Қаржы және банктер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде акша капиталын салааралық және аймақаралық кайта бөлуді камтамасыз етіп, маңызды халық шаруашылық қызмет аткарады. Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығарылады. Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан ерекшелігі оның несие берунен байқалады. Оның негізгі өнімі «несие» болғандықтан, банкті «несиелік мекеме» деп атайды. Осыған орай, банк секторын зерттеу қазіргі таңда маңызды, әрі өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Банктің маңызын қарастыруда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы кез.келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті шамалы, бұл жерде ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан өзара айырмашылығына мән берген дұрыс.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық, ауданаралық үлестіру механизімін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мне міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа талап қояды.
Демек жеке банктердің қызметінен банк секторының қызметінің сапасы айқындалатын болса, жалпы банк секторының сапасы арқылы ел экономикасының жағдайы анықталады деген тұжырым жасауға болады. Осыған байланысты бүгінгі таңда банк қызметін реттеу мен қадағалауды жүргізу, оны жетілдіру мәселесі өзекті мәселелердің бірі. Себебі, үнемі қадағалау жасау арқылы белгілі бір тәуекелдердің алдын алуға болатындығы мәлім.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде акша капиталын салааралық және аймақаралық кайта бөлуді камтамасыз етіп, маңызды халық шаруашылық қызмет аткарады. Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығарылады. Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан ерекшелігі оның несие берунен байқалады. Оның негізгі өнімі «несие» болғандықтан, банкті «несиелік мекеме» деп атайды. Осыған орай, банк секторын зерттеу қазіргі таңда маңызды, әрі өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Банктің маңызын қарастыруда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы кез.келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті шамалы, бұл жерде ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан өзара айырмашылығына мән берген дұрыс.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық, ауданаралық үлестіру механизімін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мне міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа талап қояды.
Демек жеке банктердің қызметінен банк секторының қызметінің сапасы айқындалатын болса, жалпы банк секторының сапасы арқылы ел экономикасының жағдайы анықталады деген тұжырым жасауға болады. Осыған байланысты бүгінгі таңда банк қызметін реттеу мен қадағалауды жүргізу, оны жетілдіру мәселесі өзекті мәселелердің бірі. Себебі, үнемі қадағалау жасау арқылы белгілі бір тәуекелдердің алдын алуға болатындығы мәлім.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы
ретінде акша капиталын салааралық және аймақаралық кайта бөлуді камтамасыз
етіп, маңызды халық шаруашылық қызмет аткарады. Банктің ерекше кәсіпорын
ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс аясының өнімдерінен өзара
ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның тауары ерекше, яғни ақша,
төлем құралдары түрінде шығарылады. Қызмет көрсету аясындағы банктің
өнеркәсіптік кәсіпорындардан ерекшелігі оның несие берунен байқалады. Оның
негізгі өнімі несие болғандықтан, банкті несиелік мекеме деп атайды.
Осыған орай, банк секторын зерттеу қазіргі таңда маңызды, әрі өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Банктің маңызын қарастыруда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта
айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы кез-
келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны
немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті шамалы, бұл жерде
ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан өзара айырмашылығына
мән берген дұрыс.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық,
ауданаралық үлестіру механизімін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық
шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады.
Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар
мне міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк
депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға
жаңа талап қояды.
Демек жеке банктердің қызметінен банк секторының қызметінің сапасы
айқындалатын болса, жалпы банк секторының сапасы арқылы ел экономикасының
жағдайы анықталады деген тұжырым жасауға болады. Осыған байланысты бүгінгі
таңда банк қызметін реттеу мен қадағалауды жүргізу, оны жетілдіру мәселесі
өзекті мәселелердің бірі. Себебі, үнемі қадағалау жасау арқылы белгілі бір
тәуекелдердің алдын алуға болатындығы мәлім.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты–теориялық білімнің негізінде банктің
құжаттары мен мәліметтерін пайдалана отырып, оның банк жүйесінің орындалу
жүйесіне баға бере отырып, банк жүйесінің ары қарай даму жүйесін
жетілдіруге байланысты әр түрлі іс-шараларды қарастыру және нақты ұсыныстар
ұсыну болып отыр. Атап айтқанда, диплом жұмысының тақырыбына сәйкес банктің
өтімділігін жақсартуға байланысты және оны жетілдіру жолдарын қарастыру
болып отыр.
Осы мақсатқа жету үшін келесі басты міндеттерді шешу қажет:
- банктің жалпы даму тарихымен танысу;
- банктің ұйымдастыру және басқару құрылымымен танысу;
- экономикалық көрсеткіштердің өзгеру динамикасын анықтау;
- берілген мәліметтерді өңдеу;
- дұрыс, әрі тиімді теориялық және тәжірбиелік қорытындылар жасау;
- рационалды басқару шешімдерін таңдау, банктің даму перспективаларын
көрсету;
Зерттеу объектісі ретінде банк жүйесін зерттеу қазіргі таңда маңызды
орын алатындықтан екінші деңгейлі банктердің алды болып саналатын ЖФ АҚ
БТА Банкінің қаржы жағдайы қарастырылып отыр.
Зерттеу көзі ретінде, банк саясатының мәселелеріне байланысты отандық
және ТМД елдері бойынша ғалымдардың, ізденушілердің ғылыми еңбектері;
халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірбиелік конференцияның мақалалары
пайдаланылды. Сондай-ақ мына ғалымдардың пікірлері көрініс тапты: Б.Мақыш.,
Балабанова И.Т. Сейiтқасымов С. еңбектері қолданылып отыр.
Ғылыми жаңалықтар ретінде банк мекемелеріндегі іс-шаралар бойынша
тәжірибелік және әдістемелік ұсыныстарды тиімді жасау болып саналады.
Тәжірибелік мәні ретінде дипломдық жұмыста көрсетілген банк жүйесінің
теориялық аспектілері және банктік ресурстар бойынша іс-шараларды оқып-
үйренуге байланысты бағдарламалардағы білім ордасының білімгерлері
қолданылуы мүмкін.
Диплом жұмысының құқықтық және ақпараттық қамтамасыз етілуі ретінде
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының банктері және банктік
қызмет туралы, Заңы және ЖФ АҚ БТА Банк консолидирленген есеп берулері
қолданылып отыр.
Диплом жұмысының әдістемелік базасы ретінде логикалық, диалектикалық
экономикалық талдаудыңәдістері қарастырылды. Жұмыста Microsoft Word 2003,
Microsoft Excel 2003 бағдарламасы өнімдері қолданып отыр.
Сонымен қатар, диплом жұмысында қазіргі коммерциялық банктер қаржы
делдалы ретінде акша капиталын салааралық және аймақаралық кайта бөлуді
камтамасыз етіп, маңызды халық шаруашылық қызмет аткарады. Банктің ерекше
кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс аясының өнімдерінен
өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның тауары ерекше, яғни
ақша, төлем құралдары түрінде шығарылады.
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оның несие берунен байқалады. Оның негізгі өнімі несие
болғандықтан, банкті несиелік мекеме деп атайды. Осыған орай, банк
секторын зерттеу қазіргі таңда маңызды, әрі өзекті мәселелердің бірі болып
табылатын ерекшеліктері қарастырылып зерттеледі.
Диплом жұмысының тақырыбы Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын
талдау әдістері және олардың тиімділік жолдары болып отыр. Осыған орай,
бұл тақырып бойынша қазіргі кездегі банктердің негізгі мақсаттары,
міндеттері, қызметтерінің ерекшеліктер және қазіргі жағдайдағы олардың
ролін зерттеу болып отыр. Сонымен қатар, банктердің қаржылық есеп беру
жағдайлары, қаржылық жағдайларын талдау әдістемелері кеңінен қарастырылып
отыр.
Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Коммерциялық банк термині банк ісінің даму кезінде банктің сауда,
тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда
болады. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (міне осында коммерциялық
банк деген атауға ие болады).
Коммерциялық банктер нарық экономикада қаржылық операциялар мен қызмет
көрсететін несиелік мекемелер тобын білдіреді.
Банктің ерекше кәсіпорны ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс
аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның
тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оның несие беруінен байқалады. Оның негізгі өнімі несие
болғандықтан, банкті несиелік мекеме деп атаған.
Банкті сауда, делдал кәсіпорны десе болады. Жалпы банктің саудамен
ұқсас болуы кездейсоқтық емес. Шынында да, банктер де ресурстарды сатып
алып, оларды сатумен айналысады.
Банктік жүйе –нарықтық экономиканы ең маңызды және бір түтас
құрылымдарының бірі. Банктердің және тауарлы – ақшалай қарым –қатынастардың
дамуы тарихи тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір – бірімен өзара тығыз
байланысты. Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық денгейіндегі
басқарумен тікелей байланысты болады. Олар арқылы үдайы өндіріс үрдісіне
қатысушылардың экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы
кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын,
халықтық жинақтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да
бос ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына
береді, ақшалай есеп айырысу жүргізеді және экономика үшін басқада көптеген
қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық
өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.
Диплом жұмысының құрылымы диплом жұмысының тақырып өзектілігі мен
негізгі мақсаттары мен міндеттері көрсетілген кіріспеден, жұмыстың
тақырыбына сәйкес Қазақстан Республикасындағы банк жүйесін ұйымдастырудың
теориялық аспектілерінен, ЖФ АҚ БТА Банкінің қаржы-шаруашылық
мәліметтерінің негізінде жасалған есеп беруін талдау жағдайынан, сонымен
қатар, болашақта осы банк жүйесін дамыту үшін жасалған перспективті іс-
шаралар мен нақты ұсыныстар жасалған қорытындыдан тұрады.
1. Қазақстан Республикасында банктердің қаржылық жағдайының қалыптасу
ерекшеліктері және банктің қаржылық есеп беру жүйесі
1.1 Коммерциялық банктер: қалыптасуы, мақсаты, міндеттері және
қызметтері
Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Коммерциялық банк термині банк ісінің даму кезінде банктің сауда,
тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда
болады. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (міне осында коммерциялық
банк деген атауға ие болады)
Коммерциялық банктер нарық экономикада қаржылық операциялар мен қызмет
көрсететін несиелік мекемелер тобын білдіреді.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттері 200-ге жуық әр алуан
өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Жуық әр алуан өнімдер мен қызмет
көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз
клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға
септігін тигізеді. Бұл операциялардан болған зиян, екінші бір операцияларын
түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің
коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялардың буыны болып
қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша –несие нарығының жағдайына
көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Қазіргі коммерциялық банктер – бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға
сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді. Қазақстан
Республикасы банктер және банктік қызмет туралы Қазақстан Республикасының
Президентінің заң күші бар жарлығының 1-ші бабына сәйкес Банк – бұл осы
жарғыға сай банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы, коммерциялық ұйым болып
табылатын заңды тұлға. Коммерциялық банктер өз клиенттерінің қажеттілігін
қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға
жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйесінің
басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек.
Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері
өзгеруде. Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын
және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық шаруашылық
қызмет атқарады. Ұйымдық тұрғыдан коммерциялық банктердің басым көпшілігі
акционерлік қоғам формасында құрылған.
Коммерциялық банктердің негізгі атқаратын қызметтері:
Ақша қаражатын шоғырландыру және тарату;
Несие беру;
Шаруашылық есеп және төлем жұмыстарын жүргізу;
Төлем құралдарын шығару;
Бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды ұйымдастыру;
Клиенттерге кеңес беру;
Коммерциялық банктердің мынадай басты қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарын айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жанында болып табылады. Бұл әсерде
ақша деп, тек қолма-қол ақшалар ғана, емес сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте
маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне
қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары
пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық
шаруашылықтағы осы сияқты іс-тәжірибелер тиімсіз, себептер бір жағынан
мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші
жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес.
Коммерциялық банктер мұндай сұрақтарды шешуге маңызды роль атқарады.
Өздерінің депозитін және несиелік операциялардың көмегімен олар уақытша
бос ақша қаражаттарын жинақтайды және несие түрінде оларды бере отырып,
халық шаруашылық қажеттілігін қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралдарын
жасайды. Клиенттердің банктегі шоттан нақты ақша алған уақытында және
екіншіден, несиені қарыз алушының шотының есебінен қайтару барысында мүмкін
болады.
Коммерциялық банктер қызметін жүзеге асыру барысында филиалдары,
өкілеттігін, сондай-ақ еншілес банктерін ақша алады.
Банк филиалы – бұл бос банктің берген құқықтары шегінде банктін
операцияларды жүзеге асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды тұлға
болып саналмайды, дербес балансы болмайды және өзінің бас банкі берген
қаражаттар мен өкілеттер шегінде қызмет етеді.
Банк өкілдігі – депозит тартудан басқа белгілі бір банктік
операцияларды орындайтын және өз атынан, банктің тапсырмасымен жұмыс
жасайтын заңды тұлға болып табылмайтын құрылымдық бөлімше.
Еншілес банк – жарғылық қордың 50% - нан астамы бас банкіге тиесілі,
заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме.
Коммерциялық банктің басқару құрылымына оның жарғылық қорының қалай
құрылуы (біртұтас, пайлық және акционерлік) даму дәрежесі тікелей ықпал
етеді.
Қазіргі уақытта коммерциялық банктер көбіне акционерлік қоғам
формасында құрылатындықтан да, оларды басқару акционерлер қатысады. Ондай
формадағы банктің ең жоғары басқару органы банк акционерлерінің жалпы
жиналысы болып табылады. Ол жарғыны, баланс пен есепті бекітеді, банктік
саясаттың бағыты мен мақсатын анықтайды, басқарма мүшелерін сайлайды және
т.б. яғни банктің стратегиялық міндеттерін шешеді.
Қаржылық делдалдар ақша капиталын қайта бөлудің аймақаралық, салааралық
механизмді қоғамға қамтамасыз ете маңызды халық шаруашылық қызметін
орындайды.
Банктер- нарықтық экономика жағдайында негізгі қаржылық делдалдар болып
табылады. Олар өзінің қызмет процесінде ақша нарығындағы тауарға айналатын
міндеттемелер мен жаңа талаптарды қүрады. Банк осымен клиенттердің
салымдарын қабылдап, жаңа міндеттемелер- депозитті, ол ссуданы бере отырып,
зайымшыға жаңа талаптар құрады.
Бұл жаңа талаптар мен жаңа міндеттемелер құру процесі қаржылық
делдалдық негізді құрастырады. Қозғалыс, орнын ауыстыру, зайымшылар
кредиторлардан қаржылық ресурстарды құлпырту және институттардың осы
қызметімен байланыстылар қаржылық делдалдар аталады. Банктер әртүрлі
көздердің ақша капиталдарын шоғырландырып, жалпы құтылған "пұл" ақша
қаражаттарын құрады,оларды әрекет ететін капиталға айналдырады және әртүрлі
жағдайда несиелік талаптарды қанағаттандыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында банктер монополистерге айналады және
шамамен барлық қаржылық капиталдар әмір жүргізеді. Олар тек қана делдалдық
қызметтің шегінде ғана шығады және қайта өңдеудің барлық фазасының
сферасына енеді. Несие жүйесі "ертегілік күшті" иемденеді және ең қауіпті
түрде шын өндіріске араласады. Банк жүйесінің міндеттері мен мақсаттары
экономиканы бүтіндей басқарудың міндеттері мен мақсаттары негізінен үқсас.
Алайда банктер басқарудың жүйешіктері ретінде экономиканы басқарудың жалпы
мақсаттарының жетістіктерін қамтамасыз ететін өздерінің спецификалық және
жеке міндеттерін орындайды. Экономиканы басқарудың органы ретінде банктер
рөлі банк ісін ұйымдастырудың жалпы қағидаларын сақтау және олармен
орындалатын өздерінің қызмет процесінде айқындалады.
Банктер экономиканы басқару процесінде экономикалық қатынасын
өрнектейтін экономиканы басқару әдістерінің негізгі бейнесін қолданады,
әрбір берілген қоғамның экономикалық қатынасы бәрінен бұрын қызығушылық
ретінде байқалады, ал экономикалық қызығушылық олар қозғаушы факторлардың
өндіріс мақсатында табылады. Осыған байланысты экономикалық әдістердің
көмегімен басқару экономикалық қызығушылыққа әсер етуден тұрады. Осындай
қызығушылықтардың түсінігінен қажеттілікті қанағаттандыру арқылы оларға
әрекет көрсету мүмкіндігі жалғасады. Банктер экономикалық басқару әдістері
арқылы мәселен, несиелендіру зайымдық қаражаттарға әртүрлі несиелермен
экономиканың барлық звеносының қажеттігін қанағаттандырады және қоғамдық
өнімнің тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етеді. Өз уақытында несиелерді
қайтармауы төлемдердің мерзімін өткізіп алуына пенялар, есеп айырысу
операцияларын жүзеге асыру ережелерін бұзғаны үшін айып-пұлдардың
жоғарылатылған пайыздарын төлетіп, банктер өздерінің қызығушылықтарын ғана
емес, сонымен қатар осы операцияларға қатысушыларының қызығушылықтарын
қорғайды.
Банктер өздерінің қызметтерін орындау процесінде территориалды
(жергілікті органдармен) және салалық (министрліктер, ведомствалар,
компаниялар, фирмалармен), функционалды (экономикалық) басқару органдарымен
тығыз әрекет етеді.
Сондықтан банктер экономикалық басқару органдары болып табылатындықтан,
олардың өздерінің клиенттер алдындағы жауапкершілігі экономикалық мінездеме
ұстайды.
Банктердің экономикалық жауапкершілігі бәрінен бұрын өздерінің
клиенттеріне ведомствалық бүйымдарының меншік формасына тәуелсіз олармен
қызмет көрсетілген шаруашылық органдарының қаржылық және шаруашылық
қызметінің нәтижесімен байланысты.
Банктер айналасында оларға тәуелді және осы немесе басқа банктер
қызметін анықтайтын фирмалар және компаниялар топтасады. Соңғылары өздеріне
және өздерінің клиенттеріне неғұрлым тиімді операцияларды үйымдастырады,
пайданы қамтамасыз ететін басқа тең жагдайларда сол несиелік саясатты
жүргізеді.
Банктер басқа басқару органдарында жоқ ағымды мәліметтерді
орналастырады. Бәрінен бүрын бұл қызмет көрсетілген қызмет туралы
мәліметтеріне жатады. Банк несиелерін қайтару, жабдықтаушылар мен бюджетке
төлемдер, еңбек ақы беруде қаражаттардың шотына қатысу объективті ғана
емес, сонымен қатар осы шоттың иесіні жжүмысында сәтсіздік туралы
оперативті күн сайынғы дабыл болып табылады.
Шотқа ақшалардың түсуі жабдықтаушылардың жүктелген тауарлары
өткізілгенін және тагы басқаларын білдіреді. Банктік қүжаттар нәтижелерді
көруге, бухгалтерлік есепті құрылуын күтпей — ақ кәсіпорынның қызметінің
көптеген маңызды жақтары туралы пікір айта алады. Бүл банктерге өздерінің
клиенттерінің ісінің жағдайы туралы білуге, оларды қадағалауға, олардың
өмірлерін және пайдаларын түгелдей анықтағга мүмкіндік береді.
Ақша айналымы біртұтастықпен мінезделеді. Қолма - қол және қолма -
қолсыз формада ақша қозғалысының сфералары бір және сол ақша бірлігімен
қызмет көрсетіледі және өзінің арасында тығыз байланысты. Банктер,
кәсіпорындар, ұйымдар, халықтар шоттарын енгізу арқылы ақша айналым
жиынтығын бақылауға, ал ол арқылы шаруашылық процестерінің жүрісін жүзеге
асырады және осы процестерге әсер етеді. Банк жүйесінде қоғамның барлық
ақша қорлары: мемлекет қаражаттары, шаруашылық звеноларының қаражаттары
халықтың жинақтары және тағы басқалары шоғырланған. Банктер осы қорлардың
қалыптасуына белсенді түрде қатысады, оларды пайдалануға бақылау жүргізеді,
ақша айналымын реттейді және осымен қайта өңдеу процесінің жүрісіне әсер
етеді. Банктерде Крзақстан экономикасының нарыққа өтуімен жетілетін жаңа
көкжиектер ашылады. Жекелешендіру және меншікті мемлекет иелігінен алу
нәтижесінде жекеменшік, үжымдық және акционерлік меншік түрлерінің барлыгы
кеңінен дамуда, араласқан меншік түрлерінің негізінде кәсіпорындар
қүрылады.
Қоғамда бай класты саудагерлер мен кәсіпкерлер пайда болады.
Экономикада және қоғамда нарықтық қатынасты шамасы бойынша банктердің
экономикалық рөлі күшейеді. Олардың жүмысында бірінші орында әкімшілдік,
әміршілдік әдістің орнына экономикалық әдіс ұсынылады. Экономикаға банктік
әсер етудің бағалық құралдарының мәні өседі.
Бұл жағдайларда бәрінен бұрын меншікті мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру және оларды нарықтық релъске аударғанда және экономикада
инфлияцияны төмендетуге банктердің рөлі жоғары. Осыған орай банк жүйесінің
маңызды міндеттері несие механизмін ақша айналысын реттеу әдістерін, есеп
айырысуды жылдамдату және төлемдер тәртібін сақтауды жүзеге асыру болып
табылады.
1993 жылдың 15 қарашасынан бастап өзінің үлттық валютасын — теңгені
енгізді. Алайда инфляция жалғасты. Олардың шыңы 1994 жылы маусымда 46% - ке
жеткен. Үкімет және Ұлттық банкпен қабылданған монетарлық шама нәтижесінде
инфляция маусымда 25% -ке барды, 1994 жылы тамызда ол 13.5%- ке және
қыркүйекте — 10.3% тең болды.
Мемлекет меншік реформасында банктердің рөлі жогары. Банктердің
активтері мен пассивтерінің сапасы тұтасымен және түгелдей қызмет
көрсетілген клиенттердің қаржылық жагдайына тәуелді болады. Осыган
байланысты банктік реформа мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру
процесінен ажырауда жүргізілмеуі мүмкін.
Сондықтан банк реформасының маңызды міндеттерінің бірі -кәсіпорынды
жекешелендіруде қолдау көрсету және экономиканың жеке секторларын қүру.
Осыған сәйкес банк реформасы мемлекеттік меншікті жекешелендірудің
қызығушылығына бағынуы қажет. Әйтпесе банктер жаман несиелерден,
шағымданушы клиенттерден құтыла алмауы мүмкін, өйткені қазіргі кезде
көптеген мемлекеттік кәсіпорындар несие портфелінің төмен сатыларын
иеленеді.
1.2 Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайларының қалыптасу
ерекшеліктері
Банктік есеп берушіліктің негізгі бағыты банк қызметі туралы нақты,
толық және оперативті экономикалық ақпарат көзінің болуы. Банктік есеп
берушілік потенциалды инвесторлар мен клиенттер үшін түсінікті болуы керек.
Оларға күтетін табыстар мен бірге болатын тәуекелдерді мерзімі және исомасы
туралы ақпарат алуға мүмкіндік беруі керек. Барлық тартылған ресурстар түрі
мен құрамы туралы, орналасуы туралы ссудалар бойынша мүмкін жоғалтуларға
арналған резервтердің болуы туралы ақпарат ұсынуға мүмкіндік береді.
Қазіргі банктерді басқару ақша бірлігінің көрсететін сандық ақпараттарын
қолдануға негізделеді. Егер ол бухалтерлік есеп беруді талдауға
көмектесетін болса ол жоспарлау банк қызметін жүзеге асыру және бақылау
процесінде қолданылады. Сонымен бірге бухалтерлік ақпараттарды бағалау
шартты классификациялауды да қолданады.
Коммерциялық банктердің баланстары банктік өзіндік және тартылған
қаражат жағдайын олардың несиелік және басқада активті операцияларына
арналуын көрсететін бухгалтерлік құжат. Банктік баланс коммерциялық ақпарат
құралдарына жатады және оперативтілік, нақтылық, ақиқаттық талаптарға сай
жасалуы керек.
Банк балансының оперативтілігі – банктерге бухалтерлік есептің
дұрыстылығыман нақтылығын белгілі бір деңгейде күн сайынғы толтырылуын
айтады.(мәлімет қолданылған әдебиеттер тізімінің 6-да көрсетілген).
Актив бойынша баптардың өтімділігі деңгейінің төмендеуі бойынша және
пассив бойынша қаражатты талап ету деңгейінің азаюына байланысты топтастыру
ережесі қатаң сақталады.
Банк балансының номенклатура шоттары баланстық және баланстан тыс
шоттар болып бөлінеді. Баланстық шоттардың өзі екіге бөлінеді: активті және
пассивті. Барлық баланстың шоттар сондай-ақ бірінші кезекті, екінші
кезекті, аналитикалық және бөлшектенген шоттар болып бөлінеді.
Бухалтерлік баланс толық ретте банк жүргізетін операцияларды көрсетуі
қажет және басқару шешімін қабылдау үшін база болып табылады.
Шот жоспарын құру келесідегідей 2 негізгі принциптерге негізделген:
шоттарды активті және пассивті етіп бөлу.
валютаның әр түріне жүргізілетін операциялардың көрінісі валюта түріне
байланысты емес операциялардың мазмұнына байланысты.
активті және пассивті операциялардың біркелкі уақыттық құрылымы. Мұнда
шоттардың біркелкі құрылымы бойынша былай бөлінеді:
талап етуге дейінгі, яғни 1 күндік мерзім.
7 күнге дейінгі.
7 күннен 90 күнге дейінгі.
91 күннен 180 күнге дейінгі.
181 күннен 1 жылға дейінгі.
1 жылдан 3 жылға дейінгі.
3 жылдан жоғары.
Ағымдағы бухалтерлік есеп берулер 2 бөлінеді:
айлық есеп беру.
тоқсан сайынғы есеп беру.
Айдың қорытындысы бойынша мынадай құжаттар толтырылады:
баланс.
ссудалық қалдықтардың мазмұнын ашу.
қаражат жұмылдыру бойынша жекелеген шоттардың мазмұнын ашу.
коммерциялық банктердің ұлттық банктің бекіткен экономикалық
нормативтерін орындауын анықтау.
ірі кредиторлардың тізімі.
банктің жарғылық қоры, шоты бойынша операциялардың мазмұнын ашу.
Коммерциялық банктің есеп беруі міндетті сыртқы аудиторлық тексеруге
жатады. Оның мақсаты шоттардың толықтығы мен нақтылығын, заңдар мен
нормативтік актілердің сақталуын, бухалтерлік есеп тәртібінің сақталуын
анықтау. Жылдық есепті коммерциялық банктер ұлттық банкке тапсырады.
Баланс–бұл белгілі бір қызметтің өзара байланысты көрсеткіштерінің
қатынасы. Коммерциялық банктің қызметі банк ресурстарын құрастыратын
пассивті операциялар мен осы ресурстары пайда алу мақсатында пайдалану
бойынша активті операциялардың жиынтығы.
Халықаралық банктің балансы–бұл банктің өз меншігіндегі және сырттан
алынған қаражатының жағдайы және олардың несие және басқа да активті
операцияларға жұмсалуы көрсетілетін бухгалтерлік баланс.
Бухгалтерлік баланс–бұл шаруашылық қаражат пен оның қайнар көздерін
белгілі бір мерзімдегі ақшалай түрдегі топтастыру болып табылады.
Коммерциялық банктің балансы олардың есеп берулерінің басты бөлігі
болып табылады. Олары талдау банк ликвидтілігін бақылауға банк қызметін
басқаруды жетілдіруге мүмкіндік береді. Банк басқармасы басқа банктердің
есеп берулерін пайдалана отырып, корреспонденттік қатынас құруда, несие
беруде және т.с.с. жағдайларда олардың қаржы жағдайымен таныса алады. Банк
балансы бірыңғайлау әдісімен құрылады. Операцияларды бөлшектеу деңгейі
бәсекелестік жағдайында қызмет ететін коммерциялық банктердің тәжірибесіне
тән коммерциялық құпиямен шектеледі.
Әдетте баланстарды күдікті және зиянды операциялар, осы операцияларды
жабу үшін пайдаланылатын сақтық резервтер көрсетілмейді. Сонымен қатар
банктердің бәсекелестік қабілетін және оған деген сенімді жоғалтпау үшін
баланстың көрсеткіштерінің шындығы және көрнекілігі қамтамасыз етілуі тиіс.
(мәлімет қолданылған әдебиеттер тізімінің 9-да көрсетілген)
Банк балансы коммерциялық ақпарат құралдарына жатады: олар оның негізгі
талаптары: оралымдылыққа, нақтылыққа, солидность сәйкес келеді. банк
балансының оралымдығы оның күн сайынғы құрылуында көрінеді. Банк балансы
оның клиенттерінің төлем қабілеті мен ақша қаражаттары, несие ресурстары
мен оларды орналастыру, сол банктің сенімділігі мен тұрақтылығы туралы
нақты ақпараттың қайнар көзі болып табылады. Банктік есеп ақиқаттық
(солидность) талабына сай келеді.
Банк балансын құруда операциялар экономикалық біртектілігі бойынша және
актив бойынша банктардың ликвидтілігінің төмендеуі мен пассив бойынша
қаражатты талап ету деңгейінің төмендеуін есепке ала отырып топтастыру
принципі пайдаланылады.
Банк балансының счет номенклатурасы баланстық және баланстан тыс болып
бөлінеді. Баланстық счеттар пассивті, активті және активті–пассивті болады.
Пассивті счеттардағы қаражат–банктің несие беру үшін және басқа да банк
операцияларын жүргізуге қажетті ресурстар болып табылады. Активті
счеттардағы қарыз бұл ресурстарды пайдалануын (бағытталуын) көрсетеді.
Пассивті счеттарды: банк қорлары, кәсіпорындар, ұйымдар және тұлғалардың
қаражаттары, мемлекеттік бюджет кірістері, депозиттер, есеп айырысудағы
қаражат, банк пайдасы, несие қарызы, басқа да пассивтер мен басқа
банктерден алынған қайта қаржыландыру соммасын қосқандағы сырттан алынған
қаражаты көрсетіледі. Активті счеттарда банк кассасындағы ақша нақтылығы,
қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, мемлекеттік бюджет шығыстары, күрделі
салымдар шығыны, дебиторлық қарыз, басқа да активтер және жұмсалған
қаражаттар есепке алынады.
Баланстан тыс счеттарды банк мекемелеріне сақтауға, инкассоға немесе
комиссияға түскен құндылықтар мен құжаттардың қозғалысы көрсетіледі. Мұнда
сондай–ақ, мемлекеттік поселинаны төлеу белгілері, қатал есеп беру
бланктері, акция бланктері, талап ету бойынша және сақтаудағы акциялар,
басқа да құжаттар мен құндылықтар көрсетіледі.
Банк балансын талдау барысында, әсіресе ликвидтілігін анықтауда өз
меншігіндегі қаражат көлемін анықтау маңызды орын алады. Өз меншігіндегі
қаражат банктің барлық қорларының, коммерциялық тәуекелдің сақтық
резервтері, күрделі салымдарды қаржыландыруға арналған өз меншігіндегі
қаражат, есеп айырысудағы қаражаттарын қосу арқылы анықталады. Міне,
осылайша, банктің өз меншігіндегі қаражат брутто анықталады. Өз
меншігіндегі қаражат –брутто өз меншігіндегі қаражат–неттодан кеңірек,
өйткені бруттоны есептеуде жұмсалған (капиталданған) қаражатты да қосады.
Иммобилизация процесі банк операцияларының табыстылығы мен ликвидтілігін
төмендетеді. Сондықтан иммобилизация туғызатын себептер анықталып және
жойылуы тиіс.
Банктің өз меншігіндегі ресурстарының көрсеткішін дұрыс анықтау банк
балансының ликвидтілігін анықтауда өте маңызды. Себебі, осы көрсеткіш
негізінде коммерциялық банктердің қызмет бақылау және реттеу мақсатында
орталық банктерде қолданылатын ликвидтілік нормативі бекітіледі.
1.3 Банктің қаржылық жағдайын талдау әдістемесі және оның
мақсаттары мен міндеттері
Банктердің баланстық есеп берулері негізінде оның қаржы жағдайына баға
беру керек. Ол үшін ең алдымен банк бухгалтерлік балансы мен кірістері мен
шығыстары туралы есеп беру мәліметтерініңкешенді талдау жүргізіледі.
Кешенді талдау жасау вертикалды және горизонтальды тәсілдермен
жүргізіледі. Вертикальды талдауда негізгі көңіл банк пассивінің немесе
міндеттемелерінің жалпы көлеміндегі әрбір баптың жалпы соммадағы үлес
салмағына бөлінеді. Мысалы , банктің пассивтерінің жалпы сомасында талап
етуге дейінгі депозиттердің пайыздағы үлесі қандай және т.с.с
Мұндай талдау счеттар арасында пропорцияны анықтауға, олардың
өзгерісіндегі тенденцияны анықтауға және бұл өзгерістердің банктің жалпы
пайдасына қалай және қандай әсер тигізетіндігін анықтауға мүмкіндік береді.
Бұл талдаудың мақсаты – зерттеудің көптеген объектілерін банктің
табыстылығына басым әсер ететін негізгілеріне қосу және оларды әрі қарай
терең қарастыруға дайындау.
Горизонталды талдау әдісінде баланстың пассивінің әрбір бабындағы
өзгерістер қарастырылады. Ол үшін іс жүзіндегі мәліметтер өткен жылға,
жоспарлы немесе болжамдағы мәліметтермен салыстырылады. Мәндерінің
ауытқулары пайызбен көрсетіледі.
Коммерциялық банктердің ерекшелігі болып өз меншігіндегі қаражаттардың
үлес салмағының аз болуы және қысқа мерзімді ресурстардың пассивте басым
болуы табылады. Әдетте, бойынша өз меншігіндегі және сырттан алынған
ресурстар арасына белгілі бір қатынас қойылған жағдайда, коммерциялық
банктер өз меншігіндегі қаражатты ең минималды жеткілікті деңгейдегі
көлемін ұстайды. Сонымен қатар активті операциялардың негізгі қайнар көзі
болып қысқа мерзімді ресурстар табылады. Коммерциялық банктердің
активіндегі күрделі салымдарының үлес салмағы үлкен емес.
Горизонталды талдауда негізінен басым ауытқу байқалған счеттарға акцент
жасалады. Дәл осы баптар өзгерістің себептерін анықтау мақсатында терең
талдауға ұсынылады. Әрі қарай бұл баптар бойынша олардың банк табыстылығына
әсерін анықтау іске асырылады.
Банктің балансы комерциялық банктердің ресурсатар жағдайын ақша
түрінде мінездейді, олардың қалыптасу көздерін және пайдалану бағыттарын
көрсетуі, мен беру басы мен аяғына қарай банктердің қызметтерінің қаржы
нәтижелерін көрсетуі. Банктің баланс бухгалтерін есеп жүргізудің негізгі
құжатты болып табылады, талдаулық пен жүргізудің барлық жеке шоттардың
қалдықтарының сомалары көрсетілуі, олардың номерлері экономикалық белгілері
бойынша есептелуі. Баланс мәліметтерінің талдауы белгілі мезгіл бойынша
банк қызметінің құрылымдық көрсеткіштерін көрсетеді. Баланс талдауы нақты
өзіндік ақшалардың бар болуын көрсетуі, ресурстар көздерінің құрылымында
өзгерістерін, активтердің құрамын көрсетуі және т.б. Бұдан басқа баланс
негізінде коммерциялау банктің өркендеу, өсу, даму мүмкіндіктері туралы
мәлімет алуға болады. Комерциялық банктер заң бойынша жылдық бухгалтерлік
баланс мәліметтерін және пайдалар мен шығындар шоттарын көпшілікке жария
жасау қажет. Қазақстандық коммерциялық банктердің бірлікпен
бухгалтерлердің балансы экономикалық жалпы жағдайын және әртүрлі облыстар
мен аймақтардың экономикалық жағдайын көрсетеді. Коммерциялық банктердің
баланс мәліметтері ЖФ АҚ БТА Банкінің ақша – несиелік саясаттың және
банктердіғ қызметтерін реттеудің негізгі бағыттарын әзірлеу үшін негізін
көз болып табылады. Бұл баланс мемлекеттік салықтық қызметке де қажет.
Банктердің баланс құрылымының құрамы олардыңқызметтеріне, жүргізу
қағидаларына, қолданатын банктік операцияларға байланысты болады.
Банк баланстің шоттары активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
шоттарда банк кассаларында нақты ақша сомаларының құрамы, құнды қағаздарға
салынған салымдар, капитал салымдарын қаржыландыру, инвестицияларды сатып
алу, дебиторлық қарыздар, негізгі қаражаттар және т.б. есептелуі.
Пассивтік шоттарда банктің ресурстары қалыптасу көздері көрсетілуі
(ағымды және есеп айырысу шоттарының қалдықтары, несиелік қарыздар, бюджет
кірістері және т.б)
Қазіргі уақытта коммерциялық банктердің қаржылық есеп беру жүйесі
бухгалтерлік есеп жүргізу бойынша Қазақстандардың халықаралық тәжірибе мен
стандартарға белгілі бір деңгейге жету болып есептеледі. Халықаралық
стандарттардың негізгі мақсаты қаржылық есеп беру пайдаланушылардың
талаптарына сәйкес келу қажет болып табылады (банк акционерлері, депозиттер
иелері, банк қызметкерлері және т.б.) Барлық пайдаланушыларға банктің нақты
қаржылық жағдайы туралы мәліметтер қажет.
Бухгалтерлік есеп жүргізудің халықаралық қағидаларына мыналар жатады:
қызметтің үзілмеуі, бухгалтерлік есеп жүргізудің ережелерінің тұрақтылығы,
кірістер мен шығындарды, активтер мен пассивтерді нақты көрсету, және т.б.
Коммерциялық банктердің қаржылық есеп беруге баланстік есеп беру пайда
мен шығын бойынша есеп беру де кіреді. Барлық есеп берулер коммерциялық
банктің нақты қаржылық жағдай бойынша толық мәліметтер береді. Қаржылық
есеп беру операциялардың нақты бағасы негізінде жасалады. Бұдан басқа,
банктер кірістер мен шығындарды өсіру бойынша қағидаларды ескеруі, есеп
беру күніне проценттерді төлеу бойынша төлемдер мерзім келмеген депозиттер
несиелерінің және т.б. несиелік ұйымдарды ескереді. Сонымен қаржылап есеп
беруде коммерциялық банкпен нақты алынған кірістер ғана көрсетіледі.
Барлық күтіліп жатқан міндеттер мен потенциалды шағындар резервте
көрсетіледі. Халықаралық пайда мен өздік қаражаттар мағынасына сәйкес еспе
беру пайдасы біздің практикадан айырмашылығы бұл коммерциялық банктердің
қызметтерінің нақты нәтижелері халықаралық форма бойынша жасалған баланстың
есеп беруде активтер мен пассивтер мәні бойынша топталады және талап ету
немесе өтімді азайту деңгейі бойынша орналасады. Бұл баланстік есеп беруде
коммерциялық банктер мен орталық банктің өзара қарым – қатынастары бөлек
көрсетілуі.
Қаржылық есеп беру талдауының міндетіне өткен және ағымды мерзімдер
бойынша қаржылық мәліметтерді зерттеу кіреді, бұл банктің қаржылық
жағдайына және қаржылық қызметіне баға беру мақсатымен жүргізіледі.
Талдаудың негізгі обьектісі болып банк немесе олардың тобы табылады
(аймақтық, функционалдық немесе басқа да белгілер бойынша). Талдаудың
субьектісі бұл коммерциялық банктер, және олардың келісімдері: ЖФ АҚ БТА
Банкінің, басқа несиелік ұйымдар, аудиторлық фирмалар, жергілікті және
орталық билік органдары, клиенттер, жеке және заңды тұлғалар; әрбір субьект
талдау үдерісінде өз мақсаттарын қорғайды, сондықтан талдаудың бағыттары
мен критерилері әр түрлі болады. Бірақ балансті оқу мен талдау әдістемесі
бір болу қажет.
Баланстің талдауы банктік операцияларының кірістік, өтімдік жағдайын
анықтайды, өздік және алынған қаражаттар көздерін белгілейді, белгілі бір
күнге немесе белгілі мерзімге дейін салынған салымдарды анықтайды және банк
қызметінің мамандығын белгілейді.
Банк балансінің негізгі талаптарына мыналар кіреді: баланс өте жеңіл
оқыту қажет, өте айқын болу қажет, статьялар экономикалық және қиындық
қағидаларымен негізделген болу керек.
Банк балансының талдаудың жұмысы бірнеше кезеңнен тұрады, талдаулық
жұмыстардың белгілі бір кезеңінде банк қызметкерлерін қатысуына белгілі
талаптар қойылады.
Банк балансының талдауы оның мақсаттарын міндеттерін белгілеуден
басталады. Бірінші кезең балансты оқу мен оны талдауға дайындаудан
тұрады. Балансты оқу үшін оның статьяларының құрамын қалыптастыру, пассив
пен актив статьяларын топтпастыру қажет. Баланстің актив пен пассив
статьяларын топтастырғаннан кейін талдауға қажет нормативті және бағалау
көрсеткіштерін есептеуге болады, олар жинақталғанын көрсетеді. Банк
балансын талдау үшін әртүрлі әдістер қолданылады – олар топтастыру,
салыстыру, коэффициенттер әдістері, статистикалық, экономикалық әдістер.
Талдаудың ең кең тараған әдіс бұл топтастыру әдісі. Талдау кезінде
баланс шоттарын топастыру қажет. Статьяларды банктік операциялардыңөтімдік,
экономикалық мәні бойынша, кіріс деңгейі бойынша (актив), бағасы бойынша
(пассив) топтастыруға болады. Банктік операцияларын баланс статьяларында
депозитті мен айырысулық, қордың, инвестициялық агенттік, несиелік боп
топтастыруға болады. Банк операцияларының экономикалық мінездемесін мәліше
субьектілері белгілейді. Берілген критерий бойынша баланс статьяларын
топтастыру кезінде операциялар: банктер аралық, банк ішіндегі, клиенттермен
операциялар болып жіктеледі.
Баланс статьяларының бөлімдер мен топтары арасындағы сандық өзара
байланысты коэфициенттер әдісі көрсетеді. Бұл әдісте белгілі статьяның және
салмағы немесе актив пен пассивте статьялар тобының жалпы мөлшері
көрсетіледі. Коэфициенттер, салыстыру мен топтастыру әдістері паралелді
жүргізіле береді. Балнс талдауын мезгілдік бойынша әркүн сайын, әр апта
сайын, айлық, тоқсандық, жылдық және тағы сол сияқты деп жіктесе болады.
Зерттелетін сұрақтарға байланысты ол толық және тематикалық болып бөлінеді.
Толық талдауда коммерциялық банк жұмыстарының барлық жақтарын зерттейді,
яғни оның ішкі және сыртқы байланыстарын көрсетеді. Тематикалық талдауға
коммерциялық банк жұмыстарының белгілі бір бөлімі ғана зерттеледі.
Зерттеудің мінезі мен мақсаттарын ескере отырып бастапқы, оперативті,
қорытынды, болашақты талдау деп бөлінеді. Коммерциялық банк операциялар
жасау мүмкіндік жасау үшін шоттардың жағдайын бағалау үшін бастапқы талдау
жүргізуі. Оперативті талдауды коммерциялық банктің ағымды жұмыстары кезінде
қолданады. Қорытынды талдауда зерттеліп жатқан мезгіл ішінде коммерциялық
банк жұмыстарының тиімділігін анықтау үшін пайдаланады. Болашақта талдау
күтіліп жатқан нәтижелері болжалау үшін және банктің ақша-несиелік
сомасының болашақ бағыттарын белгілеу үшін қажет.
Зерттеу обьектісі бойынша коммерциялық банк балансының талдауы-
функционалды, құрылымдық, оперативті-бағалық, шаруашылық болып бөлінеді.
Баланстің функциональды талдауы коммерциялық банк қызметінің мамандығын
анықтау үшін оның негізгі бағыттарын белгілеу үшін оның қажет және банк пен
жүргізіліп жатқан функциялардың тиімділігін мен мақсатты болуын анықтау
үшін керек.
Баланстың есеп беру – бұл есеп беруде белгілі бір мезгіл бойынша
банктің қаржылық жағдайы туралы мәліметтер көрсетіледі. Оның ішінде банктің
экономикалық ресурстары бойынша (активтер), экономикалық міндеттер бойынша
(пассивтер), акционерлердің мүлігі бойынша (акционерлік капитал) мәліметтер
болады, яғни теңдік орындалады:
Коммерциялық банктің балансі оның есеп берудің негізгі бөлімі болып
табылады. Баланс мәліметтері бойынша ақшалық ресурстардың қалыптасу мен
пайдалану бойынша, банктік операциялардың жағдайы туралы бақылау
жүргізіледі.
Баланс талдау банктердің өтімділігін бақылауға мүмкіндік жасайды.
Баланс талдау банктердің өтімділігін бақылауға мүмкіндік жасайды. Баланс
талдау негізіне банк басшылығы болашақта стратегиясы мен тактикасы
өзгермейді.
Банк балансының ликвидтілігі және банк ликвидтілігі. Ликвидтілік және
төлем төлеу қабілеттігі сиқты экономикалық терминдер экономикалық қазіргі
заманғы әдебиеттерде көбінесе аралас келеді.
Ликвидтілік термині латын сөзінен аударғанда liguids - сұйық,
ағымдық, жалпы алғанда материалдық құныдылықтарды және басқа да активтерді
таратудың, сатудың, олардың ақшалай қаражаттарға айналуының жеңілдігін
білдіреді. Банк ликвидтілігін АҚ Қазақстан Республикасының Халық банкінен
немесе корреспонденттік – банктерден ұтымды баға бойынша қолма-қол
қаражаттарды сатып алу қабілеттілігі ретінде анықтайды. Жалпы банк
ликвидтілігі ликвидті активтерді сатуға, акцияларды, облигацияларды
депозиттік және жинақ куәліктерін, басқа да қарыз мүмкіндік беруді
құралдарын шығарады. Төлем төлеу қабілеттігі термині біршама кең мағынада
алынады, ол активтердің жылдам таратылатын активтерге айналу мүмкіндігін
ғана емес, сонымен қатар, заңды немесе жеке тұлғалардың дер кезінде және
толығымен ақшалай сипаттағы саудалық, несие және басқа да операцияларға
байланысты өзінің төлем төлеу міндеттемесін орындау қабілеттігін
көрсетеді. Осылайша ликвидтілік – төлем төлеу қабілеттігінің аса қажетті
және міндетті шарты ретінде қатысады, бұған тек заңды немесе жеке тұлғанаң
өзі ғана емес, сонымен қатар белгілі бір сыртқы бақылау және қадағалау
органдары бақылау жүргізеді. Ликвидтілік коммерциялық банк үшін банктің да
дер кезінде пассив бойынша ақшалай формадағы міндеттемелерін орындауын
қамтамасыз ету қабілеттігі ретінде қатысады. Банк ликвидтілігі банк
балансының активтері мен пассивтерінің үйлестігімен , пассивтердің
сәйкестік дәрежесімен анықталады. Банк ликвидтілігінің мөлшері баланс
активтерінің жеке баптарының барлық сомаға қатынасы ретінде белгіленеді.
Банк ликвидтілігі оның төлем төлеу қабілеттігінің негізінде жатыр.
Төлем төлеу қабілеттігі бұл банктің қажетті мерзімде және толық сомада
өзінің міндеттемесі бойынша жауап беру қабілеті ретінде түсіндіріледі.
Қазіргі заманғы әдебиеттерде ликвидтілікті сипаттау үшін екі бағыт бар.
Ликвидтілікті қор немесе ағым ретінде түсінуге болады. Қор банк
ликвидтілігін белгілі бір сәтке сипаттайды, оның ағымды міндеттемелер
бойынша, негізінен талап етуге дейінгі шоттар бойынша жауап беру қабілетін
білдіреді. Ағым ретінде ликвидтілік белгілі бір кезеңге немесе болашақтағы
ликвидтілікті көрсетеді. Ликвидтілікті ағым ретінде қарастыратын болсақ
мұнда төмен ликвидті активтердің ликвидтілігі жоғарыларға айналуына,
сонымен қатар қосымша қаражаттардың ағымына көңіл бөлінеді. Осылайша, тек
ағым - ликвидтілікке баға беріп қана қоймай, сонымен қатар болжам
ликвидті қарастырамыз. Коммерциялық банктегі жиынтық ликвидтілікті бағалау
үшін стационарлық ликвидтілік (қор), ағымды ликвидтілікті (ағым) және
келешек ликвидтілікті(болжам) жүйемен қарастыру керек. Ағымді
ликвидтілікті қолдау үшін жеткілікті ликвидті активтер қоры бар банк
міндеттемелер ағымының ликвидті активтерге салымдарды ағымынан асып
түсуінің салдарынан, уақыт өте келе оны жоғалтады. Болжам-ликвидтілікті
бағалау өте күрделі болып табылады, өйткені ол банктің активті операциялар
тәуекелік бағалаумен байланысты. Мұндай әдісте ликвидтілікті сипаттау
активтер мен пассивтер бойынша қалдықтар туралы банктің баланстың
мәліметтерін ғана емес, сонымен қатар көптүрлі басқа да ақпараттарды ескеру
керек. Банк мөлшері күн сайын бухгалтерлік балансты құрса да, олардың
ликвидтілігі жүргізілмейтін. Бір жағынан ол банк бөлімдері мен мекемелері
деңгейінде мүмкін емес болды табыстылық пен ликвидтілік жағдайын жалпы
мемлекеттік банк немесе құрылыс банкі бойынша табуға болатын. Басқаша
алғанда бұның қажеті жоқ еді, өйткені мемлекеттік банктердің жеке бөлімдері
алдында ликвидтілік пен табыстылықты қолдау мәселесі тұрмаған. Коммерциялық
банк балансының ликвидтілікті анықтау, оның тәртіпке сәйкестігі,
ликвидтілік коэффициенттерінің нақты мәнінің ЖФ АҚ БТА Банк белгімен
коэфициентпен ауытқуын тудыратын, факторларды анықтау мәселесі тұрады.
Ликвидтілікті анықтайтын негізгі сапалық факторлар қатыстырылған
депозиттердің түрлері, олардың қайнар көздері және тұрақтылық болып
табылады. Пассивті операцияларды салыстырмалы талдау әдістерін қолдана
отыра, осы операциялар көлеміндегі өзгерістерді табуға, олардың банк
ликвидтілігіне әсерін анықтауға болады. Банк ресурстарында және ағымды
шоттар негізгі орын алады. Коммерциялық банктер ресурстарының құрамындағы
қатынастармен қаражаттардың үлесіне 76,1% түседі. Қатыстырылған қаражаттар
талап ету мерзімі, яғни ликвидтілік дәрежесі бойынша келесідей топтарға
бөлінеді:
Баланс ликвидтілігі мен банк ликвидтілігі туралы түсініктері арасындағы
өзара байланыс келесілерді білдіреді деген қорытынды жасаймыз. Яғни:
Біріншіден баланс ликвидтілігі белгілі бір мерзімге банк жағдайына банк
беруді түсіндіреді, баланс ликвидтігі банк ликвидтілігінің қарама бөлігі
болып табылады. .(мәлімет қолданылған әдебиеттер тізімінің 9-да
көрсетілген.
Екіншіден, коммерциялық банк балансы банктің жиынтық ликвидтілігін
есептеу үшін қолданылатын берілген талдау және жинақтау есебін қамтамасыз
етуі тиіс.
Екінші шартта сақталмаған кезде мынадай жағдай пайда болады, яғни
белгілі бір кезеңге жеткілікті баланс ликвидтілігіне ие бола отыра, банк
толығымен немесе жартылай ликвидті болмайды. Ликвидтілігі тәуекелдігін
әдетте банкті белгілі бір сәтке жоғары бағамен қаржы сатып алуға немесе өз
активтерінің құнын жоғалтуға мәжбүр етеді. Мұнда банк активтері тек сол
жағдайда ликвидті болып саналады, егер де оларды жылдам сатып жіберу
мүмкін болса және егер де банк өзінің бәсекелес банктер сатып алатын бағаға
тең ставкі бойынша сатып ала алатын болса. Банк ликвидтілігінің дағдарысы
немесе күйзелісі жайында сөз қылатын болсақ, онда банк жүйесіндегі
дағдарысты құбылыстардың пайда болуына әсер еткен факторларды талдай отыра,
олардың үш негізгі себеп-салдар тобына бөлеміз экономикалық, саяси және
әлеуметтік.
Ликвидтілікке барлық коэфициенттерді қолдана отыра, жан-жақты баға беру
күрделі. Әдетте ликвидтілік коэфициенттері банк іс-әрекетіне оның
инвестициялық саясатына баға беру үшін қолданылады.
Ликвидтілік – бұл банк ісінің сенімділігі мен тұрақтылығын
куәландыратын, оның маңызды сапалық сипаттамасы. Ликвидтілік қамтамасыз ету
үшін банк баланстың құрылымын құруы керек, мұнда активтер пассивтердің
талап етуі бойынша өз құнын жоғалтпай, дер кезінде ақшалай қаражаттарға
айналады.
Осылайша, активті және пассивті операциялардың құрылымын талдау оның
ликвидтілігін бағалау үшін қажетті құрамы бөліп табылады. Мұнымен қатар,
ликвидтілік банк табысымен тығыз байланысты, көбінесе жоғары ликвидтілікке
қол жеткізу жоғары табыспен қамтамасыз етуге қарама-қайшы болады.
Банк ликвидтілігін талдаудың негізгі мақсаттары:
Банк ликвидтілігі коэффициеттерінің жүйесін толық және дұрыс есептеуді
дәлелдеу;
Банк ликвидтілігінің жағдай туралы қорытындылар жасау;
Банк балансы ликвидтілігінің нашарлағандығын куәландыратын нақты
немесе потенциалды кері тенденцияларды анықтау;
Кері тенденцияларды тудыратын факторларды талдау;
Банк балансының ликвидтілігін талдау және тексеру нәтижелері бойынша
банкке берілетін нұсқауларды анықтау.
Банк балансының ликвидтілігін талдау капитплдың жеткілікті болуын
талдауға, оны иммобилизациялауға, оларды жүзеге асыру бойынша активті және
пассивті операцияларды зерттеуге, ссудалық және депозиттік операцияларды
әртараптандыруға бағытталады.
2. БТА Банкі АҚ-ның 2007 – 2008 жж қаржылық жағдайын талдау
2.1 БТА Банкі АҚ-ның қаржылық қызметіне жалпы сипаттама
БТА Банкі акционерлік қоғамының қалыптасу тарихы 1925 жылғы қазанның
15-інен басталады. Ол кездегі Қазақстан халық шаруашылығы Орталық Кеңесі
Президиумының шешімімен республика аумағында Өндірістік банк (Өндірісбанк)
бөлімшесі ашылды. Өндіріс Банкі туралы. Уақыт өте келе Өндірістік банктің
бөлімшелерінде әртүрлі қайта ұйымдастырулар болды.
1932 жылдың 7 маусымында Республикалық Халық комиссарлары Кеңесінің
Қазақстан аумағында арнайы ұзақ мерзімді салымдар банктерін ұйымдастыру
туралы Қаулысына сәйкес, Алматы қаласында Өнеркәсіпбанкінің базасында КСРО
электр шаруашылығын және құрылысты қаржыландыру мақсатында банктің Қазақ
өлкелік конторасы құрылды.
1949 жылдың 11 шілдесінде Министрлер Кеңесінің қаулысымен Алматы
облысаралық конторасы КСРО Өндірісбанкінің Қазақ республикалық конторасы
болып қайта құрылды. Кейіннен КСРО Құрылысбанкінің Қазақ республикалық
конторасы болып өзгертілді. 1987 жылдың 17 шілдесінде СОКП ОК мен КСРО
Министрлер Кеңесінің Еліміздегі банктер жүйесін жетілдіру және олардың
экономикасының тиімділігін арттыруға жасайтын ықпалын күшейту туралы №821
бірлескен Қаулысына сәйкес, үш мемлекеттік банктің (КСРО Құрылысбанкі, КСРО
Мемлекеттік банкі, Сыртқы сауда банкі) негізінде 6 банк құрылды:
- КСРО Мемлекеттік банкі;
- КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі;
- КСРО Сыртқы экономика банкі;
- КСРО Агроөнеркәсіп банкі;
- КСРО Тұрғын құрылыс банкі;
- КСРО Жинақ банкі.
1991 жылдың 4 наурызында КСРО Мемлекеттік коммерциялық өнеркәсіп-
құрылыс банкінің № 126 Қаулысы бойынша Қазақ республикалық КСРО Өнеркәсіп-
құрылыс банкі - Тұранбанк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы
ретінде акша капиталын салааралық және аймақаралық кайта бөлуді камтамасыз
етіп, маңызды халық шаруашылық қызмет аткарады. Банктің ерекше кәсіпорын
ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс аясының өнімдерінен өзара
ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның тауары ерекше, яғни ақша,
төлем құралдары түрінде шығарылады. Қызмет көрсету аясындағы банктің
өнеркәсіптік кәсіпорындардан ерекшелігі оның несие берунен байқалады. Оның
негізгі өнімі несие болғандықтан, банкті несиелік мекеме деп атайды.
Осыған орай, банк секторын зерттеу қазіргі таңда маңызды, әрі өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Банктің маңызын қарастыруда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта
айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы кез-
келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны
немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті шамалы, бұл жерде
ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан өзара айырмашылығына
мән берген дұрыс.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық,
ауданаралық үлестіру механизімін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық
шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады.
Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар
мне міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк
депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға
жаңа талап қояды.
Демек жеке банктердің қызметінен банк секторының қызметінің сапасы
айқындалатын болса, жалпы банк секторының сапасы арқылы ел экономикасының
жағдайы анықталады деген тұжырым жасауға болады. Осыған байланысты бүгінгі
таңда банк қызметін реттеу мен қадағалауды жүргізу, оны жетілдіру мәселесі
өзекті мәселелердің бірі. Себебі, үнемі қадағалау жасау арқылы белгілі бір
тәуекелдердің алдын алуға болатындығы мәлім.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты–теориялық білімнің негізінде банктің
құжаттары мен мәліметтерін пайдалана отырып, оның банк жүйесінің орындалу
жүйесіне баға бере отырып, банк жүйесінің ары қарай даму жүйесін
жетілдіруге байланысты әр түрлі іс-шараларды қарастыру және нақты ұсыныстар
ұсыну болып отыр. Атап айтқанда, диплом жұмысының тақырыбына сәйкес банктің
өтімділігін жақсартуға байланысты және оны жетілдіру жолдарын қарастыру
болып отыр.
Осы мақсатқа жету үшін келесі басты міндеттерді шешу қажет:
- банктің жалпы даму тарихымен танысу;
- банктің ұйымдастыру және басқару құрылымымен танысу;
- экономикалық көрсеткіштердің өзгеру динамикасын анықтау;
- берілген мәліметтерді өңдеу;
- дұрыс, әрі тиімді теориялық және тәжірбиелік қорытындылар жасау;
- рационалды басқару шешімдерін таңдау, банктің даму перспективаларын
көрсету;
Зерттеу объектісі ретінде банк жүйесін зерттеу қазіргі таңда маңызды
орын алатындықтан екінші деңгейлі банктердің алды болып саналатын ЖФ АҚ
БТА Банкінің қаржы жағдайы қарастырылып отыр.
Зерттеу көзі ретінде, банк саясатының мәселелеріне байланысты отандық
және ТМД елдері бойынша ғалымдардың, ізденушілердің ғылыми еңбектері;
халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірбиелік конференцияның мақалалары
пайдаланылды. Сондай-ақ мына ғалымдардың пікірлері көрініс тапты: Б.Мақыш.,
Балабанова И.Т. Сейiтқасымов С. еңбектері қолданылып отыр.
Ғылыми жаңалықтар ретінде банк мекемелеріндегі іс-шаралар бойынша
тәжірибелік және әдістемелік ұсыныстарды тиімді жасау болып саналады.
Тәжірибелік мәні ретінде дипломдық жұмыста көрсетілген банк жүйесінің
теориялық аспектілері және банктік ресурстар бойынша іс-шараларды оқып-
үйренуге байланысты бағдарламалардағы білім ордасының білімгерлері
қолданылуы мүмкін.
Диплом жұмысының құқықтық және ақпараттық қамтамасыз етілуі ретінде
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының банктері және банктік
қызмет туралы, Заңы және ЖФ АҚ БТА Банк консолидирленген есеп берулері
қолданылып отыр.
Диплом жұмысының әдістемелік базасы ретінде логикалық, диалектикалық
экономикалық талдаудыңәдістері қарастырылды. Жұмыста Microsoft Word 2003,
Microsoft Excel 2003 бағдарламасы өнімдері қолданып отыр.
Сонымен қатар, диплом жұмысында қазіргі коммерциялық банктер қаржы
делдалы ретінде акша капиталын салааралық және аймақаралық кайта бөлуді
камтамасыз етіп, маңызды халық шаруашылық қызмет аткарады. Банктің ерекше
кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс аясының өнімдерінен
өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның тауары ерекше, яғни
ақша, төлем құралдары түрінде шығарылады.
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оның несие берунен байқалады. Оның негізгі өнімі несие
болғандықтан, банкті несиелік мекеме деп атайды. Осыған орай, банк
секторын зерттеу қазіргі таңда маңызды, әрі өзекті мәселелердің бірі болып
табылатын ерекшеліктері қарастырылып зерттеледі.
Диплом жұмысының тақырыбы Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын
талдау әдістері және олардың тиімділік жолдары болып отыр. Осыған орай,
бұл тақырып бойынша қазіргі кездегі банктердің негізгі мақсаттары,
міндеттері, қызметтерінің ерекшеліктер және қазіргі жағдайдағы олардың
ролін зерттеу болып отыр. Сонымен қатар, банктердің қаржылық есеп беру
жағдайлары, қаржылық жағдайларын талдау әдістемелері кеңінен қарастырылып
отыр.
Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Коммерциялық банк термині банк ісінің даму кезінде банктің сауда,
тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда
болады. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (міне осында коммерциялық
банк деген атауға ие болады).
Коммерциялық банктер нарық экономикада қаржылық операциялар мен қызмет
көрсететін несиелік мекемелер тобын білдіреді.
Банктің ерекше кәсіпорны ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс
аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның
тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оның несие беруінен байқалады. Оның негізгі өнімі несие
болғандықтан, банкті несиелік мекеме деп атаған.
Банкті сауда, делдал кәсіпорны десе болады. Жалпы банктің саудамен
ұқсас болуы кездейсоқтық емес. Шынында да, банктер де ресурстарды сатып
алып, оларды сатумен айналысады.
Банктік жүйе –нарықтық экономиканы ең маңызды және бір түтас
құрылымдарының бірі. Банктердің және тауарлы – ақшалай қарым –қатынастардың
дамуы тарихи тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір – бірімен өзара тығыз
байланысты. Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық денгейіндегі
басқарумен тікелей байланысты болады. Олар арқылы үдайы өндіріс үрдісіне
қатысушылардың экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы
кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын,
халықтық жинақтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да
бос ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына
береді, ақшалай есеп айырысу жүргізеді және экономика үшін басқада көптеген
қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық
өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.
Диплом жұмысының құрылымы диплом жұмысының тақырып өзектілігі мен
негізгі мақсаттары мен міндеттері көрсетілген кіріспеден, жұмыстың
тақырыбына сәйкес Қазақстан Республикасындағы банк жүйесін ұйымдастырудың
теориялық аспектілерінен, ЖФ АҚ БТА Банкінің қаржы-шаруашылық
мәліметтерінің негізінде жасалған есеп беруін талдау жағдайынан, сонымен
қатар, болашақта осы банк жүйесін дамыту үшін жасалған перспективті іс-
шаралар мен нақты ұсыныстар жасалған қорытындыдан тұрады.
1. Қазақстан Республикасында банктердің қаржылық жағдайының қалыптасу
ерекшеліктері және банктің қаржылық есеп беру жүйесі
1.1 Коммерциялық банктер: қалыптасуы, мақсаты, міндеттері және
қызметтері
Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Коммерциялық банк термині банк ісінің даму кезінде банктің сауда,
тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда
болады. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (міне осында коммерциялық
банк деген атауға ие болады)
Коммерциялық банктер нарық экономикада қаржылық операциялар мен қызмет
көрсететін несиелік мекемелер тобын білдіреді.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттері 200-ге жуық әр алуан
өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Жуық әр алуан өнімдер мен қызмет
көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз
клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға
септігін тигізеді. Бұл операциялардан болған зиян, екінші бір операцияларын
түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің
коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялардың буыны болып
қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша –несие нарығының жағдайына
көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Қазіргі коммерциялық банктер – бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға
сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді. Қазақстан
Республикасы банктер және банктік қызмет туралы Қазақстан Республикасының
Президентінің заң күші бар жарлығының 1-ші бабына сәйкес Банк – бұл осы
жарғыға сай банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы, коммерциялық ұйым болып
табылатын заңды тұлға. Коммерциялық банктер өз клиенттерінің қажеттілігін
қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға
жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйесінің
басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек.
Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері
өзгеруде. Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын
және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық шаруашылық
қызмет атқарады. Ұйымдық тұрғыдан коммерциялық банктердің басым көпшілігі
акционерлік қоғам формасында құрылған.
Коммерциялық банктердің негізгі атқаратын қызметтері:
Ақша қаражатын шоғырландыру және тарату;
Несие беру;
Шаруашылық есеп және төлем жұмыстарын жүргізу;
Төлем құралдарын шығару;
Бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды ұйымдастыру;
Клиенттерге кеңес беру;
Коммерциялық банктердің мынадай басты қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарын айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жанында болып табылады. Бұл әсерде
ақша деп, тек қолма-қол ақшалар ғана, емес сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте
маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне
қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары
пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық
шаруашылықтағы осы сияқты іс-тәжірибелер тиімсіз, себептер бір жағынан
мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші
жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес.
Коммерциялық банктер мұндай сұрақтарды шешуге маңызды роль атқарады.
Өздерінің депозитін және несиелік операциялардың көмегімен олар уақытша
бос ақша қаражаттарын жинақтайды және несие түрінде оларды бере отырып,
халық шаруашылық қажеттілігін қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралдарын
жасайды. Клиенттердің банктегі шоттан нақты ақша алған уақытында және
екіншіден, несиені қарыз алушының шотының есебінен қайтару барысында мүмкін
болады.
Коммерциялық банктер қызметін жүзеге асыру барысында филиалдары,
өкілеттігін, сондай-ақ еншілес банктерін ақша алады.
Банк филиалы – бұл бос банктің берген құқықтары шегінде банктін
операцияларды жүзеге асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды тұлға
болып саналмайды, дербес балансы болмайды және өзінің бас банкі берген
қаражаттар мен өкілеттер шегінде қызмет етеді.
Банк өкілдігі – депозит тартудан басқа белгілі бір банктік
операцияларды орындайтын және өз атынан, банктің тапсырмасымен жұмыс
жасайтын заңды тұлға болып табылмайтын құрылымдық бөлімше.
Еншілес банк – жарғылық қордың 50% - нан астамы бас банкіге тиесілі,
заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме.
Коммерциялық банктің басқару құрылымына оның жарғылық қорының қалай
құрылуы (біртұтас, пайлық және акционерлік) даму дәрежесі тікелей ықпал
етеді.
Қазіргі уақытта коммерциялық банктер көбіне акционерлік қоғам
формасында құрылатындықтан да, оларды басқару акционерлер қатысады. Ондай
формадағы банктің ең жоғары басқару органы банк акционерлерінің жалпы
жиналысы болып табылады. Ол жарғыны, баланс пен есепті бекітеді, банктік
саясаттың бағыты мен мақсатын анықтайды, басқарма мүшелерін сайлайды және
т.б. яғни банктің стратегиялық міндеттерін шешеді.
Қаржылық делдалдар ақша капиталын қайта бөлудің аймақаралық, салааралық
механизмді қоғамға қамтамасыз ете маңызды халық шаруашылық қызметін
орындайды.
Банктер- нарықтық экономика жағдайында негізгі қаржылық делдалдар болып
табылады. Олар өзінің қызмет процесінде ақша нарығындағы тауарға айналатын
міндеттемелер мен жаңа талаптарды қүрады. Банк осымен клиенттердің
салымдарын қабылдап, жаңа міндеттемелер- депозитті, ол ссуданы бере отырып,
зайымшыға жаңа талаптар құрады.
Бұл жаңа талаптар мен жаңа міндеттемелер құру процесі қаржылық
делдалдық негізді құрастырады. Қозғалыс, орнын ауыстыру, зайымшылар
кредиторлардан қаржылық ресурстарды құлпырту және институттардың осы
қызметімен байланыстылар қаржылық делдалдар аталады. Банктер әртүрлі
көздердің ақша капиталдарын шоғырландырып, жалпы құтылған "пұл" ақша
қаражаттарын құрады,оларды әрекет ететін капиталға айналдырады және әртүрлі
жағдайда несиелік талаптарды қанағаттандыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында банктер монополистерге айналады және
шамамен барлық қаржылық капиталдар әмір жүргізеді. Олар тек қана делдалдық
қызметтің шегінде ғана шығады және қайта өңдеудің барлық фазасының
сферасына енеді. Несие жүйесі "ертегілік күшті" иемденеді және ең қауіпті
түрде шын өндіріске араласады. Банк жүйесінің міндеттері мен мақсаттары
экономиканы бүтіндей басқарудың міндеттері мен мақсаттары негізінен үқсас.
Алайда банктер басқарудың жүйешіктері ретінде экономиканы басқарудың жалпы
мақсаттарының жетістіктерін қамтамасыз ететін өздерінің спецификалық және
жеке міндеттерін орындайды. Экономиканы басқарудың органы ретінде банктер
рөлі банк ісін ұйымдастырудың жалпы қағидаларын сақтау және олармен
орындалатын өздерінің қызмет процесінде айқындалады.
Банктер экономиканы басқару процесінде экономикалық қатынасын
өрнектейтін экономиканы басқару әдістерінің негізгі бейнесін қолданады,
әрбір берілген қоғамның экономикалық қатынасы бәрінен бұрын қызығушылық
ретінде байқалады, ал экономикалық қызығушылық олар қозғаушы факторлардың
өндіріс мақсатында табылады. Осыған байланысты экономикалық әдістердің
көмегімен басқару экономикалық қызығушылыққа әсер етуден тұрады. Осындай
қызығушылықтардың түсінігінен қажеттілікті қанағаттандыру арқылы оларға
әрекет көрсету мүмкіндігі жалғасады. Банктер экономикалық басқару әдістері
арқылы мәселен, несиелендіру зайымдық қаражаттарға әртүрлі несиелермен
экономиканың барлық звеносының қажеттігін қанағаттандырады және қоғамдық
өнімнің тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етеді. Өз уақытында несиелерді
қайтармауы төлемдердің мерзімін өткізіп алуына пенялар, есеп айырысу
операцияларын жүзеге асыру ережелерін бұзғаны үшін айып-пұлдардың
жоғарылатылған пайыздарын төлетіп, банктер өздерінің қызығушылықтарын ғана
емес, сонымен қатар осы операцияларға қатысушыларының қызығушылықтарын
қорғайды.
Банктер өздерінің қызметтерін орындау процесінде территориалды
(жергілікті органдармен) және салалық (министрліктер, ведомствалар,
компаниялар, фирмалармен), функционалды (экономикалық) басқару органдарымен
тығыз әрекет етеді.
Сондықтан банктер экономикалық басқару органдары болып табылатындықтан,
олардың өздерінің клиенттер алдындағы жауапкершілігі экономикалық мінездеме
ұстайды.
Банктердің экономикалық жауапкершілігі бәрінен бұрын өздерінің
клиенттеріне ведомствалық бүйымдарының меншік формасына тәуелсіз олармен
қызмет көрсетілген шаруашылық органдарының қаржылық және шаруашылық
қызметінің нәтижесімен байланысты.
Банктер айналасында оларға тәуелді және осы немесе басқа банктер
қызметін анықтайтын фирмалар және компаниялар топтасады. Соңғылары өздеріне
және өздерінің клиенттеріне неғұрлым тиімді операцияларды үйымдастырады,
пайданы қамтамасыз ететін басқа тең жагдайларда сол несиелік саясатты
жүргізеді.
Банктер басқа басқару органдарында жоқ ағымды мәліметтерді
орналастырады. Бәрінен бүрын бұл қызмет көрсетілген қызмет туралы
мәліметтеріне жатады. Банк несиелерін қайтару, жабдықтаушылар мен бюджетке
төлемдер, еңбек ақы беруде қаражаттардың шотына қатысу объективті ғана
емес, сонымен қатар осы шоттың иесіні жжүмысында сәтсіздік туралы
оперативті күн сайынғы дабыл болып табылады.
Шотқа ақшалардың түсуі жабдықтаушылардың жүктелген тауарлары
өткізілгенін және тагы басқаларын білдіреді. Банктік қүжаттар нәтижелерді
көруге, бухгалтерлік есепті құрылуын күтпей — ақ кәсіпорынның қызметінің
көптеген маңызды жақтары туралы пікір айта алады. Бүл банктерге өздерінің
клиенттерінің ісінің жағдайы туралы білуге, оларды қадағалауға, олардың
өмірлерін және пайдаларын түгелдей анықтағга мүмкіндік береді.
Ақша айналымы біртұтастықпен мінезделеді. Қолма - қол және қолма -
қолсыз формада ақша қозғалысының сфералары бір және сол ақша бірлігімен
қызмет көрсетіледі және өзінің арасында тығыз байланысты. Банктер,
кәсіпорындар, ұйымдар, халықтар шоттарын енгізу арқылы ақша айналым
жиынтығын бақылауға, ал ол арқылы шаруашылық процестерінің жүрісін жүзеге
асырады және осы процестерге әсер етеді. Банк жүйесінде қоғамның барлық
ақша қорлары: мемлекет қаражаттары, шаруашылық звеноларының қаражаттары
халықтың жинақтары және тағы басқалары шоғырланған. Банктер осы қорлардың
қалыптасуына белсенді түрде қатысады, оларды пайдалануға бақылау жүргізеді,
ақша айналымын реттейді және осымен қайта өңдеу процесінің жүрісіне әсер
етеді. Банктерде Крзақстан экономикасының нарыққа өтуімен жетілетін жаңа
көкжиектер ашылады. Жекелешендіру және меншікті мемлекет иелігінен алу
нәтижесінде жекеменшік, үжымдық және акционерлік меншік түрлерінің барлыгы
кеңінен дамуда, араласқан меншік түрлерінің негізінде кәсіпорындар
қүрылады.
Қоғамда бай класты саудагерлер мен кәсіпкерлер пайда болады.
Экономикада және қоғамда нарықтық қатынасты шамасы бойынша банктердің
экономикалық рөлі күшейеді. Олардың жүмысында бірінші орында әкімшілдік,
әміршілдік әдістің орнына экономикалық әдіс ұсынылады. Экономикаға банктік
әсер етудің бағалық құралдарының мәні өседі.
Бұл жағдайларда бәрінен бұрын меншікті мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру және оларды нарықтық релъске аударғанда және экономикада
инфлияцияны төмендетуге банктердің рөлі жоғары. Осыған орай банк жүйесінің
маңызды міндеттері несие механизмін ақша айналысын реттеу әдістерін, есеп
айырысуды жылдамдату және төлемдер тәртібін сақтауды жүзеге асыру болып
табылады.
1993 жылдың 15 қарашасынан бастап өзінің үлттық валютасын — теңгені
енгізді. Алайда инфляция жалғасты. Олардың шыңы 1994 жылы маусымда 46% - ке
жеткен. Үкімет және Ұлттық банкпен қабылданған монетарлық шама нәтижесінде
инфляция маусымда 25% -ке барды, 1994 жылы тамызда ол 13.5%- ке және
қыркүйекте — 10.3% тең болды.
Мемлекет меншік реформасында банктердің рөлі жогары. Банктердің
активтері мен пассивтерінің сапасы тұтасымен және түгелдей қызмет
көрсетілген клиенттердің қаржылық жагдайына тәуелді болады. Осыган
байланысты банктік реформа мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру
процесінен ажырауда жүргізілмеуі мүмкін.
Сондықтан банк реформасының маңызды міндеттерінің бірі -кәсіпорынды
жекешелендіруде қолдау көрсету және экономиканың жеке секторларын қүру.
Осыған сәйкес банк реформасы мемлекеттік меншікті жекешелендірудің
қызығушылығына бағынуы қажет. Әйтпесе банктер жаман несиелерден,
шағымданушы клиенттерден құтыла алмауы мүмкін, өйткені қазіргі кезде
көптеген мемлекеттік кәсіпорындар несие портфелінің төмен сатыларын
иеленеді.
1.2 Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайларының қалыптасу
ерекшеліктері
Банктік есеп берушіліктің негізгі бағыты банк қызметі туралы нақты,
толық және оперативті экономикалық ақпарат көзінің болуы. Банктік есеп
берушілік потенциалды инвесторлар мен клиенттер үшін түсінікті болуы керек.
Оларға күтетін табыстар мен бірге болатын тәуекелдерді мерзімі және исомасы
туралы ақпарат алуға мүмкіндік беруі керек. Барлық тартылған ресурстар түрі
мен құрамы туралы, орналасуы туралы ссудалар бойынша мүмкін жоғалтуларға
арналған резервтердің болуы туралы ақпарат ұсынуға мүмкіндік береді.
Қазіргі банктерді басқару ақша бірлігінің көрсететін сандық ақпараттарын
қолдануға негізделеді. Егер ол бухалтерлік есеп беруді талдауға
көмектесетін болса ол жоспарлау банк қызметін жүзеге асыру және бақылау
процесінде қолданылады. Сонымен бірге бухалтерлік ақпараттарды бағалау
шартты классификациялауды да қолданады.
Коммерциялық банктердің баланстары банктік өзіндік және тартылған
қаражат жағдайын олардың несиелік және басқада активті операцияларына
арналуын көрсететін бухгалтерлік құжат. Банктік баланс коммерциялық ақпарат
құралдарына жатады және оперативтілік, нақтылық, ақиқаттық талаптарға сай
жасалуы керек.
Банк балансының оперативтілігі – банктерге бухалтерлік есептің
дұрыстылығыман нақтылығын белгілі бір деңгейде күн сайынғы толтырылуын
айтады.(мәлімет қолданылған әдебиеттер тізімінің 6-да көрсетілген).
Актив бойынша баптардың өтімділігі деңгейінің төмендеуі бойынша және
пассив бойынша қаражатты талап ету деңгейінің азаюына байланысты топтастыру
ережесі қатаң сақталады.
Банк балансының номенклатура шоттары баланстық және баланстан тыс
шоттар болып бөлінеді. Баланстық шоттардың өзі екіге бөлінеді: активті және
пассивті. Барлық баланстың шоттар сондай-ақ бірінші кезекті, екінші
кезекті, аналитикалық және бөлшектенген шоттар болып бөлінеді.
Бухалтерлік баланс толық ретте банк жүргізетін операцияларды көрсетуі
қажет және басқару шешімін қабылдау үшін база болып табылады.
Шот жоспарын құру келесідегідей 2 негізгі принциптерге негізделген:
шоттарды активті және пассивті етіп бөлу.
валютаның әр түріне жүргізілетін операциялардың көрінісі валюта түріне
байланысты емес операциялардың мазмұнына байланысты.
активті және пассивті операциялардың біркелкі уақыттық құрылымы. Мұнда
шоттардың біркелкі құрылымы бойынша былай бөлінеді:
талап етуге дейінгі, яғни 1 күндік мерзім.
7 күнге дейінгі.
7 күннен 90 күнге дейінгі.
91 күннен 180 күнге дейінгі.
181 күннен 1 жылға дейінгі.
1 жылдан 3 жылға дейінгі.
3 жылдан жоғары.
Ағымдағы бухалтерлік есеп берулер 2 бөлінеді:
айлық есеп беру.
тоқсан сайынғы есеп беру.
Айдың қорытындысы бойынша мынадай құжаттар толтырылады:
баланс.
ссудалық қалдықтардың мазмұнын ашу.
қаражат жұмылдыру бойынша жекелеген шоттардың мазмұнын ашу.
коммерциялық банктердің ұлттық банктің бекіткен экономикалық
нормативтерін орындауын анықтау.
ірі кредиторлардың тізімі.
банктің жарғылық қоры, шоты бойынша операциялардың мазмұнын ашу.
Коммерциялық банктің есеп беруі міндетті сыртқы аудиторлық тексеруге
жатады. Оның мақсаты шоттардың толықтығы мен нақтылығын, заңдар мен
нормативтік актілердің сақталуын, бухалтерлік есеп тәртібінің сақталуын
анықтау. Жылдық есепті коммерциялық банктер ұлттық банкке тапсырады.
Баланс–бұл белгілі бір қызметтің өзара байланысты көрсеткіштерінің
қатынасы. Коммерциялық банктің қызметі банк ресурстарын құрастыратын
пассивті операциялар мен осы ресурстары пайда алу мақсатында пайдалану
бойынша активті операциялардың жиынтығы.
Халықаралық банктің балансы–бұл банктің өз меншігіндегі және сырттан
алынған қаражатының жағдайы және олардың несие және басқа да активті
операцияларға жұмсалуы көрсетілетін бухгалтерлік баланс.
Бухгалтерлік баланс–бұл шаруашылық қаражат пен оның қайнар көздерін
белгілі бір мерзімдегі ақшалай түрдегі топтастыру болып табылады.
Коммерциялық банктің балансы олардың есеп берулерінің басты бөлігі
болып табылады. Олары талдау банк ликвидтілігін бақылауға банк қызметін
басқаруды жетілдіруге мүмкіндік береді. Банк басқармасы басқа банктердің
есеп берулерін пайдалана отырып, корреспонденттік қатынас құруда, несие
беруде және т.с.с. жағдайларда олардың қаржы жағдайымен таныса алады. Банк
балансы бірыңғайлау әдісімен құрылады. Операцияларды бөлшектеу деңгейі
бәсекелестік жағдайында қызмет ететін коммерциялық банктердің тәжірибесіне
тән коммерциялық құпиямен шектеледі.
Әдетте баланстарды күдікті және зиянды операциялар, осы операцияларды
жабу үшін пайдаланылатын сақтық резервтер көрсетілмейді. Сонымен қатар
банктердің бәсекелестік қабілетін және оған деген сенімді жоғалтпау үшін
баланстың көрсеткіштерінің шындығы және көрнекілігі қамтамасыз етілуі тиіс.
(мәлімет қолданылған әдебиеттер тізімінің 9-да көрсетілген)
Банк балансы коммерциялық ақпарат құралдарына жатады: олар оның негізгі
талаптары: оралымдылыққа, нақтылыққа, солидность сәйкес келеді. банк
балансының оралымдығы оның күн сайынғы құрылуында көрінеді. Банк балансы
оның клиенттерінің төлем қабілеті мен ақша қаражаттары, несие ресурстары
мен оларды орналастыру, сол банктің сенімділігі мен тұрақтылығы туралы
нақты ақпараттың қайнар көзі болып табылады. Банктік есеп ақиқаттық
(солидность) талабына сай келеді.
Банк балансын құруда операциялар экономикалық біртектілігі бойынша және
актив бойынша банктардың ликвидтілігінің төмендеуі мен пассив бойынша
қаражатты талап ету деңгейінің төмендеуін есепке ала отырып топтастыру
принципі пайдаланылады.
Банк балансының счет номенклатурасы баланстық және баланстан тыс болып
бөлінеді. Баланстық счеттар пассивті, активті және активті–пассивті болады.
Пассивті счеттардағы қаражат–банктің несие беру үшін және басқа да банк
операцияларын жүргізуге қажетті ресурстар болып табылады. Активті
счеттардағы қарыз бұл ресурстарды пайдалануын (бағытталуын) көрсетеді.
Пассивті счеттарды: банк қорлары, кәсіпорындар, ұйымдар және тұлғалардың
қаражаттары, мемлекеттік бюджет кірістері, депозиттер, есеп айырысудағы
қаражат, банк пайдасы, несие қарызы, басқа да пассивтер мен басқа
банктерден алынған қайта қаржыландыру соммасын қосқандағы сырттан алынған
қаражаты көрсетіледі. Активті счеттарда банк кассасындағы ақша нақтылығы,
қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, мемлекеттік бюджет шығыстары, күрделі
салымдар шығыны, дебиторлық қарыз, басқа да активтер және жұмсалған
қаражаттар есепке алынады.
Баланстан тыс счеттарды банк мекемелеріне сақтауға, инкассоға немесе
комиссияға түскен құндылықтар мен құжаттардың қозғалысы көрсетіледі. Мұнда
сондай–ақ, мемлекеттік поселинаны төлеу белгілері, қатал есеп беру
бланктері, акция бланктері, талап ету бойынша және сақтаудағы акциялар,
басқа да құжаттар мен құндылықтар көрсетіледі.
Банк балансын талдау барысында, әсіресе ликвидтілігін анықтауда өз
меншігіндегі қаражат көлемін анықтау маңызды орын алады. Өз меншігіндегі
қаражат банктің барлық қорларының, коммерциялық тәуекелдің сақтық
резервтері, күрделі салымдарды қаржыландыруға арналған өз меншігіндегі
қаражат, есеп айырысудағы қаражаттарын қосу арқылы анықталады. Міне,
осылайша, банктің өз меншігіндегі қаражат брутто анықталады. Өз
меншігіндегі қаражат –брутто өз меншігіндегі қаражат–неттодан кеңірек,
өйткені бруттоны есептеуде жұмсалған (капиталданған) қаражатты да қосады.
Иммобилизация процесі банк операцияларының табыстылығы мен ликвидтілігін
төмендетеді. Сондықтан иммобилизация туғызатын себептер анықталып және
жойылуы тиіс.
Банктің өз меншігіндегі ресурстарының көрсеткішін дұрыс анықтау банк
балансының ликвидтілігін анықтауда өте маңызды. Себебі, осы көрсеткіш
негізінде коммерциялық банктердің қызмет бақылау және реттеу мақсатында
орталық банктерде қолданылатын ликвидтілік нормативі бекітіледі.
1.3 Банктің қаржылық жағдайын талдау әдістемесі және оның
мақсаттары мен міндеттері
Банктердің баланстық есеп берулері негізінде оның қаржы жағдайына баға
беру керек. Ол үшін ең алдымен банк бухгалтерлік балансы мен кірістері мен
шығыстары туралы есеп беру мәліметтерініңкешенді талдау жүргізіледі.
Кешенді талдау жасау вертикалды және горизонтальды тәсілдермен
жүргізіледі. Вертикальды талдауда негізгі көңіл банк пассивінің немесе
міндеттемелерінің жалпы көлеміндегі әрбір баптың жалпы соммадағы үлес
салмағына бөлінеді. Мысалы , банктің пассивтерінің жалпы сомасында талап
етуге дейінгі депозиттердің пайыздағы үлесі қандай және т.с.с
Мұндай талдау счеттар арасында пропорцияны анықтауға, олардың
өзгерісіндегі тенденцияны анықтауға және бұл өзгерістердің банктің жалпы
пайдасына қалай және қандай әсер тигізетіндігін анықтауға мүмкіндік береді.
Бұл талдаудың мақсаты – зерттеудің көптеген объектілерін банктің
табыстылығына басым әсер ететін негізгілеріне қосу және оларды әрі қарай
терең қарастыруға дайындау.
Горизонталды талдау әдісінде баланстың пассивінің әрбір бабындағы
өзгерістер қарастырылады. Ол үшін іс жүзіндегі мәліметтер өткен жылға,
жоспарлы немесе болжамдағы мәліметтермен салыстырылады. Мәндерінің
ауытқулары пайызбен көрсетіледі.
Коммерциялық банктердің ерекшелігі болып өз меншігіндегі қаражаттардың
үлес салмағының аз болуы және қысқа мерзімді ресурстардың пассивте басым
болуы табылады. Әдетте, бойынша өз меншігіндегі және сырттан алынған
ресурстар арасына белгілі бір қатынас қойылған жағдайда, коммерциялық
банктер өз меншігіндегі қаражатты ең минималды жеткілікті деңгейдегі
көлемін ұстайды. Сонымен қатар активті операциялардың негізгі қайнар көзі
болып қысқа мерзімді ресурстар табылады. Коммерциялық банктердің
активіндегі күрделі салымдарының үлес салмағы үлкен емес.
Горизонталды талдауда негізінен басым ауытқу байқалған счеттарға акцент
жасалады. Дәл осы баптар өзгерістің себептерін анықтау мақсатында терең
талдауға ұсынылады. Әрі қарай бұл баптар бойынша олардың банк табыстылығына
әсерін анықтау іске асырылады.
Банктің балансы комерциялық банктердің ресурсатар жағдайын ақша
түрінде мінездейді, олардың қалыптасу көздерін және пайдалану бағыттарын
көрсетуі, мен беру басы мен аяғына қарай банктердің қызметтерінің қаржы
нәтижелерін көрсетуі. Банктің баланс бухгалтерін есеп жүргізудің негізгі
құжатты болып табылады, талдаулық пен жүргізудің барлық жеке шоттардың
қалдықтарының сомалары көрсетілуі, олардың номерлері экономикалық белгілері
бойынша есептелуі. Баланс мәліметтерінің талдауы белгілі мезгіл бойынша
банк қызметінің құрылымдық көрсеткіштерін көрсетеді. Баланс талдауы нақты
өзіндік ақшалардың бар болуын көрсетуі, ресурстар көздерінің құрылымында
өзгерістерін, активтердің құрамын көрсетуі және т.б. Бұдан басқа баланс
негізінде коммерциялау банктің өркендеу, өсу, даму мүмкіндіктері туралы
мәлімет алуға болады. Комерциялық банктер заң бойынша жылдық бухгалтерлік
баланс мәліметтерін және пайдалар мен шығындар шоттарын көпшілікке жария
жасау қажет. Қазақстандық коммерциялық банктердің бірлікпен
бухгалтерлердің балансы экономикалық жалпы жағдайын және әртүрлі облыстар
мен аймақтардың экономикалық жағдайын көрсетеді. Коммерциялық банктердің
баланс мәліметтері ЖФ АҚ БТА Банкінің ақша – несиелік саясаттың және
банктердіғ қызметтерін реттеудің негізгі бағыттарын әзірлеу үшін негізін
көз болып табылады. Бұл баланс мемлекеттік салықтық қызметке де қажет.
Банктердің баланс құрылымының құрамы олардыңқызметтеріне, жүргізу
қағидаларына, қолданатын банктік операцияларға байланысты болады.
Банк баланстің шоттары активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
шоттарда банк кассаларында нақты ақша сомаларының құрамы, құнды қағаздарға
салынған салымдар, капитал салымдарын қаржыландыру, инвестицияларды сатып
алу, дебиторлық қарыздар, негізгі қаражаттар және т.б. есептелуі.
Пассивтік шоттарда банктің ресурстары қалыптасу көздері көрсетілуі
(ағымды және есеп айырысу шоттарының қалдықтары, несиелік қарыздар, бюджет
кірістері және т.б)
Қазіргі уақытта коммерциялық банктердің қаржылық есеп беру жүйесі
бухгалтерлік есеп жүргізу бойынша Қазақстандардың халықаралық тәжірибе мен
стандартарға белгілі бір деңгейге жету болып есептеледі. Халықаралық
стандарттардың негізгі мақсаты қаржылық есеп беру пайдаланушылардың
талаптарына сәйкес келу қажет болып табылады (банк акционерлері, депозиттер
иелері, банк қызметкерлері және т.б.) Барлық пайдаланушыларға банктің нақты
қаржылық жағдайы туралы мәліметтер қажет.
Бухгалтерлік есеп жүргізудің халықаралық қағидаларына мыналар жатады:
қызметтің үзілмеуі, бухгалтерлік есеп жүргізудің ережелерінің тұрақтылығы,
кірістер мен шығындарды, активтер мен пассивтерді нақты көрсету, және т.б.
Коммерциялық банктердің қаржылық есеп беруге баланстік есеп беру пайда
мен шығын бойынша есеп беру де кіреді. Барлық есеп берулер коммерциялық
банктің нақты қаржылық жағдай бойынша толық мәліметтер береді. Қаржылық
есеп беру операциялардың нақты бағасы негізінде жасалады. Бұдан басқа,
банктер кірістер мен шығындарды өсіру бойынша қағидаларды ескеруі, есеп
беру күніне проценттерді төлеу бойынша төлемдер мерзім келмеген депозиттер
несиелерінің және т.б. несиелік ұйымдарды ескереді. Сонымен қаржылап есеп
беруде коммерциялық банкпен нақты алынған кірістер ғана көрсетіледі.
Барлық күтіліп жатқан міндеттер мен потенциалды шағындар резервте
көрсетіледі. Халықаралық пайда мен өздік қаражаттар мағынасына сәйкес еспе
беру пайдасы біздің практикадан айырмашылығы бұл коммерциялық банктердің
қызметтерінің нақты нәтижелері халықаралық форма бойынша жасалған баланстың
есеп беруде активтер мен пассивтер мәні бойынша топталады және талап ету
немесе өтімді азайту деңгейі бойынша орналасады. Бұл баланстік есеп беруде
коммерциялық банктер мен орталық банктің өзара қарым – қатынастары бөлек
көрсетілуі.
Қаржылық есеп беру талдауының міндетіне өткен және ағымды мерзімдер
бойынша қаржылық мәліметтерді зерттеу кіреді, бұл банктің қаржылық
жағдайына және қаржылық қызметіне баға беру мақсатымен жүргізіледі.
Талдаудың негізгі обьектісі болып банк немесе олардың тобы табылады
(аймақтық, функционалдық немесе басқа да белгілер бойынша). Талдаудың
субьектісі бұл коммерциялық банктер, және олардың келісімдері: ЖФ АҚ БТА
Банкінің, басқа несиелік ұйымдар, аудиторлық фирмалар, жергілікті және
орталық билік органдары, клиенттер, жеке және заңды тұлғалар; әрбір субьект
талдау үдерісінде өз мақсаттарын қорғайды, сондықтан талдаудың бағыттары
мен критерилері әр түрлі болады. Бірақ балансті оқу мен талдау әдістемесі
бір болу қажет.
Баланстің талдауы банктік операцияларының кірістік, өтімдік жағдайын
анықтайды, өздік және алынған қаражаттар көздерін белгілейді, белгілі бір
күнге немесе белгілі мерзімге дейін салынған салымдарды анықтайды және банк
қызметінің мамандығын белгілейді.
Банк балансінің негізгі талаптарына мыналар кіреді: баланс өте жеңіл
оқыту қажет, өте айқын болу қажет, статьялар экономикалық және қиындық
қағидаларымен негізделген болу керек.
Банк балансының талдаудың жұмысы бірнеше кезеңнен тұрады, талдаулық
жұмыстардың белгілі бір кезеңінде банк қызметкерлерін қатысуына белгілі
талаптар қойылады.
Банк балансының талдауы оның мақсаттарын міндеттерін белгілеуден
басталады. Бірінші кезең балансты оқу мен оны талдауға дайындаудан
тұрады. Балансты оқу үшін оның статьяларының құрамын қалыптастыру, пассив
пен актив статьяларын топтпастыру қажет. Баланстің актив пен пассив
статьяларын топтастырғаннан кейін талдауға қажет нормативті және бағалау
көрсеткіштерін есептеуге болады, олар жинақталғанын көрсетеді. Банк
балансын талдау үшін әртүрлі әдістер қолданылады – олар топтастыру,
салыстыру, коэффициенттер әдістері, статистикалық, экономикалық әдістер.
Талдаудың ең кең тараған әдіс бұл топтастыру әдісі. Талдау кезінде
баланс шоттарын топастыру қажет. Статьяларды банктік операциялардыңөтімдік,
экономикалық мәні бойынша, кіріс деңгейі бойынша (актив), бағасы бойынша
(пассив) топтастыруға болады. Банктік операцияларын баланс статьяларында
депозитті мен айырысулық, қордың, инвестициялық агенттік, несиелік боп
топтастыруға болады. Банк операцияларының экономикалық мінездемесін мәліше
субьектілері белгілейді. Берілген критерий бойынша баланс статьяларын
топтастыру кезінде операциялар: банктер аралық, банк ішіндегі, клиенттермен
операциялар болып жіктеледі.
Баланс статьяларының бөлімдер мен топтары арасындағы сандық өзара
байланысты коэфициенттер әдісі көрсетеді. Бұл әдісте белгілі статьяның және
салмағы немесе актив пен пассивте статьялар тобының жалпы мөлшері
көрсетіледі. Коэфициенттер, салыстыру мен топтастыру әдістері паралелді
жүргізіле береді. Балнс талдауын мезгілдік бойынша әркүн сайын, әр апта
сайын, айлық, тоқсандық, жылдық және тағы сол сияқты деп жіктесе болады.
Зерттелетін сұрақтарға байланысты ол толық және тематикалық болып бөлінеді.
Толық талдауда коммерциялық банк жұмыстарының барлық жақтарын зерттейді,
яғни оның ішкі және сыртқы байланыстарын көрсетеді. Тематикалық талдауға
коммерциялық банк жұмыстарының белгілі бір бөлімі ғана зерттеледі.
Зерттеудің мінезі мен мақсаттарын ескере отырып бастапқы, оперативті,
қорытынды, болашақты талдау деп бөлінеді. Коммерциялық банк операциялар
жасау мүмкіндік жасау үшін шоттардың жағдайын бағалау үшін бастапқы талдау
жүргізуі. Оперативті талдауды коммерциялық банктің ағымды жұмыстары кезінде
қолданады. Қорытынды талдауда зерттеліп жатқан мезгіл ішінде коммерциялық
банк жұмыстарының тиімділігін анықтау үшін пайдаланады. Болашақта талдау
күтіліп жатқан нәтижелері болжалау үшін және банктің ақша-несиелік
сомасының болашақ бағыттарын белгілеу үшін қажет.
Зерттеу обьектісі бойынша коммерциялық банк балансының талдауы-
функционалды, құрылымдық, оперативті-бағалық, шаруашылық болып бөлінеді.
Баланстің функциональды талдауы коммерциялық банк қызметінің мамандығын
анықтау үшін оның негізгі бағыттарын белгілеу үшін оның қажет және банк пен
жүргізіліп жатқан функциялардың тиімділігін мен мақсатты болуын анықтау
үшін керек.
Баланстың есеп беру – бұл есеп беруде белгілі бір мезгіл бойынша
банктің қаржылық жағдайы туралы мәліметтер көрсетіледі. Оның ішінде банктің
экономикалық ресурстары бойынша (активтер), экономикалық міндеттер бойынша
(пассивтер), акционерлердің мүлігі бойынша (акционерлік капитал) мәліметтер
болады, яғни теңдік орындалады:
Коммерциялық банктің балансі оның есеп берудің негізгі бөлімі болып
табылады. Баланс мәліметтері бойынша ақшалық ресурстардың қалыптасу мен
пайдалану бойынша, банктік операциялардың жағдайы туралы бақылау
жүргізіледі.
Баланс талдау банктердің өтімділігін бақылауға мүмкіндік жасайды.
Баланс талдау банктердің өтімділігін бақылауға мүмкіндік жасайды. Баланс
талдау негізіне банк басшылығы болашақта стратегиясы мен тактикасы
өзгермейді.
Банк балансының ликвидтілігі және банк ликвидтілігі. Ликвидтілік және
төлем төлеу қабілеттігі сиқты экономикалық терминдер экономикалық қазіргі
заманғы әдебиеттерде көбінесе аралас келеді.
Ликвидтілік термині латын сөзінен аударғанда liguids - сұйық,
ағымдық, жалпы алғанда материалдық құныдылықтарды және басқа да активтерді
таратудың, сатудың, олардың ақшалай қаражаттарға айналуының жеңілдігін
білдіреді. Банк ликвидтілігін АҚ Қазақстан Республикасының Халық банкінен
немесе корреспонденттік – банктерден ұтымды баға бойынша қолма-қол
қаражаттарды сатып алу қабілеттілігі ретінде анықтайды. Жалпы банк
ликвидтілігі ликвидті активтерді сатуға, акцияларды, облигацияларды
депозиттік және жинақ куәліктерін, басқа да қарыз мүмкіндік беруді
құралдарын шығарады. Төлем төлеу қабілеттігі термині біршама кең мағынада
алынады, ол активтердің жылдам таратылатын активтерге айналу мүмкіндігін
ғана емес, сонымен қатар, заңды немесе жеке тұлғалардың дер кезінде және
толығымен ақшалай сипаттағы саудалық, несие және басқа да операцияларға
байланысты өзінің төлем төлеу міндеттемесін орындау қабілеттігін
көрсетеді. Осылайша ликвидтілік – төлем төлеу қабілеттігінің аса қажетті
және міндетті шарты ретінде қатысады, бұған тек заңды немесе жеке тұлғанаң
өзі ғана емес, сонымен қатар белгілі бір сыртқы бақылау және қадағалау
органдары бақылау жүргізеді. Ликвидтілік коммерциялық банк үшін банктің да
дер кезінде пассив бойынша ақшалай формадағы міндеттемелерін орындауын
қамтамасыз ету қабілеттігі ретінде қатысады. Банк ликвидтілігі банк
балансының активтері мен пассивтерінің үйлестігімен , пассивтердің
сәйкестік дәрежесімен анықталады. Банк ликвидтілігінің мөлшері баланс
активтерінің жеке баптарының барлық сомаға қатынасы ретінде белгіленеді.
Банк ликвидтілігі оның төлем төлеу қабілеттігінің негізінде жатыр.
Төлем төлеу қабілеттігі бұл банктің қажетті мерзімде және толық сомада
өзінің міндеттемесі бойынша жауап беру қабілеті ретінде түсіндіріледі.
Қазіргі заманғы әдебиеттерде ликвидтілікті сипаттау үшін екі бағыт бар.
Ликвидтілікті қор немесе ағым ретінде түсінуге болады. Қор банк
ликвидтілігін белгілі бір сәтке сипаттайды, оның ағымды міндеттемелер
бойынша, негізінен талап етуге дейінгі шоттар бойынша жауап беру қабілетін
білдіреді. Ағым ретінде ликвидтілік белгілі бір кезеңге немесе болашақтағы
ликвидтілікті көрсетеді. Ликвидтілікті ағым ретінде қарастыратын болсақ
мұнда төмен ликвидті активтердің ликвидтілігі жоғарыларға айналуына,
сонымен қатар қосымша қаражаттардың ағымына көңіл бөлінеді. Осылайша, тек
ағым - ликвидтілікке баға беріп қана қоймай, сонымен қатар болжам
ликвидті қарастырамыз. Коммерциялық банктегі жиынтық ликвидтілікті бағалау
үшін стационарлық ликвидтілік (қор), ағымды ликвидтілікті (ағым) және
келешек ликвидтілікті(болжам) жүйемен қарастыру керек. Ағымді
ликвидтілікті қолдау үшін жеткілікті ликвидті активтер қоры бар банк
міндеттемелер ағымының ликвидті активтерге салымдарды ағымынан асып
түсуінің салдарынан, уақыт өте келе оны жоғалтады. Болжам-ликвидтілікті
бағалау өте күрделі болып табылады, өйткені ол банктің активті операциялар
тәуекелік бағалаумен байланысты. Мұндай әдісте ликвидтілікті сипаттау
активтер мен пассивтер бойынша қалдықтар туралы банктің баланстың
мәліметтерін ғана емес, сонымен қатар көптүрлі басқа да ақпараттарды ескеру
керек. Банк мөлшері күн сайын бухгалтерлік балансты құрса да, олардың
ликвидтілігі жүргізілмейтін. Бір жағынан ол банк бөлімдері мен мекемелері
деңгейінде мүмкін емес болды табыстылық пен ликвидтілік жағдайын жалпы
мемлекеттік банк немесе құрылыс банкі бойынша табуға болатын. Басқаша
алғанда бұның қажеті жоқ еді, өйткені мемлекеттік банктердің жеке бөлімдері
алдында ликвидтілік пен табыстылықты қолдау мәселесі тұрмаған. Коммерциялық
банк балансының ликвидтілікті анықтау, оның тәртіпке сәйкестігі,
ликвидтілік коэффициенттерінің нақты мәнінің ЖФ АҚ БТА Банк белгімен
коэфициентпен ауытқуын тудыратын, факторларды анықтау мәселесі тұрады.
Ликвидтілікті анықтайтын негізгі сапалық факторлар қатыстырылған
депозиттердің түрлері, олардың қайнар көздері және тұрақтылық болып
табылады. Пассивті операцияларды салыстырмалы талдау әдістерін қолдана
отыра, осы операциялар көлеміндегі өзгерістерді табуға, олардың банк
ликвидтілігіне әсерін анықтауға болады. Банк ресурстарында және ағымды
шоттар негізгі орын алады. Коммерциялық банктер ресурстарының құрамындағы
қатынастармен қаражаттардың үлесіне 76,1% түседі. Қатыстырылған қаражаттар
талап ету мерзімі, яғни ликвидтілік дәрежесі бойынша келесідей топтарға
бөлінеді:
Баланс ликвидтілігі мен банк ликвидтілігі туралы түсініктері арасындағы
өзара байланыс келесілерді білдіреді деген қорытынды жасаймыз. Яғни:
Біріншіден баланс ликвидтілігі белгілі бір мерзімге банк жағдайына банк
беруді түсіндіреді, баланс ликвидтігі банк ликвидтілігінің қарама бөлігі
болып табылады. .(мәлімет қолданылған әдебиеттер тізімінің 9-да
көрсетілген.
Екіншіден, коммерциялық банк балансы банктің жиынтық ликвидтілігін
есептеу үшін қолданылатын берілген талдау және жинақтау есебін қамтамасыз
етуі тиіс.
Екінші шартта сақталмаған кезде мынадай жағдай пайда болады, яғни
белгілі бір кезеңге жеткілікті баланс ликвидтілігіне ие бола отыра, банк
толығымен немесе жартылай ликвидті болмайды. Ликвидтілігі тәуекелдігін
әдетте банкті белгілі бір сәтке жоғары бағамен қаржы сатып алуға немесе өз
активтерінің құнын жоғалтуға мәжбүр етеді. Мұнда банк активтері тек сол
жағдайда ликвидті болып саналады, егер де оларды жылдам сатып жіберу
мүмкін болса және егер де банк өзінің бәсекелес банктер сатып алатын бағаға
тең ставкі бойынша сатып ала алатын болса. Банк ликвидтілігінің дағдарысы
немесе күйзелісі жайында сөз қылатын болсақ, онда банк жүйесіндегі
дағдарысты құбылыстардың пайда болуына әсер еткен факторларды талдай отыра,
олардың үш негізгі себеп-салдар тобына бөлеміз экономикалық, саяси және
әлеуметтік.
Ликвидтілікке барлық коэфициенттерді қолдана отыра, жан-жақты баға беру
күрделі. Әдетте ликвидтілік коэфициенттері банк іс-әрекетіне оның
инвестициялық саясатына баға беру үшін қолданылады.
Ликвидтілік – бұл банк ісінің сенімділігі мен тұрақтылығын
куәландыратын, оның маңызды сапалық сипаттамасы. Ликвидтілік қамтамасыз ету
үшін банк баланстың құрылымын құруы керек, мұнда активтер пассивтердің
талап етуі бойынша өз құнын жоғалтпай, дер кезінде ақшалай қаражаттарға
айналады.
Осылайша, активті және пассивті операциялардың құрылымын талдау оның
ликвидтілігін бағалау үшін қажетті құрамы бөліп табылады. Мұнымен қатар,
ликвидтілік банк табысымен тығыз байланысты, көбінесе жоғары ликвидтілікке
қол жеткізу жоғары табыспен қамтамасыз етуге қарама-қайшы болады.
Банк ликвидтілігін талдаудың негізгі мақсаттары:
Банк ликвидтілігі коэффициеттерінің жүйесін толық және дұрыс есептеуді
дәлелдеу;
Банк ликвидтілігінің жағдай туралы қорытындылар жасау;
Банк балансы ликвидтілігінің нашарлағандығын куәландыратын нақты
немесе потенциалды кері тенденцияларды анықтау;
Кері тенденцияларды тудыратын факторларды талдау;
Банк балансының ликвидтілігін талдау және тексеру нәтижелері бойынша
банкке берілетін нұсқауларды анықтау.
Банк балансының ликвидтілігін талдау капитплдың жеткілікті болуын
талдауға, оны иммобилизациялауға, оларды жүзеге асыру бойынша активті және
пассивті операцияларды зерттеуге, ссудалық және депозиттік операцияларды
әртараптандыруға бағытталады.
2. БТА Банкі АҚ-ның 2007 – 2008 жж қаржылық жағдайын талдау
2.1 БТА Банкі АҚ-ның қаржылық қызметіне жалпы сипаттама
БТА Банкі акционерлік қоғамының қалыптасу тарихы 1925 жылғы қазанның
15-інен басталады. Ол кездегі Қазақстан халық шаруашылығы Орталық Кеңесі
Президиумының шешімімен республика аумағында Өндірістік банк (Өндірісбанк)
бөлімшесі ашылды. Өндіріс Банкі туралы. Уақыт өте келе Өндірістік банктің
бөлімшелерінде әртүрлі қайта ұйымдастырулар болды.
1932 жылдың 7 маусымында Республикалық Халық комиссарлары Кеңесінің
Қазақстан аумағында арнайы ұзақ мерзімді салымдар банктерін ұйымдастыру
туралы Қаулысына сәйкес, Алматы қаласында Өнеркәсіпбанкінің базасында КСРО
электр шаруашылығын және құрылысты қаржыландыру мақсатында банктің Қазақ
өлкелік конторасы құрылды.
1949 жылдың 11 шілдесінде Министрлер Кеңесінің қаулысымен Алматы
облысаралық конторасы КСРО Өндірісбанкінің Қазақ республикалық конторасы
болып қайта құрылды. Кейіннен КСРО Құрылысбанкінің Қазақ республикалық
конторасы болып өзгертілді. 1987 жылдың 17 шілдесінде СОКП ОК мен КСРО
Министрлер Кеңесінің Еліміздегі банктер жүйесін жетілдіру және олардың
экономикасының тиімділігін арттыруға жасайтын ықпалын күшейту туралы №821
бірлескен Қаулысына сәйкес, үш мемлекеттік банктің (КСРО Құрылысбанкі, КСРО
Мемлекеттік банкі, Сыртқы сауда банкі) негізінде 6 банк құрылды:
- КСРО Мемлекеттік банкі;
- КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі;
- КСРО Сыртқы экономика банкі;
- КСРО Агроөнеркәсіп банкі;
- КСРО Тұрғын құрылыс банкі;
- КСРО Жинақ банкі.
1991 жылдың 4 наурызында КСРО Мемлекеттік коммерциялық өнеркәсіп-
құрылыс банкінің № 126 Қаулысы бойынша Қазақ республикалық КСРО Өнеркәсіп-
құрылыс банкі - Тұранбанк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz