Сауын сиырлар гигиенасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
IІ. Әдебиетке шолу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 4
IІI. Негізгі бөлім:
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...7
3.1 Сауын сиырлар гигиенасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
3.2 Сиыр сауу және сүт өндіру гигиенасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
3.3 Сауын сиырларды
азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
3.4 Сауын сиырларды күтіп-бағу әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.5 Сауын сиырларға арналған қора – жайға қойылатын санитарлық –
гигиеналық талаптар.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...23
IV. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 26
V. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қосымшалар

Кіріспе

Қай заманда болмасын адам тіршілігінде ірі қара малының орны өте зор.
Сол себептен дұрыс күтіп-бағу жолдарымен малдың денсаулығын сақтап, оның
өнімділігін арттыру қай шаруашылық шаруашылық болмасын олардың мақсаты. Ал
малдың денсаулық жағдайы мен өнімділігін арттыру қай шаруашылыққа зор пайда
әкеледі. Пайдалы шаруашылықтар ауылымыздың да, ауданымыздың да, еліміздің
де өркендеуіне зор үлес қосатыны анық.
Қазақстан Республикасында мал шаруашылығының жетекші салаларының бірі –
ірі қара шаруашылығы. Халықты азық-түлік өнімдерінің негізгі түрлерінен
(ет, сүт және тағы да басқа) қамтамасыз ету осы саланың өркендеуіне тікелей
байланысты. Сондықтан малды күтіп – бағу және ұдайы өсіру жүйелерін
жақсарту, микроклиматты ыңғайлы ету, азықтандырудың гигиеналық жағын
жақсарту, селекциялық тұқым асылдандыру жұмыстарын жетілдіру, шымыр да
шыныққан төл өсіру, малдың сан – салалы аурулармен күрес, сауу гигиенасы,
яғни тазалығы мен сүт сапасын арттыру басты міндет болып табылады.
Ол үшін сиырларды, әсіресе сауын сиырларды дұрыстап күтіп-бағу және
барлық санитарлық-гигиеналық талаптарды мұқият сақтап, олардың орындалуын
міндетті түрде қадағалау керек.
Бұл гигиеналық талаптар мен міндеттердің біразы осы курстық жұмыста
көрсетілген, сонымен қатар сиырларды бағып күтудің гигиеналық талаптары мен
түрлері төменде келтірілген.
Мақсаты мен міндеті малды күтіп – бағу жүйелері мен әдістерін мал
шаруашылықтары орналасқан ауданның табиғи және экономикалық жағдайларына
қарай материалдық және еңбек ресурстары шығындарын аз жұмсай отырып, мал
өнімдерін барынша мол алудың көздейтін шаруашылық, ветеринарлық –
санитарлық, гигиеналық және ұйымдастыру шараларының жиынтығын дұрыс
ұйымдастыру.
Курстық жұмыстың мақсаты – сауын сиырларды күтіп-бағудағы гигиеналық
талаптар мен күтіп-бағу шараларын экономикалық жағдайларға байланысты
ұйымдастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- сауын сиырлар гигиенасын көрсету;
- сиыр сауу және сүт өндіру гигиенасын көрсету;
- сауын сиырлады азықтандыру нормасын есептеу;
- сауын сиырларды күтіп - бағу әдістерін анықтау;
- сауын сиырларға арналған қора-жайға қойылатын
санитарлық-гигиеналық талаптарды белгілеу.
ІІ. Әдебиетке шолу

Н.Омарқожаұлының айтуы бойынша, сауын сиырларды азықтандыруын сауымның
физиологиялық заңдылықтарымен сәйкес сауым сызығының өзгеруіне байланысты
ұйымдастырады.
Сауын сиырдың қоректік мұқтаждығы оның тірілей салмағы байланысты
тіршілігі қамтамасыз ету мен сүттілігіне байланысты өнім түзу
қажеттілігінен туындайды.
Сауын сиырдың қоректік мұқтаждығы оның тірілей салмағы байланысты
тіршілігі қамтамасыз ету мен сүттілігіне байланысты өнім түзу
қажеттілігінен туындайды.Тірілей салмағы ауырлап,сут сауыны молайған сайын
азықтандыру нормасы ұлғаяды.
Сауын сиыр азықтандыру нормасы жасы мен физиологиялық ахуалына,тірілей
салмағы мен қоңдылығы, сүт сауымы мен майлылығына сәйкес өзгереді.
Сауын сиырға тәбеті шапқанша сапалы пішендеме мен сүрлем,ал жазғытұры
көкшөп беріп,содан кейінгі кездегі сүтті сиыр рацион осы аумақты шырынды
жемшөппен негіздейді [1].
Г.К. Волковтың айтуы бойынша, сауын сиырларды бағып күту және қарқынды
пайдаланудың дұрыс жүйесінің маңызды бүыны олардың терісін, аяқтарын дұрыс
күтудің және тұрақты түрде серуендетуді ұйымдастыру болып
табылады.Белгіленген күн тәртібін сақтау қажет. Өйткені, малда уақытқа
деген рефлекс өте тез қалыптасады.Сиырдылар белгілі бір азықтандыру, суару,
саууға үйренеді.Сол тәртіп бұзылса сиырлар мазасызданып, сүті кемиді.Күн
тәртібі мал ұстаудың маусымына қатысты мәселе.Ол сиыр сауу реттілігімен
және азықтандыру тәртібімен анықталатын мәселе [2].
Н.И. Клейменовтың айқанына көз жүгіртсек, сауын сиырды қолда-
жайылымда,қолда-лагерьде және қолда күтіп-бағу жүйелері ұсынылады. Оларда
сиырды байлап және байламай ұстау әдістері пайдаланады. Соған орай
ветеринарлық-санитарлық және зоогигиеналық ережелер, мал бағудың жүйелері
мен ережелері ферманың бас жоспарынан бастап, малды күтіп-бағу және
азықтандыру технологиясына жатқызылатын барлық тәсілдеріне дейін сай келуге
тиіс.
Бокстарда байлаусыз бағу әдістері қолданылады.Азық ленталы
транспортермен таратылса, сауу қондырғыларымен сауылса, қи тор еденнен
дельта-ысырғышпен шығарылса, негізінен сүт өндірудің өнеркәсіптік
технологиясын ұанағаттандырады [3].
Ж.Б Мырзабековтың айтуы бойынша, сауын сиырларды байлап баққанда көп
қатарлы мал орындары қолданылады. Ол үшін мал орындарының екі қатарлы жалпы
азық жолымен немесе қи жолымен біріктіріледі. Бір үздіксіз қатарға 50
орыннан артық жасауға болмайды. Сиырлардың әрбір секциядан серуендету
алаңына, серуендету-азықтандыру ауласына немесе өріске шығу ыңғайлылығы
қамтамасыз етілуі тиіс. Сиыр қорасының ортаңғы немесе бүйір бөлңктеріне сүт
бөлімі орнастырылады. Сиыр қоралардың бір қабатты етіп салынып,төбесі
жылыландырылып, желдетілетін жабынмен немесе шатыр жабынымен жабылады.
Сауын малына автоматты бас жіп сенімді әрі ыңғайлы да қауіпсіз. Бұл
жабдықтар мал оттық алдында жеке-жеке автоматты түрде шешілуін, яғни
босауын қамтамасыз етеді [4].
П.Ибрагимовтың айтуынша, сауын сиыр организмінің өзіне тән биологиялық
және шаруашылықтың ерекшелігі – физиологиялық процестердің – буаздықтың
және қарқынды сүт өнімнің , сүт беру мерзімінің бір мезгілде үйлесім табуы
болып табылады. Бұл процестер организмнің алмасу процестеріне, күрделі
физиологиялық қызметтеріне үлкен күш түсіреді. Осы кезеңде саыун сиыр үшін
жем – шөп те, микроклимат та, күтімде де, бір сөзбен айтқанда жан – жақты
қолайлы әсер ететін технологиялық шаралардың маңызы зор [5].
Ж.Б. Мырзабековтың жазғанына қарасақ, сауын сиырдан сүттің мол шығуына
септігі тиетін азықтандыру деңгейі мен қамтамасыз ету жағына баса назар
аударған дұрыс. Рационда құрамына ірі азық, балғын азық, жем, минералды
азықтар мен микроэлементтер кіруі тиіс. Сондай-ақ рационның салмаққа,
сауылатын сүті мен жыл маусымына да қатысты болғаны жөн және олардың малдың
белоктарға, минералды заттарға, витаминдерге деген физиологиялық қажеттерін
өтеуі де керек. Өйткені әр минут сайын сүтпен бірге 0,66 г жуық май, 0,80 г
лактоза және 0,60 г белок бөлінеді.
Сауын сиыр организмінің өзіне тән биологиялық және шаруашылықтың
ерекшелігі – физиологиялық процестердің – буаздықтың және қарқынды сүт
өнімнің , сүт беру мерзімінің бір мезгілде үйлесім табуы болып табылады.
Бұл процестер организмнің алмасу процестеріне, күрделі физиологиялық
қызметтеріне үлкен күш түсіреді. Осы кезеңде саыун сиыр үшін жем – шөп те,
микроклимат та, күтімде де, бір сөзбен айтқанда жан – жақты қолайлы әсер
ететін технологиялық шаралардың маңызы зор.
Сауын сиырдан сүттің мол шығуына септігі тиетін азықтандыру деңгейі мен
қамтамасыз ету жағына баса назар аударған дұрыс. Рационда құрамына ірі
азық, балғын азық, жем, минералды азықтар мен микроэлементтер кіруі тиіс.
Сондай-ақ рационның салмаққа, сауылатын сүті мен жыл маусымына да қатысты
болғаны жөн және олардың малдың белоктарға, минералды заттарға,
витаминдерге деген физиологиялық қажеттерін өтеуі де керек. Өйткені әр
минут сайын сүтпен бірге 0,66 г жуық май, 0,80 г лактоза және 0,60 г белок
бөлінеді [6].
В.М. Юрковтың айтуынша, төсеніш әр малға 3-5кг мөлшерінде тәулігіне бір
рет қосымша төсеп отырады. Қи жылына 1-2 рет қана шығарылады. Барлық
серуендету алаңы қатты төсенішті етіліп, канализация басқышына қарай 3-4
градус еңгіштікпен жасалады [7].

В.Ф. Матусаевичтің және тағы басқа зерттеулері сауын сиырларды үнемі
серуендетудің бұзаулауды қалыпқа келтірудің, ұдайы өсу қызметін
жақсартудың, олардың өнімділігін арттырып, денсаулығы мықты төл алудың
маңызды тәсілі екенін дәлелдеді. Егер сауын сиырды ұстау технологиясында
белсенді серуен қарастырылмаса, серуендету алаңының нормасы сақталмаса,
өріске шығарылмаса алдын – ала мұндай шаруашылықта қысыр мал пайызы,
гинекологиялық ауру, желінсау, аяқ – тұяқтарының ауруы, белок және минерал
заттардың алмасуының бұзылуы көбейеді, яғни гипокинезия басты проблема
болады [8].
В.Ф. Красота айтып көрсеткендей казеинге қарағанда сарысу
белоктарының құрамы таптырмас аминқышқылдар мен күкіртке бай болып
келеді және физиологиялық тұрғыдан өте сапалы қоректік зат болып
табылады. Осы қасиетке орай сарысу белоктары азық рационына кіретін сүт
қоспалары өндірісінде құнды өнім болып табылады [9].
Р. Егеубаев ауыл шарушылығы ғылымдарының саласына белсене үлес қосып
жүрген ғалымдардың бірлесіп жазған анықтамалық құралындағы деректер көзі
ретінде, сиырлардың жақсы және қолайлы деңгейде теңестірілген мерзімдік
азық үлестерінде, әдетте күкірттің жеткіліксіз екендігін байқауға
болатындығын, және оның мерзімдік азық үлесі құрамындағы құрғақ заттың 0,14
– 0,18 %-ы көлемінде мөлшерленуі тиіс екендігін ерекшелеген жөн [10].
А.М. Ермаханов негіздерінде биологиялық жағынан бағалы ет алу үшін
сиырды әр уақытта жақсы азықтандырып, дұрыс бағып – күту қажет. Ол үшін
малдың жасына, жынысына, салмағына, қоңддылығына қарай сиырдың қоректік
заттарға деген қажеттілігінің ұдайы өзгеріп отыратынын ескеріп, рационды
жан – жақты теңестіріп, малды құнарлы азықтандыру керек. Басшылыққа сауын
сиыр шаруашылығы ғылыми зерттеу технологиялық институттың ұсынған
азықтандыру нормаларын алу қажет. Соның ішінде көрсетілген малға беруге
тиісті азық құрамдарының бәрі де маңызды. Нақтылап айтқанда, өсіп келе
жатқан жас қойлар үшін рационның құрғақ сатылық 1,5 – 17,5% ішкі протеин,
25% ірі азықтар (жасұнық) болуы керек. Сондай – ақ май жеткілікті болғаны
дұрыс, егер басқа майлы жем болмаса 2 – 3% – ға дейін техникалық май қосқан
пайдалы болады. Сонымен бірге, минералдық – дәрумендік қоспаларды берген
жөн. Азықтары жеткілікті шаруашылықтарда рациондағы жемнің мөлшері 400 –
500 – ге дейін жеткізіп, бұзауларды жеделдете бордақылаған тиімді. Себебі,
жас ағзаның басты ерекшелігі – туылғаннан 9 айлығына дейін өсу қарқыны
жоғары болады. Осы кезеңде оларды жақсы азықтандыру қосымша салмақты
арттырады, еттің биологиялық құндылығын жақсартады [11].
В.Ф. Красота сауын сиырларына сондай-ақ, йод, темір, кобальт, мыс, кей
кездері күкірт пен калий жетіспеушілігі байқалады. Сауын сиырларында
натрийға деген мұқтаждықты ас ас тұзын беру арқылы қамтамасыз етуге болады.
Әдетте, сиырларға азық өлшемінде 5 грамм ас тұзын, немесе 1 г құрғақ затқа
5-8 грамм ас тұзын беру жеткілікті. Сауын сиырларында ас тұзына деген
қажеттілік, шамамен көк азықтармен және сүрлеммен азықтандыру барысында 2
мәрте байқалады [12].
Н.А. Кравченконың айтуынша бұзау сүт ішкеннен кейін емуге талпынбас
үшін оның тұмсығындағы сүт қалдығын таза шүберекпен сүртеді. Ал тәбеті
бұзылып, қора қабырғасын, жайылған кірді және таза басқа бөгде заттарды
жалап, шайнаған бұзау организмінде микроэлементтер жетіспеуі мүмкін.
Сондықтан оларға ас тұзына не жемге қажетті микроэлементтер күкірт
қышқылдары темір, мыс, марганец, хлорлы кобальт, йодты калий және басқалары
қосады [13].
Н.Ә. Жазылбековтың жүргізген тәжірибелерінің мәліметтері бойынша,
Қазақстан жағдайларында ет бағытындағы ірі қара бұзауларын 8 айлығына дейін
енесінен айырмай, орташа қарқынмен өсіргенде (тірілей салмағының тәуліктік
өсімі 750-800- ден 1000г-ға дейін), оларға жұмсалған құнарлы азықтар
енесінен айырғандағы тірілей салмағының 100кг-на шаққанда 0,8-0,85-тен 0,9-
1,2 центнерге дейінгі мөлшерде болған [14].
В.Д. Крючков, көп жылғы зерттеулерінің нәтижесінде, ет бағытындағы ірі
қара шаруашылығында төлді ерте көктем айларында алудың тиімді екені, мұның
емізулі сиырлардың жайылымға шыққан бойда-ақ сүттілігінің 15-20%-ға артуына
ықпал ететін, сонымен бірге N айлық бұзаулардың тірілей салмағын 25-30кг-ға
арттыратын көк азықты барынша көп пайдалануына мүмкіндік беретіні белгілі
болды [15].
Т. Сайдолдаұлы, сауын сиырлырды байлап баққанда көп қатарлы мал
орындары қолданылады.Ол үшін мал орындарының екі қатарлы жалпы азық жолымен
немесе қи жолымен біріктіріледі.Бір үздіксіз қатарға 50 орыннан артық
жасауға болмайды.Сауын сиырлардың әрбір секциядан серуендету
алаңына,серуендету-азықтандыру ауласына немесе өріске шығу ыңғайлылығы
қамтамасыз етілуі тиіс.Сауыен сиыр қорасының ортаңғы немесе бүйір
бөліктеріне сүт бөлімі орнастырылады.Сиыр қоралар бір қабатты етіп
салынып,төбесі жылыландырылып, желдетілетін жабынмен немесе шатыр жабынымен
жабылады [16].
Т.Сайдулдин, cиырдың сүттілігі артқан сайын қоректік заттарға
мұқтаждығы өсетіндіктен, азық жеу мұқтаждығы да артады. Ас қорытатын
жолының сыйымдылығына байланысты малдың азық жеу мүмкіндігі желінетін
азықтардың құрғақ зат көлемімен шектелген [17].
Е. Қасымов, cүтейту кезеңінің аяқталғанын сиыр тәуліктік сүттілігінің
ұлғаймауынан байқайды да, үстемелеп азықтандыруды доғарады. Содан кейін
сауымының келесі қызған кезеңі басталады. Сауым сүтінің негізі бөлігі осы
кезеңде сауылатындықтан, қысқа мерзімде жоғары сауынына сиыр сауымының бұл
кезеңі мейлінше созу көзделеді. Жақсы азықтандыру арқылы сиырдың сауым
барысында айлық сүттілігінің 8 -10% орнына тек 3 – 4 % дейін кемуін
қамтамасыз етуге болады. Сиыр сауымының қызған кезеңінде сақа, орта қонды
сиырларды анықтамалықтарда келтірілген негізгі азықтандыру нормасына сәйкес
азықтандырады [18].
Т.М.Жамансарин, cиырдың сүттілігі артқан сайын қоректік заттарға
мұқтаждығы өсетіндіктен, азық жеу мұқтаждығы да артады. Ас қорытатын
жолының сыйымдылығына байланысты малдың азық жеу мүмкіндігі желінетін
азықтардың құрғақ зат көлемімен шектелген. Сиырдың тірілей салмағы мен
тәуліктік сауынына байланысты өзгерген рацион құрғақ затын жеу мүмкіндігін
eсептеуге болады [19].
А.А. Конопаткина, cауын сиырларды қолда жайылымда, қолда - лагерьде
және қолда - күтіп - бағу жүйелері ұсынылады. Оларда сиырда байлап және
байламай ұстау әдістері пайдаланады. Соған орай ветеринариялық – санитарлық
және зоогигиеналық ережелер, мал бағудың жүйелері мен ережелеріне ферманың
бас жоспарынан бастап, малды күтіп – бағу және азықтандыру технологиясына
жатқызылатын барлық тәсілдеріне дейін сай келуге тиіс [20].

ІІІ. Негізгі бөлім

3.1 Сауын сиырлар гигиенасы

Сауын сиыр организмінің өзіне тән биологиялық және шаруашылықтың
ерекшелігі – физиологиялық процестердің – буаздықтың және қарқынды сүт
өнімнің , сүт беру мерзімінің бір мезгілде үйлесім табуы болып табылады.
Бұл процестер организмнің алмасу процестеріне, күрделі физиологиялық
қызметтеріне үлкен күш түсіреді. Осы кезеңде саыун сиыр үшін жем – шөп те,
микроклимат та, күтімде де, бір сөзбен айтқанда жан – жақты қолайлы әсер
ететін технологиялық шаралардың маңызы зор.
Сауын сиырдан сүттің мол шығуына септігі тиетін азықтандыру деңгейі мен
қамтамасыз ету жағына баса назар аударған дұрыс. Рационда құрамына ірі
азық, балғын азық, жем, минералды азықтар мен микроэлементтер кіруі тиіс.
Сондай-ақ рационның салмаққа, сауылатын сүті мен жыл маусымына да қатысты
болғаны жөн және олардың малдың белоктарға, минералды заттарға,
витаминдерге деген физиологиялық қажеттерін өтеуі де керек. Өйткені әр
минут сайын сүтпен бірге 0,66 г жуық май, 0,80 г лактоза және 0,60 г белок
бөлінеді.
Сондықтан жоғалтқан энергия мен пластикалық материалдардың орнын
толтыру үшін сауын сиыр күніне 30 кг – ға дейін азық қабылдауы керек.
Себебі 1 л сүт пайда болу үшін сауын сиырдың емшегінен 300 – 500 л қан жүру
керек.
Сапасы жақсы пішен, сүрлем, бұршақ тұқымдастардың көк балаусасы немесе
астық тұқымдастардың шөп қоспысы, содай – ақ тамыржемістер рационындағы
протиен, витамин, минералды заттар мөлшері мен қант - протеин қатынасын
арттырады.
Сауын сиыр рационындағы ірі азық пен шырынды азықты қоректілігі жағынан
жас шөптен салынған пішендемемен алмастыруға болады, жемнің өте көп мөлшері
сүттің майлылығын кемітетіндіктен оны қалыпты мөлшерде ғана берген жөн.
Рационда протеин жетіспесе жем қоспасының құрамына аминді – жем қоспасы
немесе мочевина қосылады. Сонда малдың протеинге деген 20 – 25 пайыз
қажетін алмастыруға мүмкіндік бар.
Сауын малын азықтандыру кезінде минералды заттардан рацион құрамында
кальцийдың, фосфордың, хлорлы натрийдің, калийдің, магнийдің, йодтың,
кобальттың, мыстың, темір, марганец, мырыштың болуын қадағалау қажет.
Сауын малының рационына енетін жем – шөпке сүттің құрамы, оның дәмдік
сапасы мен технологиялық қасиеті қатысты келеді. Сүттің құрамы мен қасиеті,
малды сапасыз жем – шөппен, шіріген немесе көгерген пішен, сүрлем және
пішендеме сүттің құрамын бұзады.
Рационда азықтық шалқан, қызылша, тамыржемістер пілегі көп болса сүт
ашқылтым тартып, жем – татып тұрады.
Айқыш гүлді өсімдіктер сүтке қыша иісін беріп, оның дәмін бұзады.
Азықтандырудың сиыр суалтудағы маңызды да зор. Суалту – сиырды
азықтандыруды және саууды өзгерту жөніндегі сүттің бөлінуін тоқтатуға
бағытталған тәсілдер жиынтығы. Сиыр дер кезінде суалтылса желінсау ауруының
алдын алуға болады, сиырдың денсаулығы жақсарады, тіршілікке бейім төл
алуға мүмкіндік туады, сондай – ақ өнімділігі артады.
Сиыр бұзаулауына 2 ай қалғанда суалтылуыға тиіс. Сондықтан да сүт беру
кезеңінің 7 айынан соң, саууды тоқтату керек. Сондай-ақ желінді сылауды да
тоқтатып, рационнан мол, сүт шығаруға қатысты азықтарда (жем, шырынды азық)
түгел алып тастау керек. Сөйтіп, жұмсақ пішен беріледі. Бірте – бірте сиыр
сауу саны да қысқартылады. 3-4 литрге дейін ғана сүт шығаратындар бірден
суалылады. Әдетте, сиырды 7 – 10 күннің ішіндегі суалтуға болады. Сиыр
неғұрлым сүтті болса, суалту мерзімі де соғұрлым ұзаққа созылады.
Сауын сиырларды күтіп - бағу гигиенасы. Азықтандыру, жем - шөп
пайдалану анағұрлым қолайлы болатындай микроклимат жағдайларын жасаумен,
серуендетумен және басқа да сауын сиыр күтіп - бағу жағдайларымен үндесіп
жатуы керек. Бұл тұрғыда жетекші орын микроклиматқа тиеді. Қора – жай кең,
құрғақ, жылы, таза, жаұсы желдетілетін, өкпек жел соқпайтын болуға тиіс.
Сауын сиырдан сауылатын сүтке ауаның алмасу көлемі, температурасы және
салыстырмалы ылғалдылық едәуір ісер етеді. Ауаның температурасы +3
градустан төмендесе, сауылатын сүт 4-25пайыз азаяды. Температура 25
градустан асса да сүт өнімділігі кемиді. Салыстырмалы ылғалдылық 85
пайыздан артса, сауын сиыр өнімділігі 1-1,5 кг төмендейді.
Сауын сиырларды байлап бағу қора – жай микроклиматына айырықша әсер
етеді. Ол сауын сиырға жылы әрі жылы болуымен бірге, ылғалдылықты азайтып,
ауадағы аммиак құрамын кемітеді.
Сауын сиырларды серуендетусіз ұстау микроклиматты нашарлатады, малдың
өнімділігі мен денсаулығына зиянды әсер етеді.
Сауын сиырларды ұстауда қолайлы жағдай туғызу – олардың табиғи
төзімділігін нығайтып, ауруларын азайту және өнімділігін көтеру деген сөз.
Сауын сиырларды күту. Сауын сиырларын бағып күту және қарқынды
пайдаланудың дұрыс жүйесінің маңызды буыны олардың терісін, аяқтарын дұрыс
күтуді және тұрақты түрде серуендетуді ұйымдастыру болып табылады.
Белгіленген күн тәртібін сақтау қажет. Өйткені, малда уақытқа деген рефлекс
өте тез қалыптасады. Сауын сиырлар белгілі бір азықтандыру, суару, саууға
үйренеді. Сол тәртіп бұзылса сиырлар мазасызданып, сүті кемиді. Күн тәртібі
мал үстаудың маусымына қатысты мәселе. Ол сиыр сауу реттілігімен және
азықтандыру тәртібімен анықталатын мәселе.
В.Ф. Матусаевичтің және тағы басқа зерттеулері сауын сиырларды үнемі
серуендетудің бұзаулауды қалыпқа келтірудің, ұдайы өсу қызметін
жақсартудың, олардың өнімділігін арттырып, денсаулығы мықты төл алудың
маңызды тәсілі екенін дәлелдеді. Егер сауын сиырды ұстау технологиясында
белсенді серуен қарастырылмаса, серуендету алаңының нормасы сақталмаса,
өріске шығарылмаса алдын – ала мұндай шаруашылықта қысыр мал пайызы,
гинекологиялық ауру, желінсау, аяқ – тұяқтарының ауруы, белок және минерал
заттардың алмасуының бұзылуы көбейеді, яғни гипокинезия басты проблема
болады.
Бұзаулату және жаңа бұзаулаған сиырлар гигиенасы. Сиырларды бұзаулауына
7 – 12 күн қалғанда тазалайды. Бөксесінің артқы бөлігі 2 пайыз сода
ертіндісімен, ал тұяқтары креолин ертіндісімен жуылып, бұзаулау бөліміне
көшіріледі. Бұзаулау бөлімі, сондай – ақ 10 – 15 күнге дейін бұзаулар
тұратын профилакторий әдетте бұзау қора немесе сиыр қорада негізгі қорадан
қабырғамен бөлініп жабдықталады. Олар біркелкі төлдейтін болса бүкіл малдың
10 пайыз, біркелкі төлдемейтін болса 15 – 20 пайыз есебінен жасалады.
Төлдеудің алғашқы белгісі білінген бойда сиырдың бөксесін, яғни аяғын
және құйрығын соданың 2 пайыз ертіндісімен, ал сыртқы жыныс органдарын жылы
калий перманганат ертіндісімен жуып, төсеніш ауыстыру керек. Әрине, мал
арнайы жабдықталған, мөлшері кемінде 2,5х3,5 немесе 3x3 және қабырғасының
биіктігі 1,6 – 1,8 м бокстарда төлдетілсе, тіпті жақсы. Бокстар саны бүкіл
мал санының кемінде 1 пайыз есебіне тең кеуге тиіс. Онда сиырлар төсеніш
қолдана отырып байлаусыз ұсталады. Бұзау бокста енесімен бірге кемінде 24
сағат тұрады.
Қалыпты төлдеу 3 сағаттан аспайды. Бұзаулап болған бойда сиырдың сыртқы
жыныс органдары, желіні жылы сумен жуылып, сабанмен құрғатылып сүртіледі.
Ластанған төсеніш ауыстырылады.
Бұзауланғанына 30 минут өткен соң, сиырға 8 – 10 л жылы тұзды ( бір
шелекке 100 -150 г тұз) су беріледі. Өйткені бұл уақытта сиыр қатты
шөлдейді. Суарған соң желін ауруының алдын алып, су алмасуының бұзылуын
болдырмауға болады.
Бірінші рет сиыр бұзаулаған соң, 60 -90 минуттан кейін сауылады. Уызы
бірден бұзауына беріледі.
Сауар алдында желіні жылы сумен жуылып, таза сүлгімен құрғатып
сүртіледі, емшектеріне бор жарық майы жағылады. Алдын алу мақсатымен сиыр
тәулігіне 4 рет сауылады. Сауылар алдында және одан кейін желінді уқалап,
сылау қажет.
Бұзаулағаннан кейінгі 3 – 4 күнде сауын сиырға қыстыкүні тек қана жақсы
пішен, жазда кепкен шөп, ал жемнен 1 – 2 кг сұлы ұны немесе бидай жармасы
беріледі. 4 - 5 күннен бастап, жем, шырынды және басқа азықтар мөлшері
бірте-бірте ұлғайтылып, 10 – 12 күнге қарағанда рацион толық нормаға
жеткізіледі (1-кесте).

1-кесте
Сауын сиырлар қораларының қолайлы микроклимат көрсеткіштері
Қора-жайлар ТемператураСалыстырмалы Аммиак Микроб
ылғалдылық,пайыз құрамы,мгденелері
мз нің шамамен
алғандағы
саны,мыңмз
Жоғар ғы Төменгі
деңгейі деңгейі
Сауын сиыр 10 75 40 20 70
қоралар(байлап
ұстағанда)
Сауын сиыр 13 85 40 40 40
қоралар(байламай
)
Бұзаулау 15 75 40 15 20
қора-жайы
Төл қора-жайлары12 75 40 20 50

3.2 Сиыр сауу және сүт өндіру гигиенасы

Сауын сиыр сауу – еңбекті көп қажет ететін процестердің бірі.
Қолда байлап ұстау кезінде сиырлар өздері тұратын орындарында тасымал
шелегіне ( АД – 100Б, ДАС – 2В сауу қондырғысын пайдалана отырып ) немесе
сүт өткізгішке (АДМ – 8А – 1, АДМ – 8А – 2 сауу қондырғысын пайдаланып)
сауылады. Соңғы кездерде көптеген фермалар автоматты бас жіпті ( ОСП – Ф –
26 ) малды қолда ұстау жабдықтарымен жабдықталған. Олар сиырды сауын
залында ( ДДС - 8А, УДА - 16А “Елочка” типті, УДТ - 6 ,УДА - 8 А “Тандем”
типті және УДА – 100 “Карусель” типті сауу қондырғыларын пайдаланып )
саууға мүмкіндік береді.
Мал өрісте ұсталса сыир сауу үшін УДС - 3А және УДС – 3Б сауу
агрегаттары пайдаланылады.
Аса сапалы сүт өндіру үшін ( МСТ 13 265 – 88 “Сиыр сүті. Дайындау
кезіндегі талаптар”) шаруашылықтар мынандай жағдайларды орындауға тиіс. Мал
қораны таза ұстау, үнемі дезинфекция жасап тұру керек, мүмкіндігіне қарай
сиырды сауын алаңында сауу қажет.
Сиырларды жүйелі түрде тазалап, қора – жайды дер кезінде жинау керек.
Мал қорасы жақсы желдетілуі тиіс. Ыдыстар мен аппаратуралар мұқият жуылып,
санитариялық ережелерді сақтай отырып, арнайы орындарда сақталуы керек (2-
кесте).
2-кесте
Сүт ыдыстары мен жабдықтарының санитарлық жағдайына баға беру
Санитариялық Коли – титр Микроб саны
жағдайы
1мл жуындыда 1см беткейде
Қанағаттанарсыз 1,0кем 500000жоғары 500000 жоғары
Қанағаттанарлық 1,0 10000-нан 1001-ден
500000-ға дейін 50000-ға дейін
Жақсы 1,0жоғары 100000 дейін 1000 дейін

Ауру немесе ауруға күдік туғызған сиыр дереу жалпы табыннан бөлінуге
тиіс.
Сиырды саууға дайындау. Сауу – күрделі рефлекторлы процесс. Өйткені,
оған жүйке жүйесі, ішкі секреция бездері, тағы да басқа көптеген органдар
қатысады.
Сиырлардың сүт беру рефлексін күн тәртібін, әсірісе азықтандыру және
суару тәртібін сақтау жолымен қолдап отыру керек. Мал сауу кезінде
азықтандыруға үйренеді де 5 – 7 минуттың әшәнде жақсы сүт береді. Соған
орай азық беру жағын қатаң сақтау қажет.
Сиырды күнде бір мезгіл сауған жөн. Сауатын қорада тыныштық сақтау
керек, сауын аппаратының жағдайын алдын - ала тексеру керек. Желін таза да
жылы сумен жуылады, құрғатылып сүртіледі, сүттің алғашқы 2 – 3 тамшысын
бөлек ыдысқа (жерге саууға болмайды) сауып алынады. Сауын залы немесе алаңы
бар фермаларда желін ағынды сумен, яғни шлангамен жуылып, таза сүлгімен
сүртіледі.
Сауыншының сауу кезіндегі басты міндеті: сауын аппаратын желінде көп
ұстап қалуға болмайды. Өйткені , сиыр желіні мен емшегін ауыртуы мүмкін.
Сүттің таусыла бастаған сәтін қарау әйнегінен немесе сауу уақыты арқылы
білуге болады.
Саууды аяқтау сәтін дұрыс анықтай білудің маңызы зор. Сондай – ақ сауу
стакандарын дер кезінде емшектен алудың да маңызы одан артық болмаса кем
емес. Өйткені , сауын аппаратын мерзімінен көп ұстау желіннің қабынуына
әкеп соқтырады.
Машинамен сауып болған соң , емшек құрғатылып сүртіледі, сыланады,
сөйтіп, антисептикалық эмульсия жарық май жағылады.
Машинамен саууға емшегі жақсы жетіліп, дұрыс біткен ( ұзындығы 8 – 9
см, ені 2 – 3 см ) сиырлар іріктеледі. Емшектері ұзын, жіңішке, жуан және
зақымданған сиырлар тек қолмен ғана сауылады.
Қолмен сауу. Бұл әдіспен сауылуы қиын және тұңғыш бұзаулаған сиырлар
сауылады. Оның ең жетілген түрі – жұдырықтап сауу. Қолмен неғұрлым жылдам,
сиыр толық сүт бергенге дейін ( минутына 80 - 90 рет қысу ) біркелкі сауған
жөн. Әуелі алдыңғы, содан соң артқы емшектер саауылады. Бұл әдістің
кемшілігі – сүттің санитарлық сапасы нашарлайды, машинамен сауғанға
қарағанда микроорганизмдер 17 есе көп болады, шелекке түскен 1 түйір қи 1
литр сүтті 100 мыңға дейін микроорганизмдер жинайды.
Желінді күту. Сүт безінің өнімділігі , сүт сапасы және сүт безінің
жағдайы желінді күтуге байланысты жайттар. Желінді күту мынандай жолдардан
тұрады: оны құрғақ және таза, жарақаттандырмай, салқын тигізбей ұстау,
малды үнемі таза да жылы төсеніш үстінде бағу ( ылғал және лас еден
желіннің суыққа ұрынуына, ластануына, емшек үрпінен микроб енуге әкеп
соқтырады ) желінді әрбір сауын алдында жуу (судың жылылығы – 45 C ) және
сүрту.
Желінсаудың алдын алу. Сауын аппаратының жұмысы сиырдың сүт құрау және
сүт беру процестері секілді физиологиялық қызметіне қатаң түрде сай келуі
керек.
Желінсаудың жиі кездесетін себептері:машинамен сауу ережелерінің
бұзылуы ( ақаулығы, аппаратты көп ұстап қою, вакуум тәртібінің бұзылуы ) ,
желінді лас сумен жуу , сарқа саумау, суық тигізу, лас төсеніш төсеу, бағып
– күту жағдайларының төмендеуі.
Желінсаудың алдын алу тұрғысындағы негізгі шарлар – сауын ережелерін,
сиыр бағып – күтудің зоогигиеналық нормаларын сақтау, сондай – ақ дұрыс
азықтандыру және сауыншының жеке гигиенасы сақталуы керек.

3.3 Сауын сиырлады азықтандыру

Сауын сиыр азықтандыруын сауымның физиологиялық заңдылықтарына сәйкес
сауым сызығының (лактация кривая) өзгеруіне байланысты ұйымдастырады.
Бұзаулаған сиырдан бірден сүт сауылмайды. Алғашқы күндері сиыр желәнәде жай
сүттен құрамы ерекшеленетін уыз түзіледі. Оның құрамында сүттікімен
салыстырғанда жеңіл ыдырап, жылдам қорытылып сіңірілетін альбуминдік және
глобулиндік фракциясы басым белок (сүт белогында казеин фракциясы басым
болады) , қант, минералды заттар, каротин мен витаминдер және басқа да
биологиялық әсерлі заттар (иммундық денелер, ферменттер, гормондар, тағы
басқа) көп бөлінеді. Осындай қоректілігі мен биологиялық құндылығы,
диетикалық және иммундық қасиеттері жоғары уызбен жаңа туған бұзауды
неғұрлым ерте ауыздандырудың оның ас қорытуын қалыптастырып, ауруға
шалдықпаушылық иммунитетін күшейтіп, реистенттігін (өміршендігін)
жетілдіруге маңызы зор.
Сауын сиырдың қоректік мұқтаждығы оның тірілей салмағына байланысты
тіршілігін қамтамасыз ету мен сүттілігіне байланысты өнім түзу
қажеттілігінен туындайды. Тірілей салмағы ауырлап, сүт сауыны молайған
сайын азықтандыру нормасы ұлғаяды. Орташалап алғанда, сауын сиыр тіршілігін
қамтамасыз етуге 100 кг тірілей салмағына шаққанда 1 а.ө. (10,4 МДж АЭ)
жұмсалады. Дәлірек алғанда, малдың тірілей салмағы ұлғайған сайын
тіршілігін қамтамасыз етуге жұмсалатын энергия шығынының үлесі
кемитіндіктен , 100 кг – ға шаққанда тірілей салмағы 450 кг – ға дейінгі
сиыр - 1,1 а.ө., тірілей салмағы 450 кг – нан артқан сиыр 0,9 а.ө.
шығындайды. Бұған қоса сауын сиыр 1 кг сүт түзілуіне ... майлылығы 3,5%
болса – 0,44 а. ө., майлылығы 4,0 % болса, 0,5 а,ө. (5,7 МДжАЭ) жұмсалады
(3-кесте)

3-кесте
Сауын сиырдың энергия мен қоректік заттарға мұқтаждығы
Сүт Рацион құрғақ затының 1 кг-да
сауыны,
кг
Азық өлшемі Алмасу “Шикі” протеин г
энергиясы
МДж
Азық өлшеміАлмасу Қорыт.
энергиясы протеин кг
МДж
2500 1,25 95 3125 37500 297
3000 1,15 98 3450 41055 338
3500 1,10 100 3850 45430 385
4000 1,05 102 4200 49140 428
4500 1,03 104 4635 53766 482
5000 1,02 106 5100 58650 540

Сүтейту кезеңінде сауыла бастаған сиыр сүттілігін арттыру үшін оларды
күнделікті сауынына сәйкес келетін нақтылы азықтандыру нормасына кейінгі
күндердегі өсетін 2 – 3 кг сауын есебінен қосымша 1 – 1,5 а.ө. қосып
үстемелеп азықтандырады (авансированное кормление). Үстемелеп азықтандыруды
сиыр желінін сылап – сипау және жиі сауумен ұштастыра отырып, сүтейту
кезеңінде сиыр сүттілігінің тұқымдық мүмкіндігін толық пайдалануға
тырысады. Өйткені алғашқы 100 күнде сиырдан сауым бойында өндірілетін бүкіл
сүттің 40 -50 % сауылатындықтан, оның сүтейу деңгейінің 1 кг кемуі сиырдың
сауым бойындағы сүттілігін 200 – 300 кг азайтады.
Дұрыс сүтейту әсіресе құнажын сүттілігі күшті ықпал етеді. Сондақтан
шаруашылықта сауын сиыр басын алғашқы сауымында мол сүтейіп, жоғары
өнімділікке жетуін байқатқан құнажындардан сұрыптайды. Тірілей салмағы -
400 – 500 кг, жылдық сауымы 2500 – 3000 кг сиырды дұрыс азықтандырып,
иіткенде алғашқы сауымында қосымша - 800 – 1000 кг, ал одан кейінгі
сауымдарында 500 – 600 кг өндіруге болатын ескереді.
Сауым басында сиырдың сүт түзуге жұмсалатын дене шығыны жеген азық
қоректік заттармен толық қамтамасыз етілмейді де, сиыр “денесінен сауылып”,
салмағын азайтады. Дұрыс азықтандырылған жағдайда салмақ азаюы алғашқы
тәуліктерде 1 кг – нан аспай, жалпы сауымның алғашқы 10 аптасында сиырдың
тірілей салмағы 50 – 100 кг аралығында кемиді. Мұны содан кейінгі сауымың
қызған кезеңіндегі азықтандырумен қалпына келтіреді.
Сүтейту кезеңінің аяқталғанын сиыр тәуліктік сүттілігінің ұлғаймауынан
байқайды да, үстемелеп азықтандыруды доғарады. Содан кейін сауымының келесі
қызған кезеңі басталады. Сауым сүтінің негізі бөлігі осы кезеңде
сауылатындықтан, қысқа мерзімде жоғары сауынына сиыр сауымының бұл кезеңі
мейлінше созу көзделеді. Жақсы азықтандыру арқылы сиырдың сауым барысында
айлық сүттілігінің 8 -10% орнына тек 3 – 4 % дейін кемуін қамтамасыз етуге
болады. Сиыр сауымының қызған кезеңінде сақа, орта қонды сиырларды
анықтамалықтарда келтірілген негізгі азықтандыру нормасына сәйкес
азықтандырады (5-кесте).

5-кесте
Тірілей салмағы 500 кг сауын сиыр азықтандыру нормасы
Тәуліктік сауыны, кг
Көрсеткіш ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.