Балалар әдебиеті тілінің когнитивтік негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Поэтонимдердің көркем мәтіндегі терминдік, функционалдық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1. Балалар әдебиетіндегі поэтонимдердің қолданыс аясы ... ... ... ... ...9
1.2. Балалар әдебиеті тіліндегі көріктеуіш тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... 26
1.3. Балалар әдебиетіндегі лақап аттардың лингвосемиотикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2. Балалар әдебиеті тілінің когнитивтік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
2.1. Балалар әдебиетінің лингвоконцептуалдық құрылымы ... ... ... ... ..57
2.2. Көркем әдебиеттерде бала санасындағы символдардың қалыптасу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
2.3.Балалар әдебиетінің психолингвистикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ..95
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...110
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...113
КІРІСПЕ
1. Поэтонимдердің көркем мәтіндегі терминдік, функционалдық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1. Балалар әдебиетіндегі поэтонимдердің қолданыс аясы ... ... ... ... ...9
1.2. Балалар әдебиеті тіліндегі көріктеуіш тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... 26
1.3. Балалар әдебиетіндегі лақап аттардың лингвосемиотикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2. Балалар әдебиеті тілінің когнитивтік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
2.1. Балалар әдебиетінің лингвоконцептуалдық құрылымы ... ... ... ... ..57
2.2. Көркем әдебиеттерде бала санасындағы символдардың қалыптасу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
2.3.Балалар әдебиетінің психолингвистикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ..95
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...110
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...113
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ АТЫНДАҒЫ ТІЛ БІЛІМІ ИНСТИТУТЫ
ӘОЖ 821.512.122.09-93
Қолжазба құқығында
АБДУЛЛИНА ЗАУРЕШ ӘБДІРАХМЕТҚЫЗЫ
БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІ КЕЙІПКЕРЛЕРІНІҢ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫ
(Б.Соқпақбаев, М.Гумеров. М.Қабанбаев шығармалары бойынша)
10.02.02 - қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған
ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекшіcі: доцент Қ.Рысберген
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Поэтонимдердің көркем мәтіндегі терминдік, функционалдық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1. Балалар әдебиетіндегі поэтонимдердің қолданыс
аясы ... ... ... ... ...9
1.2. Балалар әдебиеті тіліндегі көріктеуіш
тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... .26
1.3. Балалар әдебиетіндегі лақап аттардың лингвосемиотикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2. Балалар әдебиеті тілінің когнитивтік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .57
2.1. Балалар әдебиетінің лингвоконцептуалдық
құрылымы ... ... ... ... ..57
2.2. Көркем әдебиеттерде бала санасындағы символдардың қалыптасу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
2.3.Балалар әдебиетінің психолингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ..95
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 10
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 13
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ балалар әдебиеті – өз даму кезеңінде өзіндік
тарихы бар сала. Балаларға арналған әдебиет ұлт тарихында сонау ауыз
әдебиетінен бастау алып, қазіргі кезеңге дейін өзінің тілдік, стильдік
жағынан, мазмұны мен құрылымы жағынан, үлкен белеске көтерілді. Жалпы
балалар әдебиеті өзінің негізін ауыз әдебиеті үлігілерінен алады. Қазақ
ауыз әдебиетінің шілдехана, бесік той, тұсау кесер т.б. үлгілерінен
бастау алатын балалар тақырыбына арналған шығармаларды сөз еткенде, қазақ
ертегілері мен жұмбақтардың, жаңылтпаштардың мазмұны мен тақырыптық жағынан
ерекшелігін айта кеткен жөн. Мұның барлығының мазмұнында алғашқы
қоғамдастыққа тән бейақиқат өмірдің фрагменттері басым болып келетінін
ескерсек, оның тілдік ерекшелігі мен танымдық деңгейін арнайы қарастырудың
өзіндік мәні бар. Балалар әдебиеті басқа да көркем шығармалар тәрізді сан
ғасырлық тарихи даму кезеңдерді басынан өткеріп келеді.
Ұлттық балалар әдебиетінің атасы деп А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Б.Майлин,
С.Сейфуллин, Ж.Жабаев, І.Жансүгіров, С.Бегалин т.б. ақын-жазушыларды
атасақ, одан кейінгі кезеңде жарыққа шыққан М.Әуезовтың Бала Шоқан
әңгімесінің ізін ала қазақ әдебиетіндегі балалар тақырыбына жазылған
шығармалар да, тақырыбы мен мазмұны жағынан ерекше мәнге ие бол бастады.
Жетпісінші жылдардың басында қазақ әдебиетінде Ж.Дәуренбеков, Ж.Аяшев,
Р.Қунақова, С.Бердіқұлов, С.Ерубаев, С.Елубай, Ә.Тарази, Б.Соқпақбаев,
М.Қабанбаев, М.Гумеров сынды ақын-жазушылардың балалар тақырыбына жазылған
шығармалары дүниеге келді. Осы тұста Ж.Дәуренбековтың Алғашқы сабақ,
Ж.Аяшевтің Алақан, С.Бердіқұловтың Жұмыр жерде теңбіл доп, С.Ерубаевтың
Мәңгілік өмір туралы жыр, С.Елубайдың Ойсыл қара, М.Гумеровтың
Өзіұшар, Ә.Таразидың Арман атаман, Б.Соқпақбаевтың Менің атым Қожа
атты әңгімелері жарық көрді.
ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында жазылған, қазақ әдебиетіндегі балалар
тақырыбына арналған шығармаларды тақырыптық, стильдік тұрғыдан төмендегідей
топтарға бөлуге болады:
1) Ғылыми-танымдық әдебиеттер;
2) Көркем әдебиет, фольклор;
3) Өнер тақырыбы;
4) Дін, атеизм.
Осы тұстағы көркем әдебиет пен фольклор жанрында балалар тақырыбына
арналған әдебиеттерге жоғарыда аталған қаламгерлердің шығармаларын
жатқызуға болады. Сондай-ақ, ғылыми-танымдық әдебиет өкілдері ретінде
аталған жылдары Р.Сәтібектің Жол әліппесі , Жыл он екі ай атты
балаларға арналған танымдық еңбектері, А.Көбесовтың Сөнбес жұлдыздар атты
шығыс ғұламалары жайлы очерктер жинағы, К.Ыдырысовтың Ойнайық та ойлайық
атты мектеп сахнасына арналған қызықты ойын, тақпақ, жұмбақтары,
Ә.Бірмағамбетовтың Бұлай деп неге атаймыз? тақырыбындағы қызықты
географиялық атауларға байланысты еңбегі, Қ.Нұрсұлтановтың Ертегі есептер
атты математикалық әңгімелер жинағы, Т.Оразовтың Қаныштың жастық шағы
тақырыбындағы мектеп жасындағы балалар үшін жазылған естелік әңгімесін
айтуға болады.
Өнер тақырыбына арналған балалар әдебиеті шығармаларының үлгілеріне
Қ.Боқаевтың Өнерпаз болсаң арқалан, Т.Бекхожинаның Қазына музыкалы-
этнографиялық жинағын да атап кеткен жөн.
Діни, атеизм тақырыбындағы балалар әдебиеті шығармаларына
К.Нұрмағамбетовтың Жастар және ислам, А.Искаковтың Ислам дінінің
жақсылық, жамандық және өмірлік мақсат туралы ұғымдарына сын атты мектеп
оқушыларына арналған еңбектерін жатқызамыз.
70-80 жылдардағы балаларға арналған көркем әдебиет үлгілері туралы сөз
болғанда, оның ішінде қиял-ғажайып, яғни фантастикалық тақырыпқа жазылған
әңгімелерге М.Айымбетовтың Ертегіден келген бала повесін, Р.Баймахановтың
Шайтанқұмда жоғалған бала және Қаратауға қонған жұмбақ кеме атты
әңгімелерін, М.Гумеровтың Жұмбақ сәуле әңгімесін, Ш.Әбдірамановтың Әл-
Фараби көпірі атты әңгімелер жинағын, Т.Сүлейменованың Алианна – жұмбақ
нысан тәрізді т.б. шығармаларын айтып өтуге болады.
Біз, өз жұмысымызда осы жылдарда балалар тақырыбына жазылған көркем
әдебиеттердегі кейіпкердің тілдік тұлғасын қарастыруды жөн көрдік. Балалар
тақырыбына жазылған шығармалар өзінің тақырыптық, стильдік, құрылымдық
жағынан ерекше дүние. Осындай шығармалардың біршамасы аталған жылдары
әдебиетімізге қазақ тіліне аударма жасау арқылы келді. Аударма жасау арқылы
әлем әдебиетіндегі балалар тақырыбына жазылған шығармалардың озық
үлгілері тәржімаланды.
Тіл – адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы ғана емес, халықтың тарихи
дамуының, дүниетанымы мен мәдени байлығының көрінісі. Біз, балалар танымын
зерделей отырып, бұл тақырыпта жазылған шығармалардағы жалқы есімдерге де
талдау жасай кеткенді жөн санадық. Себебі, ономастикалық атаулар да тілдік
қордың құрамдас бөлшегі ретінде өз бойына этнос өмірінің құнды деректерін
жинаған. Жер бетіндегі әрбір этностың бір-біріне ұқсамайтын мәдениеті мен
өзіне тән ерекшеліктері болатыны тарихи заңдылық. Мұндай құбылыс сол тілдік
ұжымдағы ортаның қарым-қатынасынан, олардың сөйлеу мәдениеті мен өмір сүру
дағдысынан, тектік құрылымының коммуникативтік ерекшеліктерінен анық
байқалатынын аңғаруға әбден болады. Бұл ерекшеліктер сол кезеңге тән
қоғамдық сананың тілінде жақсы сақталады да, сол этностың рухани, мәдени
құндылықтарының негізін көрсетеді. Осыған орай қазіргі тіл ғылымында
халықтың, индивидтің, оның ішінде бала дүниетанымындағы қоршаған ортаның
этноментальды өмірін, дүниетанымдық сипатын қарастыратын антропоцентристік
бағыттағы зерттеулердің мәні зор болмақ. Себебі, тіл адамдардың іс-
әрекетінен тыс дамымайды. Тілдік ұжымды, жеке адамды тілі арқылы танығанда
ғана оның шаруашылық, мәдени өмірінен толық ақпарат алуға болады. Ал,
баланың қоршаған ортаны қабылдауы мен ой-танымы, оны санаға сіңіруі, болмыс
туралы ақпарат жинақтауы жас ерекшелік психологиясына сай этностың
когнитивтік деңгейінің даму кезеңдерін анықтауға мүмкіндік береді. Тілдік
ұжым мүшелерінің дүниетанымы адамзат пен мәдениеттің даму кезеңдерінің
сатысынан өткен сайын ақиқат дүниені тек логикалық-позитивтік қана емес,
этикалық-моральдық, ментальдық тұрғыдан да таныта алады.
Дүниенің тілдегі бейнесін жан-жақты қарастырауда көркем мәтіннің тілдік
тұлғасын этнолингвистикалық, когнитивтік тұрғыдан талдаудың маңызы ерекше.
Сондықтан біз зерттеу еңбегімізде Б.Соқпақбаевтың, М.Гумеровтың,
М.Қабанбаевтың балалар тақырыбына жазылған шығармалаларындағы кейіпкердің
тілдік тұлғасын, оның лингвомәдени сипатын айқындауды басты мақсат етіп
қойдық.
Басқа да тілдік бірліктер тәрізді балалардың тілдік қолданыс
ерекшеліктерін когнитивтік модель қалыптастырушы таңба, ақиқат дүниенің
көрінісін белгілейтін нысандар деп ұғамыз. Көркем әдебиеттердегі баланың,
яғни кейіпкердің тілдік ерекшелігі мен сөз қолданысы, эстетикалық таным
деңгейіне сай символдық таңбалардың қалыптасуының өзіндік ерекшелігі де
бар. Осы орайда, жекелеген ақын-жазушылардың тілдік тұлғасын қарастырған
зерттеу еңбектері болғанымен, белгілі бір кезеңге тән балалар тақырыбына
жазылған шығармалардағы кейіпкердің тілдік ерекшелігін, ой-танымы мен
болмыс-бітімін біріктіре отырып, оны антропоцентристік аспектіде, жас
ерекшелік психологиясына сай бала танымын этностың танымдық дүниесімен
тығыз байланыстыра зерттеу осы кезге дейін қазақ тіл біліміндегі
когнитивтік лингвистикада арнайы қарастырылмағаны белгілі. Осыған
байланысты таным – мәдениет – тіл үштігінің принциптері негізінде, балалар
шығармаларындағы кейіпкерлердің танымдық ерекшелігін тілдік фактілер арқылы
когнитивтік құрылым тұрғысынан ғылыми талдау жасау қай кезде болса да
өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде тіл біліміндегі лингвокогнитивтік,
психолингвистикалық зерттеудің жаңа бағыттарында анықталған балалар
әдебиеті кейіпкерлерінің тілдік тұлғасы алынды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері М.Гумеровтың, Б.Соқпақбаевтың,
М.Қабанбаевтың шығармалары.
Зерттеудің негізгі әдістері мен тәсілдері. Зерттеу жұмысының мақсаты
мен тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау мен
жинақтау, ассоциативтік әдістері, концептілік талдау, жүйелеу және оны
түсіндіру, аналитикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ әдебиетіндегі тілдік, тақырыптық
ерекшелігімен дараланып тұратын көркем шығармалардың бірі – балалар
әдебиеті. Балалар әдебиетінің мазмұны мен концептуалдық құрылымы көркем
шығармалардың басқа саласына қарағанда стильдік мәнімен ерекшеленіп тұрады.
Қазіргі антропоцентристік бағыттың ғылыми теориялық қағидаларына сәйкес
балалар әдебиетіндегі кейіпкердің дүниетанымы мен болмысын, тілдік
қолданысын этностың ұлттық танымымен байланысты концептілік құрылым ретінде
тұжырымдау, сондай-ақ, зерттеу жұмысында балалар тақырыбына жазылған
шығармалардағы кейіпкер қолданысындағы ономастикалық атаулары, тілдік
көріктеуіш тәсілдері, бала психологиясының когнитивтік құрылымы анықталады.
Бұл мәселелерді анықтау үшін мынадай міндеттер қойылды:
- Балалар әдебиеті кейіпкерлерінің тілінде көрініс табатын ономастикалық
атауларды анықтап, қоршаған ортаның бала санасына әсерін анықтау;
- Балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің лақап есімдерді қолдануы мен
жиілігін айқындау;
- Жоғарыда көрсетілген ономастикалық кеңістік, прецеденттік есімдер т.б.
негізінде М.Гумеровтың, Б.Соқпақбаевтың, М.Қабанбаевтың шығармаларының
этнотанымдық жүйесін айқындау;
- Балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің тілдік құралдарды –
фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, диалект сөздер, өзге де көріктеуіш
тәсілдерді қолдану аясында кейіпкердің тілдік тұлғасын анықтау.
- М.Гумеров, Б.Соқпақбаев, М.Қабанбаев шығармаларының ұлттық мазмұны
негізіндегі көркем тілінің концептуалдық құрылымын анықтау;
- Балалар әдебиеті кейіпкерлерінің санасындағы эстетикалық танымға
сәйкес символдық ұғымдардың қалыптасуын нақты дәйектеу;
- М.Гумеровтың, Б.Соқпақбаевтың, М.Қабанбаевтың шығармаларындағы
кейіпкердің сөйлеу мәдениетіне тілдік тұлға тұрғысынан сипаттама беру;
- Балалар шығармаларындағы онимдерді қазақ тілінің ономастикалық
концептосферасындағы құрылымдармен салыстыру отырып тілдік бірліктердің
когнитивтік негізін анықтау.
- Балалар тақырыбына арналған шығармалар тіліндегі бала танымының
психолингвистикалық ерекшелігін айқындап, мәнін ашу;
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Жұмыста ұсынылған тұжырымдар мен пайымдаулар, алынған нәтижелер қазақ тіл
біліміндегі лингвокогнитивтік, психолингвистикалық зерттеудің ғылыми-
теориялық негіздері мен ұстанымдарын нақтылай түсуге, айқындауға өз
деңгейінде үлес қосады. Б.Соқпақбаевтың, М.Гумеровтың, М.Қабанбаевтың
балаларға арналған шығармаларының концепт құрылымдарын анықтау арқылы
лингвомәдениеттану, этнолингвистикалық білім негіздерін тереңдетуге ықпал
етеді. Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар, талдау
жасалған тілдік деректер лингвомәдени, этнолингвистикалық бағытта арнаулы
курстарда талдау жүргізу үшін пайдалануға болады. Сондай-ақ, зерттеу
нәтижелерін этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, көркем мәтінді
лингвистикалық талдау пәндерінен қосымша дәріс оқуға да септігі тиеді.
Зерттеу жұмысының әдістанымдық негізі. Балалар әдебиеті кейіпкерлерінің
тілін антропоцентристік парадигмада сөз ету, оған жан-жақты когнитивтік
аспектіде талдау жүргізу барысында әлемдік когнитолог ғалымдар В.А.Маслова,
Е.С.Кубрякова, А.Бабушкин т.б. және қазақ тіл біліміндегі Ә.Қайдар,
Т.Жанұзақов, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Н.Уәли, Е.Керімбаев, Ж.Манкеева,
Қ.Рысберген, Б.Тілеубердиев т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектері, теориялық
тұжырымдары басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
- зерттеу жұмысында балалар әдебиетіндегі кейіпкер тілінің ерекшелігі
мен тілдік тұлғасы анықталып, жалқы есімдердің лингвомәдениеттанымдық,
этнолингвистикалық, лингвокогнитивтік ерекшеліктері көрсетілді.
- балалар әдебиеті кейіпкерлеріне лақап есімдердің берілуінде ұлттың
мәдени болмысы мен ойлау жүйесі, қоршаған дүниені қабылдаудағы ұлттық
менталдық танымның ерекшелігі анықталды.
- Б.Соқпақбаевтың, М.Гумеровтың, М.Қабанбаевтың балаларға арналған
шығармаларындағы кейіпкер тілінде қолданылатын тілдік көріктеуіш
құралдарына талдау жүргізілді.
- концепт ұғымы кешенді құрылым деп танылып, балалар әдебиетіндегі
кейіпкер дүниетанымын нақтылайтын концептінің типтері анықталды.
- бала санасындағы қалыптасатын символдық белгілердің лингвомәдени
мазмұны сипатталды.
- баланың дүниетанымдық ерекшелігін анықтау мақсатында кейіпкердің
тіліне психолингвистикалық тұрғыда талдау жасалды.
- көркем шығармадағы баланың сөйлеу мәдениетін анықтау мақсатында
жұмыста алғаш рет синэргетика термині қолданылып, бала санасына әсер етуші
энергетикалық қуаты бар сөздер анықталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Б.Соқпақбаев, М.Гумеров, М.Қабанбаевтың балаларға арналған
шығармаларында кейіпкер тілінде қолданылатын тілдік бірліктердің
семантикасы, ұлттың мәдени болмысы мен ойлау жүйесі, қоршаған дүниені
қабылдаудағы ұлттық менталдық танымға байланысты қалыптасады;
- баланың ғалам бейнесі жас ерекшелігіне, танымдық тәжірибесіне,
психофизиологиялық қасиеттеріне байланысты ересек адамның ғалам бейнесінен
өзгеше болып келетінін зерттеу нысаны айқын көрсетеді;
- баланың тілдік тұлғасы ұлттық құндылықтар жүйесін белсенді қабылдайтын
өсу, қалыптасу процесіндегі тілдік тұлға;
- жасөспірімдердің танымдық деңгейі, қоршаған дүниені қабылдауы,
лексикалық қордың ортақтығына байланысты, балалардың ұжымдық тілдік тұлғасы
арқылы қалыптасады;
- балалар тілінің қолданысындағы жалқы есімдер ономастикалық атаулардың
когнитивтік аспектіде зерттеуіне дерек бола алады;
- тіл білімінің когнитивтік саласында лақап есімдер концепт құраушы таңба
ретінде танылды;
- баланың тілдік тұлғасын қалыптастырушы негізгі сыртқы факторлардың бірі
– прецеденттік есімдер болып табылады.
- шығармадағы фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер, теңеулер, диалект
сөздер, авторлық қолданыстар концептуалдық өріс ретінде өзіндік жүйе
құрайды.
- концептілік құрылымдар арқылы бала ұғымындағы символдық таңбалар
лингвомәдени мазмұнға ие болады.
- балалар әдебиетіндегі бала санасына ықпал жасаушы синэргетикалық тілдік
бірліктердің психолингвистикалық мазмұнын сипаттау арқылы ұлт мәдениетінің
тілдегі көрінісі анықталады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы.
1. Б.Соқпақбаевтың Менің атым Қожа повесіндегі жалқы есімдердің
психолингвистикалық мәні. Хабаршы-Вестник. Абылай хан атындағы
ҚазХҚжӘТУ. Алматы-2005ж.
2. Б.Соқпақбаев шығармаларындағы көріктеуіш тәсілдер. Қазақ және орыс
тілдері шет тілдік кеңестікте: оқытудың қазіргі технологиялары. Халықаралық
ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық Университет. Алматы-2005ж.
3. “Балалар әдебиетінің тілдік тұлғасы” (Б.Соқпақбаев шығармалары
негізінде). Республикалық конференция ҚазҰАУ Мемлекеттік тілде маман
даярлау “Жаңа мақсат, жаңа жүйе”. Алматы, 2006ж.
4. 70-жылдардағы балалар әдебиеті (Т.Нұрмағанбетов шығармалары бойынша).
Тілтаным № Алматы, 2007ж.
5. Балалар әдебиеті тілінің зерттелу тарихы. (Республикалық
конференция) Қазақстан Республикасы Ұлттық Академиясының Хабаршысы. Алматы,
2007ж.
6. Балалар әдебиетінің лингвоконцептуалдық сипаты Қазақ тілінің
лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері:
қалыптасуы, дамуы мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференция материалдары. Алматы, 2007. 146-151 б.б.
7. Балалар әдебиеті тіліндегі ортақ концептуалдық құрылым Қазақ тіл
білімі мен түркітану мәселелері. Алматы, 2007. 348-351б.б.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1. Поэтонимдердің көркем мәтіндегі терминдік, функционалдық сипаттамасы.
1.1. Балалар әдебиетіндегі жалқы есімдердің қолданыс аясы
Ономастика тілдің лексикалық бір бөлігі ретінде қоғамның, этностың тарихы
мен әлеуметтік өмірімен тығыз байланысты. Ономастиканы зерттеушілер ұлттық
дүниетаным мен тілдің байланысын, атаулар мен оған негіз этномәдени
ақпараттарды тілдік тұрғыдан қарастырады. Кеңестік дәуірде түркі
халықтарының ономастикасы жоғары деңгейде зерттелді деуге әбден болады.
Ономастиканың өзекті мәселелеріне талдау жасаған В.Радлов, В.Бартольд,
Н.Баскаков, В.Никонов, А.Суперанская, В.Бондалетов, Н.Дмитриева т.б.
ғалымдардың еңбектері осының айғағы. Ал қазақ ономастикасы, оның ішінде
антропонимдерді зерттеудің негізін салушылардың қатарына Қ.Жұбанов,
С.Кеңесбаев, Ә.Қайдар сынды ғалымдарды атап өтер болсақ, сонымен бірге бұл
саланың дамуына ерекше үлес қосқан профессор Т.Жанұзақовтың зерттеу
еңбектерінің өзі бір бөлек. Қазақ ономастикасы өз даму кезеңінде көптеген
жетістіктерге қол жеткізді. Қазақ ғалымдары тіл біліміндегі тарихи
ономастика саласын жік-жігімен талдап, бүгінгі күнге дейін оның
жалпыхалықтық, ұлттық негізін саралап берді. Бұл тұрғыда профессорлар
Ғ.Қоңқашбаев [1.], Е.Керімбаев [2], Е.Қойшыбаевтармен [3] қатар, осы
саладағы белгілі зерттеуші ғалымдар Қ.Рысберген [4], Б.Тілеубердиев [5],
У.Мұсабекова [6], А.Арысбаев [7], Г.Мәдиева [8], Ұ.Ержанова [9], А.Әлімхан
[10], М.Какимова [11], Б.Көшімова [12] т.б еңбектерін ерекше атап өтуге
тура келеді. Осы саладағы мұндай күрделі еңбектер қазақ ономастикасының
тақырыптық, аймақтық ерекшеліктерін айқындап берді. Қай кезде, қай қоғамда
болмасын адам баласы дүниеге келген заманнан бастап атаулар қоршауында
болған. Ең алдымен адам өзін-өзі есімі арқылы танып, өзгеге танытып, туған
жерін, шыққан жерін, шыққан тегін идентификациялап, жақын мен жатты осы
атаулар арқылы түйсінген.
Сондықтан қазақ халқының қазіргі қалыптағы, ономастикалық кеңістігіндегі
атаулар жүйесі – жерімізді әр заманда мекен еткен халықтар мен ұлттардың,
түптеп келгенде, өз жұртымыздың сан ғасырлыр бойы жасалған ұжымдық ой-
санасының жемісі, ортақ мәдени, рухани туындысы. Э.В.Cевортянның пайымдауы
бойынша, этимологиялық зерттеудің негізгі мақсаты мен нәтижесі зерттеліп
отырған сөздің бастапқы морфо-семантикалық құрамы мен құрылымын анықтау
болып табылады. Олар: 1) белгілі бір сөздің не атаудың жасалуындағы
айырмашылық белгісін анықтау; 2) Сөз не атаудың ішкі мазмұнын яки
семантикасын анықтау; 3) негіз сөздің (атаудың) түбір морфемасын анықтаумен
тікелей байланысты екендігін көрсету [13.3].
Қазіргі қазақ тіл білімі өзінің дамуында жаңа бағытты басынан өткеріп
отыр. Тілді психолингвистикалық, когнитивтік тұрғыдан қарастыру арқылы
тілші ғалымдар тілдік бірліктердің антропоцентристік сипатын ашуға
мүмкіндік алды. Бұл тіл білімінің салаларына ортақ құбылыс ретінде танылып
отыр. Ал ономастиканы психолингвистикалық немесе этнолингвистикалық аспекті
тұрғысынан қарастыру қандай дәрежеде? Антропонимдерді, топонимдерді,
космонимдерді т.б. осындай жаңа бағыттардың принциптерімен қарастыруға бола
ма? Бұл орайда ономаст ғалым Б.Тілеубердиев Когнитивтік лингвистика жалқы
есімдерді зерттеуде жаңа бағыттарға жол ашады, бұл дегеніміз бұған дейінгі
этнолингвистикалық, дәстүрлі, жүйелі-құрылымдық, лингвомәдениеттанымдық,
әлеуметтік лингвистикалық парадигмаларды жоққа шығармайды, қайта керісінше
ономастикалық процестерді жаңа тұрғыдан көрсету мен ұғынуға ұмтылыс
жасайды (5.21) деген пікір білдірсе, сондай-ақ, осыған қатысты зерттеуші
Қ.Қ.Рысбергеннің: Қазақ лингвистикасында жаңа бой көтеріп келе жатқан
антропоцентристік үрдіс болашақта жалпы тіл білімінде, оның ішінде
ономастикаға тән зерттеулерде жедел дамымақ. Себебі осыған дейінгі
зерттеулерде ономастика тек өзіндік ішкі ерекшеліктеріне сай, шектеулі
шеңберде язык сам себе деген принциппен зерттелсе, енді адам болмысы,
табиғаты, оның қоршаған дүниені қабылдауын негізге алатын зерттеулер орын
алмақ. Кез келген тілдік сала, оның ішінде ономастика жан-жақты
кешенділікті талап ететін уақыт та жақын деген пікірі баса назар аударуды
қажет етеді [14.25].
Біз бұл зерттеу жұмысымызда осындай өзекті мәселеге назар аудара
отырып, көркем әдебиеттердегі жалқы есімдерді этномәдени және психологиялық
факторлармен байланысты қарастырып, әлеуметтік және мәдени дүниетанымды
социолингвистика, психолингвистика тұрғысынан қарастыруға тырыстық. Жалқы
есімдерді, әсіресе антропонимдерді бұлай қарастыру профессор
Т.Жанұзақовтың: Антропонимдерді социолингвистикалық тұрғыдан зерттеу
туралы мәселелер қойылғанымен, кейбір авторлардың еңбектерінде тиіп қашты
пікірлер айтылғаны немесе шағын мақалалар жазылғаны болмаса, айтарлықтай
арнайы зерттеу жұмыстары жасалмай келеді. Антропонимдік мағлұматтар тілдік
және мәдени-әлеуметтік байланыстарды зерттеу барысында белгілі бір
теориялық, әрі методологиялық мәнге ие болып келеді. Сонымен қатар кісі
аттарының социолингвистикалық сипатын да айқындай түседі. Өйткені
антропонимдік жүйе әрбір халықтың тарихи, мәдени әрі этникалық
психологиялық және идеологиялық факторларымен тығыз байланысты деген
пайымдауынан кейін [15.44] туындаған ой. Әрине, көркем әдебиет сан салалы,
ондағы жалқы есімдер де тақырыптық ерекшелігі мен мазмұнына қарай әр түрлі.
Оның ішінде тарихи шығармаларға тән жалқы есімдер, антропонимдер мен
прецедентті атаулардың тілдік, құрылымдық мәні бір бөлек. Ал біздің
мақсатымыз қазақ балалар әдебиетіндегі жалқы есімдерді тану, ондағы бала
санасы арқылы дүниені тану мен қабылдаудың мәнін ашу. Сол себепті
зерттеудің нысаны етіп белгілі балалар жазушылары, халқымыздың дарабоз
қаламгерлері Б.Соқпақбаевтың [16], М.Гумеровтың [17], М.Қабанбаевтың [18]
шығармаларын алғанды жөн көрдік.
Б.Соқпақбаев, М.Гумеров, М.Қабанбаев қазақ балалар әдебиетінде ерекше
қолтаңба қалдырған тұлғалар. Аталмыш жазушылардың шығармаларындағы
кейіпкерлер мен олардың лақап аттары, жер-су атауларының мәні ұлттық таным
мен болмысқа, этнопсихологиялық танымға негізделген. Балаларға арналған
әңгімелері мен повестерінде дүниені танудағы жас ерекшелік психологиясы мен
танымның когнитивтік санадағы көрінісі айрықша рең беріп тұрады. Осы
мақсатта жұмыс жасау үшін дейді М.Әуезов, – ең алғашқы кездерде бала
араласқан әңгімені, мүмкін болғанынша балалар қаһарман болған әңгімені алу
керек.
Сол себептен Б.Соқпақбаевтың Балалық шаққа саяхат, Жекпе-жек, Менің
атым – Қожа, Аяжан, Алыстағы ауылда, Өлгендер қайтып келмейді,
М.Гумеровтың Аңсау, Шыңырау, Қара дәптер, М.Қабанбаевтың Екеу,
Бауыр, Армандастар т.б. шығармаларының тілдік тұлғасын, жалқы
есімдердің мінез бен оның логикаға сай дамуы, психологиясы мен дүниетанымы,
тілдік ерекшелігі арнайы қарастыруды қажет етеді. Өйткені, зерттеушілердің:
Адам аттары – этнос тарихының бір бөлігі. Себебі, адам аттарында ұлттың,
халықтың тұрмысы, наным-сенімі, болмысы мен қиялы, шаруашылық мәдениеті мен
шығармашылығы және оның тарихи байланыстары бейнеленеді. Сонымен бірге,
ономастикалық лексика, оның ішінде антропонимдер әлеуметтік қажеттілік пен
стильдік бояу жағынан, қолданылуы мен шығу тарихы жағынан коннотативтік
мәнге де ие. Жалпы, қазақ отбасында адамға ат қоюда белгілі бір шектеу
қойылмайды. Этностың ғасырлар бойы тәжірибесінде адамға ат қоюда ескі
дәстүр жалғасы мен жаңашылдық заңдылықтары ерекше сақталып келеді. Адамға
есім берудегі негізі көзқарас ұлттың табиғаты мен болмысына тікелей
байланысты болуы да мүмкін. Кейде балаға ат қою оның дүниеге келу
жағдайындағы түрлі себептерге де байланысты болады. Кейбір жалқы есімдер
көбіне дыбысталуы мен таңбалық құрылымы, мазмұны жағынан жағымды немесе
ерсі мәнді білдіреді. Сондықтан, олардың пайда болуы мен тарихын білу
арқылы әрбір ономастикалық атаулардан мол ақпарат алуға болады [19.108]
деген пайымдауына назар аударар болсақ, онда жазушы Б.Соқпақбаевтың Менің
атым – Қожа әңгімесі де мазмұны мен стильдік ерекшелігі жағынан бітімі
бөлек дүние. Шығарманың тілдік жүйесі Қожаның психологиялық қабылдауы мен
оның когнитивтік санасындағы дүниетанымы деңгейінде құрылған. Шығарманың
басты кейіпкері Қожаберген өз есіміне деген танымдық көзқарасты
психологиялық тұрғыдан былай көрсетеді: Атымды айта бастасам, тілім
таңдайыма жабысып қалғандай болады да тұрады. Адамның атының сүйкімді болуы
да зор бақыт па деймін. Мәселен, Мұрат, Болат, Ербол, Бақыт деген аттарды
алып қараңдаршы. Айтуға да ықшам, естір құлаққа да жағымды. Әрі мағына
жағынан да қазақ тілінен сабақ беретін Майқанова тәтейше айтқанда, бұлар
жоғары идеялы есімдер [16.335]. Шынын айтсам, бұл о баста Қожа емес,
Қожаберген екен. Бірақ дүниеде не қилы ғажайып құбылыстар бола беретіні
тәрізді, бертін келе Қожабергеннің құйрығы үзіліп түсіп қалыпты. Сонымен
мен өзім ес білгелі Қожамын [16.336 ]. Бұл адам аттарын қоюда ислам дінінің
әсері мен халықтың әдет-ғұрып, салт-сана, наным-сенімдерінің ықпалы. Қожа
–Мұхамедтің алғашқы халифтерінің ұрпағы. Ертеде қазақ, тағы да басқа халық
арасында мұсылман дінін таратып, уағыздаушы. Қожалардың арғы атасы Аюб ба
Яминнен басталады. Мұхамедтің туысы Әлидің баласы Хұсайыннан өрбіген
қожаларды Сайд қожалар деп атайды. Олар Мекке Мәдинені, ал бір тобы Орта
Азия мен Қазақстан жерін мекендеген. Қазақтар арасында қожалар Шәмші Ахмет
және Шайқы Бұзырақ деген екі үлкен салаға бөлінеді [20. 7].
Профессор Т.Жанұзақ көрсетіп бергендей сұлтан, қожа, төре, мырза т.б.
күрделі тұлғалы есімдер тарихи сипаты жағынан архаизм сөздер. Қазақта бұрын
қожаға қол бер, төреге жол бер деген сөз болған. Осындағы қожа қазақ
арасына сіңісіп кеткен арабтарда да, төре-монғолдар болған [20.129].
Бұл жерде Қожаның пікірін пайымдау үшін алдымен оның таным деңгейін
түсіне білу қажет. Мұндағы ең басты әсер етуші фактор қоршаған орта,
қоғамдық сана. Егер индивид өзінің жеке ойы мен қабылдауын әлеуметтік
сананың пікірімен байланыстыра алмаса, онда мұндай логикалық құрылым
болмаған болар еді. Бұл жерде автор ескі көзқарас пен жаңа қоғамдық сананың
арасын Қожаның өз есіміне байланысты пікірі арқылы дәл көрсетеді. Бірақ
жүре-бара құлағым үйреніп, дағдыланып кеттім, Қара Қожа дегендерге әу
деп, жалт қарайтын болдым [16.336]. Өкембайдың баласына Тыңжыртар деп ат
қойған секілді өзге қызу жұрт сол осы болсын, мұнан жақсы атты дүниені шырқ
айналсақ та таптырмаймыз дескен [16.336].
Ұлттың болмысына қатысты мұндай құбылыс жазушы М.Гумеровтың Ортаншы ұл
шығармасында былай суреттеледі: Тақыр бас бала тақылдап біраз сөйледі.
Алмастың ұққаны: Өлместің шын аты Өлкебай екен. Көршісіндегі бір келіншек
қайынағасының атын атамау үшін, оны ойнап жүрген балалардың көзінше ылғи
Өлмес дей беріпті. Бұл сөз бірте-бірте балалардың құлағына сіңіп, ақыры
олар оны Өлмес деп атай бастапты [17.150]. Мұндағы бір көрініс, қазақ
халқындағы отбасына келіп түскен келіндердің жаңа түскен үйдегі адамдардың
атын атамай, астарлап жеткізудің әсерінен болғанын байқатса, халқымыздығы
ырым-тыйым сөздердің әсері де болғанын көрсетеді. Профессор Т.Жанұзақ
Өлкебай есімінің пайда болуы туралы айта келіп, қарауында көп өлке,
аймақ, алқап, тұрақ, мекен болсын, соларға үстем болсын деген тілекпен
қойылған есім деп көрсетеді [20.119].
М.Қабанбаевтың Қала және қыз бала әңімесінде де адамға ат қоюдағы
ырымға сену құбылысы анық байқалады. Мысалы: Елубір деген бала ылғи мені
сыртымнан бағып жүреді дедім ғой. Өзі аппақ шөлмектей жүдеу, артқы партада
отырады. Әке-шешесі ұзақ жылдар перзент көрмей, елу бір жасында осы бала
дүниеге келіпті. Елубір деп сол себептен атапты [18.25]. Мұның өзі
адамзаттың, оның ішінде қазақ халқы қай кезеңде өмір сүрсе де ұлттық таным
мен ойлаудың ежелгі дәстүрлі тәжірибесіне сүйенетінін байқатады. Жалпы,
жалқы есімдер өз бойында белгілі бір кезеңге, тіпті тұтас бір елдің
тарихына қатысты ақпараттарды жинақтай отырып, көркем мәтіндегі қолданыста
ерекше маңызды рөл атқаруы мүмкін. Мұны ғалымдардың Жалқы есімдер көркем
мәтіннің идеялық-эстетикалық мазмұнын ашатын концептуалдық және образдылық
мәнге ие, сондай-ақ көркем мәтінде негізгі қызмет атқаратын тірек тілдік
таңбалар ретінде тануымызға болады [21.26] деген пікірлерімен
сабақтастыруға болады.
Жалқы есімдерге қатысты мұндай ерекшелікті көркем әдебиетте, оның ішінде
балалар тақырыбына жазылған шығармаларда индивидтің яғни кейіпкердің аты-
жөні, тегіне қатысты белгілерді ұлттық психологиялық болмыс пен таным
негізінде саралауынан да байқауға болады. Себебі, Б.Соқпақбаевтың
шығармасында Қожа өз тегі туралы ақпаратты ерекше стильмен және жаңаша
көзқараспен білдіреді. Мысалы, Фамилиям – Қадыров. Бір кезде Қадырұлы деп
те жазып жүрдім. Бірақ жұрттың бәрі ов болып жатқанда менің олардан ала
бөтен жырылып шыққаным жарамас дедім де, Қадыровқа қайтып келдім
[16.336]. Көпекбай-ұлы Жүнісбайдың қолына класкомдік тізгін тимей-ақ тұр
екен [16.22]. Бұл жерде зерттеушілердің айтқан: Ерте дәуірлерде ресми
түрде бір ғана есіммен аталу дәстүрі болса, ендігі жерде патроним иемдену,
яғни әке атымен аталып, олар шын атпен қатар қойылатын болған.
Патронимдердің көрсеткіштері болып, ілік септіктің -ның, -нің формасы және
ұлы, қызы тәрізді сөздер қолданған деген пікіріне ерекше назар аударған
дұрыс [20.67].
Көркем шығармадағы антропонимдердің қолданылу ерекшелігі мен мақсаты
туралы айтылған: Стилистическая окраска имени – непременная составная
часть его речевой информации. В отличие от энциклопедической информации,
представляющей собой сведения о денотате имени собственного, речевая
информация устанавливает связь имени с его носителем, социальное поле
денотата и его имени и выявляет отношения говорящего к именуемому.
Множество неречевых факторов, дополняющих речевую ситуацию, позволяют
речевой информации имени быть предельно сжатой и в то же время достаточно
емкой.
В художественной литературе стилистически значимой оказывается и речевая
и энциклопедическая, и языковая информация имени. Вплетаясь в единую
художественную ткань, они вносят много дополнительных сведений, порой не
доступных для понимания при первом прочетании произведения [21.121] деген
тұжырыммен шығармаларда кездесетін жалқы есімдердегі әртүрлі ақпараттардың
мол болатындығын айтады.
М.Қабанбаев өз шығармаларының бас кейіпкерінің мінез-құлқын, оның образын
ашуда ерекше стильдік талғамды ұстанады. Мысалы, Манаптың мінезі де әкесі
Сымбатқа тартқан еді. Қандай да бір қабырғаны қайыстырар қайғыны үнсіз
көтеріп алатын. Сөзге де, әзіл-қалжыңға да солай еді. Сырт көзге томаға-
тұйық. Тек іштей күйзелетін [18.115] деген контекстен Манаптың мінезінің
тұйық, көпшілікпен көп араласа бермейтінін байқасақ, Б.Соқпақбаев өз
шығармасында Қожаның бейнесін жан-жақты талдай келіп, оның бірбеткей, қатты
мінезін былай ашады: Ох, менің шашым! Қаттылығы, қайраттылығы шошқаның
қылшығынан бір кем емес. Шашымды әр алған сайын Әубәкір мені бірінші рет
кездестірген адамдай таң қалып бітеді.. – Япыр-ай, мұндай да шаш біте
береді екен-ау! Мынау шаш емес, тікенек қой. Тікенек. Мінезіңнің шатақтығы
осыдан-ақ көрініп тұр [16.338]. Жазушының бұл шығармасын әдеби тұрғыдан
талдай келіп Қ.Баянбаев: Қожаны балаларымызға қалай үлгі етеміз? Осының
өзі жағымды кейіпкер ме? Бұл бейнені қалай талдап, қалай түсіндіреміз? ...
Бір ғана өкініштісі, Қожаның өзі туралы оқулықтарда, зерттеу еңбектерде
кезінде де, кейін де жазылған емес. Сондықтан қазақ балалар әдебиетіндегі
оның орнын ғылыми түрде белгілеп беретін уақыт жетті деп көрсетеді
[22.428].
Баланың қабылдауы мен оған ықпал етуші қоғамдық сананың әсері контексте
ерекше көрінеді. Шығармадағы Қожаның тәрбиесі мен дүниетанымына әсер етуші
адамның бірі анасы Милләт. Бұдан бір жыл бұрын Қаратайдың әйелі дүние
салған екен. Дүниеде өзге әйел құрып қалғандай Қаратайдың есек дәме көңілі
менің Миллат мамама ауатын сияқты. Бірақ мен Қаратайға іштей кіжінемін де,
атаңның басы мамам тиер саған, деген сөзді айтамын [16.340]. Кейде Миллат
мамам әкемнің суреттерін ақтарып қарап отырады да, мұңға батып, бір түрлі
егіліп кеткендей болады [16.338]. Милләт есімі қазақ ономастикасында сирек
кездесетін жалқы есім. Автордың бұл есімді таңдап алу себебі неде?
Арабша-қазақша түсіндірме сөздікте бұл атаудың: 1) ұлт, халық; 2) діни
қауым; 3) дінге сену деген үш түрлі мағынасы берілген. Яғни бұл есім
автордың когнитивтік санасында елдің, ұлттың еңбекқор, ісіне адал, жарына
сыйлы қазақ әйелінің моделін жасауға қажет болды. Себебі автор шығарманың
өн бойында Милләт есімді әйелдің шаруақор, ізетті, сыйлы образын айқын, дәл
көрсетіп береді. Соған сәйкес оның есімі де осы ұғымды ашып тұруға тиіс
болды. Яғни аталмыш есім жоғарыда көрсетілген сапалық ұғымдар мен
ақпараттардың барлығын бойына жинаған тілдік бірлік. Миладъ атауы
Л.З.Будагов сөздігінде: - рождение Рождество (Христа) годь Христіанский деп
берілген. Яғни христиан жылының басталуы, дүниеге келуі деген ұғымды
білдіреді. Ежелгі заманға тән көне жалқы есімдердің мән-мағынасы, шығу
төркіні бұл күні жалпы қауымға түсініксіз келеді. Сондықтан да олардың
этимологиясын анықтап, ғылыми тұрғыдан зерделей зерттеудің орны ерекше
[23.3]. Жазушы М.Қабанбаевтың Ескі бәтеңке әңгімесінде бала тәрбиесіне
ерекше талғаммен қарайтын Майсараны автор Бұл әлек-шәлекті аңғарған Мұрат
жоқ, ол үшін Майсара – Мұраттың маңдайына жазған келіншегі, үш баланың
анасы – Майсара [18.163] деп ана ретінде Майсараның жағымды кейпін
суреттесе, М.Гумеров шығармаларында әйел образы былай талданады: Рас, келін
ақылсыз емес, әрине. Бірақ сұлу әйел қанша ақылды болса да, оның ақылы
өзінің сұлу екенін түсінуден, жұрттың өзіне қызығатынын ұғудан әріге бара
бермейді. Әгәрки ақылдың тұрағы әдемілік болса, күллі ауылдың ақыл-ойы
әйелден Алмаға қонақтаған болар еді [17.68]. Жоғарыда талданған
кейіпкерлердің арасында Милләт жалғызбасты, колхоз шаруасындағы әйелдің
образын қамтыса, Майсара мен Алма өндірісте қызмет атқаратын және
әлеуметтік тұрғыда отбасы толық әйелдер. Бірақ, үшеуі де ана ретінде бала
тәрбиесіне, олардың оқу үлгіріміне ерекше талаппен қарайтыны сөзсіз.
Б.Соқпақбаевтың Менің атым – Қожа әңгімесіндегі тағы бір есім – Қадыр.
Бұл Қожаның әкесі. Бұл есім негізінде абстрактілі ұғымның символы. Автор
кейіпкердің оқиға ортасында болмаса да елге сыйлы, халқына аса қадірлі,
жұртқа мақтаныш болар образын осы есім арқылы сәтті берген. Оны шығармада
Қожа: - Әкем Қадір осы колхоз құрылған күннен бастап, ұста болып істеді,
мамам сауыншы [16.348] деп көрсетсе, күзетші шал Сәйбек ақсақалдың: -Әй,
Қожа, Сені әкең марқұм азамат еді ғой. Оған тартсаң, директор түгіл, одан
үлкені боласың. Бірақ оған тартпағансың. Мен сенің әкеңе қарыздар адаммын.
Менің мойнымда оның тиын емес, теңге емес, бақандай бір қарасы жүр. Басқа
біреу болса төлетіп алар еді. Ал Қадыр марқұмның кеңпейілділігі соншалық,
сіз қас қып өлтірген жоқсыз ғой, ажалы солай тура келген шығар деп, үнсіз
қоя салды. Міне, әкең осындай парасатты, ақылды жігіт еді [16.412] деген
сөздерінен байқауға болады. Ал, М.Гумеровтың Шыңырау әңгімесіндегі
Рахаттың әкесі Сасанды былай суреттейді: Бұрын Рахат өз әкесін дүниедегі ең
мықты, ең ақылды адам деп ойлаушы еді. Оған тең түсетін жан баласы жоқ-ты.
Сөйткен әке басы шатаққа шырмалып, тұтқынға алынды, айдалып кетті. Содан
кейін мұның ең мықты, ең ақылды адам туралы пікірі өзгеріп, көңіліне
күдік ұялады [17.261]. Осы екі суреттеуден бала дүниетанымындағы әкенің
рөлі ерекше екенін байқаймыз. Қожа үшін әкесі Қадыр мақтаныш болса, Сасан
баласы Рахатқа кері тәрбие беруші тұлға ретінде көрініс тапқан.
Б.Соқпақбаев кейіпкерлерінің бірі – Сұлтан. Сұлтан шығармада әлеуметтік
ортадан бөлек, жағымсыз әрекеттерге бейім образды бейнелейді. Соған
қарамастан Қожаның айналасындағы басқа кейіпкерлерге қарағанда Сұлтанның
бойында ұйымдастырушылық пен лидерлік қасиет басымырақ. Мысалы: Бір атқа
екі ер ерттеп мінген қазақты мен бұған дейін көрген жоқ едім. Сұлтанның
мына ақылы, шынында да ойға қонымды, қызық көрініп кетті. - Әй көгермей
кеткір, қу Сұлтан, сен ғой осыны шығарып жүрген.. [16.359]. Соның бәрі
Сұлтекеңнің арқасы. Бір де бір күн көліксіз болып көргем жоқ. Нелер жорға-
жүйрік сәйгүліктерді сол тауып әкеледі. Ертте мынаны дейді, ерттеймін.
Кеттік дейді, - ілесіп кете берем. Қайда барамыз деп сұрамаймын да [16.370]
деген сөйлемдерде осы қасиеттері айқын көрінеді. Профессор Т.Жанұзақ адам
аттарының шығу тарихы мен этимологиясына талдау жасай отырып, араб тілінде
Сұлтан есімінің - өкімет, билеуші, әкім деген мағына беретінін айтады да,
одан әрі Сұлтан сөзі түркі тілдеріне араб тілінен енген. Араб тіліндегі
мағынасы әкім, бастық. Түркі тілдес халықтарда ХҮ ғасырдан бастап
кездеседі. ХҮ ғасырдың 40 жылдарынан бастап қазақ тілінде жұмсала бастаған.
Бұл титул Қазақстанда феодалдық қатынастың даму, қазақ хандықтарының құрылу
кезінен-ақ қолданыла бастайды. Ерте кезде ханның тұқымдары мен ақсүйек
әкімдері де бұл титулды өз есімдерімен қатар қолданып отырған. Басқа
сословиелік титулдар сияқты бұл да кейіннен кісі аты және оның құрамы
ретінде қолданыла бастайды. Ол дара тұлғалы әрі біріккен тұлғалы кісі
аттарын жасауға қатысып, арқау болған. Мысалы: Сұлтанғазы, Сұлтанғали,
Сұлтанәлі, Сұлтанмұрат, Жансұлтан, Ақсұлтан, Бексұлтан, Нұрсұлтан т.б.
... .Қазіргі кезде сұлтан сөзі историзм саналады, ал оның ескі мағынасы
ұмыт болған. Қазіргі кісі аттары компоненттеріндегі сұлтан сөзі ешқандай
мағынаны білдірмейді деген [20.132] пікір білдіреді. Ал шығармадағы Сұлтан
беделді болмаса да, кез келген адамды өзіне тарта білетін, жұмсай білетін
қасиетімен дараланып тұрады. Мұны Сұлтан туралы шығармадағы Қожаның: Тани
кеттім – Сұлтан. Ол маған еңкейіп, үңіліп қарады да: - Ой, Қара Көжемісің?
Не болды? Неғып дөңгелеп жатырсың? Қане, мен көрейін, - деп, Сұлтан
қолындағы жүгенін жерге қоя салды да, менің аяғыма жармасты [16.357].
Сұлтан оңбаған мазақ етіп тұр: - Қайран қара Көжем-ай, ажалыңнан үш күн
бұрын өлетін болдың-ау [16.362] деген сөздерінен де айқын аңғаруға болады.
Жалпы, балалар арасындағы лидерлік қасиеттің берілуі М.Гумеров пен
М.Қабанбаевтың шығармаларында да айқын аңғарылады. Қаламгерлердің
кейіпкерлері Көшен, Абылай да Сұлтан тәрізді ұйымдастырушылық қасиетке ие
тұлғалар. Мысалы, М.Гумеровтың Оқтаулы мылтық әңгімесіндегі сотқар
Көшеннің Лепес пен Әбітайды жағымсыз істерге жұмсауы, М.Қабанбаевтың Екеу
әңгімесіндегі Абылайдың қиқар мінезі жоғарыда талданған Сұлтанның образын
толықтырып тұрады. Мысалы: Абылайды қаламгер: Абылайдың салдыр-салақ жүріс-
тұрысын, бірде киіз, бірде мүйіз мінезін мен де білемін, сен де білесің.
Қиыр шетте ешкімнен жасқау көрмей ерке өскесін бе, алды-артын байқай
бермейді [18.82] деп суреттейді.
Көркем шығармадағы жалқы есімдерді этимологиялық тұрғыда қарастырудың
ерекшеліктерін айта келіп, белгілі орыс ғалымы А.В.Суперанская: Жалқы
есімдердің лингвистикалық-этимологиялық негізін ашуға көркем шығарма
авторларының көбісі бара бермейді. Ал кез келген шығармадағы жалқы
есімдерді талдауға экстралингвистикалық тұрғыдан келу көркем мәтінге
ерекше бояу береді. Ал көркем шығармадағы адам аттарына қатысты маңызды
мәдени ақпараттар, мәтінде ұлттық болмысты бейнелеу үшін белгілі бір
стильдік мақсатта да қолданылуы мүмкін. Сондықтан, ұлттық шығарма жасауда
автор өз қаһарманының есімін этностың әлеуметтік ортасы мен тарихи кезеңіне
сай анықтайды [24.123] деген пікір білдіреді.
Қожа үшін енді бір жағымды адам – Жанар. Оны: Іштерінде Жанар да болған
шығар. Жанар, біріншіден... кластағы ең бір ақылды қыз. Жанарды ойыма
алсам, менің ішім гүл жайнап кеткендей болады [16.342]. Бүгінгі жырымның
тақырыбы – Жанар. Жол ортасына әдемілеп Жанар, сені сағындым, деп жазып
қойдым [16.379]. Жол бойы менің ойымнан Жанар шықпады. Мен оны көрмегеніме
бір ай емес, көп-көп уақыт өткен сияқты [16.378]. Жанар, мен сені керемет
жақсы көрем! Тфу, осы да сөз бе. Жақсы көрудің кереметі, керемет емесі
бола ма екен? [16.198] деген жолдардан байқауға болады. Жанар ұғымы: 1)
көздің жанары, сәулесі; 2) күннің сәулесі, шапағы. Ауыспалы мағынасы
келбет, көрік, ажар, рең деген мағына береді.
Ал М.Гумеровтың бас кейіпкері Қанат үшін жағымды образ Аймаған болса,
М.Қабанбаев өз шығармасындағы жағымды образды Айгүлдің бейнесі арқылы
суреттейді. Қанат үндемеді. Қыз бәрін де біліп, тақылдап тұр. Бойы
өздерімен тетелес. Шолақтау келген қара шашына гүл сияты етіп бантик
байлаған. Гүл өрнекті ақ көйлегі тізесіне жетер-жетпес. Аяғында ақ шұлық,
қызыл сандал. Аппақ дөңгелек жүзді, күлім көзді қыз [17.142]. Ал Айгүл
ойнақтаған ботадай жанында келеді жайраңдап. Екеуі сәлден соң-ақ торғын
дүниеге сіңіп бара жатты [18.21].
Менің атым – Қожа повесінде Қожа үшін жағымсыз образдар Жантас,
Қаратай, Майқанова т.б. Қандай ситуация болмасын Қожа үшін олардың
дүниетанымы мен қабылдауы бөлек дүние. Мұны мына мәтіннен аңғаруға болады:
Жантас біреуді біреуге атыстырып, от тастап жүретін қу, сабақ үстінде
сыбырлап – сыпсыңдағыш, өзі тақтаға шыққанда көрінгенге құлақ түргіш Жантас
үлгілі оқушы болғаны да, мен үлгісіз болғаным [16.345]. Жоқ, Майқанова
жүрген жерде мен жүре алмаймын.Тым құрыса, жазғы демалыста одан құлағым
тыныш болсын [16.348]. Сосын Қаратай маңыма жоламақ түгіл, қарамды да
көрмес еді. Жантас тәрізді қужақтар осының өзін де дұрыс айтпайды, әдейі
бұзып, келемеждеп, Қара Қожа деудің орнына Қара Көже дейді [16.342].
Жантас есімі иран тілінен аударғанда – баланың өмір жасы ұзақ болсын, көп
жасасын деген тілекпен қойылған [20.79]. Яғни, осы бір есімнің шығу
тарихында халықтың мәдени байлығы туралы мол ақпарат жатыр. Ал Қаратай,
қаз. қара – ірі, үлкен, зор,+тай көне түркі тіліндегі тағ – тау сөзінің
дыбыстық өзгеріске түскен түрі. Яғни, ата-ананың таудай үлкен тірегі,
сүйеніші [31.94] деген мағына береді. Мынау Қаратай деген... мұндай да
жабысқақ пәле болады екен. Көлеңкеше еріп мамамның соңынан қалар емес.
Қаратай мотоцикілін от алдырып, тұмсығын көшеге қарай бұрды. Кет. Жоғал.
Тезірек кет! деп мен оны көңіліммен желкелеймін [16.409].
М.Гумеровтың Оқтаулы мылтық әңгімесіндегі Ұлтуар Көшен үшін жағымсыз
болса, М.Қабанбаевтың Се ля ви әңгімесіндегі Мәмбет үшін Шолпан да сондай
жан. Оны шығармадағы: Сөз көтермейтін ызақор Көшен шырт ете қалды: -Апай,
алдымен айтарым: есім дұрыс. Мылтық ұстайтыным содан. Екінші айтарым. Мына
қарғаға жаныңыз ашыса, үйіңізге апарып емдеңіз. Тіпті ауданнан жедел
жәрдем машинасын шақыруыңызға да болады. Емге көнбей өліп қалса, етін асып
жерсіз [17.53]. Шолпанға тиісу екенін олар тез түсінді. Ал Шолпанға
соқтықпаған жөн. Бастықтың әлпештеген жалғыз қызы, жақсы оқиды, дружина
советіне председатель, дөкей, нойыс ... Ендеше сен тимесең мен тимен,
бадырақ көз [18.51].
Жалқы есімдердің шығу тарихы мен этимологиясын қарастырғанда елдің,
этностың мәдениеті, салт-дәстүрі мен рухани байлығы туралы кең мәлімет
алуға болады. Ол әсіресе тарихи, көркем шығармалар мен ауыз әдебиеті
үлгілерінен анық байқалады. Осы орайда А.В.Суперанскаяның: Есімдер арқылы
халықтың рухани және материалдық мәдениеті танылады және оларға тән тілдік,
тілдік емес ақпараттар арқылы этностың білімдер жүйесі құралады. Сонымен
бірге, белгілі бір қоғамдастықтағы ұжым мүшелерінің қарым-қатынасы, бір-
біріне ықпалы, өмір сүру кезеңі мен дамуы жайында ақпарат алуға болады.
Ұлттық мәдениетпен байланыстыра қарастыру арқылы жалқы есімдерді көркем
әдебиеттегі бейнелеуіш құрал ретінде тануға болады [24.127] деген
пайымдауының мәні зор.
Жазушы шығармаларындағы ономастикалық атаулар қаламгердің өскен ортасы
мен дүниетанымы тұрғысынан ұлттық болмысқа негізделген. Шығармаларда
кездесетін жер-су аттарының барлығы Жетісу өлкесінің ономастикасына тән
атаулар. Мысалы: Сүмбе, Қостөбе, Ұш, Шелек, Алматы, Текес, Сырт, Шәлкөде,
Қолтық, Батырбай түбегі, Нарынқол, Жалаңаш, Қызыл шекара, Ынтымақ, Үлгілі,
Большевик, Жетісу, Өмеке т.б. атаулар шығармада ұлттық дүниетаным
тұрғысынан берілген. Б.Соқпақбаев шығармаларын қарастыра отырып, ондағы
ономастикалық атауларға тән этнолингвистикалық деректерді көрсете кеткенді
жөн көрдік. Бұған бір жағынан профессор Т.Жанұзақовтың Қазақстан
республикасына қарасты Текес өзенінің алқабында 33 өзен бар екен деген
тұжырымы да себеп болса, екіншіден, Б.Соқпақбаев Қостөбе топониміне
қатысты қызықты мәліметтер келтіре келіп, оны Текес гидронимімен тығыз
байланыста алып қарайды. Мысалы. Қазақстан картасынан Алматыны көзіңізді
жұмып тұрып тауып алатыныңызға мен дауласпаймын. Астанаға дәл барып
тірелген саусағыңызды енді тау сілемімен шығысқа қарай сырғытыңыз.
Тоқтаңыз! Мен әңгіме етіп отырған үркердей шағын ауыл Қостөбе, міне, осы
арада, шекараның дәл түбінде, менің Қостөбем, менің Текесім [16. 48].
Жазушының мәтінде келтірген атаулары туған жері Қостөбе ауылы мен Текес
өзені денотаты ақиқат (реальный), топографиялық орналасу, мекен-жайы айқын
топонимдік нысаналар екендігін айту керек. Менің Қостөбем, менің Текесім
тіркестеріндегі менің есім сөзі автордың өзінің жеке көзқарасын, оның кіші
отанына деген ыстық ықыласын, перзенттік сүйіспеншілігін білдіретін
патриоттық сезімінің айғағы.
Зерттеуші Ә.Бейсенова өзінің Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық
география идеяларының дамуы деген ғылыми еңбегінде: Райымбек ауданындағы
Лабасы тауынан бас алып, Текес аталып Қытай жеріндегі Күнес өзеніне құйып,
одан Балқаш көліне қосылатын Қарт Іле өзені туралы Қытайдың осыдан 2 мың
жыл бұрын өткен Хан патшалығы заманында ханзу (Қытай ұлты) жазуында
аталғаны тарихшылар еңбегінде жазылған [25.315] деп көрсетеді. Бұл өзен
туралы қаламгер шығармаларында жан-жақты айтылады. Мысалы, Әне бір көкшіл
жіптей тартылған жіңішке өзенді көрдіңіз бе? Текес сол. Белгілі Іле
өзенінің басы ... .. Текестің күнгей-шығыс бетінде Біреуіне біреуі жалғаса
біткен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ АТЫНДАҒЫ ТІЛ БІЛІМІ ИНСТИТУТЫ
ӘОЖ 821.512.122.09-93
Қолжазба құқығында
АБДУЛЛИНА ЗАУРЕШ ӘБДІРАХМЕТҚЫЗЫ
БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІ КЕЙІПКЕРЛЕРІНІҢ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫ
(Б.Соқпақбаев, М.Гумеров. М.Қабанбаев шығармалары бойынша)
10.02.02 - қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған
ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекшіcі: доцент Қ.Рысберген
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Поэтонимдердің көркем мәтіндегі терминдік, функционалдық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1. Балалар әдебиетіндегі поэтонимдердің қолданыс
аясы ... ... ... ... ...9
1.2. Балалар әдебиеті тіліндегі көріктеуіш
тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... .26
1.3. Балалар әдебиетіндегі лақап аттардың лингвосемиотикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2. Балалар әдебиеті тілінің когнитивтік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .57
2.1. Балалар әдебиетінің лингвоконцептуалдық
құрылымы ... ... ... ... ..57
2.2. Көркем әдебиеттерде бала санасындағы символдардың қалыптасу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
2.3.Балалар әдебиетінің психолингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ..95
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 10
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 13
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ балалар әдебиеті – өз даму кезеңінде өзіндік
тарихы бар сала. Балаларға арналған әдебиет ұлт тарихында сонау ауыз
әдебиетінен бастау алып, қазіргі кезеңге дейін өзінің тілдік, стильдік
жағынан, мазмұны мен құрылымы жағынан, үлкен белеске көтерілді. Жалпы
балалар әдебиеті өзінің негізін ауыз әдебиеті үлігілерінен алады. Қазақ
ауыз әдебиетінің шілдехана, бесік той, тұсау кесер т.б. үлгілерінен
бастау алатын балалар тақырыбына арналған шығармаларды сөз еткенде, қазақ
ертегілері мен жұмбақтардың, жаңылтпаштардың мазмұны мен тақырыптық жағынан
ерекшелігін айта кеткен жөн. Мұның барлығының мазмұнында алғашқы
қоғамдастыққа тән бейақиқат өмірдің фрагменттері басым болып келетінін
ескерсек, оның тілдік ерекшелігі мен танымдық деңгейін арнайы қарастырудың
өзіндік мәні бар. Балалар әдебиеті басқа да көркем шығармалар тәрізді сан
ғасырлық тарихи даму кезеңдерді басынан өткеріп келеді.
Ұлттық балалар әдебиетінің атасы деп А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Б.Майлин,
С.Сейфуллин, Ж.Жабаев, І.Жансүгіров, С.Бегалин т.б. ақын-жазушыларды
атасақ, одан кейінгі кезеңде жарыққа шыққан М.Әуезовтың Бала Шоқан
әңгімесінің ізін ала қазақ әдебиетіндегі балалар тақырыбына жазылған
шығармалар да, тақырыбы мен мазмұны жағынан ерекше мәнге ие бол бастады.
Жетпісінші жылдардың басында қазақ әдебиетінде Ж.Дәуренбеков, Ж.Аяшев,
Р.Қунақова, С.Бердіқұлов, С.Ерубаев, С.Елубай, Ә.Тарази, Б.Соқпақбаев,
М.Қабанбаев, М.Гумеров сынды ақын-жазушылардың балалар тақырыбына жазылған
шығармалары дүниеге келді. Осы тұста Ж.Дәуренбековтың Алғашқы сабақ,
Ж.Аяшевтің Алақан, С.Бердіқұловтың Жұмыр жерде теңбіл доп, С.Ерубаевтың
Мәңгілік өмір туралы жыр, С.Елубайдың Ойсыл қара, М.Гумеровтың
Өзіұшар, Ә.Таразидың Арман атаман, Б.Соқпақбаевтың Менің атым Қожа
атты әңгімелері жарық көрді.
ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында жазылған, қазақ әдебиетіндегі балалар
тақырыбына арналған шығармаларды тақырыптық, стильдік тұрғыдан төмендегідей
топтарға бөлуге болады:
1) Ғылыми-танымдық әдебиеттер;
2) Көркем әдебиет, фольклор;
3) Өнер тақырыбы;
4) Дін, атеизм.
Осы тұстағы көркем әдебиет пен фольклор жанрында балалар тақырыбына
арналған әдебиеттерге жоғарыда аталған қаламгерлердің шығармаларын
жатқызуға болады. Сондай-ақ, ғылыми-танымдық әдебиет өкілдері ретінде
аталған жылдары Р.Сәтібектің Жол әліппесі , Жыл он екі ай атты
балаларға арналған танымдық еңбектері, А.Көбесовтың Сөнбес жұлдыздар атты
шығыс ғұламалары жайлы очерктер жинағы, К.Ыдырысовтың Ойнайық та ойлайық
атты мектеп сахнасына арналған қызықты ойын, тақпақ, жұмбақтары,
Ә.Бірмағамбетовтың Бұлай деп неге атаймыз? тақырыбындағы қызықты
географиялық атауларға байланысты еңбегі, Қ.Нұрсұлтановтың Ертегі есептер
атты математикалық әңгімелер жинағы, Т.Оразовтың Қаныштың жастық шағы
тақырыбындағы мектеп жасындағы балалар үшін жазылған естелік әңгімесін
айтуға болады.
Өнер тақырыбына арналған балалар әдебиеті шығармаларының үлгілеріне
Қ.Боқаевтың Өнерпаз болсаң арқалан, Т.Бекхожинаның Қазына музыкалы-
этнографиялық жинағын да атап кеткен жөн.
Діни, атеизм тақырыбындағы балалар әдебиеті шығармаларына
К.Нұрмағамбетовтың Жастар және ислам, А.Искаковтың Ислам дінінің
жақсылық, жамандық және өмірлік мақсат туралы ұғымдарына сын атты мектеп
оқушыларына арналған еңбектерін жатқызамыз.
70-80 жылдардағы балаларға арналған көркем әдебиет үлгілері туралы сөз
болғанда, оның ішінде қиял-ғажайып, яғни фантастикалық тақырыпқа жазылған
әңгімелерге М.Айымбетовтың Ертегіден келген бала повесін, Р.Баймахановтың
Шайтанқұмда жоғалған бала және Қаратауға қонған жұмбақ кеме атты
әңгімелерін, М.Гумеровтың Жұмбақ сәуле әңгімесін, Ш.Әбдірамановтың Әл-
Фараби көпірі атты әңгімелер жинағын, Т.Сүлейменованың Алианна – жұмбақ
нысан тәрізді т.б. шығармаларын айтып өтуге болады.
Біз, өз жұмысымызда осы жылдарда балалар тақырыбына жазылған көркем
әдебиеттердегі кейіпкердің тілдік тұлғасын қарастыруды жөн көрдік. Балалар
тақырыбына жазылған шығармалар өзінің тақырыптық, стильдік, құрылымдық
жағынан ерекше дүние. Осындай шығармалардың біршамасы аталған жылдары
әдебиетімізге қазақ тіліне аударма жасау арқылы келді. Аударма жасау арқылы
әлем әдебиетіндегі балалар тақырыбына жазылған шығармалардың озық
үлгілері тәржімаланды.
Тіл – адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы ғана емес, халықтың тарихи
дамуының, дүниетанымы мен мәдени байлығының көрінісі. Біз, балалар танымын
зерделей отырып, бұл тақырыпта жазылған шығармалардағы жалқы есімдерге де
талдау жасай кеткенді жөн санадық. Себебі, ономастикалық атаулар да тілдік
қордың құрамдас бөлшегі ретінде өз бойына этнос өмірінің құнды деректерін
жинаған. Жер бетіндегі әрбір этностың бір-біріне ұқсамайтын мәдениеті мен
өзіне тән ерекшеліктері болатыны тарихи заңдылық. Мұндай құбылыс сол тілдік
ұжымдағы ортаның қарым-қатынасынан, олардың сөйлеу мәдениеті мен өмір сүру
дағдысынан, тектік құрылымының коммуникативтік ерекшеліктерінен анық
байқалатынын аңғаруға әбден болады. Бұл ерекшеліктер сол кезеңге тән
қоғамдық сананың тілінде жақсы сақталады да, сол этностың рухани, мәдени
құндылықтарының негізін көрсетеді. Осыған орай қазіргі тіл ғылымында
халықтың, индивидтің, оның ішінде бала дүниетанымындағы қоршаған ортаның
этноментальды өмірін, дүниетанымдық сипатын қарастыратын антропоцентристік
бағыттағы зерттеулердің мәні зор болмақ. Себебі, тіл адамдардың іс-
әрекетінен тыс дамымайды. Тілдік ұжымды, жеке адамды тілі арқылы танығанда
ғана оның шаруашылық, мәдени өмірінен толық ақпарат алуға болады. Ал,
баланың қоршаған ортаны қабылдауы мен ой-танымы, оны санаға сіңіруі, болмыс
туралы ақпарат жинақтауы жас ерекшелік психологиясына сай этностың
когнитивтік деңгейінің даму кезеңдерін анықтауға мүмкіндік береді. Тілдік
ұжым мүшелерінің дүниетанымы адамзат пен мәдениеттің даму кезеңдерінің
сатысынан өткен сайын ақиқат дүниені тек логикалық-позитивтік қана емес,
этикалық-моральдық, ментальдық тұрғыдан да таныта алады.
Дүниенің тілдегі бейнесін жан-жақты қарастырауда көркем мәтіннің тілдік
тұлғасын этнолингвистикалық, когнитивтік тұрғыдан талдаудың маңызы ерекше.
Сондықтан біз зерттеу еңбегімізде Б.Соқпақбаевтың, М.Гумеровтың,
М.Қабанбаевтың балалар тақырыбына жазылған шығармалаларындағы кейіпкердің
тілдік тұлғасын, оның лингвомәдени сипатын айқындауды басты мақсат етіп
қойдық.
Басқа да тілдік бірліктер тәрізді балалардың тілдік қолданыс
ерекшеліктерін когнитивтік модель қалыптастырушы таңба, ақиқат дүниенің
көрінісін белгілейтін нысандар деп ұғамыз. Көркем әдебиеттердегі баланың,
яғни кейіпкердің тілдік ерекшелігі мен сөз қолданысы, эстетикалық таным
деңгейіне сай символдық таңбалардың қалыптасуының өзіндік ерекшелігі де
бар. Осы орайда, жекелеген ақын-жазушылардың тілдік тұлғасын қарастырған
зерттеу еңбектері болғанымен, белгілі бір кезеңге тән балалар тақырыбына
жазылған шығармалардағы кейіпкердің тілдік ерекшелігін, ой-танымы мен
болмыс-бітімін біріктіре отырып, оны антропоцентристік аспектіде, жас
ерекшелік психологиясына сай бала танымын этностың танымдық дүниесімен
тығыз байланыстыра зерттеу осы кезге дейін қазақ тіл біліміндегі
когнитивтік лингвистикада арнайы қарастырылмағаны белгілі. Осыған
байланысты таным – мәдениет – тіл үштігінің принциптері негізінде, балалар
шығармаларындағы кейіпкерлердің танымдық ерекшелігін тілдік фактілер арқылы
когнитивтік құрылым тұрғысынан ғылыми талдау жасау қай кезде болса да
өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде тіл біліміндегі лингвокогнитивтік,
психолингвистикалық зерттеудің жаңа бағыттарында анықталған балалар
әдебиеті кейіпкерлерінің тілдік тұлғасы алынды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері М.Гумеровтың, Б.Соқпақбаевтың,
М.Қабанбаевтың шығармалары.
Зерттеудің негізгі әдістері мен тәсілдері. Зерттеу жұмысының мақсаты
мен тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау мен
жинақтау, ассоциативтік әдістері, концептілік талдау, жүйелеу және оны
түсіндіру, аналитикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ әдебиетіндегі тілдік, тақырыптық
ерекшелігімен дараланып тұратын көркем шығармалардың бірі – балалар
әдебиеті. Балалар әдебиетінің мазмұны мен концептуалдық құрылымы көркем
шығармалардың басқа саласына қарағанда стильдік мәнімен ерекшеленіп тұрады.
Қазіргі антропоцентристік бағыттың ғылыми теориялық қағидаларына сәйкес
балалар әдебиетіндегі кейіпкердің дүниетанымы мен болмысын, тілдік
қолданысын этностың ұлттық танымымен байланысты концептілік құрылым ретінде
тұжырымдау, сондай-ақ, зерттеу жұмысында балалар тақырыбына жазылған
шығармалардағы кейіпкер қолданысындағы ономастикалық атаулары, тілдік
көріктеуіш тәсілдері, бала психологиясының когнитивтік құрылымы анықталады.
Бұл мәселелерді анықтау үшін мынадай міндеттер қойылды:
- Балалар әдебиеті кейіпкерлерінің тілінде көрініс табатын ономастикалық
атауларды анықтап, қоршаған ортаның бала санасына әсерін анықтау;
- Балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің лақап есімдерді қолдануы мен
жиілігін айқындау;
- Жоғарыда көрсетілген ономастикалық кеңістік, прецеденттік есімдер т.б.
негізінде М.Гумеровтың, Б.Соқпақбаевтың, М.Қабанбаевтың шығармаларының
этнотанымдық жүйесін айқындау;
- Балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің тілдік құралдарды –
фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, диалект сөздер, өзге де көріктеуіш
тәсілдерді қолдану аясында кейіпкердің тілдік тұлғасын анықтау.
- М.Гумеров, Б.Соқпақбаев, М.Қабанбаев шығармаларының ұлттық мазмұны
негізіндегі көркем тілінің концептуалдық құрылымын анықтау;
- Балалар әдебиеті кейіпкерлерінің санасындағы эстетикалық танымға
сәйкес символдық ұғымдардың қалыптасуын нақты дәйектеу;
- М.Гумеровтың, Б.Соқпақбаевтың, М.Қабанбаевтың шығармаларындағы
кейіпкердің сөйлеу мәдениетіне тілдік тұлға тұрғысынан сипаттама беру;
- Балалар шығармаларындағы онимдерді қазақ тілінің ономастикалық
концептосферасындағы құрылымдармен салыстыру отырып тілдік бірліктердің
когнитивтік негізін анықтау.
- Балалар тақырыбына арналған шығармалар тіліндегі бала танымының
психолингвистикалық ерекшелігін айқындап, мәнін ашу;
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Жұмыста ұсынылған тұжырымдар мен пайымдаулар, алынған нәтижелер қазақ тіл
біліміндегі лингвокогнитивтік, психолингвистикалық зерттеудің ғылыми-
теориялық негіздері мен ұстанымдарын нақтылай түсуге, айқындауға өз
деңгейінде үлес қосады. Б.Соқпақбаевтың, М.Гумеровтың, М.Қабанбаевтың
балаларға арналған шығармаларының концепт құрылымдарын анықтау арқылы
лингвомәдениеттану, этнолингвистикалық білім негіздерін тереңдетуге ықпал
етеді. Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар, талдау
жасалған тілдік деректер лингвомәдени, этнолингвистикалық бағытта арнаулы
курстарда талдау жүргізу үшін пайдалануға болады. Сондай-ақ, зерттеу
нәтижелерін этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, көркем мәтінді
лингвистикалық талдау пәндерінен қосымша дәріс оқуға да септігі тиеді.
Зерттеу жұмысының әдістанымдық негізі. Балалар әдебиеті кейіпкерлерінің
тілін антропоцентристік парадигмада сөз ету, оған жан-жақты когнитивтік
аспектіде талдау жүргізу барысында әлемдік когнитолог ғалымдар В.А.Маслова,
Е.С.Кубрякова, А.Бабушкин т.б. және қазақ тіл біліміндегі Ә.Қайдар,
Т.Жанұзақов, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Н.Уәли, Е.Керімбаев, Ж.Манкеева,
Қ.Рысберген, Б.Тілеубердиев т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектері, теориялық
тұжырымдары басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
- зерттеу жұмысында балалар әдебиетіндегі кейіпкер тілінің ерекшелігі
мен тілдік тұлғасы анықталып, жалқы есімдердің лингвомәдениеттанымдық,
этнолингвистикалық, лингвокогнитивтік ерекшеліктері көрсетілді.
- балалар әдебиеті кейіпкерлеріне лақап есімдердің берілуінде ұлттың
мәдени болмысы мен ойлау жүйесі, қоршаған дүниені қабылдаудағы ұлттық
менталдық танымның ерекшелігі анықталды.
- Б.Соқпақбаевтың, М.Гумеровтың, М.Қабанбаевтың балаларға арналған
шығармаларындағы кейіпкер тілінде қолданылатын тілдік көріктеуіш
құралдарына талдау жүргізілді.
- концепт ұғымы кешенді құрылым деп танылып, балалар әдебиетіндегі
кейіпкер дүниетанымын нақтылайтын концептінің типтері анықталды.
- бала санасындағы қалыптасатын символдық белгілердің лингвомәдени
мазмұны сипатталды.
- баланың дүниетанымдық ерекшелігін анықтау мақсатында кейіпкердің
тіліне психолингвистикалық тұрғыда талдау жасалды.
- көркем шығармадағы баланың сөйлеу мәдениетін анықтау мақсатында
жұмыста алғаш рет синэргетика термині қолданылып, бала санасына әсер етуші
энергетикалық қуаты бар сөздер анықталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Б.Соқпақбаев, М.Гумеров, М.Қабанбаевтың балаларға арналған
шығармаларында кейіпкер тілінде қолданылатын тілдік бірліктердің
семантикасы, ұлттың мәдени болмысы мен ойлау жүйесі, қоршаған дүниені
қабылдаудағы ұлттық менталдық танымға байланысты қалыптасады;
- баланың ғалам бейнесі жас ерекшелігіне, танымдық тәжірибесіне,
психофизиологиялық қасиеттеріне байланысты ересек адамның ғалам бейнесінен
өзгеше болып келетінін зерттеу нысаны айқын көрсетеді;
- баланың тілдік тұлғасы ұлттық құндылықтар жүйесін белсенді қабылдайтын
өсу, қалыптасу процесіндегі тілдік тұлға;
- жасөспірімдердің танымдық деңгейі, қоршаған дүниені қабылдауы,
лексикалық қордың ортақтығына байланысты, балалардың ұжымдық тілдік тұлғасы
арқылы қалыптасады;
- балалар тілінің қолданысындағы жалқы есімдер ономастикалық атаулардың
когнитивтік аспектіде зерттеуіне дерек бола алады;
- тіл білімінің когнитивтік саласында лақап есімдер концепт құраушы таңба
ретінде танылды;
- баланың тілдік тұлғасын қалыптастырушы негізгі сыртқы факторлардың бірі
– прецеденттік есімдер болып табылады.
- шығармадағы фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер, теңеулер, диалект
сөздер, авторлық қолданыстар концептуалдық өріс ретінде өзіндік жүйе
құрайды.
- концептілік құрылымдар арқылы бала ұғымындағы символдық таңбалар
лингвомәдени мазмұнға ие болады.
- балалар әдебиетіндегі бала санасына ықпал жасаушы синэргетикалық тілдік
бірліктердің психолингвистикалық мазмұнын сипаттау арқылы ұлт мәдениетінің
тілдегі көрінісі анықталады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы.
1. Б.Соқпақбаевтың Менің атым Қожа повесіндегі жалқы есімдердің
психолингвистикалық мәні. Хабаршы-Вестник. Абылай хан атындағы
ҚазХҚжӘТУ. Алматы-2005ж.
2. Б.Соқпақбаев шығармаларындағы көріктеуіш тәсілдер. Қазақ және орыс
тілдері шет тілдік кеңестікте: оқытудың қазіргі технологиялары. Халықаралық
ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық Университет. Алматы-2005ж.
3. “Балалар әдебиетінің тілдік тұлғасы” (Б.Соқпақбаев шығармалары
негізінде). Республикалық конференция ҚазҰАУ Мемлекеттік тілде маман
даярлау “Жаңа мақсат, жаңа жүйе”. Алматы, 2006ж.
4. 70-жылдардағы балалар әдебиеті (Т.Нұрмағанбетов шығармалары бойынша).
Тілтаным № Алматы, 2007ж.
5. Балалар әдебиеті тілінің зерттелу тарихы. (Республикалық
конференция) Қазақстан Республикасы Ұлттық Академиясының Хабаршысы. Алматы,
2007ж.
6. Балалар әдебиетінің лингвоконцептуалдық сипаты Қазақ тілінің
лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері:
қалыптасуы, дамуы мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференция материалдары. Алматы, 2007. 146-151 б.б.
7. Балалар әдебиеті тіліндегі ортақ концептуалдық құрылым Қазақ тіл
білімі мен түркітану мәселелері. Алматы, 2007. 348-351б.б.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1. Поэтонимдердің көркем мәтіндегі терминдік, функционалдық сипаттамасы.
1.1. Балалар әдебиетіндегі жалқы есімдердің қолданыс аясы
Ономастика тілдің лексикалық бір бөлігі ретінде қоғамның, этностың тарихы
мен әлеуметтік өмірімен тығыз байланысты. Ономастиканы зерттеушілер ұлттық
дүниетаным мен тілдің байланысын, атаулар мен оған негіз этномәдени
ақпараттарды тілдік тұрғыдан қарастырады. Кеңестік дәуірде түркі
халықтарының ономастикасы жоғары деңгейде зерттелді деуге әбден болады.
Ономастиканың өзекті мәселелеріне талдау жасаған В.Радлов, В.Бартольд,
Н.Баскаков, В.Никонов, А.Суперанская, В.Бондалетов, Н.Дмитриева т.б.
ғалымдардың еңбектері осының айғағы. Ал қазақ ономастикасы, оның ішінде
антропонимдерді зерттеудің негізін салушылардың қатарына Қ.Жұбанов,
С.Кеңесбаев, Ә.Қайдар сынды ғалымдарды атап өтер болсақ, сонымен бірге бұл
саланың дамуына ерекше үлес қосқан профессор Т.Жанұзақовтың зерттеу
еңбектерінің өзі бір бөлек. Қазақ ономастикасы өз даму кезеңінде көптеген
жетістіктерге қол жеткізді. Қазақ ғалымдары тіл біліміндегі тарихи
ономастика саласын жік-жігімен талдап, бүгінгі күнге дейін оның
жалпыхалықтық, ұлттық негізін саралап берді. Бұл тұрғыда профессорлар
Ғ.Қоңқашбаев [1.], Е.Керімбаев [2], Е.Қойшыбаевтармен [3] қатар, осы
саладағы белгілі зерттеуші ғалымдар Қ.Рысберген [4], Б.Тілеубердиев [5],
У.Мұсабекова [6], А.Арысбаев [7], Г.Мәдиева [8], Ұ.Ержанова [9], А.Әлімхан
[10], М.Какимова [11], Б.Көшімова [12] т.б еңбектерін ерекше атап өтуге
тура келеді. Осы саладағы мұндай күрделі еңбектер қазақ ономастикасының
тақырыптық, аймақтық ерекшеліктерін айқындап берді. Қай кезде, қай қоғамда
болмасын адам баласы дүниеге келген заманнан бастап атаулар қоршауында
болған. Ең алдымен адам өзін-өзі есімі арқылы танып, өзгеге танытып, туған
жерін, шыққан жерін, шыққан тегін идентификациялап, жақын мен жатты осы
атаулар арқылы түйсінген.
Сондықтан қазақ халқының қазіргі қалыптағы, ономастикалық кеңістігіндегі
атаулар жүйесі – жерімізді әр заманда мекен еткен халықтар мен ұлттардың,
түптеп келгенде, өз жұртымыздың сан ғасырлыр бойы жасалған ұжымдық ой-
санасының жемісі, ортақ мәдени, рухани туындысы. Э.В.Cевортянның пайымдауы
бойынша, этимологиялық зерттеудің негізгі мақсаты мен нәтижесі зерттеліп
отырған сөздің бастапқы морфо-семантикалық құрамы мен құрылымын анықтау
болып табылады. Олар: 1) белгілі бір сөздің не атаудың жасалуындағы
айырмашылық белгісін анықтау; 2) Сөз не атаудың ішкі мазмұнын яки
семантикасын анықтау; 3) негіз сөздің (атаудың) түбір морфемасын анықтаумен
тікелей байланысты екендігін көрсету [13.3].
Қазіргі қазақ тіл білімі өзінің дамуында жаңа бағытты басынан өткеріп
отыр. Тілді психолингвистикалық, когнитивтік тұрғыдан қарастыру арқылы
тілші ғалымдар тілдік бірліктердің антропоцентристік сипатын ашуға
мүмкіндік алды. Бұл тіл білімінің салаларына ортақ құбылыс ретінде танылып
отыр. Ал ономастиканы психолингвистикалық немесе этнолингвистикалық аспекті
тұрғысынан қарастыру қандай дәрежеде? Антропонимдерді, топонимдерді,
космонимдерді т.б. осындай жаңа бағыттардың принциптерімен қарастыруға бола
ма? Бұл орайда ономаст ғалым Б.Тілеубердиев Когнитивтік лингвистика жалқы
есімдерді зерттеуде жаңа бағыттарға жол ашады, бұл дегеніміз бұған дейінгі
этнолингвистикалық, дәстүрлі, жүйелі-құрылымдық, лингвомәдениеттанымдық,
әлеуметтік лингвистикалық парадигмаларды жоққа шығармайды, қайта керісінше
ономастикалық процестерді жаңа тұрғыдан көрсету мен ұғынуға ұмтылыс
жасайды (5.21) деген пікір білдірсе, сондай-ақ, осыған қатысты зерттеуші
Қ.Қ.Рысбергеннің: Қазақ лингвистикасында жаңа бой көтеріп келе жатқан
антропоцентристік үрдіс болашақта жалпы тіл білімінде, оның ішінде
ономастикаға тән зерттеулерде жедел дамымақ. Себебі осыған дейінгі
зерттеулерде ономастика тек өзіндік ішкі ерекшеліктеріне сай, шектеулі
шеңберде язык сам себе деген принциппен зерттелсе, енді адам болмысы,
табиғаты, оның қоршаған дүниені қабылдауын негізге алатын зерттеулер орын
алмақ. Кез келген тілдік сала, оның ішінде ономастика жан-жақты
кешенділікті талап ететін уақыт та жақын деген пікірі баса назар аударуды
қажет етеді [14.25].
Біз бұл зерттеу жұмысымызда осындай өзекті мәселеге назар аудара
отырып, көркем әдебиеттердегі жалқы есімдерді этномәдени және психологиялық
факторлармен байланысты қарастырып, әлеуметтік және мәдени дүниетанымды
социолингвистика, психолингвистика тұрғысынан қарастыруға тырыстық. Жалқы
есімдерді, әсіресе антропонимдерді бұлай қарастыру профессор
Т.Жанұзақовтың: Антропонимдерді социолингвистикалық тұрғыдан зерттеу
туралы мәселелер қойылғанымен, кейбір авторлардың еңбектерінде тиіп қашты
пікірлер айтылғаны немесе шағын мақалалар жазылғаны болмаса, айтарлықтай
арнайы зерттеу жұмыстары жасалмай келеді. Антропонимдік мағлұматтар тілдік
және мәдени-әлеуметтік байланыстарды зерттеу барысында белгілі бір
теориялық, әрі методологиялық мәнге ие болып келеді. Сонымен қатар кісі
аттарының социолингвистикалық сипатын да айқындай түседі. Өйткені
антропонимдік жүйе әрбір халықтың тарихи, мәдени әрі этникалық
психологиялық және идеологиялық факторларымен тығыз байланысты деген
пайымдауынан кейін [15.44] туындаған ой. Әрине, көркем әдебиет сан салалы,
ондағы жалқы есімдер де тақырыптық ерекшелігі мен мазмұнына қарай әр түрлі.
Оның ішінде тарихи шығармаларға тән жалқы есімдер, антропонимдер мен
прецедентті атаулардың тілдік, құрылымдық мәні бір бөлек. Ал біздің
мақсатымыз қазақ балалар әдебиетіндегі жалқы есімдерді тану, ондағы бала
санасы арқылы дүниені тану мен қабылдаудың мәнін ашу. Сол себепті
зерттеудің нысаны етіп белгілі балалар жазушылары, халқымыздың дарабоз
қаламгерлері Б.Соқпақбаевтың [16], М.Гумеровтың [17], М.Қабанбаевтың [18]
шығармаларын алғанды жөн көрдік.
Б.Соқпақбаев, М.Гумеров, М.Қабанбаев қазақ балалар әдебиетінде ерекше
қолтаңба қалдырған тұлғалар. Аталмыш жазушылардың шығармаларындағы
кейіпкерлер мен олардың лақап аттары, жер-су атауларының мәні ұлттық таным
мен болмысқа, этнопсихологиялық танымға негізделген. Балаларға арналған
әңгімелері мен повестерінде дүниені танудағы жас ерекшелік психологиясы мен
танымның когнитивтік санадағы көрінісі айрықша рең беріп тұрады. Осы
мақсатта жұмыс жасау үшін дейді М.Әуезов, – ең алғашқы кездерде бала
араласқан әңгімені, мүмкін болғанынша балалар қаһарман болған әңгімені алу
керек.
Сол себептен Б.Соқпақбаевтың Балалық шаққа саяхат, Жекпе-жек, Менің
атым – Қожа, Аяжан, Алыстағы ауылда, Өлгендер қайтып келмейді,
М.Гумеровтың Аңсау, Шыңырау, Қара дәптер, М.Қабанбаевтың Екеу,
Бауыр, Армандастар т.б. шығармаларының тілдік тұлғасын, жалқы
есімдердің мінез бен оның логикаға сай дамуы, психологиясы мен дүниетанымы,
тілдік ерекшелігі арнайы қарастыруды қажет етеді. Өйткені, зерттеушілердің:
Адам аттары – этнос тарихының бір бөлігі. Себебі, адам аттарында ұлттың,
халықтың тұрмысы, наным-сенімі, болмысы мен қиялы, шаруашылық мәдениеті мен
шығармашылығы және оның тарихи байланыстары бейнеленеді. Сонымен бірге,
ономастикалық лексика, оның ішінде антропонимдер әлеуметтік қажеттілік пен
стильдік бояу жағынан, қолданылуы мен шығу тарихы жағынан коннотативтік
мәнге де ие. Жалпы, қазақ отбасында адамға ат қоюда белгілі бір шектеу
қойылмайды. Этностың ғасырлар бойы тәжірибесінде адамға ат қоюда ескі
дәстүр жалғасы мен жаңашылдық заңдылықтары ерекше сақталып келеді. Адамға
есім берудегі негізі көзқарас ұлттың табиғаты мен болмысына тікелей
байланысты болуы да мүмкін. Кейде балаға ат қою оның дүниеге келу
жағдайындағы түрлі себептерге де байланысты болады. Кейбір жалқы есімдер
көбіне дыбысталуы мен таңбалық құрылымы, мазмұны жағынан жағымды немесе
ерсі мәнді білдіреді. Сондықтан, олардың пайда болуы мен тарихын білу
арқылы әрбір ономастикалық атаулардан мол ақпарат алуға болады [19.108]
деген пайымдауына назар аударар болсақ, онда жазушы Б.Соқпақбаевтың Менің
атым – Қожа әңгімесі де мазмұны мен стильдік ерекшелігі жағынан бітімі
бөлек дүние. Шығарманың тілдік жүйесі Қожаның психологиялық қабылдауы мен
оның когнитивтік санасындағы дүниетанымы деңгейінде құрылған. Шығарманың
басты кейіпкері Қожаберген өз есіміне деген танымдық көзқарасты
психологиялық тұрғыдан былай көрсетеді: Атымды айта бастасам, тілім
таңдайыма жабысып қалғандай болады да тұрады. Адамның атының сүйкімді болуы
да зор бақыт па деймін. Мәселен, Мұрат, Болат, Ербол, Бақыт деген аттарды
алып қараңдаршы. Айтуға да ықшам, естір құлаққа да жағымды. Әрі мағына
жағынан да қазақ тілінен сабақ беретін Майқанова тәтейше айтқанда, бұлар
жоғары идеялы есімдер [16.335]. Шынын айтсам, бұл о баста Қожа емес,
Қожаберген екен. Бірақ дүниеде не қилы ғажайып құбылыстар бола беретіні
тәрізді, бертін келе Қожабергеннің құйрығы үзіліп түсіп қалыпты. Сонымен
мен өзім ес білгелі Қожамын [16.336 ]. Бұл адам аттарын қоюда ислам дінінің
әсері мен халықтың әдет-ғұрып, салт-сана, наным-сенімдерінің ықпалы. Қожа
–Мұхамедтің алғашқы халифтерінің ұрпағы. Ертеде қазақ, тағы да басқа халық
арасында мұсылман дінін таратып, уағыздаушы. Қожалардың арғы атасы Аюб ба
Яминнен басталады. Мұхамедтің туысы Әлидің баласы Хұсайыннан өрбіген
қожаларды Сайд қожалар деп атайды. Олар Мекке Мәдинені, ал бір тобы Орта
Азия мен Қазақстан жерін мекендеген. Қазақтар арасында қожалар Шәмші Ахмет
және Шайқы Бұзырақ деген екі үлкен салаға бөлінеді [20. 7].
Профессор Т.Жанұзақ көрсетіп бергендей сұлтан, қожа, төре, мырза т.б.
күрделі тұлғалы есімдер тарихи сипаты жағынан архаизм сөздер. Қазақта бұрын
қожаға қол бер, төреге жол бер деген сөз болған. Осындағы қожа қазақ
арасына сіңісіп кеткен арабтарда да, төре-монғолдар болған [20.129].
Бұл жерде Қожаның пікірін пайымдау үшін алдымен оның таным деңгейін
түсіне білу қажет. Мұндағы ең басты әсер етуші фактор қоршаған орта,
қоғамдық сана. Егер индивид өзінің жеке ойы мен қабылдауын әлеуметтік
сананың пікірімен байланыстыра алмаса, онда мұндай логикалық құрылым
болмаған болар еді. Бұл жерде автор ескі көзқарас пен жаңа қоғамдық сананың
арасын Қожаның өз есіміне байланысты пікірі арқылы дәл көрсетеді. Бірақ
жүре-бара құлағым үйреніп, дағдыланып кеттім, Қара Қожа дегендерге әу
деп, жалт қарайтын болдым [16.336]. Өкембайдың баласына Тыңжыртар деп ат
қойған секілді өзге қызу жұрт сол осы болсын, мұнан жақсы атты дүниені шырқ
айналсақ та таптырмаймыз дескен [16.336].
Ұлттың болмысына қатысты мұндай құбылыс жазушы М.Гумеровтың Ортаншы ұл
шығармасында былай суреттеледі: Тақыр бас бала тақылдап біраз сөйледі.
Алмастың ұққаны: Өлместің шын аты Өлкебай екен. Көршісіндегі бір келіншек
қайынағасының атын атамау үшін, оны ойнап жүрген балалардың көзінше ылғи
Өлмес дей беріпті. Бұл сөз бірте-бірте балалардың құлағына сіңіп, ақыры
олар оны Өлмес деп атай бастапты [17.150]. Мұндағы бір көрініс, қазақ
халқындағы отбасына келіп түскен келіндердің жаңа түскен үйдегі адамдардың
атын атамай, астарлап жеткізудің әсерінен болғанын байқатса, халқымыздығы
ырым-тыйым сөздердің әсері де болғанын көрсетеді. Профессор Т.Жанұзақ
Өлкебай есімінің пайда болуы туралы айта келіп, қарауында көп өлке,
аймақ, алқап, тұрақ, мекен болсын, соларға үстем болсын деген тілекпен
қойылған есім деп көрсетеді [20.119].
М.Қабанбаевтың Қала және қыз бала әңімесінде де адамға ат қоюдағы
ырымға сену құбылысы анық байқалады. Мысалы: Елубір деген бала ылғи мені
сыртымнан бағып жүреді дедім ғой. Өзі аппақ шөлмектей жүдеу, артқы партада
отырады. Әке-шешесі ұзақ жылдар перзент көрмей, елу бір жасында осы бала
дүниеге келіпті. Елубір деп сол себептен атапты [18.25]. Мұның өзі
адамзаттың, оның ішінде қазақ халқы қай кезеңде өмір сүрсе де ұлттық таным
мен ойлаудың ежелгі дәстүрлі тәжірибесіне сүйенетінін байқатады. Жалпы,
жалқы есімдер өз бойында белгілі бір кезеңге, тіпті тұтас бір елдің
тарихына қатысты ақпараттарды жинақтай отырып, көркем мәтіндегі қолданыста
ерекше маңызды рөл атқаруы мүмкін. Мұны ғалымдардың Жалқы есімдер көркем
мәтіннің идеялық-эстетикалық мазмұнын ашатын концептуалдық және образдылық
мәнге ие, сондай-ақ көркем мәтінде негізгі қызмет атқаратын тірек тілдік
таңбалар ретінде тануымызға болады [21.26] деген пікірлерімен
сабақтастыруға болады.
Жалқы есімдерге қатысты мұндай ерекшелікті көркем әдебиетте, оның ішінде
балалар тақырыбына жазылған шығармаларда индивидтің яғни кейіпкердің аты-
жөні, тегіне қатысты белгілерді ұлттық психологиялық болмыс пен таным
негізінде саралауынан да байқауға болады. Себебі, Б.Соқпақбаевтың
шығармасында Қожа өз тегі туралы ақпаратты ерекше стильмен және жаңаша
көзқараспен білдіреді. Мысалы, Фамилиям – Қадыров. Бір кезде Қадырұлы деп
те жазып жүрдім. Бірақ жұрттың бәрі ов болып жатқанда менің олардан ала
бөтен жырылып шыққаным жарамас дедім де, Қадыровқа қайтып келдім
[16.336]. Көпекбай-ұлы Жүнісбайдың қолына класкомдік тізгін тимей-ақ тұр
екен [16.22]. Бұл жерде зерттеушілердің айтқан: Ерте дәуірлерде ресми
түрде бір ғана есіммен аталу дәстүрі болса, ендігі жерде патроним иемдену,
яғни әке атымен аталып, олар шын атпен қатар қойылатын болған.
Патронимдердің көрсеткіштері болып, ілік септіктің -ның, -нің формасы және
ұлы, қызы тәрізді сөздер қолданған деген пікіріне ерекше назар аударған
дұрыс [20.67].
Көркем шығармадағы антропонимдердің қолданылу ерекшелігі мен мақсаты
туралы айтылған: Стилистическая окраска имени – непременная составная
часть его речевой информации. В отличие от энциклопедической информации,
представляющей собой сведения о денотате имени собственного, речевая
информация устанавливает связь имени с его носителем, социальное поле
денотата и его имени и выявляет отношения говорящего к именуемому.
Множество неречевых факторов, дополняющих речевую ситуацию, позволяют
речевой информации имени быть предельно сжатой и в то же время достаточно
емкой.
В художественной литературе стилистически значимой оказывается и речевая
и энциклопедическая, и языковая информация имени. Вплетаясь в единую
художественную ткань, они вносят много дополнительных сведений, порой не
доступных для понимания при первом прочетании произведения [21.121] деген
тұжырыммен шығармаларда кездесетін жалқы есімдердегі әртүрлі ақпараттардың
мол болатындығын айтады.
М.Қабанбаев өз шығармаларының бас кейіпкерінің мінез-құлқын, оның образын
ашуда ерекше стильдік талғамды ұстанады. Мысалы, Манаптың мінезі де әкесі
Сымбатқа тартқан еді. Қандай да бір қабырғаны қайыстырар қайғыны үнсіз
көтеріп алатын. Сөзге де, әзіл-қалжыңға да солай еді. Сырт көзге томаға-
тұйық. Тек іштей күйзелетін [18.115] деген контекстен Манаптың мінезінің
тұйық, көпшілікпен көп араласа бермейтінін байқасақ, Б.Соқпақбаев өз
шығармасында Қожаның бейнесін жан-жақты талдай келіп, оның бірбеткей, қатты
мінезін былай ашады: Ох, менің шашым! Қаттылығы, қайраттылығы шошқаның
қылшығынан бір кем емес. Шашымды әр алған сайын Әубәкір мені бірінші рет
кездестірген адамдай таң қалып бітеді.. – Япыр-ай, мұндай да шаш біте
береді екен-ау! Мынау шаш емес, тікенек қой. Тікенек. Мінезіңнің шатақтығы
осыдан-ақ көрініп тұр [16.338]. Жазушының бұл шығармасын әдеби тұрғыдан
талдай келіп Қ.Баянбаев: Қожаны балаларымызға қалай үлгі етеміз? Осының
өзі жағымды кейіпкер ме? Бұл бейнені қалай талдап, қалай түсіндіреміз? ...
Бір ғана өкініштісі, Қожаның өзі туралы оқулықтарда, зерттеу еңбектерде
кезінде де, кейін де жазылған емес. Сондықтан қазақ балалар әдебиетіндегі
оның орнын ғылыми түрде белгілеп беретін уақыт жетті деп көрсетеді
[22.428].
Баланың қабылдауы мен оған ықпал етуші қоғамдық сананың әсері контексте
ерекше көрінеді. Шығармадағы Қожаның тәрбиесі мен дүниетанымына әсер етуші
адамның бірі анасы Милләт. Бұдан бір жыл бұрын Қаратайдың әйелі дүние
салған екен. Дүниеде өзге әйел құрып қалғандай Қаратайдың есек дәме көңілі
менің Миллат мамама ауатын сияқты. Бірақ мен Қаратайға іштей кіжінемін де,
атаңның басы мамам тиер саған, деген сөзді айтамын [16.340]. Кейде Миллат
мамам әкемнің суреттерін ақтарып қарап отырады да, мұңға батып, бір түрлі
егіліп кеткендей болады [16.338]. Милләт есімі қазақ ономастикасында сирек
кездесетін жалқы есім. Автордың бұл есімді таңдап алу себебі неде?
Арабша-қазақша түсіндірме сөздікте бұл атаудың: 1) ұлт, халық; 2) діни
қауым; 3) дінге сену деген үш түрлі мағынасы берілген. Яғни бұл есім
автордың когнитивтік санасында елдің, ұлттың еңбекқор, ісіне адал, жарына
сыйлы қазақ әйелінің моделін жасауға қажет болды. Себебі автор шығарманың
өн бойында Милләт есімді әйелдің шаруақор, ізетті, сыйлы образын айқын, дәл
көрсетіп береді. Соған сәйкес оның есімі де осы ұғымды ашып тұруға тиіс
болды. Яғни аталмыш есім жоғарыда көрсетілген сапалық ұғымдар мен
ақпараттардың барлығын бойына жинаған тілдік бірлік. Миладъ атауы
Л.З.Будагов сөздігінде: - рождение Рождество (Христа) годь Христіанский деп
берілген. Яғни христиан жылының басталуы, дүниеге келуі деген ұғымды
білдіреді. Ежелгі заманға тән көне жалқы есімдердің мән-мағынасы, шығу
төркіні бұл күні жалпы қауымға түсініксіз келеді. Сондықтан да олардың
этимологиясын анықтап, ғылыми тұрғыдан зерделей зерттеудің орны ерекше
[23.3]. Жазушы М.Қабанбаевтың Ескі бәтеңке әңгімесінде бала тәрбиесіне
ерекше талғаммен қарайтын Майсараны автор Бұл әлек-шәлекті аңғарған Мұрат
жоқ, ол үшін Майсара – Мұраттың маңдайына жазған келіншегі, үш баланың
анасы – Майсара [18.163] деп ана ретінде Майсараның жағымды кейпін
суреттесе, М.Гумеров шығармаларында әйел образы былай талданады: Рас, келін
ақылсыз емес, әрине. Бірақ сұлу әйел қанша ақылды болса да, оның ақылы
өзінің сұлу екенін түсінуден, жұрттың өзіне қызығатынын ұғудан әріге бара
бермейді. Әгәрки ақылдың тұрағы әдемілік болса, күллі ауылдың ақыл-ойы
әйелден Алмаға қонақтаған болар еді [17.68]. Жоғарыда талданған
кейіпкерлердің арасында Милләт жалғызбасты, колхоз шаруасындағы әйелдің
образын қамтыса, Майсара мен Алма өндірісте қызмет атқаратын және
әлеуметтік тұрғыда отбасы толық әйелдер. Бірақ, үшеуі де ана ретінде бала
тәрбиесіне, олардың оқу үлгіріміне ерекше талаппен қарайтыны сөзсіз.
Б.Соқпақбаевтың Менің атым – Қожа әңгімесіндегі тағы бір есім – Қадыр.
Бұл Қожаның әкесі. Бұл есім негізінде абстрактілі ұғымның символы. Автор
кейіпкердің оқиға ортасында болмаса да елге сыйлы, халқына аса қадірлі,
жұртқа мақтаныш болар образын осы есім арқылы сәтті берген. Оны шығармада
Қожа: - Әкем Қадір осы колхоз құрылған күннен бастап, ұста болып істеді,
мамам сауыншы [16.348] деп көрсетсе, күзетші шал Сәйбек ақсақалдың: -Әй,
Қожа, Сені әкең марқұм азамат еді ғой. Оған тартсаң, директор түгіл, одан
үлкені боласың. Бірақ оған тартпағансың. Мен сенің әкеңе қарыздар адаммын.
Менің мойнымда оның тиын емес, теңге емес, бақандай бір қарасы жүр. Басқа
біреу болса төлетіп алар еді. Ал Қадыр марқұмның кеңпейілділігі соншалық,
сіз қас қып өлтірген жоқсыз ғой, ажалы солай тура келген шығар деп, үнсіз
қоя салды. Міне, әкең осындай парасатты, ақылды жігіт еді [16.412] деген
сөздерінен байқауға болады. Ал, М.Гумеровтың Шыңырау әңгімесіндегі
Рахаттың әкесі Сасанды былай суреттейді: Бұрын Рахат өз әкесін дүниедегі ең
мықты, ең ақылды адам деп ойлаушы еді. Оған тең түсетін жан баласы жоқ-ты.
Сөйткен әке басы шатаққа шырмалып, тұтқынға алынды, айдалып кетті. Содан
кейін мұның ең мықты, ең ақылды адам туралы пікірі өзгеріп, көңіліне
күдік ұялады [17.261]. Осы екі суреттеуден бала дүниетанымындағы әкенің
рөлі ерекше екенін байқаймыз. Қожа үшін әкесі Қадыр мақтаныш болса, Сасан
баласы Рахатқа кері тәрбие беруші тұлға ретінде көрініс тапқан.
Б.Соқпақбаев кейіпкерлерінің бірі – Сұлтан. Сұлтан шығармада әлеуметтік
ортадан бөлек, жағымсыз әрекеттерге бейім образды бейнелейді. Соған
қарамастан Қожаның айналасындағы басқа кейіпкерлерге қарағанда Сұлтанның
бойында ұйымдастырушылық пен лидерлік қасиет басымырақ. Мысалы: Бір атқа
екі ер ерттеп мінген қазақты мен бұған дейін көрген жоқ едім. Сұлтанның
мына ақылы, шынында да ойға қонымды, қызық көрініп кетті. - Әй көгермей
кеткір, қу Сұлтан, сен ғой осыны шығарып жүрген.. [16.359]. Соның бәрі
Сұлтекеңнің арқасы. Бір де бір күн көліксіз болып көргем жоқ. Нелер жорға-
жүйрік сәйгүліктерді сол тауып әкеледі. Ертте мынаны дейді, ерттеймін.
Кеттік дейді, - ілесіп кете берем. Қайда барамыз деп сұрамаймын да [16.370]
деген сөйлемдерде осы қасиеттері айқын көрінеді. Профессор Т.Жанұзақ адам
аттарының шығу тарихы мен этимологиясына талдау жасай отырып, араб тілінде
Сұлтан есімінің - өкімет, билеуші, әкім деген мағына беретінін айтады да,
одан әрі Сұлтан сөзі түркі тілдеріне араб тілінен енген. Араб тіліндегі
мағынасы әкім, бастық. Түркі тілдес халықтарда ХҮ ғасырдан бастап
кездеседі. ХҮ ғасырдың 40 жылдарынан бастап қазақ тілінде жұмсала бастаған.
Бұл титул Қазақстанда феодалдық қатынастың даму, қазақ хандықтарының құрылу
кезінен-ақ қолданыла бастайды. Ерте кезде ханның тұқымдары мен ақсүйек
әкімдері де бұл титулды өз есімдерімен қатар қолданып отырған. Басқа
сословиелік титулдар сияқты бұл да кейіннен кісі аты және оның құрамы
ретінде қолданыла бастайды. Ол дара тұлғалы әрі біріккен тұлғалы кісі
аттарын жасауға қатысып, арқау болған. Мысалы: Сұлтанғазы, Сұлтанғали,
Сұлтанәлі, Сұлтанмұрат, Жансұлтан, Ақсұлтан, Бексұлтан, Нұрсұлтан т.б.
... .Қазіргі кезде сұлтан сөзі историзм саналады, ал оның ескі мағынасы
ұмыт болған. Қазіргі кісі аттары компоненттеріндегі сұлтан сөзі ешқандай
мағынаны білдірмейді деген [20.132] пікір білдіреді. Ал шығармадағы Сұлтан
беделді болмаса да, кез келген адамды өзіне тарта білетін, жұмсай білетін
қасиетімен дараланып тұрады. Мұны Сұлтан туралы шығармадағы Қожаның: Тани
кеттім – Сұлтан. Ол маған еңкейіп, үңіліп қарады да: - Ой, Қара Көжемісің?
Не болды? Неғып дөңгелеп жатырсың? Қане, мен көрейін, - деп, Сұлтан
қолындағы жүгенін жерге қоя салды да, менің аяғыма жармасты [16.357].
Сұлтан оңбаған мазақ етіп тұр: - Қайран қара Көжем-ай, ажалыңнан үш күн
бұрын өлетін болдың-ау [16.362] деген сөздерінен де айқын аңғаруға болады.
Жалпы, балалар арасындағы лидерлік қасиеттің берілуі М.Гумеров пен
М.Қабанбаевтың шығармаларында да айқын аңғарылады. Қаламгерлердің
кейіпкерлері Көшен, Абылай да Сұлтан тәрізді ұйымдастырушылық қасиетке ие
тұлғалар. Мысалы, М.Гумеровтың Оқтаулы мылтық әңгімесіндегі сотқар
Көшеннің Лепес пен Әбітайды жағымсыз істерге жұмсауы, М.Қабанбаевтың Екеу
әңгімесіндегі Абылайдың қиқар мінезі жоғарыда талданған Сұлтанның образын
толықтырып тұрады. Мысалы: Абылайды қаламгер: Абылайдың салдыр-салақ жүріс-
тұрысын, бірде киіз, бірде мүйіз мінезін мен де білемін, сен де білесің.
Қиыр шетте ешкімнен жасқау көрмей ерке өскесін бе, алды-артын байқай
бермейді [18.82] деп суреттейді.
Көркем шығармадағы жалқы есімдерді этимологиялық тұрғыда қарастырудың
ерекшеліктерін айта келіп, белгілі орыс ғалымы А.В.Суперанская: Жалқы
есімдердің лингвистикалық-этимологиялық негізін ашуға көркем шығарма
авторларының көбісі бара бермейді. Ал кез келген шығармадағы жалқы
есімдерді талдауға экстралингвистикалық тұрғыдан келу көркем мәтінге
ерекше бояу береді. Ал көркем шығармадағы адам аттарына қатысты маңызды
мәдени ақпараттар, мәтінде ұлттық болмысты бейнелеу үшін белгілі бір
стильдік мақсатта да қолданылуы мүмкін. Сондықтан, ұлттық шығарма жасауда
автор өз қаһарманының есімін этностың әлеуметтік ортасы мен тарихи кезеңіне
сай анықтайды [24.123] деген пікір білдіреді.
Қожа үшін енді бір жағымды адам – Жанар. Оны: Іштерінде Жанар да болған
шығар. Жанар, біріншіден... кластағы ең бір ақылды қыз. Жанарды ойыма
алсам, менің ішім гүл жайнап кеткендей болады [16.342]. Бүгінгі жырымның
тақырыбы – Жанар. Жол ортасына әдемілеп Жанар, сені сағындым, деп жазып
қойдым [16.379]. Жол бойы менің ойымнан Жанар шықпады. Мен оны көрмегеніме
бір ай емес, көп-көп уақыт өткен сияқты [16.378]. Жанар, мен сені керемет
жақсы көрем! Тфу, осы да сөз бе. Жақсы көрудің кереметі, керемет емесі
бола ма екен? [16.198] деген жолдардан байқауға болады. Жанар ұғымы: 1)
көздің жанары, сәулесі; 2) күннің сәулесі, шапағы. Ауыспалы мағынасы
келбет, көрік, ажар, рең деген мағына береді.
Ал М.Гумеровтың бас кейіпкері Қанат үшін жағымды образ Аймаған болса,
М.Қабанбаев өз шығармасындағы жағымды образды Айгүлдің бейнесі арқылы
суреттейді. Қанат үндемеді. Қыз бәрін де біліп, тақылдап тұр. Бойы
өздерімен тетелес. Шолақтау келген қара шашына гүл сияты етіп бантик
байлаған. Гүл өрнекті ақ көйлегі тізесіне жетер-жетпес. Аяғында ақ шұлық,
қызыл сандал. Аппақ дөңгелек жүзді, күлім көзді қыз [17.142]. Ал Айгүл
ойнақтаған ботадай жанында келеді жайраңдап. Екеуі сәлден соң-ақ торғын
дүниеге сіңіп бара жатты [18.21].
Менің атым – Қожа повесінде Қожа үшін жағымсыз образдар Жантас,
Қаратай, Майқанова т.б. Қандай ситуация болмасын Қожа үшін олардың
дүниетанымы мен қабылдауы бөлек дүние. Мұны мына мәтіннен аңғаруға болады:
Жантас біреуді біреуге атыстырып, от тастап жүретін қу, сабақ үстінде
сыбырлап – сыпсыңдағыш, өзі тақтаға шыққанда көрінгенге құлақ түргіш Жантас
үлгілі оқушы болғаны да, мен үлгісіз болғаным [16.345]. Жоқ, Майқанова
жүрген жерде мен жүре алмаймын.Тым құрыса, жазғы демалыста одан құлағым
тыныш болсын [16.348]. Сосын Қаратай маңыма жоламақ түгіл, қарамды да
көрмес еді. Жантас тәрізді қужақтар осының өзін де дұрыс айтпайды, әдейі
бұзып, келемеждеп, Қара Қожа деудің орнына Қара Көже дейді [16.342].
Жантас есімі иран тілінен аударғанда – баланың өмір жасы ұзақ болсын, көп
жасасын деген тілекпен қойылған [20.79]. Яғни, осы бір есімнің шығу
тарихында халықтың мәдени байлығы туралы мол ақпарат жатыр. Ал Қаратай,
қаз. қара – ірі, үлкен, зор,+тай көне түркі тіліндегі тағ – тау сөзінің
дыбыстық өзгеріске түскен түрі. Яғни, ата-ананың таудай үлкен тірегі,
сүйеніші [31.94] деген мағына береді. Мынау Қаратай деген... мұндай да
жабысқақ пәле болады екен. Көлеңкеше еріп мамамның соңынан қалар емес.
Қаратай мотоцикілін от алдырып, тұмсығын көшеге қарай бұрды. Кет. Жоғал.
Тезірек кет! деп мен оны көңіліммен желкелеймін [16.409].
М.Гумеровтың Оқтаулы мылтық әңгімесіндегі Ұлтуар Көшен үшін жағымсыз
болса, М.Қабанбаевтың Се ля ви әңгімесіндегі Мәмбет үшін Шолпан да сондай
жан. Оны шығармадағы: Сөз көтермейтін ызақор Көшен шырт ете қалды: -Апай,
алдымен айтарым: есім дұрыс. Мылтық ұстайтыным содан. Екінші айтарым. Мына
қарғаға жаныңыз ашыса, үйіңізге апарып емдеңіз. Тіпті ауданнан жедел
жәрдем машинасын шақыруыңызға да болады. Емге көнбей өліп қалса, етін асып
жерсіз [17.53]. Шолпанға тиісу екенін олар тез түсінді. Ал Шолпанға
соқтықпаған жөн. Бастықтың әлпештеген жалғыз қызы, жақсы оқиды, дружина
советіне председатель, дөкей, нойыс ... Ендеше сен тимесең мен тимен,
бадырақ көз [18.51].
Жалқы есімдердің шығу тарихы мен этимологиясын қарастырғанда елдің,
этностың мәдениеті, салт-дәстүрі мен рухани байлығы туралы кең мәлімет
алуға болады. Ол әсіресе тарихи, көркем шығармалар мен ауыз әдебиеті
үлгілерінен анық байқалады. Осы орайда А.В.Суперанскаяның: Есімдер арқылы
халықтың рухани және материалдық мәдениеті танылады және оларға тән тілдік,
тілдік емес ақпараттар арқылы этностың білімдер жүйесі құралады. Сонымен
бірге, белгілі бір қоғамдастықтағы ұжым мүшелерінің қарым-қатынасы, бір-
біріне ықпалы, өмір сүру кезеңі мен дамуы жайында ақпарат алуға болады.
Ұлттық мәдениетпен байланыстыра қарастыру арқылы жалқы есімдерді көркем
әдебиеттегі бейнелеуіш құрал ретінде тануға болады [24.127] деген
пайымдауының мәні зор.
Жазушы шығармаларындағы ономастикалық атаулар қаламгердің өскен ортасы
мен дүниетанымы тұрғысынан ұлттық болмысқа негізделген. Шығармаларда
кездесетін жер-су аттарының барлығы Жетісу өлкесінің ономастикасына тән
атаулар. Мысалы: Сүмбе, Қостөбе, Ұш, Шелек, Алматы, Текес, Сырт, Шәлкөде,
Қолтық, Батырбай түбегі, Нарынқол, Жалаңаш, Қызыл шекара, Ынтымақ, Үлгілі,
Большевик, Жетісу, Өмеке т.б. атаулар шығармада ұлттық дүниетаным
тұрғысынан берілген. Б.Соқпақбаев шығармаларын қарастыра отырып, ондағы
ономастикалық атауларға тән этнолингвистикалық деректерді көрсете кеткенді
жөн көрдік. Бұған бір жағынан профессор Т.Жанұзақовтың Қазақстан
республикасына қарасты Текес өзенінің алқабында 33 өзен бар екен деген
тұжырымы да себеп болса, екіншіден, Б.Соқпақбаев Қостөбе топониміне
қатысты қызықты мәліметтер келтіре келіп, оны Текес гидронимімен тығыз
байланыста алып қарайды. Мысалы. Қазақстан картасынан Алматыны көзіңізді
жұмып тұрып тауып алатыныңызға мен дауласпаймын. Астанаға дәл барып
тірелген саусағыңызды енді тау сілемімен шығысқа қарай сырғытыңыз.
Тоқтаңыз! Мен әңгіме етіп отырған үркердей шағын ауыл Қостөбе, міне, осы
арада, шекараның дәл түбінде, менің Қостөбем, менің Текесім [16. 48].
Жазушының мәтінде келтірген атаулары туған жері Қостөбе ауылы мен Текес
өзені денотаты ақиқат (реальный), топографиялық орналасу, мекен-жайы айқын
топонимдік нысаналар екендігін айту керек. Менің Қостөбем, менің Текесім
тіркестеріндегі менің есім сөзі автордың өзінің жеке көзқарасын, оның кіші
отанына деген ыстық ықыласын, перзенттік сүйіспеншілігін білдіретін
патриоттық сезімінің айғағы.
Зерттеуші Ә.Бейсенова өзінің Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық
география идеяларының дамуы деген ғылыми еңбегінде: Райымбек ауданындағы
Лабасы тауынан бас алып, Текес аталып Қытай жеріндегі Күнес өзеніне құйып,
одан Балқаш көліне қосылатын Қарт Іле өзені туралы Қытайдың осыдан 2 мың
жыл бұрын өткен Хан патшалығы заманында ханзу (Қытай ұлты) жазуында
аталғаны тарихшылар еңбегінде жазылған [25.315] деп көрсетеді. Бұл өзен
туралы қаламгер шығармаларында жан-жақты айтылады. Мысалы, Әне бір көкшіл
жіптей тартылған жіңішке өзенді көрдіңіз бе? Текес сол. Белгілі Іле
өзенінің басы ... .. Текестің күнгей-шығыс бетінде Біреуіне біреуі жалғаса
біткен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz