі көтеріледі, жүрек соғу ритмі бұзылып, уланудың белгілері
байқалады. Оның себебі - құрттардың ішек қуысына ерекше улы заттар -
токсиндер бөліп шығаруында. Бала-ларда аскаридалар ішектен өте тез жоғары
көтеріліп жұтқыншаққа, одан ауыз немесе мұрын қуысы арқылы сыртқа шығады.
Осы уақытта баланың тұншығу қауіпі туады. Аскариданың личинкалары
миграциялар жасау арқылы бактериялардың ішкі мүшелерге енуіне жол ашады
және өкпе қабырғаларын зақымдайды. Ересек түрлері ішектің сілекей қабатына
тіркеліп, қадалып немесе ішектің ішінде үнемі қозғалып жүруіне байланысты
ішекке үлкен зардап келтіреді.
Аскаридоз ауруына қарсы әр түрлі дәрі-дәрмектермен қатар
профилактикалық алдын алу шараларын бүлжытпай орындау, түрғын-жайды таза
үстау, ал адамдарға гигиенаны сақтау керек, се-бебі аскарида жүмыртқалары
көп жағдайда киіммен бірге егіндік тыңайтқышына түседі, сол кезде жуылмаған
көкөніс арқылы жүмыртқаларын жүтуымыз мүмкін. Сонымен бірге, аскариданың
жүмыртқаларын шыбындар, тарақандар тасуы ықтимал. Ластанған топырақпен
ойнаған балалар қолын ауызына апарып, немесе жуылмаған қолымен тамақтанады
да, қүрт жүмыртқаларын жүқтырады. Топырақтағы жүмыртқалар су ағысымен
өзенге түседі, сол суды қайнатпай ішкен адам ауырады.
Аскаридалар кең тараған паразиттер. Кейбір елдердің түрғында-рының
түрмыстық жағдайына тікелей байланысты олар өте жиі кездеседі. Мысалы,
Жапония түрғындарының аскаридозбен 100% зақымданғаны белгілі, себебі сол
елде адам нәжісі егіндіктерге тыңайтқыш ретінде шашылады.
Острицадан болған ауру энтеробиоз деп аталады. Острицалар ішектің
сілекейлі қабатын, сондай-ақ соқыр ішекті қабындырып, соқыр ішек ауруына
себепші болады. Энтеробиозға қарсы профилак-тикалық шараларды орындау -
денені таза үстау, гигиенаны сақтау қажет.
Ішек угрицасы - Strongyloides stercoralis адамның он екі елі ішегінде
және ащы ішекте паразиттік тіршілік етеді. Дамуында екі үрпағы болады:
біреуі паразиттік немесе ішектік; екіншісі - еркін тіршілік етуші немесе
топырақтық. Ішектің ішінде гермафродитті формасы дамиды. ¥рықтанған
жүмыртқалар нәжіс арқылы сыртқа шығарылып, топыраққа түседі. Жүмыртқалардан
екі типті личин-калар дамиды: бірқатары топырақ арасында еркін тіршілік
етіп, ересек күйге айналмай, бірнеше рет түлейді де су арқылы немесе тері
арқылы адамның ішегіне өтіп гермафродитті қүртқа айналады; қалғандары
топырақ арасында еркін тіршілік етіп, кейін аталық және аналық ересек
формасына айналады да, ұрықтанып личинкаларын тірідей туады. Осы личинкалар
су немесе тері арқылы адамның ішегіне өтіп гермафродитті құртқа айналады.
Осылайша гетерогония процесі байқалады.
Он екі елі ішектің свайнигі - Ankylostoma duodenale адамның он екі елі
және ащы ішектің ішінде паразиттік тіршілік етеді. Көбінесе тропикалық,
субтропикалық елдерде және Оңтүстік Еуропада кездесіп, адамды анемия немесе
қаны аз ауруына шалдықтырады, өлімге душар етуі мүмкін. Бұл кішкене қызғылт
түсті қүрт, үзындығы 10-18 мм. Ауыз қуысындағы хитинді тістерімен ішектің
сілекейлі қабырғасына жабысып, ішектегі эпителий клеткаларымен қоректенеді
және қан сорады. Сонымен қатар бүл паразит зиянды токсиндер бөліп шығарады
(80, Б-сурет).
Жүмыртқасы нәжіспен бірге сыртқа шығарылып, дымқыл жерде немесе суда
дамиды. Жүмыртқадан бір немесе бірнеше күннен соң личинка шығады, ол екі
рет түлейді де, инвазиялық сатысына айналады. Адамға жүғу жолы күрделі,
алдымен личинка адам терісін бүрғылап тесіп қанға өтеді, қан арқылы өкпеге,
одан тыныс жолы арқылы ауыз қуысына, жүтылғаннан соң ащы ішекте тоқтайды.
Анкилостомоз ауруы көбіне жер қазу жүмыстарымен (шахтада, туннель
бүрғылауда) айналысқан жағдайларда байқалады. ТМД-да анкилостомоз
Закавказьеде, сирек те болса Орта Азияда кездеседі.
Sphaerularia bombi - түкті араның паразиті. Ересек түрлері топырақта
тіршілік етеді. Үрықтанған аналығы түкті араның дене қуысына еніп, содан
кейін паразиттің жыныс тесігінен жатыны айналып шығады да, кеңейіп,
жүмыртқаларға толады. Жүмыртқа-лардан дамыған личинкалар, араның денесін
тесіп, сыртқа топыраққа түседі де ересек түрлеріне айналады.
Tylenchidae түқымдасының көптеген түрлері ауыл шаруашылық өсімдіктердің
елеулі зиянкестері болып фитонематодтар (фитогель-минттер) тобын қүрайды.
Олар өсімдіктердің әр түрлі мүшелерін жарақаттап зақым келтіреді.
Бұзғынша (галла) нематодасы - Meloidogyne incognita көп қоректі
зиянкестер, олар бақша және көкөніс, сонымен қатар жеміс-жидек және
техникалық дақылдардың тамырларын қатты зақым-дайтын паразиттер. Қүрттардың
жыныстық диморфизмі ерекше. Аталықтары жіп тәрізді, жіңішке, үзындығы 1,2-
1,8 мм, аналықтары алмүрт немесе қүмыра тәрізді, үзындығы 0,8-1,0 мм (81-
сурет).

81-сурет. Паразитті нематодтар: А, Б - бұзғынша (галла) нематодасы
(Meloidogyne sp.), аналығы (А), аталығы (Б); В - қызылша нематодасы
(Heterodera schachtii), аналығы;
Г - бұзғынша нематодасымен зақымданған қияр тамырлары; Д - қызылша
нематодасымен зақымданған қызылша тамыры; Е - қызылша нематодасының
, аналықтары (улкейтілген); 1 - стилет, 2 - өңеш, 3 - өңеш безі, 4 - нерв
сақинасы, , ?. 5 - зәр шығару тесігі, 6 - ортаңғы ішек, 7- аналық без,
8 - аналық жол,
9 - жатын, 10 - жыныс тесігі, 11 - аналь тесігі, 12- аталық без, '
13 - аталыкжол, 14 - түқым шығарғыш түтігі, 15 - спикула
Топырақ арасына түскен личинкалар өсімдіктердің тамырына өтеді. Осы
жерде олар тамырдың шырынымен қоректеніп, төрт рет түлеп, өседі.
Личинкалардың келтірген зардабынан (шығарған ферменттерінің әсерінен)
өсімдіктің тамыр тканьдері, қалыптан тыс үлғайып өсіп, тамырларының үстінде
бұзғынша (галла) деп аталатын көптеген ісіктер пайда болады (81, Г -
сурет). Бүл ісіктер біртіндеп үлкейе береді. Алғашқы кезде олар қатты,
кейіннен көпсіп, шіріп жүмсарады. Осы бүзғыншаның ішінде личинкалар өсіп
ересек түріне айналады. Аналықтары жүмыртқасын арнайы бездердің бөлінуінен
пайда болған оотека деп аталатын жүмыртқа қапшығына салады. Дамыған
личинкалар оотекадан шығып, шіріген бүзғыншаны тастап, топыраққа немесе
басқа өсімдіктердің тамырына өтеді.
Бүзғынша нематодасымен зақымданған өсімдіктер өспей, ерте солып қалады.
Оларға қарсы әрекеттердің бастысы - ауруға төзімді сорттарды таңдап алу,
арам шөптерді қүрту, топыраққа нематоцид препараттарын шашу, жабық жайлар
(парник) топырақтарының температурасын жоғары көтеру.
Қызылша нематодасы - Heterodera schachtii көкөністік, мал азықтық,
техникалық және қант қызылшасының тамырын зақым-дайтын паразит.
Қызылша нематодасы, бүзғынша (галла) нематодасы сияқты жыныстық
диморфизмімен ерекшеленеді. Аталықтары жіп тәрізді, жіңішке, үзындығы 1,0-
1,2 мм, аналықтары лимон тәрізді, үзындығы 0,8-1,3 мм (81-сурет).
Топырақ арасына түскен личинкалар қызылша тамырының түбіршіктеріне
өтеді. Осы жерде личинкалар қоректеніп, бірнеше рет түлеп, өсіп, ересек
түріне айналып, үрықтанады. Жүмыртқалары сыртқа шығарылмай аналығының
ішінде дамиды. Сондықтан денесі үлкейіп, кутикуласы қалыңдап, қоңыр түсті,
лимон тәрізді цистаға айналады. Дамыған личинкалар цистаны тастап,
топыраққа түсіп, басқа қызылша тамырларына өтеді.
Зақымданған қызылшаның жапырақтары солып, сарғайып қурайды, тамыр -
жемісінің қүрамындағы қанттық проценті азайып және өнімділігі төмендейді.
Қүрттар, қызылша өсірілетін аудандарда кең тараған. Қазақстан үшін
карантин объектісі. Қызылша нематодасына қарсы бағытталған агротехникалық
шараларды дүрыс қолдану қажет.
Бидай нематодасы - Anguina tritica бидай және басқа да астық
түқымдастар дақылдарының кең таралған зиянкестерінің бірі және

82-сурет. Бидай нематодасы (Anguina tritica): A - аналығы; Б -
нема^одайен зақымданған бидай есімдігі; В - бұзғыншалар (галла); Г -
згвдымданбағаншсақ;
Д - нематодамен зақымданған масақ , _
;
фитонематодтар ішіндегі ең ірісі. Аналығының үзындығы 5 мм, көлденеңі
0,2 мм.
Топырақ арасына түскен личинкалар бидайдың сабағына өрме-леп, бидай
жапырағының қолтығына шоғырланып, кейін бидай жас масақ тарта бастағанда
гүл түйініне өтеді. Сол жерде, личинкалардың паразиттік тіршілік әрекетіне
байланысты, өсімдік клеткаларынан бүзғыншалар (галла) түзіледі. Бүзғыншаның
ішінде личинкалар өсімдік шырынымен қоректеніп, өсіп ересек түріне айналады
да, үрықтанып, жүмыртқа салады (15000-17000-ға жуық). Жүмыртқа-лардан
шыққан личинкалар бірнеше рет түлеп, инвазиялық сатысына ауысады. Қүрғап
кеткен бүзғыншаның ішінде бүлардың тіршілік уақыты анабиоз күйінде өтеді
және осы жағдайда 20 жылға дейін өлмей өмір сүре алады.
Бүзғыншалар бидай түқымымен бірге жерге себіледі де, оның ішінен
личинкалар шығып, топырақ арасына таралады. Топырақ ара-сына түскен
личинкалар басқа өсімдіктерге өтіп дамуын қайталайды. Сондықтан бидайды
себу алдында оның тұқымдарын мүқият тазалау қажет.
Нематодамен зақымданған өсімдіктің негізгі белгісі: бидайдың сабағы
өспей, жапырақтары бүрісіп қалады және көптеген бүз-ғыншалар (галла) пайда
болады. Бүзғыншалар пішіні және үлкендігі
жағынан бидайдың cay дәндеріне ұқсас, бірақ түсі қоңыр және үсті бұдыр-
бұдыр болады (82-сурет).
ТМД елдерінде Қырым, Кавказ, Балтық теңізі жағалауларында, Украинада
және Орта Азия республикаларында кездеседі.
Картоп сабақ нематодасы - Ditylenchys destructor картоп түйне-гінің
паразиті. Картоп өсірілетін аудандарда кең таралған. Денесі жіп тәрізді,
жіңішке, үзындығы 1 мм-ге жуық, үдайы қозғалып жүретін қүрт. Олардың өсіп
дамуы картоп түйнегінің ішінде өтеді, сондықтан түйнек біртіндеп қүрғақ
шірік тәрізді болып бүзылады. Әсіресе, картоп өнімін қоймада сақтау кезінде
қозады, картоп түйнектерінің бәрін шірітіп жіберуі мүмкін.
Паразиттердің басқа картопқа өтуі зақымдалған картопты отырғызғаннан
болады, сондай-ақ қүрттар топырақ арқылы да таралады. Олар өсімдік жаңа
өсіп келе жатқан кезде тамырына, кейін-нен түйнектеріне өтеді.
Бүлармен күресудің басты шарты - картопты қоймаға сақтау алдында
қойманы дезинфекциялап, картопты мүқият сүрыптап, 4-5°С-дан аспайтын
температурада сақтау керек (нематоданың дамуы-ның ең қолайлы температурасы
20-25°С), Картопты отырғызғанда да зақымдалмаған түйнектерді іріктеп алу
және картоптың ауруға төзімді сорттарын отырғызу қажет.
Spirurida отряды. Өкілдері тропикалық, субтропикалық елдерде кең
тараған, адамның және жануарлардың қауіпті паразиттері. Маңызды өкілдері
Filariidae түқымдасынан: ришта - Dracunculus medinensis; Банкрофт жіпшесі -
Wuchereria ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.