Адам мотивациясының дамуының психикалық механизмдері

Жоспар

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

1. АДАМНЫҢ МОТИВАЦИЯЛЫҚ СФЕРАСЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1. Мотив және мотивация ұғымдарына сипаттама
1.2. Мотивация процесс ретінде
1.3. Адам мотивациясының психикалық механизмдері
1.4. Адамның дамуында мотивациялық сфераның алатын орны
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті

Теориялық және қолданбалы психология кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Адам мотивациясының дамуының психикалық механизмдері

Орындаған:
5В0503-мамандығының 1курс студенті _____________Бердалықызы Әсем

Ғылыми жетекшісі:
Психология ғылымының кандидаты,доцент____________ Мамбеталина А.С

Ақтөбе-2011

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

1. АДАМНЫҢ МОТИВАЦИЯЛЫҚ СФЕРАСЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1. Мотив және мотивация ұғымдарына сипаттама
1.2. Мотивация процесс ретінде
1.3. Адам мотивациясының психикалық механизмдері
1.4. Адамның дамуында мотивациялық сфераның алатын орны

ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР

КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Адам мінез-құлқында мотив және мотивация терминдері
ерекше орын алады.Өйткені,адам іс-әрекеті тікелей осы мотив және
мотивацияға байланысты.Мотив пен мотивация адамның мақсатын,
қажеттіліктерін, арман мен қызуғышылықтарын,адам бағыттылығы мен
қанағаттанушылығын қамтиды.
Мотив - іс-әрекетттің мәні болатын,заттық немесе рухани зат болып
табылады.Мотив психологиялық іс-әрекет теориясының негізгі,маңызды ұғымы.
Мотив- ол кеңестік психологтер А.Н. Леонтьев және С.Л. Рубинштейн
шығарған,іс-әрекет теориясының ең маңыздысы
Ал мотивация термині мотив терминіне қарағанда тереңірек түсінікті
сыйдырады. Мотивация сөзі психологияда 2 мағынада қолданылады: мінез-
құлықты қалыптастыратын факторлар жүйесі ретінде(бұл жерге
қажеттіліктер,мотивтер,мақсаттар,пи ғылдар және тағы басқалары жатады) және
қандай да бір деңгейде мінез-құлықтылық белсенділікті ұстап тұрып және
стимуляциялайтын процесс ретінде сипатталады.
Мотивацияны адамның мінез-құлқының, оның бастамасын, бағыттылығын және
белсенділігін түсіндіретін психикалық сипаттағы себептердің жинағы ретінде
анықтауға болады.
Осындай маңызды ұғымдар айналасында көптеген сұрақтар пайда
болады.Солардың бірі –іс-әрекет пен мінез-құлықтың мотивация мәселесі. Оған
дәлел ретінде Б.Ф.Ломовтың сөзін алуға болады: Іс-әрекеттің психологиялық
зерттеуінде мотивация мен мақсаттылық маңызды орын алады .
Сондықтан да мотив пен мотивацияға арналған көптеген монографиялар
(В.Г.Асеев,В.К.Вилюнас,Д.Н.Узнадзе, А.Г.Маслоу,Х.Хекхаузен,К.Мадсен,
Г.Холл,А.А.Файзуллаев,В.С.Мерлин,П. М.Якобсон,П.В.Симонов,В.И.Ковалев,
А.Н.Леонтьев,М.Ш.Магомед-Эминов және т.б.) бар.
Бұл монографиялардың көптігі оған байланысты көзқарастардың көптігімен
де бірге жүреді.Осындай көзқарастардың көптігі бір жүйеліктің жоқтығына
әкеліп соқтырды.Соның нәтижесінде,мотивация термині туралы,оның жүйелігі
туралы бұрыс көзқарастар қалыптасады.
Сондықтан осы мәселе психологиядағы күрделі мәселелердің бірі.
Мотивация жеке тұлғаның негізі,сондықтан мотивациялық сфераның
ерекшеліктерін білу арқылы біз жеке тұлға туралы да біле аламыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Адам мотивациясының дамуының психикалық
механизмдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1.Мотивацияның жеке тұлғалық дамуындағы рөлін анықтау;
2.Мотив пен мотивация ұғымдарының мәнін ашу;
3.Тақырып бойынша ғалымдардың көзқарастарына салыстырмалы талдау жасау;

Зерттеудің болжамы:
Зерттеу жұмысының пәні:Адам мотивациясының даму механизмдерінің
психологиялық мәселесі.
Зерттеу жұмысының объектісі:Жеткіншек жастағы балалар
Зерттеу әдістері:Мотивтің күші мен тұрақтылығын зерттейтін әдіс,
Топтағы мінез-құлықтың мотивациясын зерттейтін әдіс, Әр түрлі мотив
компонентінің ұғынымдылғын анықтау әдісі
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі: В.К.Вилюнас, Д.Н.Узнадзе,
А.Г.Маслоу ,А.А.Файзуллаев,В.С.Мерлин,П.М.Якоб сонның еңбектері мен
тақырыпқа байланысты көзқарастары.
Зерттеу жұмысының құрылымы:Кіріспеден,бір тараудан,әдебиеттер
тізімі,қосымшалардан тұрады.

1.АДАМНЫҢ МОТИВАЦИЯЛЫҚ СФЕРАСЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ

1.1.Мотив және мотивация ұғымдарына сипаттама

Адам мінез-құлқында 2 функциональды өзара байланысты жақтар
бар:түрткі болу және реттеу.Түрткі болу функциясы мінез-құлықтың
белсенділігі мен бағыттылығын қамтамасыз етеді,ал реттеу функциясы
басынан аяғына дейін оның қалыптасуын қарастырады.Психологиялық
процестердің барлығы дерлік:түйсік,қабылдау,қиял,зейін, ойлау,қабілеттік-
тер,ес,темперамент,мінез,эмоция- мінез-құлықтың реттеуін қамтамасыз
етеді.Ал түрткі болу немесе стимуляция мотив пен мотивацияға
байланысты.Бұл өзіне адамның қажеттіліктерін, қызуғышылықтарын,
мақсаттарын,пиғылын қоса отырып,адамды қандай да бір бағытқа итеріп,оның
іс-әрекетін бағындырып,оны жүзеге асырады.Соның ішінде адам мінез-
құлқының итермелеу функциясы туралы айтқанда,ең бірінші мотивация мен
мотив құбылыстары қарастырылады.
Мотивация термині мотив терминіне қарағанда тереңірек түсінікті
сыйдырады. Мотивация сөзі психологияда 2 мағынада қолданылады: мінез-
құлықты қалыптастыратын факторлар жүйесі ретінде(бұл жерге
қажеттіліктер,мотивтер,мақсаттар,пи ғылдар және тағы басқалары жатады)
және қандай да бір деңгейде мінез-құлықтылық белсенділікті ұстап тұрып
және стимуляциялайтын процесс ретінде сипатталады.
Мотивацияны адамның мінез-құлқының,оның бастамасын, бағыттылығын
және белсенділігін түсіндіретін психикалық сипаттағы себептердің жинағы
ретінде анықтауға болады.
Мотивациялық түсіндіру мінез-құлықтың келесідей жақтарын көретуге
болады:оның бастамасы,ұзақтылығы және тұрақтылығы, бағыттылығы және
мақсатқа жеткеннен кейін тоқталуы, болашақ жағдайға дайындық,мінез-
құлықтың мәнділігі.Сонымен қатар,танымдық процестер деңгейінде
мотивациялық түсіндіруге олардың іріктелінуі,эмоцияналды спецификалық
қанықтылығы жатады [1. 61-67 б.].
Мотивацияның пайда болуы туралы айтқанда мінез-құлықты сипаттау
емес,түсіндіру керек.Бұл мына сұрақтарға жауап іздеу болып келеді:Неге?Не
үшін?Қандай мақсатпен?Қандай мағынада? Мінез-құлықтың тұрақты өзгерісіңің
себептерін табу және сипаттау әрекеттердің құрамында болатын мотивация
туралы сұраққа жауап болып табылады.
Мотив (moveo - қозғалып жатырмын )-ол заттық немесе рухани зат, оның
жетуі іс-әрекеттің мәні болып таблады. Мотив адамға әр мағынада
көрінеді,жағымды және жағымсыз түрде болуы мүмкін. Мотивті ұғыну үшін
ішкі жұмыс қажет етіледі. " Мотивация " терминін алғашқы рет өз
мақаласында Шопенгауэр қолданған еді. Қазір бұл термин әр түрлі
ғалымдармен өзгеше түсіндіріледі. Мысалы, мотивация Вилюнас бойынша ол
итермелеу мен іс-әрекетті қамтамасыз ететін процестердің тұтас жүйесі.Ал
К.К.Платоновтың айтуынша,ол мотивтердің жиынтығынан тұратын психикалық
құбылыс.
Мотив- ол кеңестік психологтер А.Н. Леонтьев және С.Л.
Рубинштейн шығарған,іс-әрекет теориясының ең маңыздысы. Мотивті жиі
қажеттілікпен және мақсатпен шатастырып жатады.,бірақ қажеттілік - ол
жайсыздықты жою туралы түсінілмеген тілек, ал мақсат –саналы түрде
қойылған мақсаттың нәтижесі.Мысалы : шөлдеу - ол қажеттілік, шөлдеуді
қандыру тілегі- ол мотив, ал адам ұмтылатын шөлмек су- ол маќсат.
Мотивация( lat. movere )-ол әрекетке итермелу;адам мінез-құлығын
басқарушы,оның бағыттылығы, ұйымшылдығын, белсенділігін, тұрақтылығын
анықтаушы физиологиялық және психологиялық жоспардың динамикалық
процессі;адам қажеттіліктерін өз қанағаттандыру қабілеттілігі.
Мотивация сөзін алғаш рет А.Шопенгауэр өзінің Четыре принципа
достаточной причины (1900-1910жж.) деген мақаласында қолданған еді.
Артынан бұл термин ғылымға тереңірек енген еді.
Мотивация өз астарында интеллектуальды негізді алап жатыр,ал эмоция тек
процеске жанама әсер етіп жатыр .
Мотивация түрлері
Сыртқы мотивация(экстринсивті)- субъектіге сыртқы жағдайлардың әсері
нәтижесіндегі,іс-әрекетке байланысты емес мотивация түрі.
Ішкі мотивация(интринсивті)- сыртқы жағдайлармен емес,іс-әрекеттің
құрамымен байланысты мотивация түрі.
Жағымды және жағымсыз мотивация. Негізі жағымды стимулдардаға негізделген
мотивация жағымды деп аталады.Негізі жағымсыз стимулдар болатын мотивация
жағымсыз деп аталады.
Үлгі: конструкция егер мен үстелді реттесем, мен кәмпитті аламын
немесе егер мен еркелемесем , онда мен кәмпитті аламын жағымды
мотивация болып келеді. Контрукция егер мен үстелді реттесем, онда мені
жазаламайды немесе егер мен еркелемесем , онда мені жазаламайды
жағымсыз мотивация болып келеді.
Тұрақты және тұрақсыз мотивация.Тұрақты мотивация адам мұқтаждықтарына
негізделген,өйткені ол қосымша нығайтуларды талап етпейді.
Мотивация түрлері:
Гомеостазды тұрақты ұстауға бағытталған индивидуальды мотивация түрлер:
• аштық
• шөлдеу
• аурудан қашу
• температураның ең жақсы жағдайларға ұмтылу
• және т.б.
Топтық
• әулетке деген қамқорлық
• топтық иерархиядан орын іздеу
• осы қоғам құрылымына сәйкес келу
• және т.б.
Танымдық түрлері
• зерттеу мінез-құлқы
• ойындық іс-әрекет
Өзін таныту мотиві-қоғамда өзінді бекітуге ұмтылу;өзіне адамгершілік,
атаққұмарлықпен,ар сезімдерімен байланысты.Адам қоршағандарға іспен
көрсетуді тырысып жатыр,қоғамда айқын статус алуға,оны силауға және
бағалауға ұмтылып жатады. Кейде өзін танытуға ұмтылу мәртебе
мотивациясына апарады(биік әлеуметтік статус алуға ұмтылу немесе
сүйеу).Сайып келгенде,өзін танытуға ұмтылу, адам позитивтік
бағалауына,формалдық және формальдық емес статусты жоғарылауға
ұмтылу–адамды қарқынды жұмыс істеу және дамуына түрткі болатын
мотивациялы маңызды фактор.
Басқа адаммен теңестіру мотиві- батырға,беделді адамға ұқсас болуға
ұмтылу (әкеге,мұғалімге және т.б.).Бұл мотив жұмыс істеу және дамуға
түрткі болып жатады. Ол басқа адамдардың мінез-құлқын көшіруді тырысып
жататын жасөспірімдерге тән.Басқа бір адамға ұқсауға ұмтылу- адам дамып
жатуына және жетілдірілуіне ықпал жасайтын мінез-құлықтың маңызды
мотиві.Жас адамдардың көшіруге тырысатың үлгісінің болуы және өмір
сүру,жұмыс істеуді,оқуды теңдестіруді ұмтылу- нәтижелі социализация
процесінің маңызды шарты .
Басқару мотиві- жеке адамның адамдарға әсер ету ұмтылуы. Басқару мотиві
(басқаруға қажеттілік) адамдың әрекеттердің ең негізгі қозғаушы
күштерінің бірі. Бұл топта позицияны басқаруға,адамдардың әрекетін
басшылық етуге,олардың қызметін анықтауға ұмтылу болып табылады. Басқару
мотиві мотивтердің иерархиясында маңызды орынға ие.Көптеген адамдардың
әрекеттері (мысалы, әртүрлі рангілердің бастықтарының)басқару мотивімен
түрткі болып жатыр.Басқа адамдардың үстінен үстем болу және оларға
басшылық етуге ұмтылу-ол қиындықтарды жеңу және үлкен жігерлерді қоса
отырып,оларға түрткі болып жатқан мотив.Адам өздігінен дамуға немесе өз
танымдық қажеттіліктердің қанағаттандыруына арнаап көп жұмыс істемейді,
ал басқа адамдарға немесе ұжымға ықпал жасау үшн істейді.Қызметте
менеджердің бүтін немесе бөлек ұжымға қоғамға пайда келтіруге ұмтылу
жауаптылық сезімі емес,яғни әлеуметтік мотив емес,ал басқару мотиві.
Ондай болса барлық жаулап алуға немесе басқаруды ұстап қалуға бағытталған
оның әрекеттері, ол басшылық етіп жатқан іске қорқыныш тудырады.
Процессуальды-маңызды мотивтер-белсенділікке іс-әрекеттің процесі және
құрамы арқылы ұмтылу,ал сыртқы факторлармен емес.Адамға мына қызмет
орындауды ұнап жатыр ,өз ойдың немесе физикалық белсенділік көрсету.Басқа
әлеуметтік және жекелік себептердің әрекеті дәлеліні күшейте алып
жатыр,бірақ олар ұстауға тікелей көңіл болуларды болмайды және қызмет
процесіне,ал келіп жатыр тек сыртқылармен көңіл болумен оған, сондықтан
жиі бұлар сыртқы себептерді атап жатыр немесе оқиғада
экстринсивті.Процессуальды-маңызды себептердің әрекеттері адамға ұнап
жатады және процестің және іс-әрекеттің құрамының белсенділігіне
итермелейді. Мысалы,адам спортпен шұғылданып жатыр,себебі оған өз
физикалық және ойдың белсенділік көрсетуді қарапайым ұнап жатыр (сонымен
қатар тапқырлық және спортта стандарттылыќсызын јрекеттердіѕ табыс
маѕызды факторларымен келіп жатыр). Жеке адамды процессуальды спортымен
шұғылдануды түрткі болып жатыр - томға маңызды себептер оқиғада,қашан
процес және ойын ұстауын қанағаттандыру деп атап жатыр, ал факторлар
емес,спорттық қызметпен байлаулы емес (ақшалар ,өзін таныту ,өкімет және
т.б.). Уақытқа қызмет мәні процессуальды актуализациялары - маңызды
себептерді болып жатыр қызметтің ( процес және қызмет ұстауын ана
фактормен келіп жатыр,физикалық және ойдың белсенділік көрсету адамды
түрткі болып жатыр ).
Экстринсивті(сыртқылар) себептер - себептердің сондай тобы,қашан қызмет
сыртында түрткі болушы факторларды алып жатыр.Оқиғада қызметке
себептердің экстринсивті әрекеттері ұстау емес,қызмет процесс емес түрткі
болып жатыр , ал факторлар,тікелей оған байлаулы емес (мәртебе немесе
заттық факторлар мысалы ).Себептердің экстринсивті бірсыпыра түрлері
қарап шығып жатырмыз :
· борыш және жауаптылықтың қоғамның алдында,топпен,бөлек адамдармен
мотиві ;
· өзі тағдырын өзі шешу себептері және өздігінен жетілдіруі;
· ұмтылуды басқа адамдардың мақұлдауы алу ;
· ұмтылуды биік әлеуметтік статус алу (мәртебелі мотивация).қызметке
назар жоқ болуы жанында (процессуальды-маңызды мотивация)сыртқы
атрибуттарға аналарға ұмтылу бар болып жатыр ,қызмет әкеле алып жатыр,
жақсы бағалауларға , диплом алуына , даңққа болашақта ;
· реніштіктердің құтылу себептері және жазаның(негативтік мотивация)-
талаптар, бірсыпыра реніштіктердің ұғынуымен, ыңғайлысыздардың , қызмет
орындамауы оқиғасында көріне алып жатыр .
Егер экстринсивті қызметі барысында себептер процессуальдыларды нығай
болмаса - маңыздылармен , яғни ұстауға назармен және қызмет процесіне,
онда олар барынша көп күшті әсерді қамсыздандырмайды. Экстринсивті
мотивтердің әрекеті өзінен-өзі тартымды емес,ал тек қана онымен
байланыстысы ғана( мысалы , мәртебе, даңқ,заттық амандық),ал ол әрекетті
итермелеуге жеткіліксіз .
Өздігінен даму мотиві - өздігінен дамуға,өздігінен жетілуге ұмтылу.Ол
жеке адамдың көп жұмыс істеу және дамуға түрткі болып жатқан маңызды
мотив. Абрахам Маслоудың пікірі бойынша, бұл өз қабілеттіліктерінің толық
орындалуы мен өз жете білушілігін сезу тілегіне ұмтылуболып табылады.
Ережеге сәйкес, алға қозғалыс үшін әрқашан айқын батылдық қажетті. Адам
жиі өткенге,өз жетістіктеріне,тыныштық пен тұрақтылыққа сүйенеді. Оның
барлығын жоғалтып алу үрейі мен қорқынышы өздігінен даму жолдарын
тоқтатады.Сайып келгенде,адам жиі қандай да бірөзін-өзі сақтау мен алға
ұмтылу қозғалысы және қауіпсіздіктің арасында бөліне бастайды.бір
жаєынан,ол алға ұмтылып жатады,ал басқа жағынан-тәуекел және қауіп-қатер
мен белгісізден үрей оның алға қозғалысын тоқтатып жатады. Маслоудың
айтуынша,алға басу көп қуанышты тек,бұрынғысына қарағанда көп
қанағаттануды әкелсе ғана артына ертеді.Өздігінен даму, алға қозғалыс
ішкі тұлғалық даумен жиі қосылып келеді,бірақ өзіне деген зорлық-зомбылық
емес.Алға қозғалыс-ол жаңа жағымды сезімдерді және әсерлерді күту болып
табылады.Қашан өздігінен даму себебі адамда өзектілендіруді сәтті болып
жатыр,қызметке дәлелінің оның күш үлкейтіп жатыр. Талантты
жаттықтырушылар,мұғалімдер,менеджер лер өздігінен даму себебін іске
кірістіруді біліп жатыр, өз оқушы көрсете ( спортшыларға , бағыныштымен )
мүмкіншілікке даму және жетілдірілу .
Жету мотиві- ұмтылуды биік нәтижелердің және қызметте шеберліктер жету;
ол күрделі тапсырмалардың таңдауында және ұмтылуда оларды орындау
көрінеді.Қабілеттіліктерден тек қана емес қызмет кез келгеніне табыстарды
тәуелді болып жатыр,дағдылардың,білімдердің,соным ен қатар жету
дәлелісінен . Жоғары дәрежелі жету мотивтері бар адам,салматқты
нәтижелерді алуды ұмтыла ,қойылған мақсаттардың жетуі үшін табанды жұмыс
істеп жатыр .
Жету мотиві(және биік нәтижелерге бағытталған мінез-құлық) тіпті бірдің
және ананы ғой адамды жағдайдан әрқашан бірдей емес және тәуелді болып
жатыр және қызмет затының. Біреу математика бойынша күрделі мақсаттарды
таңдап жатады,ал біреу,керісінше, нақты ғылымдарда қарапайым мақсаттармен
шектеле отырып, әдебиетті,осы облыста үлкен жетістіктерге жетуді
көздеп,күрделі тақырыптарды таңдап жатады.Әр анықталған іс-әрекетте
мотивацияның деңгейін не анықтайды?Ғалымдар төрт факторды белгілеп отыр:
1.Табысқа жету маңыздылығы ;
2.Табысқа деген үміт ;
3.Табыс жетудің субъективті бағалану ықтималдығы ;
4.Жетудің субъективті эталоны .
Қоғамдық мотивтер-себептер,байлаулылар ұғынумен қызмет қоғамдық
мағыналары,борыш сезіммен,жауаптылықпен топтқѕ алдында немесе қоғаммен
.Оқиғада себептердің қоғамдық әрекеттері топпен жеке адам теңестіруін
болып жатыр. Айқын әлеуметтік топ мүшесімен өзінді адам тек қана емес
есептеп жатыр , тек қана емес теңдестіріліп жатыр оған , сонымен қатар
проблемалармен , назарлармен және мақсаттармен оның өмір сүріп
жатыр.Адамның,себептермен қоғамдық қызметіне түрткі болып жатыр,заңдылық
тән,топталған стандарттарға ниеті түзулік , мойындау және топталған
құндылықтардың қорғаныш,ұмтылуды топталған мақсаттарды іске асыру.Жауапты
адамдар,ереже бойынша,белсенділігі көбірек болады және кәсіпшілік
міндеттерді жақсы орындап жатады.Олардың ойынша, жалпы ісі олардың еңбегі
мен жігерлеріне тәуелді болады.Өз бағынышты арасында менеджерге бірлескен
рух разы маңызды өзектілендіру , топпен сондықтан
теңестіру(фирмамен),атап айтќанда-онымен іске асырылмайтын
құндылықтармен, назарлармен, мақсаттармен табысты жету.Қоғамдық
қайраткер(саясатшы), қайсысы көбірек өз елімен бірге болса,оның
қиыншылықтар мен қызығушылықтарымен өмір сүрсе ғана,белсенді болады.
Сайып келгенде,топтың тынысымен, борыш сезімімен, жауаптылықпен
байланысты болатын,қоғамдық мотивтер адам іс-әрекетіндегі маңызды
итермелеуші күш болып табылады.
Мінез-құлықтың әрбір формасы оның ішкі де,сыртқы да себептерімен
түсіндірілуі мүмкін.Бірінші жағдайда түсіндірудің шығатын және соңғы
нүктелері ретінде мінез-құлық субъектісінің психологиялық қасиеттері
көрінеді,ал екіншісінде-оның іс-әрекетінің ішкі шарты мен жағдайы ретінде
көрінеді. Бірінші жағдайда мотивтер, қажеттіліктер,
мақсаттар,армандар,қызығушылықтар және тағы басқалар туралы айтады, ал
екінщісінде-пайда болған жағдайдан шығатын стимулдар туралаы
айтылады.Кейбірде адам мінез-құлқының ішкі жағынан түсіндіретін
психологиялық факторлардың барлығын жеке тұлғалық диспозиция деп
атайды.Онда диспозициялық және ситуативтік мотивацияларды,
сәйкесінше,мінез-құлықтың ішкі және сыртқы детерминациясы ретінде айтады.
Диспозицивті және ситуативті мотивация тәуелсіз болып келмейді.
Диспозиция қандай да бір жағдайдың әсерінен белсендірілу мүмкін, және,
керісінше, қандай да бір диспозицияның белсендірілуі
(мотивтердің,қажеттіліктердің)жағда йдың өзгеруіне әкеледі,яғни
субъекттің оны қабылдауы.Оның зейіні бұндай жағдайда таңдамалы болып
келеді,ал субъекттің өзі белсенді қызуғышылықтар мен қажеттіліктерден
шыға отырып,жағдайды қабылдайды және бағалайды.Сондықтан адамның барлық
мінез-құлқын 2 жақты детерминделген деп қарастыру керек: диспозитивті
және ситуативті.
Тұлғаның жағдайлардағы мінез-құлқы сыртынан қарағанда бірдей
болғанымен,олар әр түрлі болып келеді.Бұл әртүлілікті тек жағдай ретінде
қарау арқылы түсіндіре алмаймыз.Мысалға,адам бір сұраққа қойылған жеріне
байланысты,қалай қойғанына байланысты әр түрлі жауап беруі мүмкін.Бұл
байланыста жағдайды физикалық жағынан емес,психикалық жағынан анықтауға
мүмкіндік береді.Өйткені,ол субъектке қабылдау және ойластыру жағынан
көрінеді,яғни,адам оны қалай түсінеді және бағалауына байланысты.
Атақты неміс психологы К.Левиннің айтуынша әр адам бір жағдайды
өзінше қабылдайды және бағалайды.Сондықтан әр адамданың бағалаулары бір-
бірімен сәйкес келеді.Сонымен қатар бір адам бір жағдайды,қандай күйде
тұрғанына байланысты әр түрлі қабылдау мүмкін. Бұл әсіресе, үлкен өмірлік
тәжірибесі бар,интеллектуальды дамыған адамдарда кездеседі.
Адамның мінез-құлқының тез,жылдам,белсенді түрде көрінуін, сыртқы
және ішкі стимулдарға реакция ретінде емес,Оның диспозициясы мен
жағдайының үздіксіз әрекет етуі ретінде қарастыруымыз керек.Бұл арқылы
біз мотивацияны өзгеру мен әсер етудің үздіксіз циклдік процесі ретінде
қарастыра аламыз.Бұл жерде іс-әрекет пен жағдай өзара әсер етіп,
нәтижесінде шынайы көрінетін мінез-құлық пайда болады.Мотивация бұл
жағдайда мінез-құлықты өлщеу нәтижесінде болатын,таңдау мен шешім
қабылдаудың үздіксіз процесі ретінде көрінеді.
Мотивация әрекеттің бағыттылығын,бір мақсатқа апаратын іс-әрекеттің
ұйымдасуын және тұрақтылығын көрсетеді.
Мотив мотивацияға қарағанда-бұл субъекттің мінез-құлқына
жататын,оның ішінен қандай да әрекетті жасауға әкелетін,оның тұлғалық
тұрақты қасиеті.Мотивті сонымен қатар,жалпылама түрде көнтеғен
диспозицияларды көрсетеді деп айтуға болады.
Барлық диспозициялардың ішінен ең маныздысы-қажеттіліктер.Оны даму
мен өмір сүру үшін жетіспейтін,қандай да бір жағдайда адам немесе
жануарға деген керектілік.Қажеттілік тұлғаның күйі ретінде,организмге
жетіспейтін,қанағатсыздық ретінде көрінеді.
Қажеттіліктер барлық тірі организмге тән,осынысымен ол өлі
табиғаттан ерекшеленеді.Қажеттілік организмді белсендіреді,керек нәрсеге
бағытталған мінез-құлықты стимулдайды.Ол организмді өз артынан ертіп,
көптеген психикалық процестер мен ағзаларды жоғарғы деңгейдегі
тітіркенуде өз қажеттілігі толық қанағаттанбағанша ұстай алады.
Адамның қажеттіліктерінің негізгі сипаттамалары-күші,пайда болу
периодтылығы және қанағаттану жолдары.Қосымша ретінде,тұлға туралы сөз
қозғалған кезде қажеттіліктің заттық құрамын айтуға болады,яғни
қажеттілік өтелу мүмкін болатын материальды және рухани объектілердің
бірлігі.
Қажеттіліктен кейін,өзінің мотивациялық мағынасы бойынша алатыны-
мақсат.Мақсат деп дәл қазір әрекет бағытталған,іс-әрекетпен
бацйланысты,белсендірілген қажеттілікті қанағаттандыратын,түсінілген
нәтижені айтамыз.

1.2.Мотивация процесс ретінде

Мотивацияны деңгейлерге бөліп қарастыру туралы көптеген ғалымдар
ұсыныс жасаған еді: В.А.Иванников, М.Ш.Магомед-Эминов, Ж.Нюттен,
С.Л.Рубинштейн, А.А.Файзуллаев. Соның ішінде мақсаттың уақыттық процес
сипатында болуы туралы О.К.Тихомирова ұсынған еді. Мотивацияның әлеуметтік
құрылысын С.Шварц анықтап берген еді. Оның жобасының маңыздылығы – басқа
адамға көмек көрсету, өзінің қабілеттіліктерін ашатын жағдайларды деңгей
бойынша көрсеткен еді.
В.И.Ковалев мотивті қажеттіліктердің стимулдарынан тұрады деп
қарастырды. Егер стимул мотивке айналмаса, онда ол қабылданбаған немесе
түсінілмеген деп аталады. Сондықтан, Ковалевтің айтуынша, мотивтің пайда
болуы мынадай түрде болуы мүмкін: қажеттіліктің пайда болуы – оны түсіну –
стимулдың қажеттілікпен кездесуі - қажеттіліктің мотивке
трансформациялануы. Мотивтің пайда болуы процесі кезінде стимулдың әр түрлі
жақтарын сипаттау жүреді: қоғам және осы аталған субъект үшін маңыздылығы,
әділеттілгі және т.б. Бұл жерде сонымен қатар мотивацияның да деңгейлері
көрсетілген, бірақ ол оны деңгейлермен байланыстырмайды. Оның айтуынша,
аштық, шөлдеу сезімдері қажеттілікті қанағаттандыратын заттың бейнесін
санада айқындайды; сыртқы жағдайлармен және психологиялық-әлеуметтік
қағидаларға сәйкес келетін, импульсті әрекетке жұмылдырады. Бұл процес
ойлау арқылы (жағдайлардың анализі, мәселелерді шешу жолдары мен құралдары,
нәтижелерді түйіндеу) жүзеге асып мақсатты айқындау мен әрекеттің жоспарын
құруға әкеледі.
А.А.Файзуллаев мотивациялық процестің бес деңгейін корсеткен еді.
Бірінші деңгей – итермелеудің пайда болуы мен түсінілуі. Итермелеуді
толық түсіну өз бойына итермелеудің заттық құрамын (заттың қандай болу
керектігі туралы), әрекетін, сол әрекет жүзеге асатын құралдар мен
нәтижелерді сидырады. Итермелеуді түсіндірудің орнына қажеттілік,
қызығушылық, қабілеттілік және әр түрлі психикалық іс-әрекетің жағдайлары
(эмоция, ойлау, бейне) болу мүмкін.
Сонымен қатар итермелеуші аспект адаммен түсінілмеуі мүмкін,
потенциалды жағдайда қалуы мүмкін. Бірақ итермелеу – бұл әлі мотив емес,
және қалыптасуға алғашқы қадам итермелеуді түсіну болп келеді.
Файзуллаевтің айтуынша, мотив туралы айтқанда, итермелеуді түсіну
жеткіліксіз. Бірақ мінез-құлық итермелеуді түсінудің жалғыз өзімен-ақ
шарттануы мүмкін. Бұндай мінез-құлық көбінесе өкінішке алып келеді, өйткені
адам мотивацияның қайнар көзі адамның қымбаттылықтарымен және
дайындықтармен сәйкес келмейтінін түсінеді.
Екінші деңгей – бұл мотивті алу деңгейі. Бұндай қисынсыз атаудың
астында автор итермелеуді ішкі деңгейде қабылдау деп түсінеді, яғни Екінші
деңгей – бұл мотивті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.