Ақша нарығы мен валюталық биржалардың теориялық негіздері

Кіріспе
Адамзат тарихының даму сатыларында айырбас қатынастары да дамып, одан әрі жетіліп нарықты тауарлар тек натуралды зат ретінде ғана бір-біріне айырбасталып қана қоймай, бүкіл тауарлар дүниесін ерекше бір тауар, яғни тауар-ақша пайда болды.
Ақша нарықтық экономикада ақша–несиелік реттеуде айналыстағы ақша массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы өнімді ынталандыру бағытында қолданылуда. Ақшаның әрбір қызметі ақшаның тауар айырбастау процесіне туындайтын, тауар өндірушілердің өзара байланысының формасы әлеуметтік-экономикалық маңызының белгілі бір жағын мінездейді.
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі, әр түрлі меншік жағдайында (мемлекеттік, кооперативиік, жеке) жұмыс істейтін тауар өндірушілер өндіретін және сататын өнімнің көлемін, түрін және бағасын бекітуге дербестік алды. Шаруашылықты жаңа нарықтық жағдайда жүргізуге төлем қабілеті сұранысқа бағдар жасалуда, яғни сұраныс ескеріліп, өнімнің шығару көлемі, түрі, бағасы тағайындалады.
Ақша – тарихи дамыған экономикалық категория. Ақша адамға ежелден таныс. Бірақ оның пайда болғандығы туралы құпия сыры және өмірдегі мәні көп уақытқа дейін беймәлім болды. Бұл сұраққа қоғам өмірін зерттей келіп, оқымыстылар ақшаның тауар айналымында атқаратын қызметін, маңызын жан-жақты ашып жауап берді.
Қайсы бір ел болмасын,оның экономикалық жүйесі ең алдымен өзара байланысты үш жүйеден тұрады: мемлекеттік қаржы, экономикалық басталқы буынының қаржысы (кәсіпорындар, ұйымдар және т. б.) және халықтың қаржысы. Бұдан басқа экономиканың қаржы жүйесіне, шаруашылықтың - бірлестіктер, трестер, ассоциациялар, концерндер сияқты әртүрлі типтерінің, сондай-ақ қоғамдық ұйымдардың қаржылары да жатады. Өндірістің салалық ерекшеліктеріне байланысты өндіріс қаржылары, құрылыс қаржылары, сауда қаржылары, әлеуметтік сала қаржылары және т. б. болып та бөлінеді. Осы қаржы жүйесінің маңызды буындарын қысқаша сипаттайық.
Мемлекеттік қаржы - бұл мемлекеттіх өзіне міндетті қызмегін атқаруы үшін қажетті (халық шаруашылыгын басқару, қорғаныс, заңдылықты және хұқтық төртіпті қорғау жәнс т. б.), ақша қорларының жүйесі.
- Экономиканың алғашқы буындарының қаржылары - бұл кәсіпорынның өндіріс пен ұдайы өндіріс процссін қамтамасыз ететін, оның шаруашылық шеңберінен аспайтын ақша қорларының жүйесі.
Халықтың қаржысы - бұл тұрғындардың еңбек ету, шаруашылық жүргізу және басқа қызметтер негізінде алатын табыстарынан қалыптасатын ақша қорлары. Халық бұл қорларды өзінің меншігі мен әл-аухатын жоғарылату мақсатына жұмсайды. Соңғы екі күйенің есебінен мемлекеттік қаржы үшін қаражаттар жиналады. Бұрын кері байланысы бар: мемлекеттік қаржыда шоғырланған қорлар көлемді инвсстиция, субсидия және дотадия түрінде халық царуашылыгына қайта оралып келеді. Сондықтан барлық қаржы жүйесінде мемлекеттік қаржы шешуші роль атқарады.
Қаржы нарығы бағалы кағаздар, қарыз, валюта және капитал нарықтарынан құралады, Оны жасаудағы басты мақсат уақытша бос ақша қаражаттарын мемлекеттің, кәсіпорындардың және ационерлік қоғамдардың мұқтаждарына жұмылдырып жұмсаулына табылады. Әкімшілік - әміршілік басқару жүйесі жағдайы қаржы нарығының қызметін мемлекеттік бюджет, мнистрліктердің қаржы жоспарлары, банктердің несие жоспары және т. б. атқарған болатын.
Экономикалық реформа, кәсіпорындардың дербестігін арттыруы және шаруашылықты жүргізудің жаңа нысандарына өту жагдак да қаржы ресурстарының әдеттегі әдістерін қолдану шектеле бастады. Сонымен қатар, қаржы ресурстарын министрліктер арқылы салааралық бөлу біршама қысқарды. Бұның өзі кәсіпорындар; қосымша қаржы ресурстарын өз бетінше тұтыну жөне оларды арқылы қаржы нарығын құруға қолайлы жағдай жасады.
Қаржы нарығы өзіне тән инфрақұрылымы және жаңа принцп ақпаратты ағымы бар күрделі экономикалық қатынастар сал Сондықтан қаржы нарығын құру

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Аубакиров Я. Экономикалыє теория негiздерi. Алматы-1998ж
2. Ақша, несие , банктер. Валюта қатынастары. Б.А. Көшенова Оқу құралы Алматы “Экономика”-2000 жыл.
3. Денежное обращение и кредит при капитализме: Учебник /под ред. Л.Н. Красавиной. –М.: Финансы и статистика, 1989-365с.
4. Деньги, кредит, банки: Учебник /под ред. О. Лаврушина. Изд.2-е, перераб и доп.-. М.: Финансы и статистика, 1999-464с
5. Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов/под ред. Е.Ф.Жукова.-. М.: Банки и биржи, ЮНИТИ 1999-622с
6. Деньги, кредит, банки: Учебник /под ред. Г.С. Сейткасимова. Изд.2-е перерабидоп-Алматы: Экономика, 1999-432с.
7. Поляков В.П., Москвина Л.А. Денежное обращение и кредитная система.-М., 1997.
8. Бюджет саясаты Статистика бюджет және аудит 1992 ж.
9. Бизнес жоспар әдiстемелiк материалдар. Р.Г. Маниловский –М: 1996 жыл.
10.Иманбердиев Б.Ж Қазақстан Республикасындағы экономикалық саясатты» экономикалық өсу нәтижелерi. Статистика есеп және аудит –1999 жыл N2.
11.«ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы.
30.03. 1995.
12. «ҚР ұлттық банкі туралы» ҚР заңы.-Егемен Қазақстан, 1995,5шілде.
13. Теңгеге тұрақтылық қажет // «Шымкент келбеті» 12 қараша 2004 ж.
14. Ұлттық валютаның қаржылық саясаты // «Астана хабары» Елорданың республикалық қоғамдық саяси газеті 166 (1684) сенбі, 15 қараша 2005 ж. 2 бет
15. Х.Ғабжалелов «Теңге» Алматы 2003ж.
16. Егемендік және ұлттық теңгеміз // «Ақиқат» журналы 10 2003ж.
17. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан 2030 стратегиясы»
18. И.А.Жуков «Деньги, кредит, банки» Москва 2001 ж.
19. И.К.Шеденов «Жалпы экономикалық теория»
20. С.Б.Мақыш «Ақша, айналысы және несие» Алматы 2004.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

I. Ақша нарығы мен валюталық биржалардың теориялық негіздері
Ақша нарығының пайда болуы мен мәні
Ақша нарығының атқаратын қызметі
Валюта биржасы және оның қызметтері
II. Қазақстандағы ақша нарығы
Қазақстандағы ақша нарығын талдау
Қазақстандағы ақша нарығын және валюта биржасын реттеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Адамзат тарихының даму сатыларында айырбас қатынастары да
дамып, одан әрі жетіліп нарықты тауарлар тек натуралды зат ретінде
ғана бір-біріне айырбасталып қана қоймай, бүкіл тауарлар дүниесін
ерекше бір тауар, яғни тауар-ақша пайда болды.
Ақша нарықтық экономикада ақша–несиелік реттеуде айналыстағы ақша
массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық
жалпы өнімді ынталандыру бағытында қолданылуда. Ақшаның әрбір қызметі
ақшаның тауар айырбастау процесіне туындайтын, тауар өндірушілердің
өзара байланысының формасы әлеуметтік-экономикалық маңызының белгілі
бір жағын мінездейді.
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі, әр түрлі меншік
жағдайында (мемлекеттік, кооперативиік, жеке) жұмыс істейтін тауар
өндірушілер өндіретін және сататын өнімнің көлемін, түрін және
бағасын бекітуге дербестік алды. Шаруашылықты жаңа нарықтық жағдайда
жүргізуге төлем қабілеті сұранысқа бағдар жасалуда, яғни сұраныс
ескеріліп, өнімнің шығару көлемі, түрі, бағасы тағайындалады.
Ақша – тарихи дамыған экономикалық категория. Ақша адамға ежелден
таныс. Бірақ оның пайда болғандығы туралы құпия сыры және өмірдегі
мәні көп уақытқа дейін беймәлім болды. Бұл сұраққа қоғам өмірін
зерттей келіп, оқымыстылар ақшаның тауар айналымында атқаратын
қызметін, маңызын жан-жақты ашып жауап берді.
Қайсы бір ел болмасын,оның экономикалық жүйесі ең алдымен өзара байланысты
үш жүйеден тұрады: мемлекеттік қаржы, экономикалық басталқы буынының
қаржысы (кәсіпорындар, ұйымдар және т. б.) және халықтың қаржысы. Бұдан
басқа экономиканың қаржы жүйесіне, шаруашылықтың - бірлестіктер, трестер,
ассоциациялар, концерндер сияқты әртүрлі типтерінің, сондай-ақ қоғамдық
ұйымдардың қаржылары да жатады. Өндірістің салалық ерекшеліктеріне
байланысты өндіріс қаржылары, құрылыс қаржылары, сауда қаржылары,
әлеуметтік сала қаржылары және т. б. болып та бөлінеді. Осы қаржы жүйесінің
маңызды буындарын қысқаша сипаттайық.
Мемлекеттік қаржы - бұл мемлекеттіх өзіне міндетті қызмегін атқаруы үшін
қажетті (халық шаруашылыгын басқару, қорғаныс, заңдылықты және хұқтық
төртіпті қорғау жәнс т. б.), ақша қорларының жүйесі.
- Экономиканың алғашқы буындарының қаржылары - бұл кәсіпорынның өндіріс пен
ұдайы өндіріс процссін қамтамасыз ететін, оның шаруашылық шеңберінен
аспайтын ақша қорларының жүйесі.
Халықтың қаржысы - бұл тұрғындардың еңбек ету, шаруашылық жүргізу және
басқа қызметтер негізінде алатын табыстарынан қалыптасатын ақша қорлары.
Халық бұл қорларды өзінің меншігі мен әл-аухатын жоғарылату мақсатына
жұмсайды. Соңғы екі күйенің есебінен мемлекеттік қаржы үшін қаражаттар
жиналады. Бұрын кері байланысы бар: мемлекеттік қаржыда шоғырланған қорлар
көлемді инвсстиция, субсидия және дотадия түрінде халық царуашылыгына қайта
оралып келеді. Сондықтан барлық қаржы жүйесінде мемлекеттік қаржы шешуші
роль атқарады.
Қаржы нарығы бағалы кағаздар, қарыз, валюта және капитал нарықтарынан
құралады, Оны жасаудағы басты мақсат уақытша бос ақша қаражаттарын
мемлекеттің, кәсіпорындардың және ационерлік қоғамдардың мұқтаждарына
жұмылдырып жұмсаулына табылады. Әкімшілік - әміршілік басқару жүйесі
жағдайы қаржы нарығының қызметін мемлекеттік бюджет, мнистрліктердің қаржы
жоспарлары, банктердің несие жоспары және т. б. атқарған болатын.
Экономикалық реформа, кәсіпорындардың дербестігін арттыруы және
шаруашылықты жүргізудің жаңа нысандарына өту жагдак да қаржы ресурстарының
әдеттегі әдістерін қолдану шектеле бастады. Сонымен қатар, қаржы
ресурстарын министрліктер арқылы салааралық бөлу біршама қысқарды. Бұның
өзі кәсіпорындар; қосымша қаржы ресурстарын өз бетінше тұтыну жөне оларды
арқылы қаржы нарығын құруға қолайлы жағдай жасады.
Қаржы нарығы өзіне тән инфрақұрылымы және жаңа принцп ақпаратты ағымы бар
күрделі экономикалық қатынастар сал Сондықтан қаржы нарығын құру үшің
бағалы қағаздарды эмицялау, қаржы инфрақұрылымын құру жөне ақпаратпен
қамтам; етуге байланысты жүйелі мөселелерді зерттеу қажеттілігі болды.
Өтпелі кезенде қаржы нарығгының дамуы қаржы н жүйесін қайта құру
проблемасын туғызады.
Бүкіл дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғанындай, нарықтық экономикаға тән
қаржы қатынастарының екі типі - бюджет және нарықтық бір-бірімен тығыз
байланыста болады. Мелкеттік бюджет пен басқа деңгейдегі бюджеттер, сондай-
ақ бюджеттік емес орталық қаржы қорлары кәсіпкерлік табыс ; азаматтардың
табысының бір бөлігін алу жолымен құрылады оны мемлекеттің мақсатына сәйкес
қайтарылымсыз бю, қаражатымен бөлу арқылы пайдаланылады.
Ақша ресурсгарын бюджетгік паидалану нарықтық пайдал мен толықтырылуы
қажет. Қаржы нарығында ақша толыққанды тауар ретінде көрінеді және оны
пайдаланудың бағасы заңына сәйкес, сұраным мен ұсыным негізінде орнығды.
Каржы нарығы жағдайында – кәсіпорындар, ұйымдар және адамдар қорлары
арқылы жасалған табыстарын, ал халық шаруашылығының қосымша қаржы көздерін
тұрақты алуға талпынады. Бұндай нарық капиталынсыз кәсіпорындардың шын
мәніндегі өзі қаржыландыруы мүмкін емес.
Каржы нарығы жоқ жағдайда ақша ресурстарын бюджеттік кәсіппен пайдалану
басым болады. Ондай әдіс біздін осы уақытқа дейін жүргізген шаруашылық
механизміне тән болды. Ақша ресурстары мемлекеттің қолында шоғырланды және
мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың үштен екісі қайта бөлінді. Несие
жйесінде тек мсмлекеттік банкілер жұмыс істеді, ал олардың кызметтерінде
кәсіпкерлік белсенділік болмады. Бюджет қаражаттары жоне несие ресурстары,
оларды пайдаланудың тиімділігі ескерілмей тек жоспар бойынша ғана бөлінді.
1.1 Ақша нарығының пайда болуы мен мәні
Ақша нарығының пайда болуы олар тауар өндірісінің
дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Нарық бұрын -
сонды біздің елде терең зерттелмеген, сондықтан оның мәнін қате
түсіну қазіргі әдебиеттерде қате түсіну жиі кездеседі. Себебі, нұсқау
- бөлу әдістеріне негізделген басқару жүйесі жағдайында нарық
проблемалары тиісті ғылыми зерттеу пәні бола алмады.
Нарық – бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен
шарттары айырбастауға байланысты болатын өндірісітік қатынастардың
белгілі бір бөлігі немесе жүйесі. Ақща негізінен, есеп жүргізу және
бақылау құралы ретінде қосалқ қызмет атқарады. Жоғарғы басқару органдары
әрбір кәсіпорының шығаратын өнімдеріне натуарлды және құн көрсеткіштері
өнімнің көлеміне және түріне жоспар бекітті.
Рыноктық экономикада ақашаның маңызы зор. Рыноктық экономикада ақшаның
маңызы зор. Себебі әр түрлі меншік жағдайында жұмыс істейтін, тауар
өндірушілер өндіретін және сататын өнімнің көлемін, түрін және бағасын
бекітуге дербестік алады.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілердің байланыстырудың
тиімді ретінде әлемдік өркениеттің ұлы жетістіктерінің бірі деп
есептелінеді. Ақшаның нарықтық төлем құралы қызметін атқаруына
байланысты ақша айналысы заңы өзінің неғұрлым толық көрінісін
тапты. Егер тауарлар несиеге сатылса, онда қолма-қол ақша қажет
емес. Бұл айналыстың қолма-қол ақшаға деген қажеттілігін азайтады.
Бірақ төлем мерзімі жақындаған сайын борыштарды жабу үшін ақша
айналымының қажеттілігі артады. Өзара өтілетін төлемдер соммасы
айналыс үшін ақшаның санын азайтады. Егер қандай да бір бөлімдер,
борыштық міндеттеме бойынша төлем аз уақытында түспейтін болса, онда
бұл өзімен бірге басқа да төлемсіздік тізбесін тудырады (қарыз
бойынша мерзімі өткен берішек, бюджеттік төлемдер, жалақы бойынша
және тағы басқа). Нарық жағдайында банк жүйесі екі деңгейде болады:
Орталық банк (эмиссиялық) және Коммерциялық банк (депозиттік).
Коммерциялық банктердің негізгі функциясы несие беру және салымдарды
өсіру. Осындай шаралардың нәтижесінде коммерциялық банкте ақша
ұсынысын кеңейтеді. Банк жүйесі құнды қағаздарды алып сатумен де
айналысады. Орталық банк ұлттық валютаның айналымға шығарады,
мемлекеттік алтын резервтерін сақтайды, коммерциялық банктердің
міндеттері резервті банктер арасындағы шот айыру ретінде
пайдаланады. Ақша нарығының мәні ғылым мен техника жетістіктерін,
еңбек ресурстарын ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды
көздейді. Уақыт өте келе және тауар өндірісінің өрістеуі айырбасты
ұлғайтып, оның жергілікті нарықтық шегінен шығуына әкеліп соқты. Бұл кезде
құнның жалпыға ортақ формасы эквивалент қызметін белгілі бір тауар атқара
бастады. Ол тауар – ақша. Нәтижесінде тауар айналымында атқаратын
қызметін маңызын жан-жақты ашып жауап берді.
Ақша нарығының саясатының варианттары ақша графигінде әр түрлі
бейнеленеді. Қатаң саясат ақша жиынын ақшаның ұсыныс қисығының вертикалды
жағдайына сәйкес келетін деңгейінде орналастырады. Ал икемді монетарлық
саясатта ақшаның ұсыныс қисығы горизонталды түрде болады.
Ақша нарығының несие саясатының вариантын тандау көп жағдайда ақшаға
сұраныспен байланыста болады. Мысалы, егерде ақшаға сүраныстың өсуі
инфляциялық үрдістермен байланысты болса, онда ақша жиынын қалыпты ұстау
үшін қатаң саясатты пайдаланған жөн, бұл жағдайда ақша ұсынысын вертикалды
түрде бейнелейді.
Егерде ақша айналымының күтпеген, кездейсоқ өзгерісі нақты айнымалылардың
динамикасын сақтап қалса, онда пайыз мөлшерлемесін қалыпты деңгейде ұстап
тұратын саясат пайдаланылады. Бұл жағдайда ақша ұсынысы горизонталды
болады. Ls қисығының бұрыштық көлбеуіне байланысты ақшаға сұраныстың
өзгерісі немесе ақша жиынына (2-сурет), пайыз мөлшерлемесіне (1-сурет) әсер
етеді. Орталық банк бір мезгілде ақша жиыны мен пайыз мелшерлемесін тіркей
алмайды. Мысалы, ақшаға сұраныс өскен кезде тұрақты пайыз мөлшерлемесін
ұстап тұру үшін, банк ақша ұсынысын кеңейтеді, оны сұраныстың өсуіне
байланысты пайыз мөлшерлемесін өте тез өсірмеу үшін жасайды (Бұл құбылыс Lr
қисығын оңға қозғалтады, тепе-теңдік нүктеде өзгереді).
Қазақстан Республикасының тенгенің валюталық курсын бекітті: 1 АҚШ доллары
4,7 теңгеге тең болды.
Сөйтіп, 1993 жылы 15 карашада Қазақстан тарихында алғашқы ұлттық валюта-
тенге енгізілді.
1995 жылдың орта кезінде Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі қаржы нарығына
алғашқыда қазыналық вексельдер одан соң міндеттемелер мен ноталарды және
басқа мемлекеттік бағалы қағаздарды шығарғаннан кейін теңгенің кұлдырауын
тежеуге мүмкіндік туды.
1997 жылы мемлекеттің алтын валюта қоры кәсіпорындарды жекеменшіктендіру
және шетел инвесторларына баскаруға беру сияқты инфляцияланбайтын
көздерден түскен 700 млн. доллармен толқты. Бұл жылы тенге
курсының ауытқуы тиынмен, нфляцияның денгейі пайыздың
бөліктерімен есептелетін жағдайға жетті.
жылы Оңтүстік —Шығыс Азиядағы дағдарыстың күшеюі, әлемдік
бағалардың төмендеуі отандық өндірушілердің бәсекелестік
мүмкіншілігінің әлсіреуіне тіреп, Қазақстанға валюталық түсімдерд
біраз қысқартты.
1999жылы сәуірінен Қазақстан үкіметі тенгенің еркін өзгермелі курсын
енгізу туралы шешім қабылдады. Ол жөнінде Премьер- министр былай
деген: "Бұдан былай доллар бағамы валюта рыногындағы сұраныс пен
ұсыныстың қалай қалыптасатынына байланысты анықталады, ал Ұлттық банк ол
процеске елеулі түрде араласпайтын болады.

1.2 Ақша нарығының атқаратын қызметі

Ақша нарығының атқаратын қызметі – оның ұдайы өндіріс
процесінің үздіксіздігін және тиімділігін қамтамасыз етудегі
реттеуші рөлі. Нарықтың реттеуші рөлін тікелей әкімшілікпен
алмастырылуы экономикалық жүйенің тоқырауына, өндірістік құрылымдарының
үйлеспеуіне, тапшылықты пайда болуына, адамдардың экономикалық
өсуінің қозғаушы күші ретінде рөлнің жоғалуына әкеліп соқтырады.
Нарықтық басқа бір атқаратын қызметі – ақпараттық. Нарық тауарлар
бағасы мен қызмет ақыларының, несие және банк депозитінің (салымына)
проценттік нарқының (ставка) т.б. үздіксіз өзгеріп отыруы арқылы
өндіріске қатысушыларғы олар сататын немесе сатып алатын тауарлар
мен қызметтерге жұмсалатын қоғамдық - қажетті өндіріс шығындары, сапа
және ассортимент туралы объективті ақпарат беріп отырады. Сонымен
бірге нарық мынадай қызметте атқарады – бәсеке күресінісің жәрдемі
мен қоғамдық өндірісті тиімсіз шаруашылық бірліктерінен тазартады
және керісінше олардың даму болашағы барларына тиімді жағдай
жасайды. Біздің нарық терең монополияландырылған, сондықтан нарықты
ортаны қалыпты жағдайда ұстап тұру үшін біздің алдымызда
бәсекелестер әлемін құру міндеті тұр.
Ақшаның нарығының атқаратын қызметтері - айырбас кұнының дербес формасы
ретінде пайдалану тауарларды тікелей өткізуменен байланысты емес. Ақшаны
бұл формада қолдану жағдайлары олар несие беру, бюджеттің кірістерін
қарыздық берешектерді өтеу, мемлекеттік бюджеттің кірістерін қалыптастыру,
өндірістік және өндірістік емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің
несиелік ресурстарды басқа банктерге сатуы және т.б.
Қазіргі уақытта алтын тауарға тікелей айырбасталмайды және бағалар
алтынменен көрсетілмейді. Алтынды айналыстан қазынаға қарай ығыстырып
тастау жағдайында ақшалы тауар (алтын) тікелей массасына емес, алтын
нарығындағы несие ақшалармен операциялар жүргізуге қарсы тұрады. Осыдан
алтын қағаз және несие ақшалардың құнын өлшеу ретінде көрінеді. Несие
ақшалар тауардың қүнын өлшемейді, өлшенген құнды көрсетеді, өйткені өзінің
құны жоқ. Сонымен алтын белгілерінің, яғни толық кұнды емес және қағаз
ақшалардың пайда болуы, ақша формаларының олардың алтындық мазмұнынан
ажырауына алып келді.

1.3 Валюта биржасы және оның қызметтері

Валюта биржасы және оның қызметтеріне келетін болсақ нарықтар
уақтылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды, валюталық қаражаттарды біршама
тиімді пайдалануын, валюта биржалық операцияларға қатысушылардың
валюталық бағамдар айырмасы түрінде пайда алуын, валюталық
тәуекелдерді сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеуді, валюта биржалық
саясатты жүргізуді қамтамасыз ете отырып, ішкі және халықаралық төлем
айналымына қызмет етеді.
Халықаралық есеп айырысудың өзіндік ерекшелігі барлық елдер үшін
жалпыға бірдей қабылданған төлем құралының болмауында. Сондықтан да
сыртқы сауда, көрсетілген қызметтер, несиелер, инвестициялар,
мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті шарты сатып
алу-сату формасында бір валютаны екінші біріне айырбастау болып табылады.
Валюта бирдалық нарықтарда шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс ең
алдымен сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін валюталық түсім
алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен көлік және кеме
компанияларынан алынған қызметтері үшін төлемдерді төлеуде импортерден;
сондай-ақ көрсеткен қызметтері үшін фрахты, сақтандыру сыйақысы, брокерлік
және банктік комиссия түрінде валюталар алатын сақтандыру қоғамдары мен
банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиені және оған есептелген пайызды
және т.б. қайтаруға міндеттемесі бар занды және жеке тұлғалардан туындайды.
1944 жылы Бреттон-Вудс қаласында (АҚШ) халықаралық қаржы конференциясы
өткен болатын, осы конференцияда Халықаралық валюталық қор (ХВҚ) құру
туралы шешім қабылданды. Алғашында мүшелерінің саны 35 мемлекет болса, 1993
жылы олардың саны 174-ке дейін өсті. Қазақстан Республикасы да осы
Халықаралық валюталық қордың мүшесі болып табылады.
ХВҚ-ға кіргенде, әрбір мемлекет квота (жазылу бойынша салым), мүшелік жарна
сияқты белгілі бір ақша сомасын қосады. Қор капиталына мүше-елдердің
жарнасы екі бөліктен: 1) сол елдің квотасының 25% сомасы көлемінде немесе
оның алтын мен доллар запастарының 10% сомасы көлемін-дегі алтын түрінде;
2) квотаның қалған көлемі ұлттық валюта түріндегі жарнадан тұрады.
Квотаның маңызы әр түрлі болып келеді. Біріншіден, олар біріккен ақшалай
запастарын құрайды, ХВҚ оларды қаржылық қиыншылықтарға түскен өз мүшелеріне
займдар беру үшін пайдаланады. Екіншіден, олардың негізінде, жарна төлеген
мүшесі ХВҚ-дан қарызға алатын немесе СДР деп аталатын арнайы активтерді
кезеңдік қайта бөлуде алатын соманың мөлшері анықталады. Жарна үлкейген
сайын, мүшеелдің керек жағдайында алатын несиесінің көлемі де үлкен болады.
Үшіншіден, олар әрбір мүшенің дауыс салмағын анықтайды. Ел бай болған
сайын, оның квотасы солғұрлым үлкен болады. Квота көлемі ел экономикасының
жұмыс істеуін және әл-ауқаттылығын талдау негізінде белгіленеді. Әрбір бес
жыл сайын квотаның мөлшері қайта қаралып тұрады әрі ХВҚ қажеттілігіне және
елдің экономикалық өсіп-өркендеуіне байланысты көбейтілуі немесе азайтылуы
мүмкін. 1945 ж. ХВҚ-ның 35 мүшесі 7,6 млрд. $ төлеген,
ж. ХВҚ-ның 156 мүшесі 130 млрд. $-ға жуық және
ж. 174 ел - 140 млрд. $ төлеген.
ХВҚ саясатын анықтауға керекті дауыс санының көп бөлігін, көп ақша қосқан
елдер алады. ХВҚ-дағы басшылық орынды АҚШ алады, оған барлық дауыстың 17%-ы
келеді. Екінші орында Жапония - 7%, әрі қарай - Германия, Франция,
Ұлыбритания - 5-6%.
ХВҚ-ның жоғарғы директивті органы - губернаторлар кеңесі, мұнда әрбір
мемлекет губернатор (әдетте қаржы министрі немесе орталық банк төрағасы)
және балама губернаторлардан тұрады. Себебі, губернаторлар сияқты олардың
орынбасарлары қаржы министрлері немесе орталық банк басшылары болғандықтан,
олар өздерінің үкіметтері атынан шығуға уәкілдіктері бар. Губернатор кеңесі
жылына бір рет ғана жиналады. Оның қызметтеріне мыналар жатады:
халықаралық валюталық ұсыныстарды әзірлеу;
экономканы қайта құру жөнінде өте кедей елдерге кеңес беру, шаралар
әзірлеу;
жаңа мүшелерді қабылдау, квоталарды өзгерту, ХВҚ-
ға мүшеелдерді тексеру.
Қалған уақытта губернаторлар, штаб-пәтері Вашингтонда (АҚШ) орналасқан
атқарушы кеңесті құрайтын өкілдері арқылы, ХВҚ-ның күнделікті іс-әрекеті
бойынша өздерінің үкіметтерінің тілектерін айтады. Жиырма төрт атқарушы
директор, ресми отырыстарда, аптасына үш рет кездеседі, губернаторлар,
кеңесі арқылы мүшеелдердің үкіметтерімен белгіленген шаралардың жүзеге
асырылуын бақылайды. Қазіргі уақыттағы жеті атқарушы директор мына елдердің
өкілдері: Ұлыбритания, Германия, Қытай, Сауд Арабиясы, Қүрама Штаттар,
Франция және Жапония. Қалған елдер топтасып, 19 мүшеел ішінен бір
атқарушы директорды сайлайды. Олардың үлесіне 17 директор келеді.
Атқарушы кеңестің шешімді қабылдауы мына баптарға негізделеді:
займ тек қана мүшелердің экономикалық өсуіне көмектесетін өнімді
мақсаттарға беріледі;
займ сәйкес үкіметтермен кепілдендірілуі тиіс;
займ беру шешімі экономикалық себептерге негізделуі тиіс.
ХВҚ-ның қызметкерлері 2 мыңға жуық адамнан тұрады және директор-
басқарушымен басқарылады, ол сонымен қатар, атқарушы кеңестің басшысы
болады, оны кеңес сайлайды. Дәстүр бойынша директор-басқарушы - еуропалық
немесе ары кеткенде американдық емес болып келеді. 100-ге жуық елдің
қызметшілерінің интернационалдық құрамы, негізінен экономистерден тұрады,
сонымен қатар, онда статистер, ғылыми жұмыскерлер, мемлекеттік қаржы және
салық салу бойынша сарапшылар бар. Жұмысқа қабылдау конкурс негізінде
жүргізіледі. Негізгі қызметкерлер ХВҚ-ның Вашингтондағы штаб-пәтерінде
орналасқан, бірақ шағын бөлігі Париждегі, Женевадағы және Нью-Йорктағы Б¥¥-
ның жекелеген бөлімшелерінде немесе ХВҚ-ның мүшесі болып табылатын елдерде
қызмет көрсетеді.
ХВҚ-ның мүшесі болып кірген ел: өз ақшасының басқа елдер ақшаларына қатысты
құнын анықтау бойынша жасайтын қадамдары туралы басқа елдерді хабардар
етуге, ұлттық ақшаларды шетел ақшаларына айырбастауды шектеуден бас тартуға
және осындай экономикалық саясатты бағыт етіп ұстануға міндеттенеді, себебі
мұндай саясат тәртіптелген және конструктивті түрде оның ұлттық байлығымен
қатар, жалпы бүкіл қоғамның өсуіне алып келеді. Мүшелер осы тәртіп
нормаларымен жүруді өзіне міндетті ғып санайды.
Алғашқыда ХВҚ-ды құрған кезде оның мақсаты ретінде: оған мүше-елдердің
төлем баланстары мен валюталық бағамдарын жүзеге асыру, оның жағдайына
бақылау жасау мәселелері қойылған болатын. Бұл ХВҚ-қа мүше-елдердің өз
валютасының паритетін алтынмен немесе АҚШ долларымен қоюға және Қордың
рұқсатынсыз оны 10%-дан астам мөлшерге өзгертпеуге, ал ағымдағы операциялар
жүргізгенде бұл паритет мөлшері төмен немесе жоғарыға 1-1,5%-дан астамнан
артық ауытқымауға келісім бергендерімен байланысты болып отыр.
Қазіргі уақытта, Бреттон-Вудс ыдырағаннан соң, яғни Валюталық бағамдар енді
ХВҚ-мен шектелмейді, мүше-елдердің төлем баланстарының жағдайын бақылау
және олардың теңестірілуі үшін жағдай жасау, сонымен қатар, қажетті
жағдайда қысқа мерзімді несиелерді беру, берілген халықаралық ұйымның іс-
әрекетінің негізгі бағыттары болып табылады. ХВҚ-қа мүше-елдердің көбі
өздерінің төлем баланстарын бір ретке келтірудегі қиындықтарға үнемі
жолығып отыруына байланысты, ХВҚ несие беруді барынша көбейтуге,
диверсификациялауға тырысады.
ХВҚ несиелері ақылы және шартты болып табылады. Төлем баланстарының қысқа
мерзімді тапшылығын жою мақсатына арналған несиелердің ең кең тараған түрі
резервтік несиелер (стендбай) болып саналады. ХВҚ сонымен қатар басқа да
несиелер түрін: мерзімі ұзартылған, оңай қол жеткізуге болатын, құрылымдық
адаптациялар мақсатына, күтпеген оқиғалардан болған зияндарды
компенсациялауға байланысты ұсынады. Несиенің жалғыз "шартсыз" түрі, яғни
ХВҚ-ға мүшеел автоматты түрде алатын, несиелік үлес шеңберіндегі несие
(транши) болып табылады. Бірақ бұл несиенің үлесі өте аз.
ХВҚ-ға мүше-елдер, сонымен қатар, СДР жүйесінің қатысушысы болып табылады
және бұл валюталық бірлікте несиелер ала алады. СДР ХВҚ қатысушысының
ағымдағы шотындағы жазу түрінде болғанымен, бірақ оларды кез келген ұлттық
валютаға айырбастауға болады. ХВҚ қатысушыларының қаншалықты тырысқанымен
СДР әлем валютасы бола алмады. Қарыз алудың арнайы құқықтары халықаралық
валюталық резервтердің 5-6%-ын құрайды. Бүгінгі таңда 30 млрд.$ құнына тең
21,4 млрд. СДР бар.
Әрбір мүшенің ХВҚ-дан квота бойынша жазыдғаң сомадан бірнеше есе
көп сомада несие алу құқығы болатын да несиелік ресурстарға деген
сұраныстын өсу кезеңінде квоталар өздерінің мүшелерш қолма-қол қаражаттарға
деген талаптарын қамтамасыз ете алмайды. Осындай жағдайға байланысты ХВҚ
1962 жылдан бастап, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.