Қаракөл қойларының шығуы туралы
Қаракөл қойларының тууында жүнді жамылғысының түсі орасан әртүрлі болады. Ол бірнеше жолдармен түзіледі: біркелкі жүннің (қара, қоңыр, ақ) екі бірнеше түспен (сұр, гүлизар немесе қызғылт) үйлесуі арқылы немесе әрбір жүннің ұзындығы бойынша пигменттің гетерохромды орналасуымен байланысты. Ең алдымен қаракөл тұқымдасына жататын қойлардың түйірі топтарының арасындағы феногенетикалық байланыстарды түсіну үшін оның шығу тегін қарастыру керек.
ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басында тек қара түсті қаракөл қойлары ғана таза тұқымдас, ал басқа түсті қойлар таза тұқымдас емес деген пікір үстемдік етті. М.Ф. Ивановта сондай пікірді ұстауды. Ол сұр және қоныр түсті қаракөлділер басқа тұқымдастармен метизацияға тіру салдарыннан пайда болды деп атап өтеді. М. Ф. Иванов өзінің кейбір еңбектерінде бұл уралы басқаша айтады: «Жирен және сұр түсті қозылардың қара түсті ата-аналарынан пайда болуын меринастардан қара түсті қозылардың пайда болуы сияқты құбылысқа жатқызу керек, яғни атавизмге, алыс ата-бабаларына қайта оралуы».
Б.Н. Васин қаракөлдердегі әртүрлі түстің шығу тегін мүмкін болатын үш себебін ұсынады. «Біріншіден, - автор жазады, - қаракөлдер тұқымдас болып қалыптаса басчтағанынан бастап қаракөл осы түстер сақталуы мүмкін. Екіншіден, қаракөлдерді басқа тұқымды қойлармен шығылыстыру жолымен қаракөл тұқымына әртүрлі түстер енгізілді. Үшіншіден, қаракөлдер арасында әртүрлі түстің пайда болуы мутационды процестің нәтижесінде болуы мүмкін».
В. М. Юдин сұр және сұр түсті түсті қойларды қара түстілер сияқты таза тұқымдар деп санайды. Оның пікірі бойынша, олар әрқашанда өзара тығыз байланыста болған. Бұл өзара байланыс өте маңызды, өйткені әлі күнге дейін сұр және сұр қойларды ажырату еш қай жерде жүргізілмеген. Қаракөл қойларының әр түсті топтарының тұқымсдық бағалылығына қатысты В.М. Юдин былай жазады: «Бұл топтағы
ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басында тек қара түсті қаракөл қойлары ғана таза тұқымдас, ал басқа түсті қойлар таза тұқымдас емес деген пікір үстемдік етті. М.Ф. Ивановта сондай пікірді ұстауды. Ол сұр және қоныр түсті қаракөлділер басқа тұқымдастармен метизацияға тіру салдарыннан пайда болды деп атап өтеді. М. Ф. Иванов өзінің кейбір еңбектерінде бұл уралы басқаша айтады: «Жирен және сұр түсті қозылардың қара түсті ата-аналарынан пайда болуын меринастардан қара түсті қозылардың пайда болуы сияқты құбылысқа жатқызу керек, яғни атавизмге, алыс ата-бабаларына қайта оралуы».
Б.Н. Васин қаракөлдердегі әртүрлі түстің шығу тегін мүмкін болатын үш себебін ұсынады. «Біріншіден, - автор жазады, - қаракөлдер тұқымдас болып қалыптаса басчтағанынан бастап қаракөл осы түстер сақталуы мүмкін. Екіншіден, қаракөлдерді басқа тұқымды қойлармен шығылыстыру жолымен қаракөл тұқымына әртүрлі түстер енгізілді. Үшіншіден, қаракөлдер арасында әртүрлі түстің пайда болуы мутационды процестің нәтижесінде болуы мүмкін».
В. М. Юдин сұр және сұр түсті түсті қойларды қара түстілер сияқты таза тұқымдар деп санайды. Оның пікірі бойынша, олар әрқашанда өзара тығыз байланыста болған. Бұл өзара байланыс өте маңызды, өйткені әлі күнге дейін сұр және сұр қойларды ажырату еш қай жерде жүргізілмеген. Қаракөл қойларының әр түсті топтарының тұқымсдық бағалылығына қатысты В.М. Юдин былай жазады: «Бұл топтағы
Қаракөл қойларының шығуы туралы
Қаракөл қойларының тууында жүнді жамылғысының түсі орасан әртүрлі
болады. Ол бірнеше жолдармен түзіледі: біркелкі жүннің (қара, қоңыр, ақ)
екі бірнеше түспен (сұр, гүлизар немесе қызғылт) үйлесуі арқылы немесе
әрбір жүннің ұзындығы бойынша пигменттің гетерохромды орналасуымен
байланысты. Ең алдымен қаракөл тұқымдасына жататын қойлардың түйірі
топтарының арасындағы феногенетикалық байланыстарды түсіну үшін оның
шығу тегін қарастыру керек.
ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басында тек қара түсті қаракөл қойлары ғана
таза тұқымдас, ал басқа түсті қойлар таза тұқымдас емес деген пікір
үстемдік етті. М.Ф. Ивановта сондай пікірді ұстауды. Ол сұр және
қоныр түсті қаракөлділер басқа тұқымдастармен метизацияға тіру
салдарыннан пайда болды деп атап өтеді. М. Ф. Иванов өзінің кейбір
еңбектерінде бұл уралы басқаша айтады: Жирен және сұр түсті
қозылардың қара түсті ата-аналарынан пайда болуын меринастардан қара
түсті қозылардың пайда болуы сияқты құбылысқа жатқызу керек, яғни
атавизмге, алыс ата-бабаларына қайта оралуы.
Б.Н. Васин қаракөлдердегі әртүрлі түстің шығу тегін мүмкін
болатын үш себебін ұсынады. Біріншіден, - автор жазады, - қаракөлдер
тұқымдас болып қалыптаса басчтағанынан бастап қаракөл осы түстер
сақталуы мүмкін. Екіншіден, қаракөлдерді басқа тұқымды қойлармен
шығылыстыру жолымен қаракөл тұқымына әртүрлі түстер енгізілді.
Үшіншіден, қаракөлдер арасында әртүрлі түстің пайда болуы мутационды
процестің нәтижесінде болуы мүмкін.
В. М. Юдин сұр және сұр түсті түсті қойларды қара түстілер
сияқты таза тұқымдар деп санайды. Оның пікірі бойынша, олар әрқашанда
өзара тығыз байланыста болған. Бұл өзара байланыс өте маңызды, өйткені
әлі күнге дейін сұр және сұр қойларды ажырату еш қай жерде
жүргізілмеген. Қаракөл қойларының әр түсті топтарының тұқымсдық
бағалылығына қатысты В.М. Юдин былай жазады: Бұл топтағы жануарларды
қаракөл тұқымның бүтіндей құрамды бөлігі екенін мойындай отырып,
олардың теңестіруге болмайды. Шөлейтті жағдайларға төзімді, ең
мықты қара түсті қаракөл қойлары болып табылады, олар ұзын, тығыз
бұйралы елтіріні беруге қабілетті және де үлкен дәрежедегі
спецификалық қасиеттері бар тұқымдас болып табылады. Қоңыр қаракөл
қойларының шығу тегін В.М. Юдин құйрықты тұқымдылардың ықпалымен
байланыстырады. Демек, мұндай пікірге сүйенсек құйрықты қойлар
тұқымдысының арасында қоңыр түстілері кең таралған, сонымен қатар
қоңыр қозыларға тән тұрпайы жүнді жамылғысы болады.
С.Н. Боголюбский былай деп жазған:
Біз қара және түсті қаракөлдердің тарихы қазіргі уақыттың өзінде
сұр қойларды таза ажыратуда олардың тіршілікке тұрақты ұрпақтық
әлсіздігіне байланысты қиыншылықтар кездеседі.
В.И. Стояновский қазіргі қаракөл қойлары түсінің көптүрлілігі
қаракөл тұқымдас қойларының қалыптасу процесінде елтірі қойлардан
қара түсті, ал сұр, қоңыр және агути түстері құйрықты қойлардан тұқым
қуалаған деп санайды.
Н.С. Гигинейшвили. Бухара ауданына негізінде алынған қаракөл
тұқымы әртүрлі түске ие: қара, жирен, қатқыл қоңыр, сұр, сур және т.б.
деген пікірді ұстанады. Сөйтіп қаракөл тұқымының түзілу процесінде тек
шаруашылық бағалылығы бар түстер ең бағалы болып саналған. Бұл қаракөл
танушыларымен орнықтырады. Ал, басқа түстері – қошқыл қоңыр, жирен,
халили үлкен сұраныспен қолданылмаған және жасанды жинаумен жойылған.
Қаракөл танушы іс – тәжірибешілердің пікірлеріне сүйенсек, В.М. Юдин
былай жазады: Сур қозылары – ең жоғары сапалы қара қаракөл қойларын
систематикалық жағдайда іріктеу мен алудың нәтижесі, мұндай ұзақ жұмыстың
нәтижесінде қасы, керемет бұйралылығы, жылтырақ бар, мықты,
құрғақшылыққа төзімді, жалпы тұқымы өте жақсы сур қозылары пйда болды.
Қаракөл тұқымдасында мұндай сур түсінің пайда болу трактовскасын
И.С. Гигинейшвили күмәнді леп санайды. Көзге елестету қиын деп
көрсетеді ол, - әдетте константты типке алып келетін мұндай жоғары
формадағы ажыратулар, қалйша басқа типке ашып келуі мүмкін. Автор
әрі қарай сур түсінің пайда болуына қатысты ұсыныстарды келтіреді.
Сур түсінің агутейдің жабайы түрлерімен гинетикалық байланысы бар
деген ұйғарым, жаңа фактілер пайда болды.
Дәл осы белгі морфологиялық қайта құрылып, ал генетикалық жағынан
рецессивті күйде сақталған, сөйтіп осы белгі адамдар сур түсті
қаракөлдерді шығарғанда қолдарнылды.
Бұхаралық сурдың түсін қоңыр түспен байланысын көптеген
ғалымдар категориялық жөнсіз деп санады. Осы сұрақ жайында В.М.
Юдин, М.И. Котов және т.б. былай деп жазады:
Таза жағдайда сур қойларын ажырату әлі күнге дейін тіркелммеген
немесе, тіпті сур қойларының қамбар қойларымен үйлесуіндегі ажырату
жақсы нәтижеделерді бермеді. Жоғары сапалы сур қойларды қара қаракөл
қойларымен шектеулі байланысында ажыратудың жалғыз тәжрибесі бар. Н.П.
Ралдугина әртүрлі түстегі қаракөл қозыларының жүнді жамылғысындағы
пигментация ерекшеліктерін зерттей отырып қара түсті жүнді
жамылғанда түйіршікті пигменттердің құрамы көп, ал сур түсті жамылғыда
едәуір аз болатынын анықтады. Қоңыр және қызмет түсті қозылардың жүнді
жамылғысындатүйіршіктей пигменттердің мөлшері одан да аз. Диффуздық
пигменттің максимальды мөлшері қоңыр және қызғылт жүнді. Қозыларда
болды. Автор қара түсті қозылардың жамылғысында кездесетін пигмент сур
түсті қозылардың жүнді жамылғысында аз мөлшерде болады және сұр
түсті қаракөл тұқымына енгізілген деп қорытындалайды.
М.Н. Рим, О.Н. Фиценко және И.Н. Дъячкова зерттеулерінде қаракөл
қозыларының жүні екі түрлі меланиннен тұрады: Қара – қоңырлысы қара
қозыларда кездеседі, сұр және сұр сары – қылғылты қоңыр қозыларда
кездеседі және сұр түсті қозылар, жүндерінің ұшы алтынданған деп
белгілейді.
Меланиннің түсі аған кіретін комплекстік металл тұздарының
құрамына байланысты. Қара түс, мысалы кобольт, темір, никель
тұздарының, ал қызыл түс - титан тұздарының, ақ түс - никель тұзының
болуымен негізделеді.
Меланиндердің химиялық құрылысы, олардың түзілуі және
биологиялық маңызы әлі толық айқындалмаған. Маланиндердің негізгі
функцияларының бірі организмді зиянды әсерлерден қорғау болып табылатына
сөзсіз, яғни ұлпаларға улшьтрафиолет сәулелерінің әсерінен, кожаға
тән пигментке кедей сияқты өзгерістер пайда болады.
Қарақалпақ сурының шығу тарихына деп жазады: ,,... хорезмде
қаракөл қойларының тұқымның қалыптасуның қайсылуы басталады, ал
қазіргі кезде тек жобалап түйнікті болуы мүмкін Хорезмді Х ғасырдың
өзінде сүр қойларның болғаны туралы пікір шындыққа сәйкес келетін
сияқты. Бұл жағдайда 978 ж. Хорезмге келген араб саяхатшысының Ибн –
Хаукалдың мәліметіне көңіл аударуға болады, ол сол жерде қошқыл
–қызғылт түсті терілердің саудасын көрді.
Н.Ф. Белоброва және Ю.Д. Джуманиязов өзбекхорезмдер бұрыннан – ақ 2,5
айлық қойларын бағумен айналысқан деп белгілейді. Оларға мұндай
терілер ұлттық бас киімдерді тігу үшін – чугурмаларға керек болған.
Соның ішінде сүр терілерінің папахаларына ерекше бағалы болған,
олардың қара немесе қатқыл - қоңыр негіздегі бұрымшалардың ұшы ақ
түсті болады.
Қарақалпақтардағы жүргілікті тұрғындардың көрсетулері бойынша
қарақалпақ сура қойлары бұрыннан тарихи қалыптасқан және өткен жүз
жылдықтың 50 жылдарының соңына дейін жеке иеленушілердің қолында
болды деп А.А. Рахимов Ю.Д. Джуманиязов, М.Д. Закиров қорытындылайды.
Оларда малдарды ажырату әдістері қатал құпияда ұстанған немесе тек
жақын ұрпақтарына ғана белгі болған.
Соған қарамастан қарақалпақ сураларының қошқарлары біренше рет
республика шеңберінде олардың ұрпақтарын көбейтіп, және тамаша
қаракөл терілерін алу мақсатында шетке тасымалданды. Бірақ та бұл
қимылдары оңды нәтиже бермеді, өйткені өздерінің қойларның өсіру
(ажырату) маштабын кеңейтуге қызыққан. Қарақалпақстанның жеке
иеленушілері тіпті төмен тұқымға лайықты қойларды өте қымбат
болғанда сатып отырды, мұндай жағдай сур малдарды қайталап алуда
сатып алушыларды бас тартқызады.
П.А. Фадеичев қарақалпақ сурының қаракөлдер өндірісі әлі
Қарақалпақстанның индивидуальды секторларының монополиясы болып
табылады, өйткені республика шаруашылығында бірде бір осы түсті
қойлардың қойлардың ірі үйірі құрылмаған.
А.С. Канцеппольский ұлттық қаракөл ассортиментінде жүннің ашық
түсті ұштары бар қарақалпақ сурларының біртұтас терісінің пайда
болуын белгілейді. Мұндай терілер халық арасында антик деген
атауға ие және ол мемстанджарт категориясы атауы тек өзбек тілінде
ғана т.с.с.
Ұлы Отан сағысынан кейін пуштытерілік базарда қаракөлдің түсті,
әсересе сур түстілер вариациясына сұраныс сұраныс жоғарылағаны белгілі.
Сөйтіп, пайда болған конъюнктураны қамтамасыз ету мақсатында осы түсті
қойлардың басын көбейту қажеттілігі туды. Ю. Д. Джуманиязованың айтуы
бойынша 1958 ж. Қарақалпақстанда Төрткөлдік мемтұқкөшет
ұйымдастырылады, оның негізгі міндеті респудлика шаруашылығында қарақалпақ
сур қойларының өсуіне (ажырату, бағу) жәрдем беру болып табылады.
Осыдан кейін мемлекеттік секторда сур малдарының басы және
жоғарылай байтайды. Мұндай ағымның себебі өндірісте жұмыстың
нашар ұйымдастырылуы мен және қаракөл суларына дайындалған
бағалармен түсіндіріледі нәтижесінде ең жақсы терілер 7-10 есе
қымбат сатылған.
Қарақалпақ сур қаракөлдердің әсемдік ерекше көркемдігін есепке
ала отырып, бұл түстегі қойлар 1967 ж. Банитировкы бойынша
инструкциясы қаракөл қаракөл қозыларын селекция ең сәйкес деп
таныды. Сөйтіп КСРО ауылшаруашылығының минстервасының мамандары
[Муканов М.Д, Байко Д.Ф.] түсті қойларды өсіруге (ажыратуға) бірнеше
мамандандырылған шаруашылықтардың қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен, қатар шаруашылықтардың қызығушылығын арттыру үшін 1966 ж.
Қарақалпақ сураларының терісіне прескурант бойынша жоғары
дайындалған бағалар тағайындайды.
Сонда да қаракөл шаруашылық елдерінде қарақалпақ сураларының
дамуы жүзеге аспады. Бұрынғыдай Н.С. Гигинейшвили және В.С.
Жиляков–қарақалпақстандық суралардың қаракөлдері өндірісі бойынша
бірде бір тұқымдық шаруашылық құрылмады және әдебиеттерде оның
генетикасын және елтірі тануды түйіндіретін жұмыстар болмады деп
көрсетеді.
Б.Т. Таганов қаракөл зауыттарына саудалық мәні бар және бұйралы
қасиеттері бар терілер түспегендіктен, мамандардың осы бар
терілері туралы білімі шектеулі болды деп айтып өтеді. Қойлардың
тұқымдық, конститутционалдық және өнімділік сапасы туралы
мағлұматтарда жоқ. Сондықтан осы түстегі қойларды жоспар бойынша
шаруашылықтарды өсірсе (ажыратса), ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаракөл қойларының тууында жүнді жамылғысының түсі орасан әртүрлі
болады. Ол бірнеше жолдармен түзіледі: біркелкі жүннің (қара, қоңыр, ақ)
екі бірнеше түспен (сұр, гүлизар немесе қызғылт) үйлесуі арқылы немесе
әрбір жүннің ұзындығы бойынша пигменттің гетерохромды орналасуымен
байланысты. Ең алдымен қаракөл тұқымдасына жататын қойлардың түйірі
топтарының арасындағы феногенетикалық байланыстарды түсіну үшін оның
шығу тегін қарастыру керек.
ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басында тек қара түсті қаракөл қойлары ғана
таза тұқымдас, ал басқа түсті қойлар таза тұқымдас емес деген пікір
үстемдік етті. М.Ф. Ивановта сондай пікірді ұстауды. Ол сұр және
қоныр түсті қаракөлділер басқа тұқымдастармен метизацияға тіру
салдарыннан пайда болды деп атап өтеді. М. Ф. Иванов өзінің кейбір
еңбектерінде бұл уралы басқаша айтады: Жирен және сұр түсті
қозылардың қара түсті ата-аналарынан пайда болуын меринастардан қара
түсті қозылардың пайда болуы сияқты құбылысқа жатқызу керек, яғни
атавизмге, алыс ата-бабаларына қайта оралуы.
Б.Н. Васин қаракөлдердегі әртүрлі түстің шығу тегін мүмкін
болатын үш себебін ұсынады. Біріншіден, - автор жазады, - қаракөлдер
тұқымдас болып қалыптаса басчтағанынан бастап қаракөл осы түстер
сақталуы мүмкін. Екіншіден, қаракөлдерді басқа тұқымды қойлармен
шығылыстыру жолымен қаракөл тұқымына әртүрлі түстер енгізілді.
Үшіншіден, қаракөлдер арасында әртүрлі түстің пайда болуы мутационды
процестің нәтижесінде болуы мүмкін.
В. М. Юдин сұр және сұр түсті түсті қойларды қара түстілер
сияқты таза тұқымдар деп санайды. Оның пікірі бойынша, олар әрқашанда
өзара тығыз байланыста болған. Бұл өзара байланыс өте маңызды, өйткені
әлі күнге дейін сұр және сұр қойларды ажырату еш қай жерде
жүргізілмеген. Қаракөл қойларының әр түсті топтарының тұқымсдық
бағалылығына қатысты В.М. Юдин былай жазады: Бұл топтағы жануарларды
қаракөл тұқымның бүтіндей құрамды бөлігі екенін мойындай отырып,
олардың теңестіруге болмайды. Шөлейтті жағдайларға төзімді, ең
мықты қара түсті қаракөл қойлары болып табылады, олар ұзын, тығыз
бұйралы елтіріні беруге қабілетті және де үлкен дәрежедегі
спецификалық қасиеттері бар тұқымдас болып табылады. Қоңыр қаракөл
қойларының шығу тегін В.М. Юдин құйрықты тұқымдылардың ықпалымен
байланыстырады. Демек, мұндай пікірге сүйенсек құйрықты қойлар
тұқымдысының арасында қоңыр түстілері кең таралған, сонымен қатар
қоңыр қозыларға тән тұрпайы жүнді жамылғысы болады.
С.Н. Боголюбский былай деп жазған:
Біз қара және түсті қаракөлдердің тарихы қазіргі уақыттың өзінде
сұр қойларды таза ажыратуда олардың тіршілікке тұрақты ұрпақтық
әлсіздігіне байланысты қиыншылықтар кездеседі.
В.И. Стояновский қазіргі қаракөл қойлары түсінің көптүрлілігі
қаракөл тұқымдас қойларының қалыптасу процесінде елтірі қойлардан
қара түсті, ал сұр, қоңыр және агути түстері құйрықты қойлардан тұқым
қуалаған деп санайды.
Н.С. Гигинейшвили. Бухара ауданына негізінде алынған қаракөл
тұқымы әртүрлі түске ие: қара, жирен, қатқыл қоңыр, сұр, сур және т.б.
деген пікірді ұстанады. Сөйтіп қаракөл тұқымының түзілу процесінде тек
шаруашылық бағалылығы бар түстер ең бағалы болып саналған. Бұл қаракөл
танушыларымен орнықтырады. Ал, басқа түстері – қошқыл қоңыр, жирен,
халили үлкен сұраныспен қолданылмаған және жасанды жинаумен жойылған.
Қаракөл танушы іс – тәжірибешілердің пікірлеріне сүйенсек, В.М. Юдин
былай жазады: Сур қозылары – ең жоғары сапалы қара қаракөл қойларын
систематикалық жағдайда іріктеу мен алудың нәтижесі, мұндай ұзақ жұмыстың
нәтижесінде қасы, керемет бұйралылығы, жылтырақ бар, мықты,
құрғақшылыққа төзімді, жалпы тұқымы өте жақсы сур қозылары пйда болды.
Қаракөл тұқымдасында мұндай сур түсінің пайда болу трактовскасын
И.С. Гигинейшвили күмәнді леп санайды. Көзге елестету қиын деп
көрсетеді ол, - әдетте константты типке алып келетін мұндай жоғары
формадағы ажыратулар, қалйша басқа типке ашып келуі мүмкін. Автор
әрі қарай сур түсінің пайда болуына қатысты ұсыныстарды келтіреді.
Сур түсінің агутейдің жабайы түрлерімен гинетикалық байланысы бар
деген ұйғарым, жаңа фактілер пайда болды.
Дәл осы белгі морфологиялық қайта құрылып, ал генетикалық жағынан
рецессивті күйде сақталған, сөйтіп осы белгі адамдар сур түсті
қаракөлдерді шығарғанда қолдарнылды.
Бұхаралық сурдың түсін қоңыр түспен байланысын көптеген
ғалымдар категориялық жөнсіз деп санады. Осы сұрақ жайында В.М.
Юдин, М.И. Котов және т.б. былай деп жазады:
Таза жағдайда сур қойларын ажырату әлі күнге дейін тіркелммеген
немесе, тіпті сур қойларының қамбар қойларымен үйлесуіндегі ажырату
жақсы нәтижеделерді бермеді. Жоғары сапалы сур қойларды қара қаракөл
қойларымен шектеулі байланысында ажыратудың жалғыз тәжрибесі бар. Н.П.
Ралдугина әртүрлі түстегі қаракөл қозыларының жүнді жамылғысындағы
пигментация ерекшеліктерін зерттей отырып қара түсті жүнді
жамылғанда түйіршікті пигменттердің құрамы көп, ал сур түсті жамылғыда
едәуір аз болатынын анықтады. Қоңыр және қызмет түсті қозылардың жүнді
жамылғысындатүйіршіктей пигменттердің мөлшері одан да аз. Диффуздық
пигменттің максимальды мөлшері қоңыр және қызғылт жүнді. Қозыларда
болды. Автор қара түсті қозылардың жамылғысында кездесетін пигмент сур
түсті қозылардың жүнді жамылғысында аз мөлшерде болады және сұр
түсті қаракөл тұқымына енгізілген деп қорытындалайды.
М.Н. Рим, О.Н. Фиценко және И.Н. Дъячкова зерттеулерінде қаракөл
қозыларының жүні екі түрлі меланиннен тұрады: Қара – қоңырлысы қара
қозыларда кездеседі, сұр және сұр сары – қылғылты қоңыр қозыларда
кездеседі және сұр түсті қозылар, жүндерінің ұшы алтынданған деп
белгілейді.
Меланиннің түсі аған кіретін комплекстік металл тұздарының
құрамына байланысты. Қара түс, мысалы кобольт, темір, никель
тұздарының, ал қызыл түс - титан тұздарының, ақ түс - никель тұзының
болуымен негізделеді.
Меланиндердің химиялық құрылысы, олардың түзілуі және
биологиялық маңызы әлі толық айқындалмаған. Маланиндердің негізгі
функцияларының бірі организмді зиянды әсерлерден қорғау болып табылатына
сөзсіз, яғни ұлпаларға улшьтрафиолет сәулелерінің әсерінен, кожаға
тән пигментке кедей сияқты өзгерістер пайда болады.
Қарақалпақ сурының шығу тарихына деп жазады: ,,... хорезмде
қаракөл қойларының тұқымның қалыптасуның қайсылуы басталады, ал
қазіргі кезде тек жобалап түйнікті болуы мүмкін Хорезмді Х ғасырдың
өзінде сүр қойларның болғаны туралы пікір шындыққа сәйкес келетін
сияқты. Бұл жағдайда 978 ж. Хорезмге келген араб саяхатшысының Ибн –
Хаукалдың мәліметіне көңіл аударуға болады, ол сол жерде қошқыл
–қызғылт түсті терілердің саудасын көрді.
Н.Ф. Белоброва және Ю.Д. Джуманиязов өзбекхорезмдер бұрыннан – ақ 2,5
айлық қойларын бағумен айналысқан деп белгілейді. Оларға мұндай
терілер ұлттық бас киімдерді тігу үшін – чугурмаларға керек болған.
Соның ішінде сүр терілерінің папахаларына ерекше бағалы болған,
олардың қара немесе қатқыл - қоңыр негіздегі бұрымшалардың ұшы ақ
түсті болады.
Қарақалпақтардағы жүргілікті тұрғындардың көрсетулері бойынша
қарақалпақ сура қойлары бұрыннан тарихи қалыптасқан және өткен жүз
жылдықтың 50 жылдарының соңына дейін жеке иеленушілердің қолында
болды деп А.А. Рахимов Ю.Д. Джуманиязов, М.Д. Закиров қорытындылайды.
Оларда малдарды ажырату әдістері қатал құпияда ұстанған немесе тек
жақын ұрпақтарына ғана белгі болған.
Соған қарамастан қарақалпақ сураларының қошқарлары біренше рет
республика шеңберінде олардың ұрпақтарын көбейтіп, және тамаша
қаракөл терілерін алу мақсатында шетке тасымалданды. Бірақ та бұл
қимылдары оңды нәтиже бермеді, өйткені өздерінің қойларның өсіру
(ажырату) маштабын кеңейтуге қызыққан. Қарақалпақстанның жеке
иеленушілері тіпті төмен тұқымға лайықты қойларды өте қымбат
болғанда сатып отырды, мұндай жағдай сур малдарды қайталап алуда
сатып алушыларды бас тартқызады.
П.А. Фадеичев қарақалпақ сурының қаракөлдер өндірісі әлі
Қарақалпақстанның индивидуальды секторларының монополиясы болып
табылады, өйткені республика шаруашылығында бірде бір осы түсті
қойлардың қойлардың ірі үйірі құрылмаған.
А.С. Канцеппольский ұлттық қаракөл ассортиментінде жүннің ашық
түсті ұштары бар қарақалпақ сурларының біртұтас терісінің пайда
болуын белгілейді. Мұндай терілер халық арасында антик деген
атауға ие және ол мемстанджарт категориясы атауы тек өзбек тілінде
ғана т.с.с.
Ұлы Отан сағысынан кейін пуштытерілік базарда қаракөлдің түсті,
әсересе сур түстілер вариациясына сұраныс сұраныс жоғарылағаны белгілі.
Сөйтіп, пайда болған конъюнктураны қамтамасыз ету мақсатында осы түсті
қойлардың басын көбейту қажеттілігі туды. Ю. Д. Джуманиязованың айтуы
бойынша 1958 ж. Қарақалпақстанда Төрткөлдік мемтұқкөшет
ұйымдастырылады, оның негізгі міндеті респудлика шаруашылығында қарақалпақ
сур қойларының өсуіне (ажырату, бағу) жәрдем беру болып табылады.
Осыдан кейін мемлекеттік секторда сур малдарының басы және
жоғарылай байтайды. Мұндай ағымның себебі өндірісте жұмыстың
нашар ұйымдастырылуы мен және қаракөл суларына дайындалған
бағалармен түсіндіріледі нәтижесінде ең жақсы терілер 7-10 есе
қымбат сатылған.
Қарақалпақ сур қаракөлдердің әсемдік ерекше көркемдігін есепке
ала отырып, бұл түстегі қойлар 1967 ж. Банитировкы бойынша
инструкциясы қаракөл қаракөл қозыларын селекция ең сәйкес деп
таныды. Сөйтіп КСРО ауылшаруашылығының минстервасының мамандары
[Муканов М.Д, Байко Д.Ф.] түсті қойларды өсіруге (ажыратуға) бірнеше
мамандандырылған шаруашылықтардың қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен, қатар шаруашылықтардың қызығушылығын арттыру үшін 1966 ж.
Қарақалпақ сураларының терісіне прескурант бойынша жоғары
дайындалған бағалар тағайындайды.
Сонда да қаракөл шаруашылық елдерінде қарақалпақ сураларының
дамуы жүзеге аспады. Бұрынғыдай Н.С. Гигинейшвили және В.С.
Жиляков–қарақалпақстандық суралардың қаракөлдері өндірісі бойынша
бірде бір тұқымдық шаруашылық құрылмады және әдебиеттерде оның
генетикасын және елтірі тануды түйіндіретін жұмыстар болмады деп
көрсетеді.
Б.Т. Таганов қаракөл зауыттарына саудалық мәні бар және бұйралы
қасиеттері бар терілер түспегендіктен, мамандардың осы бар
терілері туралы білімі шектеулі болды деп айтып өтеді. Қойлардың
тұқымдық, конститутционалдық және өнімділік сапасы туралы
мағлұматтарда жоқ. Сондықтан осы түстегі қойларды жоспар бойынша
шаруашылықтарды өсірсе (ажыратса), ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz