Ақмола облысы жер ресурстарын пайдалану ерекшеліктері
ТҮЙІНДЕМЕ
Тақырыбы: Ақмола облысы жер ресурстарын пайдалану ерекшеліктері.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс 64 беттен, кіріспеден,
негізгі 3 бөлім, қорытындыдан және 45 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Сонымен қоса, жұмысты жазу барысында 12 кесте, 8 сурет
құрастырылып, пайдаланылды.
Жұмыстың мақсаты: Ақмола облысының физикалық-географиялық
ерекшеліктерін және әлеуметтік-экономикалық жағдайын ескере отырып, Ақмола
облысындағы жер ресурстарын және жер ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін
жан-жақты зерттеп, талдау жасау.
Түйін сөздер: географиялық орналасуы,физика-географиялық жағдайлары,
мемлекеттік жер мониторингі, жер ресурстары, жер басқару.
Зерттеу әдістері: дипломдық жұмысты жазу барысында статистикалық әдіс,
салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
РЕФЕРАТ
Тема: Особенности использование земельных ресурсов Акмолинской
области.
Обьем и структура работы: Дипломная работа состоит из 64 листов,
введения, 3-х глав, заключения и 45 списка использованной работы. Также, во
время работы было создано и использовано 12 таблиц, 8 рисунков.
Цель работы: Комплексное изучение , а так же анализ земельных ресурсов
и особенностей землепользования в Акмолинской области с учетом физико-
географических особенностей и социально-экономического положения области.
Ключевые слова: географическое положение, физико-географические
условия, государственный земельный мониторинг, земельные ресурсы.
Методы исследования: При определении особенностей природного состояния
использовались статистический метод и метод сравнительного анализа.
ABSTRACT
Subject: Fesatures of the use of land resources of the Akmola oblast.
Volume and structure of work: Diploma thesis consists of 64 lists, an
introduction, 3 main parts, conclusion and 45 list of references. Includes
and used 12 tables, 8 picture.
Objective: arecomprehensive study and analysis of land resources, land
use in the Akmola region by paying attention the physical-geographical
features and socio-economic situation.
Keywords: Geographical location, physical and geographical conditions,
state land monitoring, land resources.
Study methods: Research methods: The features of the natural state, the
statistical method and the method of comparative analysis were used.
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1 АҚЫЛЫ ЖЕР ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Жер нарығының қалыптасуы мен даму тарихы 5
1.2 Жер ресурстарын тиімді пайдаланудағы мемлекеттік органдардың құзыреті
мен міндеттері 10
1.3 Жер ресурстарын пайдалану ерекшеліктеріндегі шет елдік тәжірбиелер 15
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 22
2.1 Облыстың физикалық-географиялық жағдайына сипаттама 22
2.2 Ақмола облысының әлеуметтік-экономикалық жағдайы 29
2.3 Ақмола облысы жер ресурстарының жалпы жағдайы 36
3 АҚМОЛА ОБЛЫСЫНДАҒЫ ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ
41
3.1 Облыстағы жер ресурстарының меншіктеу формасы және олардың құрылымы 41
3.2 Ақмола облысында жер алқаптарын тиімді пайдалануды экономикалық және
экологиялық негіздеу 49
3.3 Облыстағы жер ресурстарын тиімді пайдаланудың мәселелері 56
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 62
КІРІСПЕ
Жерді бағалау нәтижелерінің іс жүзінде - нақты мәселелерді шешуде, жерді
тиімді пайдалану мен талдауды жоспарлауда; жер төлемдерін реттеуде, жер
пайдаланымдардың оптимальды, оңтайлы мөлшерін анықтауда; жерді пайдалануды
және қорғауды бақылауда, жерді алып қою кезінде шығындарды қайтаруда
атқаратын міндеті зор.
Қазіргі кезде кез келген жағдайда пайдалануға болатын жерді бағалау
тәсілі жоқ. Жер халық шаруашылығында әр түрлі рөл атқарады, мақсатына
байланысты жерді әр тұрғыдан бағалауға болады. Соған орай бағалау әдістері
де әр түрлі болады. Мемлекетіміздің әр даму сатысында жерді бағалаудың әр
түрлі жүйелері болды.
Жерді аймақтарға бөлудің негізгі мақсаты - жердің мақсатты пайдалануы
мен пайдалану мерзімін бөлу арқылы жер аумағын анықтау.
Қазақстанның ауыл шаруашылығына жарамды жерлерін аймақтау мәселесі де
қазіргі таңда өзекті болып отыр, өйткені Кеңес Одағы кезінде ауыл
шаруашылық жерлерін экономикалық бағалау негізінде жүргізілген аймақтау
жұмыстары топырақтың құнарлығы, балл бонитеті бойынша жасалған. Тәуелсіздік
алғаннан кейін жерлер жеке меншікке берілуіне байланысты жердің бағасы
(құны) бойынша аймақтау жұмыстары жүргізілді. Ол жұмыстар жердің
нормативтік бағасы негізінде жасалды, ал қазіргі таңда республиканың ауыл
шаруашылық жерлерін аймақтау үшін бағалау әдістерін жетілдіріп, аймақтау
жұмыстарын қайта жүргізу қажеттігі туындап отыр. Осы мәселелерге байланысты
дипломдық жұмыста төмендегідей мақсаттар мен міндеттер қойылды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасы жер ресурстарын
басқару және оларды пайдалану ерекшеліктері, жерді аймақтарға бөле отыра
пайдалану мақсатында бағалау, жер нарығы - қазіргі кездегі өзекті
мәселелердің бірі болып тұр.Қазіргі жағдайларда жердің алғашқы нарығын құру
жер учаскелерін мемлекеттік меншіктен жеке меншікке әртүрлі мақсаттар үшін
бір жолғы сату немесе бөліп төлеуге сату жолымен өтеулі негізде беру,
сондай-ақ жер пайдалану құқығын өтеулі негізде (жер учаскесіне жалдау
құқығын сату) беру жөніндегі операциялардан тұрады.Сондықтан жер кез келген
өзге өндіріс құралы сияқты өзінің өндірістік қабілетіне сай бағалануы тиіс
және жерді аймақтарға бөлу, алқаптарда тиімді пайдалану кезінде
ерекшеліктері ескерілуі тиіс.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Ақмола облысының физикалық-географиялық
ерекшеліктерін және әлеуметтік-экономикалық жағдайын ескере отырып,
облыстағы жер ресурстарын және жер ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін жан-
жақты зерттеп, талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер орындалды:
- жер ресурстарын тиімді пайдаланудағы мемлекеттік органдардың құзыреті мен
міндеттерінеталдау жасау;
- жер ресурстарын пайдалану ерекшеліктеріндегі шет елдік тәжірбиелерге шолу
жасау;
- Ақмола облысының табиғи-климаттық жағдайына сипаттама бере отырып,
облыстың жер ресурстарын пайдаланудың ерекшеліктерін қарастыру;
- Облыстағы жер ресурстарының меншіктеу формасы және олардың құрылымына
талдау жасау;
- Облыстағы жер ресурстарын тиімді пайдаланудың мәселелерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың объектісі: Ақмола облысының жер ресурстары.
Дипломдық жұмыстың пәні: Экономикалық, экологиялық құқықтық
жағдайларды ескере отырып жер ресурстарының меншіктеу формасы мен құрылымын
қарастыра отырып, жер ресурстарын тиімді пайдаланудың мәселелерін
қарастыру.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мақсаты, тапсырмалары зерттеліп отырған
тақырыптың маңыздылығын көрсетеді.
1.
1 АҚЫЛЫ ЖЕР ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Жер нарығының қалыптасуы мен даму тарихы
Тәуелсіздік алған жылдардан бастап, қоғамдық қатынастар, жекелеп алғанда
жер қатынастары үлкен қарқынмен дами бастады. Жер нарығының қалыптасуы
еліміздің нарықтық экономикаға бейімделуінің алғышартының бірі болып
табылды. Жер нарығы оның құқықтық реттелуі мен табиғи- экономикалық
сипатының санғасырлық тарихы бар. Республикадағы жер қатынастарын реттеу
мен жер нарығының қалыптасуы өткен шақтан бастау алады. Қоғам дамуының
кезеңдерінде жер ресурстарын пайдалану белгілі бір аумақтың табиғи
жағдайымен және материалдық өндірістің бағытына сәйкес болып келген.
Ғалымдардың пікіріне сүйене отырып, жер қатынастары, яғни жер нарығының
қалыптасуы мен дамуын бірнеше кезеңдерге бөлуге болады. Мәселен,
И.Г.Архипов 4 кезеңді бөліп көрсеткен: Қазақстанның Ресей құрамына кіргенге
дейінгі, Ресей құрамында болған кездегі, Кеңес кезеңіндегі және Тәуелсіз
Қазақстанның жер қатынастары [1, б.25].
Қазақстанның Ресей құрамына кіргенге дейінгі жер нарығының қалыптасуы
мен дамуы. Ресей құрамына енгенге дейінгі жер қатынастарының қалыптасуына
негізгі әсер етуші фактор ол – қазақтардың көшпелі өмір салтын ұстануы
болып табылады. Сол кезеңдердегі заңдық көзқарастар бойынша 19 ғасырға
дейін жерге жеке меншік құқығы болмады [2, б.112]. Яғни, жердің нағыз
иелері болып билер мен феодалдар табылды. Сол кездердегі қазақ қоғамында
руаралық тартыстар мен әлеуметтік қарама-қайшылықтарды тудырған жер
мәселесі болған. Бертін келе Қазақстанда жерге жеке меншік болды ма, егер
болса оның сипаты қандай болды? Бұл мәселені талдау барысында бірнеше
көзқарастарға тап боламыз. Нақтылай айтсақ С.З. Зиманов пен А.Е. Ереновтың
пікірлері бойынша, Қазақстанда жерге меншік құқығының болуы даусыз,
қоғамдық көшпенді жер пайдалану мен қоғамдық меншікті шатастыру қателік
болар еді. Қазақ феодалдық қоғамның өндірісін саралай отырып, жеклеленген
көшпенділік жолға пайдаланылатын жерлерге феодалдық меншіктің болғанын
көреміз [3, б.48].
Біріншіден бұл пікірлердің шындыққа жанастындыға дәлел болып, жерлердің
сол кезеңдерде иегер – феодалдардың атымен аталуы табылады. Жер дауларын
шешкенде жер телімі кімнің иелігінде екендігін анықтау үшін жердің атауы
пайдаланылған. Екіншіден, қарапайым халық өзен суын қолдану кезінде ханның
немесе өзенге жанасып жатқан жер телімінің иегерінен арнайы рұқсат алуы
керек болған. Сәйкесінше егер суға жақын жатқан жайылымдар қауымдық
меншікте болса, рұқсаттың қажеттілігі болмас еді. Меншік институты сол
кезеңдегі патриархалды – феодалдық қоғамның белгілеріне ие болған. Бұл
дегеніміз жерге меншік көшпенділік өмір салтының элементтері бар феодалдық
меншік болған. Алайда, мұндай меншік санатының болуына қарамастан жерді
сату-сатып алу секілді мәмілелер жасау қатынастары қалыптаспаған еді.
Жоғарыда айтылған азаматтық мәмілелердің құрылымы Қазақстанның Ресейге
қосылғанынан кейін өзгерді.
Қазақстанның Ресей құрамында болу кезеңіндегі жер нарығының қалыптасуы.
Қазақстанның Ресей құрамына қосылуы жер қатынастарының сипатына айтарлықтай
әсерін тигізді. Атап айтатын болсақ, біріншіден барлық жер қоры Ресей
империясының меншігіне өтті. Яғни, қырғыз көшпенділері алып отырған жерлер
мемлекеттік деп танылады және қырғыздардың қауымдық пайдалануына беріледі
деп Уақытша ереженің 210 бабында көрсетілген [4, с.184] . Екіншіден, жер
қатынастарын реттеу қазақтың әдет-ғұрыптық нормалары негізінде жүзеге
асырылды, алайда бірқатар өзгерістермен.
Нақтылай айтсақ жеке отбасылардың күздеу және қыстау, шабындықтарға жеке
меншігін таныған нормалар пайда болды. Сонымен қатар жер қатынастары қазақ
қоғамында қолданылған құқықтармен қатар жалпы патшалық Ресейдің заңдарымен
реттелді. Сондықтан да сол кезеңдегі Қазақстанның жер нарығының тарихи
кезеңін Ресейден бөлек қарастыру мүмкін емес. Қай жағынан қарасақ та
Ресейдегі әлеуметтік процесстер елімізде де тікелей немесе жанама көрінісін
тапты. Мәселен, 1909 жылы 24 мамырда Шаруалар мен жер пайдаланушыларды
кейбір басыбайлық және ипотекалық актілерді орындаған жағдайда баждар мен
алымдарды төлеуден босату туралы заңымен азаматтардың жоғарыда аталған
санаттарына жеңілдіктер беру қамтамасыз етілген. Нақтылай айтқанда оларды
басыбайлы және канцеляриялық актілік баждардан, әртүрлі канцеляриялық
алымдар мен баждардан, төлемдерден босатқан. Осы заңның екінші бабында
көрсетілгендей, меншік құқығығының ауысуы және иеліктен шығару немесе
меншік құқығының пайда болуы туралы хабарламаны жариялау тегін ақысыз
жүзеге асырылған [5, с.90].
1911 жылдың 15 наурызындағы Жылжымайтын мүлікті жалдаудың шекті
мерзімін ұлғайту туралы заңы, жерді жылымайтын мүлік объектісі ретінде
қарастырып, жер телімдерін жалдаудың тәртібі мен мерзімдерін және жер
жалдау ақысын төлеу тәртібін реттеген. Яғни, Жылжымайтын мүлік, сонымен
қатар жер телімдері 36 жылдан аспайтын мерзімге жалға берілетін болған [6
(13), с.310]. Ресейдегі әлеуметтік процестердің бірі ретінде Столыпин
аграрлық реформасын айтсақ болады. Осы реформа негізінде 1911 жылдың 29
мамырында Жерге орналастыру туралы заң шықты. Бұл құқықтық акт негізінде
қазақтардың жерінен бөлінген жер бөліктеріне ерекше құқықтық тәртіп
орнаталды. Ол тәртіпке сәйкес, бөлінген жер бөліктері шаруалардың қоғамдық
пайдалануына беріліп, азаматтық айналымнан шығарылған.Яғни, бұндай жер
бөліктерін тек қана салық салу және сатып алу құнын толық төлеген жағдайда
ғана сатылатын болған [7(15), с.24].
Сонымен қатар әскери жер қоры көбейтілген, алайда осы әскери запас
жерлерінің белгілі бір бөлігі қазақтарға жалдау ақысын төлету арқылы жалға
беріліп отырған. Бұл акт негізінде әскери жердерді жалға беру келесідей
шарттардан тұрған: әрбір қазақ шаруаларының қыстап шығуы үшін 2-4 рубль,
жаңа қыстақ салу үшін 3-5 рубль, жайылым жерлер үшін әр десятинадан 7-20
рубль болса, шабындық жерлер үшін 50 тиын алынып отырған. Бір жылда
казактар қазақтарға жалға берген жерлерден 13474 рубль пайда көріп отырған
[8 (16), с.128]. Жер нарығын реттейтін келесі норматифтік акт 1913 жылы
қабылданған Жерді бөлу бас басқармасы және Жерге орналастыру және де Әділет
министрлігімен бекітілген Сату үшін қойылған көші-қон телімдерін жалдауға
берудің басты негіздері болып табылады. Бұл заңға сәйкес келесідей
мәселелер қарастырылған: Біріншіден, сатуға арналған көшіп қону телімдерін
жалға саудасыз 12 жылдан артық емес мерзімге көшірілуге құқықтары бар
тұлғаларға беріледі. Екіншіден, бұл учаскелерді жалдаушы сату туралы заң
шығарылғаннан кейін заңмен белгіленген шарттар негізінде жалданған учаскені
сатып алуына болады. Үшіншіден, жалдау ақысын жалға алушы әрбір жарты жыл
сайын төлеуі қажет. Төртіншіден жалдаушы кепілпұл төлейді және келесідей
міндеттер жүктеледі: жалға алынған жерлерге ғимараттар салу, мал басын
көбейту бір жыл ішінде (белгілі бір нормаға жеткізу).
Жалға алушы өзіне жүктелген міндеттерді орындай алмаған жағдайда жер
тартып алынып, кепіл пұл мемлекеттік қазына есебіне түседі [9 (23), с.15].
Осылайша, Қазақстанның Ресей құрамына кіру кезеңінде жер шаруашылық
айналысқа түсті. Яғни, жерді сату- сатып алу ғана емес, жалдау институты
пайда болды. Сәйкесінше бұл жағдай, жер пайдалану сапасына, жердің тауарлық
айналысқа түсіп, дамуына өз әсерін тигізді.
Келесі кезең, Кеңестік кездегі жер нарығының қалыптасуы мен дамуы. Бұл
кезеңдегі басты мәселе – жерге меншік құқығы болды. Себебі, 1918 жылы
қабылданған Жердің социалдануы туралы Декреттің І-ші бабында жерге кез-
келген меншік түрі мәңгіге жойылады деп айтылған. Алайда, жерге тек жеке
меншік институты ғана тәжірбиелік жойылды, ал мемлекеттік меншік аясы
керісінше кеңейіп, меншіктің жалғыз түрі ретінде әрекет етіп, жерге
мемлекеттің монополиясы орнады. Қабылданған декретте меншік мәселесімен
қоса, жерді пайдалануға қатысты кез келген мәмілелер жасау, яғни сату,
сатып алу, жалға алу,беруге тыйым салынды. Бұл іс-әрекеттердің салдары
болып, шаруалардың жерден және де өздерінің өнімінен оқшаулануы, өз
еңбектерінің нәтижесіне қызығушылық танытпауымен және бірқатар экологиялық
шешілмеген сұрақтар табылды. Осы секілді мәселелер жиынтығы 80-шы жылдардың
аяғында жер қайта құрулардың қажеттілігін түсінуге әкеліп соқты.
Кейіннен 1922 жылғы РСФСР-дің Жер Кодексіне сәйкес шаруалар мемлекеттік
жерді жалдау немесе басқа шарттарды жасамай-ақ пайдалана алатын болды.
Жалпы алғанда 1920-1936 жылдар аралығында ҚАССР-да 14-тен артық жергілікті
құқықтық нормативтік актілер қабылданды. 1920 жылғы Жер мәселесі бойынша
резолюция, 1921 жылғы Жер – су реформасын жүргізу туралы Жетісу
облревкомның бұйрығы, 1925 жылғы Жерге орналастыру резолюциясы, 1928
жылғы КАССР халқын жерге орналастыру тәртібі мен жер пайдалануды реттеу
тәртібі туралы қаулы және т.с.с. Осы кезеңдерде өткізілген ұжымдастыру
шаралары мемлекет тарапынан шаруалардың жерге билік ету және пайдалану
құқығына зардап тигізді, сәйкесінше мемлекет жерге билігін кенеттен
арттырды. 1930 жылы КСРО-да Халықтық жер комитетінің құрылуы қарастырылып,
оған Кеңес республикаларының жер комитеттері бағынатын болды. Ұжымдастыруды
жүзеге асыруға байланысты колхоздық құқық саласы дамыды. Яғни, жер
құқығының бір бөлігін жаңа туындаған колхоздық құқық қамтыды. Сәйкесінше
бұл Жер кодексінің өзінің заңдық күшін жойып, мақсатына сәйскес пайдалана
алмауына әкеліп соқты.
1936 жылғы КСРО Конституциясының жа рияла уына сәйке с колхозда рдың
қа ра ма ғында ғы же рле р ола рдың а тына а қысыз па йда ла нуға
бе рілді. Сол жылда н ба ста п, колхозда р ме мле ке т а тына же рде н
жина ла тын са лықта н боса тылды [10 (26), с.59].
А лға шқыда а уылша руа шылық, ке йінне н ба рлық же рле рді жа лда уға
тыйым са лынды. Же рдің а қша лық ба ға ла нуына н ба с та ртуға
не гізде лге н бұл жа ғда й, соғыста н ке йінгі уа қытта а уыл ша руа шылық
же рле рін көп мөлше рде жоға лтуға әке п соқты. А уыл ша руа шылық
же рле рі бос же рле р ка те гориясын толықтырды. Құна рлы же рле рдің
ныса на лы ма қса тының өзге руі же рдің а қысыздығы конце псиясына н
ба с та рту қа же ттілігін тудырды.
Же рді экономика лық құндылық ре тінде та ну, мүліктік сипа тын
а нықта п, а қша лық ба ға ла уды С.Д. Че ре мухин және В.П. Шкре дов
се кілді ға лымда р те оре тика лық не гізде ді [11 (27), с.154]. Осы
мәсе ле нің бе ле ң а луы нәтиже сінде 1971 жылы Қа зССР-нің Же р коде ксі
же р ка да стрының ма змұнын а нықта ға нда , же рле рдің экономика лық
құнын қа ра стырды. Уа қыт өте ке ле бұл мәсе ле КСРО-ның жоға ры
билігінде де қолда у та пты. 1990 жылы а ка де мик С.С. Ша та линнің
же те кшілігіме н на рыққа өту экономика лық қа йта құрула рдың
ба ғда рла ма сы да йында лды, ол ха лық а ра сында 500 күн
ба ғда рла ма сы де ге н а тпе н та ныма л болды. Ба ғда рла ма ға сәйке с
ме мле ке ттің ре сми та нуы бойынша , же р те лімі ба р және де оны
мұра ға қа лдыра а ла тын а да м қоға мының тұра қтылығына , әле уме ттік
және ұлттық ке лісімге объе ктивті мүдде лі бола ды. Же ке үй
ша руа шылығында ғы же р ша руа ның же ке ме ншігі де п жа рияла нды
не ме се оға н а з а қыға бе рілді. Қа ла лық тұрғында рдың же ке
ме ншігіне жа лда у а қысы не гізінде 6 сотық бола тын ба қша лық-
ба ғба ндық уча ске ле р бе рілді. Ре форма да ғы е ң нәтиже лі те тік
болып же рдің а қылылығы та былды. Ме мле ке т же рге ба йла нысты са уда
мәміле ле ріне ба қыла у жүргізді, а ла йда ре форма ның ба сты ма қса ты
– же рді ме мле ке тсізде ндіру болды [12 (28), с.142].
Тәуе лсіз Қа за ста нда ғы же р на рығының қа лыпта суы ме н да муы.
Ме мле ке т тәуе лсіздік а лға н жылда рда н ба ста п, же р қа тына ста ры
са ла сы а йта рлықта й өзге ріске ұшыра ды. Же р қа тына ста ры
са ла сында за ңда р қа былда нып, же рге ме мле ке ттік ме ншікпе н
қа та р же ке ме ншік институты е нгізілді және де же рге а қы төле у,
же рдің жылжыма йтын мүлік ре тінде мәрте бе сінің өзге руі се кілді
бірқа та р өзге рісте р орын а лды. Же р на рығы, же рге а қы төле у
са ла сында ғы за ңда рдың қа лыпта суы ме н да муын өз ке зе гінде
бірне ше ке зе ңде рге бөлуге бола ды. 1990-1993 жылда р а ра лығын
бірінші ке зе ң де п қа ра стырса қ, а та лға н ке зе ң Қа за қста н
Ре спублика сының же р қа тына ста рының ірге та сы болға н Же р
коде ксі, же р ре форма сы тура лы за ң, Ша руа ша руа шылығы
тура лы, Же р са лығы тура лы за ңда р қа былда нға н ке зе ң болып
та была ды. Бұл жылда р а ра лығында қа былда нға н а ктіле р же рде
ша руа шылық е туші субъе ктіле рдің әртүрлі ныса нда рының па йда
болуына әсе рін тигізді.
Мәсе ле н, 1991 жылы 17 же лтоқса нда қа былда нға н Же р са лығы
тура лы за ң а ясында же р са лығын төле уді құқықтық жа ғына н
қа мта ма сыз е тті. Яғни, же р са лығының объе ктіле рі ме н
субъе ктіле рін, ма қса ты ме н мінде тте рін, са лық са лу принципте рін,
төле у тәртібі ме н ша ртта рын а йқында ды [13(31), 33б]. А л, Же р
ре форма сы тура лы за ң же рді қорға у ме н ұтымды па йда ла нуды
қа мта ма сыз е ту ма қса тында жұмыс жа са ға н норма тивтік а кт
е ке нін көруге бола ды. Ке ле сі ке зе ң 1994-1995 жылда р а ра лығын
қа мтыды. Бұл ке зе ңде Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нтінің Же р
қа тына ста рын әрі қа ра й же тілдіру тура лы, [14(34), 5б] және де
Же р қа тына сын ре тте удің ке йбір мәсе ле ле рі тура лы [15(35), 2б]
жа рлықта ры қа былда нды.
Бұл жа рлықта рға сәйке с ре спублика а за ма тта ры ме мле ке тімізде
тұрға н ме рзіміне қа ра ма ста н қысқа ме рзімді бе с жыл не ме се
ұза қ ме рзімді тоқса н тоғыз жылға жа лға а луына және де же р
те лімін өмір бойы ие ле ну құқығына ие болды. Же р уча ске сін өмір бойы
ие ле ну құқығын, же р па йда ла ну құқығы ме н же р уча ске сін жа лда у
құқығын Же р коде ксіме н бе лгіле нге н құзіре тте р ше гінде же ргілікті
әкімшілік ба сшыла ры а за ма тта рға са туға құқылы болып та нылды.
Же р уча ске сін өмір бойы ие ле ну құқығы а за ма тта рға ке ле сіде й
мүмкіндікте рге жол а шты, яғни өзде ріне тие сілі құқықты: сыйға
та рту, жа лға бе ру, ке пілге қою, се рікте стік, коопе ра тивте рдің
жа рғылық қорла рына са лым ре тінде са лу. А та лға нда рда н
ба йқа ға нымызда й, же р те ліміме н бе лгілі бір а за ма ттық құқықтық
мәміле ле р жа са у ке ңіне н е те к жа йып, же р уча ске сі на рықтық
а йна лымның объе ктісі ре тінде та нылды. Қа за қста нда же р на рығына
өтудің үшінші ке зе ңі же ке ме ншік институтының е нгізілуіне н
ба ста лды. 1995 жылы 30 та мызда қа былда нға н Конституция не гізінде
же рге ме мле ке ттік ме ншікпе н қа та р же ке ме ншік та нылып және
бірде й қорға ла ды де п бе кітілді. Же рдің жылжыма йтын мүлік ре тінде гі
мәрте бе сі толығыме н өзге ріске ұшыра ды.
Же ке ме ншік құқығы ме н же рге өзге де за тта й құқықта рдың
бе рілу тәртібі ме н ша ртта рын а йқында йтын Қа за қста н Ре спублика сы
Пре зиде нтінің за ңи күші ба р Же р тура лы жа рлығы қа былда нды
[16(37), 2б]. Қа былда нға н норма тивтік құқықтық а ктіле рдің
мінде тте рінің бірі же рді на рықтық а йна лымға е нгізу болып та былды.
Се бе бі Же р тура лы жа рлықтың 2- ба бына са й, же р за ңда рының
мінде тте рі болып, же рді қорға у ме н ұтымды па йда ла ну, топыра қ
құна рлығын ұда йы қа лпына ке лтіріп отыру, та биғи орта ны жа қса рту
ме н са қта уды қа мта ма сыз е ту ма қса тында же р қа тына ста рын
ре тте у, за ңды және же ке тұлға ла рдың же рге құқықта рын қорға у,
жылжыма йтын мүлік на рығын да мыту, же р қа тына ста рын са ла сында
за ңдылықты ныға йту а йқында лды [17 (37), 2б].
Ке ле сі ке зе ң 2001 жылы Же р тура лы за ңның қа былда нуыме н тұспа -
тұс ке лді. Бұл за ң ше бінде ке ле сіде й же р те лімде ріне
ме ншікте гі, тұра қты же р па йда ла нуда ғы, ба ста пқы өте усіз
уа қытша же р па йда ла нуда ғы уча ске ле рге са лық за ңы не гізінде
же р са лығы са лына тын болып та былды. Уа қытша өте мді па йда ла нуға
(жа лға ) бе рге н же рдің жа лда у а қысы же ргілікті бюдже т е се біне
түсіп отырды. Жа лда у а қысының ба за лық ста вка сын Қа за қста н
Ре спублика сының Үкіме ті бе лгіле йтін болса , ба ға ла у құны осы
ста вка ға са й уәкіле тті орга нме н бе лгіле не тін болды.
Қа былда нға н за ңда р же рді на рықтық а йна лымға а йна лдыруды
же тілдіруге үле с қосқа ныме н, а уыл ша руа шылық же рле рді же ке
ме ншік институты ре тінде қа ра стырма ды. Бұл а уыл ша руа шылық
же рле рінің на рықтық және ша руа шылық а йна лымға е нуіне бірқа та р
ше кте уле р тудырды. Бе сінші ке зе ң қолда ныста ғы Же р коде ксінің
қа былда нуы болды. Же р Коде ксінің е ре кше лігі а уыл ша руа шылық
же рле ріне же ке ме ншік құқығының е нгізілуі болып та былды.
1.2 ҚР же р ре сурста рын тиімді па йда ла ну жөнінде гі ме мле ке ттік
орга нда р құзыре ті ме н мінде тте рі
ҚР же р ре сурста рын ба сқа ру жөнінде гі ме мле ке ттік орга нда р
құзыре ті ме н мінде тте рі Қа за қста н Ре спублика сында ғы же р
қа тына ста рын ре тте удің көпте ге н функцияла ры Қа за қста н
Ре спублика сы Үкіме тінің са ла сында ғы, же р ре сурста рын ба сқа ру
жөнінде гі орта лық уәкіле тті орга нның Құзыре ті ке зе ңде құру және
ныға йту орнықты да му же р ре сурста рын ба сқа ру "Қа за қста н
Ре спублика сы а уыл ша руа шылығы Министрлігінің ре спублика лық
ме мле ке ттік ме ке ме сі же р ре сурста рын ба сқа ру жөнінде гі
комите ті" орта лық уәкіле тті орга н болып та была ды. Қа за қста н
Ре спублика сының Же р ре сурста рын ба сқа ру жөнінде гі комите ті а уыл
ша руа шылығы Министрлігінің ме мле ке ттік орга ны болып та была ды және
ве домство а уыл ша руа шылығы Министрлігі құзыре тінің ше гінде
жүзе ге а сыра ды, Қа за қста н Ре спублика сының стра те гиялық,
ре тте ушілік, іске а сыру және ба қыла у-қа да ға ла у функцияла рын,
же р ре сурста рын ба сқа ру, ге оде зиялық және ка ртогра фиялық
са ла сында Конституцияме н өзіне жүкте лге н қызме т, за ңда рына ,
өзге де Қа за қста н Ре спублика сының норма тивтік құқықтық
а ктіле ріне және Е ре же ге сәйке с жүзе ге а сыра ды. Не гізгі
мінде тте рі:
1. Же р ре сурста рын тиімді және оңта йлы ба сқа руды қа мта ма сыз
е ту: a ) же р мониторингін жүргізуді ұйымда стыру; ә) ме мле ке ттік же р
ка да стрын жүргізуді ұйымда стыру және Қа за қста н Ре спублика сы же р
ба ла нсының де ре кте рі не гізінде облыста рдың, ре спублика лық ма ңызы
ба р қа ла ның, а ста на ның же р ба ла нсын жа са у;
2. Ге оде зия ме н ка ртогра фия са ла сын да мыту бойынша
ша ра ла рды іске а сыру.
3. Же р қа тына ста ры са ла сында ғы сонда й-а қ ге оде зия және
ка ртогра фия са ла сында ғы ме мле ке ттік ба қыла уды жүзе ге а сыру
[18].
Соныме н қа та р, Же р коде ксінің 152 ба бына сәйке с ҚР же р
ка да стрын жүргізуді ұйымда стыруды Қа за қста н Ре спублика сында
орта лық уәкіле тті орга н жүзе ге а сыра ды, же р ре сурста рын ба сқа ру
жөнінде гі Комите ті Қа за қста н Ре спублика сы а уыл ша руа шылығы
Министрлігінің, бірыңға й жүйе сі бойынша жүргізіле ді, ол ме мле ке ттік
монополияға жа та ды және оны ме мле ке ттік корпора циясы
жүзе ге а сыра ды. Ме мле ке ттік же р ка да стрын жүргізу қызме тіне
сонда й-а қ, ке йбір же рге орна ла стыру іс-ша ра ла ры жа тқызылға н
[19]. Ме мле ке ттік же р ка да стры Қа за қста н Ре спублика сы же рінің
та биғи және ша руа шылық жа ғда йы жүйе ле рін жина у және са қта у
тура лы мәліме тте рді қа мтиды және оның мәсе ле ле рін ше шу е кі
ме мле ке ттік ве домствола рға та псырылды: же р ре сурста рын ба сқа ру
жөнінде гі Комите ті Қа за қста н Ре спублика сы а уыл ша руа шылығы
Министрлігінің және Ме мле ке ттік корпора цияның бірі болып та была ды.
Ба сқа да ма ңызды ме мле ке ттік іс-ша ра – же рге орна ла стыру
бөлігінде ғылыми-не гізде лге н ре спублика лық, облыстық және өңірлік
схе ма ла рын (жоба ла рын) же рге орна ла стыру, же рді а йма қта рға
бөлу, па йда ла ну, жа қса рту және қорға у же р ре сурста рын
ла ндша фтық-экологиялық көзқа ра с әзірле у, ішкі ша руа шылық же рге
орна ла стыру жоба ла рын, ірі а уыл ша руа шылығы бірле стікте рі ме н
корпора цияла рдың мінде тте рі а та лға н ме мле ке ттік ве домствола рдың
жоба ла рын әзірле у.
Қа за қста н Ре спублика сы а уыл ша руа шылығы Министрлігінің же р
ре сурста рын ба сқа ру жөнінде гі Комите тінің құзыре тіне қосымша
та рма қ бойынша же рге орна ла стыру бөлігінде ғылыми-не гізде лге н
ре спублика лық, облыстық және же рге орна ла стырудың өңірлік
схе ма ла рын (жоба ла рын), же рді а йма қта рға бөлу, па йда ла ну,
жа қса рту және қорға у же р ре сурста рын ла ндша фтық-экологиялық
көзқа ра с әзірле у, ішкі ша руа шылық же рге орна ла стыру жоба ла рын,
ірі а уыл ша руа шылығы бірле стікте рі ме н корпора цияла рын қосуды
ұсына мыз. 2003 жылғы ҚР Же р коде ксіде же р ре сурста рын ба сқа ру
бойынша же ргілікті а тқа рушы билік орга нда рының құзыре тін
са лыстырма лы а спе ктіде қа ра стыра мыз (2-ке сте де ). Же ргілікті
а тқа рушы орга нда рдың құзыре тін та лда у көрсе тке нде й, 2003 жылғы
Же р коде ксінде өкіле ттікте рі облыстық әкімдікте рдің же р
ре сурста рын ба сқа ру жөнінде гі құзыре ті ке ңе йтілді [20].
Қа зіргі уа қытта , Қа за қста н Ре спублика сы Же р коде ксіне н
ныса на лы ма қса та ғы же р уча ске ле рі жікте ме сі а лып та ста лды.
Көрсе тілге н жікте уіші өз ба ғыттылығын бе руге мүмкін жүйе лік сипа тын
өзге рту мәсе ле ле рі ныса на лы ма қса тта ғы же р уча ске сін және сол
а рқылы ныға йту за ңдылығы-же р қа тына ста ры са ла сында ғы болдырма у
бұл ре тте , ша ма да н тыс е гже й-те гже йлі ша ртта ры ме н ше кте рдің
па йда болуын, өзге руін, же р уча ске сіне ме ншік құқығының және же р
па йда ла ну құқығының және жікте у ныса на лы ма қса тын бір тәртіпке
ке лтірге н. Сондықта н, же ргілікті а тқа рушы орга нда рдың құзыре тіне
қа лпына ке лтіру және іске қосу-та рма қ әзірле у және бе кіту
бойынша же рле рді ныса на лы ма қса тта па йда ла ну жікте ме сін
не гізінде жоба ла рын (схе ма ла рын) же рді а йма қта рға бөлуді
ұсына мыз. Же рге орна ла стыру, ге оде зия, же р ка да стры,
ка ртогра фия са ла сына те хника лық жа ра қта ндыру жоға ры және орта
оқу орында рының, ка дрла р да ярла йтын және орындауға септігін тигізетін
қома қты қа ржы бөліне тін.
1-кесте.
2003 жылғы ҚР Же р коде ксіне сәйке с же р ре сурста рын ба сқа ру
бойынша же ргілікті а тқа рушы орга нда рдың а йма қтық де ңге йде
құзыре ттілігінің са лыстырма лы та лда уы[8]
Облыстың, ре спублика лық ма ңызы ба р А уда ндық (қа ла ла рда ғы А уда ндық ма ңызы ба р қа ла ,
қа ла ның, а ста на ның а уда ндық а уда нда рда н ба сқа ) а тқа рушы ке нт, а уыл, а уылдық округ
(қа ла ла рда ғы а уда нда рда н орга нның құзыре ті әкімде рінің құзыре ті
ба сқа ) а тқа рушы орга нның құзыре ті
- а уда ндық ма ңызы ба р қа ла ла р - же р уча ске ле рін же ке - же р уча ске ле рін же ке
ма ңында ғы а йма қта рдың ме ншікке және же р па йда ла нуға ме ншікке және же р
ше ка ра ла рын бе кітуге ұсыну; бе ру; па йда ла нуға бе ру;
- же р қойна уын па йда ла ну, құрылыс - же р қойна уын па йда ла нуға - қа уымдық се рвитутта р
(қа йта жа ңа рту) ма гистра льдық ба йла нысты же р қойна уын бе лгіле у;
құбыр объе ктіле рін, мұна й және га зме мле ке ттік ге ологиялық - же р уча ске ле рін а лып қою
өңде у объе ктіле рін, жа ңа ртыла тын зе рде ле уме н және ба рла у бойынша ұсыныста р е нгізу
эне ргия көзде рін па йда ла ну, ма қса тта ры үшін же р мәсе ле сі;
индустриялық-иннова циялық жоба ла р уча ске ле рін бе ру; - жа йылымда рды ба сқа ру
индустриялықиннова циялық қызме т - ме мле ке т мұқта жы үшін же р бойынша , ола рды па йда ла нуды
субъе ктіле рінің ма қса тта ры үшін, уча ске ле рін а лып қою; қа мта ма сыз е ту жоспа рын құру;
сонда й-а қ мәжбүрле п ие лікте н - е лді ме ке нде рдің а ума қта ры - жыл са йынғы е се пте р тура лы
шыға ру же р уча ске сін ме мле ке т же рша руа шылық орна ла стыру жоспа рын іске а сыру бойынша
мұқта жы үшін же р уча ске ле рін жоба ла рын әзірле у; - же рді жа йылымда рды ба сқа ру, ола рды
бе ру; - ма л а йда у жолда рына же р ре зе рвте қа лдыру; па йда ла нуды бұқа ра лық
уча ске сін бе ру; - же р уча ске сін - же р уча ске сін ізде стіру а қпа ра т құра лда рында
ізде стіру жұмыста рын жүргізу үшін жұмыста ры үшін па йда ла нуға жа рияла у.
па йда ла нуға рұқса т бе ру; - рұқса т бе ру;
ме мле ке ттік ғылыми-зе ртте у - қа уымдық се рвитутта рды
ұйымда ры ме н ола рдың тәжірибе бе лгіле у
ша руа шылықта рына , сонда й-а қ - а рна йы же р қорын құру;
ме мле ке ттік тұқым өсіру - жоба ла рын (схе ма ла рын) же рді
ша руа шылықта ры ме н а сыл тұқымды а йма қта рға бөлуді бе кітуге
ма л за уытта рына же р уча ске ле рінұсыну;
бе ру; - а ума қтық сула р а лып - жа йылымда рды ба сқа ру, ола рды
жа тқа н а йма ққа же р уча ске ле рінпа йда ла ну бойынша жоспа рын
бе ру; - да мыту және қа йта әзірле у;
жа ңа рту объе ктіле рін жа йылым - жа йылымда рды ба сқа ру жоспа рын
инфра құрылымы бойынша жоспа рла рын іске а сыру бойынша қа мта ма сыз
әзірле у және бе кіту; - же рді е ту;
ре зе рвте қа лдыру;
Ме мле ке ттік ба сқа ру ме н же р қа тына ста рын ре тте уді жа қса рту
ма қса тында , мына да й ұйымда стыру ша ра ла рын жүзе ге а сыру қа же т:
же р ре сурста рын ба сқа ру Комите тінің ма те риа лдық-те хника лық
ба за сын ныға йтуды са қта й отырып, ола рдың не гізгі функцияла ры
ме мле ке ттік ба сқа ру қорға уды, же рге орна ла стыруды, ме мле ке ттік
же р ка да стры ме н же р мониторингін жүргізу, Қа за қста н
Ре спублика сының а ума ғында тұта ста й а лға нда ме мле ке ттік
ба қыла уды және же рді ұйымда стыру. ҚР а уыл ша руа шылығы
Министрлігінің, са ла сында ғы ме мле ке ттік са яса тты жүзе ге а сыру
же рді ме лиора цияла у са ла сында ғы ұйымда стыру, әзірле у,
са ра пта ма жа са у және іске а сыру ре спублика лық және облыстық
ба ғда рла ма ла рды жүргізу же р өзге рісте рдің а уылдық же рле рде гі
орга нда рына көме к көрсе ту ре спублика ның а тқа рушы билігін
ұйымда стыру, а уыл ша руа шылығы ма қса тында ғы же рді ұтымды
па йда ла ну рөлін а рттыру. Сонда й-а қ ба қыла у функцияла рын
жүзе ге а сыру үшін же рді па йда ла нушыла рдың а уыл ша руа шылығы
кәсіпорында ры болуы тиіс.
А қпа ра т және коммуника ция Министрлігі ве домствосына ба ғынышты,
А за ма тта рға а рна лға н үкіме т ме мле ке ттік корпора циясы
комме рциялық е ме с а кционе рлік қоға мы жөнінде гі, же рге құқығын
тірке у, жылжыма йтын объе кт ре тінде функцияла рды жүзе ге а сыра ды.
Қа ржы министрлігі жүзе ге а сыруға тиіс са ра пта ма
ба ғда рла ма ла рын да мыту бөлігінде же р па йда ла ну болып та была ды,
та псырыс бе руші және қа ржыла ндыру бойынша ре форма ны да мыту,
же рге са лық са лу және ба қыла уға , са лық төле уге же р
па йда ла нушыла р және жа лға а лушы жа лда у а қысы үшін төле ма қыны,
се рвитут, шығында рын өте у а уыл ша руа шылығы және са лық
төле ушіле рдің төле м жа са уын ба қыла уда ұста у, а уылша руа шылық
және орма нша руа шылық өндірістің шығында рын өте п бе ру. Экология
министрлігі қызме тіне же р па йда ла ну субъе ктіле рін қа лпына
ке лтіру ке зінде а зып-тозға н және бүлінге н же рле рді са қта у, орма н
а лқа пта ры, же р қорға ла тын та биғи а ума қта рды ба қыла уды
жүзе ге а сыру жа та ды[21].
Же р ре форма сын құқықтық қа мта ма сыз е туді да мыту мына ла рды
көзде йді: за ңна ма ны да мыту қа тына ста рды ре тте йтін, же рге
ме ншік және ба сқа да жылжыма йтын мүлік; же рге а за ма тта рдың
конституциялық құқықта рына ке пілдік жа са уға ; же рдің за ң а ктіле рін
құқықтық ме ха низмі е ң тиімді ба сқа ру, құру және на рықтық
инфра құрылымды да мытуды қа былда уды көзде йтін; ре тте йтін за ңна ма ны
же р на рығын және ба сқа да жылжыма йтын мүлікті ре тте йтін
за ңна ма ны; құқықтық қа мта ма сыз е ту, же рді ұтымды па йда ла ну және
қорға уды, а уыл ша руа шылық және а уылша руа шылық е ме с са ла ла рды
қа мтиды. Соңғы уа қытта же р қа тына ста рына бөлінге н
а втома тта ндырылға н а қпа ра ттық жүйе сінде гі ме мле ке ттік же р
ка да стрын да мыту үлке н рөл болып та была ды. Же р ка да стры
Де па рта ме нтінің А за ма тта рға а рна лға н үкіме т ме мле ке ттік
корпора циясы комме рциялық е ме с а кционе рлік қоға мының
А втома тта ндырылға н а қпа ра ттық жүйе сінде гі ба сқа ру ме мле ке ттік
же р ка да стрын және те хника лық те ксе ру құрылымдық бөлімше сі болып
та была ды. Ме мле ке ттік же р ка да стры не гізінде Қа за қста н
Ре спублика сы Үкіме тінің 30.06.2000 ж. № 991 "Бірыңға й
а втома тта ндырылға н де ре кте р ба нкін құру тура лы Қа за қста н
Ре спублика сы са лық төле ушіле рінің" және № 1449 25.09.2000 ж.
"бірыңға й жүйе сін құру Тура лы ме мле ке ттік ка да стр Қа за қста н
Ре спублика сы та биғи объе ктіле рінің са ндық ге оа қпа ра ттық жүйе ле р
не гізінде Бұйрығының, "Же рғөо" РМК № 24-К 17.02.2003 жылғы де ре кте р
ба за сын жүргізу және сүйе ме лде у, жина у, жүйе ле у
орта лығына е нгізу ма қса тында құрылға н. А за ма тта рға а рна лға н
үкіме т ме мле ке ттік корпора циясы комме рциялық е ме с а кционе рлік
қоға мының қызыме тте р тізбе сі ке ле сі:
• Топыра қ зе ртте у, а уыл ша руа шылық ма қса тында ғы же р
уча ске ле рін па спортта уға а рна лға н топыра қ ма те риа лда рын
жа ңа рту.
• А уыл ша руа шылығы ма қса тында ғы же рле рдің топыра қ боните тін
а нықта у, а уыл ша руа шылығы ма қса тында ғы же р уча ске ле рін
па спортта у ма қса тында топыра қ боните тін а нықта у.
• Ге обота ника лық зе ртте у.
• А уыл ша руа шылық ма қса тында ғы же р уча ске ле рін па спортта у.
• Же рле рді экономика лық ба ға ла у.
• А уыл ша руа шылық а лқа пта рының, топыра қ және ге обота ника лық
контурла рдың а ла ңда рын е се пте у.
• Же рді ме мле ке ттік е се пке а лу.
• Әкімшілік а уда нда рдың эле ктрондық же р-ка да стрлық ка рта ла рын
жа са у.
• Е лді ме ке н же рле рінде қа лыпта стырлға н е се пті ора мда рдың
эле ктронды же р-ка да стрлық ка рта ла рын жа са у.
• А уыл ша руа шылығы ма қса тында ғы же рле рде қа лыпта стырылға н
е се пті ора мда рдың эле ктрондық же р-ка да стрлық ка рта ла рын жа са у.
• Же р мониторингін жүргізу.
• Же рле рдің, же р уча ске ле рі ме н же р па йда ла нушыла рдың
ме ншік ие ле рінің са нын е се пке а лу.
• Же р уча ске ле рі үшін төле мнің ба за лық ста вка ла рын е се пте у.
• Е лді ме ке нде рде ба ға ла у а йма қта ры ше ка ра ла рының
схе ма ла рын жа са у.
• Ка да стрлық ка рта ла рды және же р ре сурста рының жа ғда йы ме н
па йда ла ну а тла ста рын жа са у.
• Же рді түге нде у [22].
2-кесте.
.Же р қа тына ста ры са ла сында ғы ме мле ке ттік қызме тте р[8]
№ Ме мле ке ттік Ме мле ке ттікМе мле ке ттікМе мле ке тт і
қызме ттің а та уы қызме т қызме тті к қызме т
көрсе ту ре тте у төлқұжа ты
ста нда рты ре гла ме нті
1 Ме мле ке ттің же ке Ста нда рт Ре гла ме нт Па спорт
ме ншікке же р
уча ске ле рінің
ка да стрлық
(ба ға ла у) құнын
бе кіту а рқылы на қты
са ту
2-кестенің жалғасы
2 Же рді ба сқа ру Ста нда рт Ре гла ме нт Па спорт
жоба ла рын ма құлда й
отырып, же р
уча ске ле рін
қа лыпта стыру
e gov.kz
3 Же р уча ске сінің Ста нда рт Ре гла ме нт Па спорт
ма қса тын өзге рту
тура лы ше шім шыға ру
e gov.kz
4 Же р те лімін Ста нда рт Ре гла ме нт Па спорт
па йда ла нуға рұқса т
бе ру а рқылы
ізде стіру жұмыста рын
жүргізу e gov.kz
5 А уыл ша руа шылығы Ста нда рт Ре гла ме нт Па спорт
же рле рін бір түрде н
е кіншісіне а уыстыру
үшін рұқса т бе ру
6 Е лді ме ке н Ста нда рт Ре гла ме нт Па спорт
а ума ғында құрылысты
са лу үшін же р
те лімде рін бе ру
e gov.kz
Жа лпы а лға нда , ба рлық ме мле ке ттік қызме тте р же р
қа тына ста ры са ла сында ғы жылжыма йтын мүлікті тірке у және орта
ме рзімді пе рспе ктива да тиіс нұсқа ға а уыстырылды, эле ктронды форма т
а за ма тта рға ме мле ке ттік қызме тте рді а луға инте рне т а рқылы
а луға , ке зе к болма уын же ңілде те ді, ме мле ке ттік қызме тте р
көрсе ту үрдісі, ола рдың а шықтығын қа мта ма сыз е те тін, а да м
фа кторын болдырма уға ба ғытта лға н, сыба йла с же мқорлықты жоюға
мүмкіндік бе ре ді.
1.3 Же р ре сурста рын па йда ла ну е ре кше лікте рінде гі ше т е лдік
тәжірбие ле р
Жа һа нда ну за ма нында ұза қ уа қыт бойы қа лпына ке ле тін же р
ре сурста рын ұтымды па йда ла ну үшін бірқа та р ша ра ла рды
қа лыпта стыру қа же ттілік болып та была ды. Се бе бі же рдің са па сы көп
жа ғда йда , өндірістік қызме т нәтиже сінде , өзге объе ктіле р сияқты
ұлға йма йды ке рісінше ке міп отыра ды. Көпте ге н зе ртте ушіле р
же рдің та биғи қа сие тін е ске ре отырып, же рдің е ре кше
ма ңыздылығын а та п өтке н. Ше те лдік тәжірибе ні та лда у
көрсе тке нде й, же рге же ке ме ншік институты на рықтық және же рді
са тып а лға нна н гөрі, оны жа лға а лға н тиімдіре к де п са на йтын
өтпе лі экономика да ғы е лде рде де норма ға а йна лды. Мыса лы,
Бе льгияда ба сқа да е уропа лық және экономика лық да мыға н е лде рдің
фонында оға н фе рме рле рге тие сілі те к 13 а уыл ша руа шылығы
же рле рі бөліне ді, а л қа лға н же рге ола р жа лда п же ке
тұлға ла рдың (фе рме рле р е ме с) және үшінші та ра п ұйымда рына н
жа лға а ла ды. Ме ншік құқығының субъе ктіле рі Бе льгияда 25% а уыл
ша руа шылығы же р болып та была ды, осыға н са й мұнда й қызме т түрі
және 50% - ын фе рме рлік коопе ра тивте р құра йды. Же р әде тте
жа лға а лынса , фе рме рле р, оны тиімді па йда ла на ды. Ре тте у,
жа лда у қа тына ста рын, же р а лқа пта рының ма қса тсыз және тиімсіз
па йда ла нуын болдырма у ма қса тында ме мле ке т та ра пына н
жүзе ге а сыра ды. Осыла йша , ба сым ныса ны за ттық құқығы, а гра рлық
се ктордың же ке ме ншік же р қа тына ста ры болып та была ды. Бе льгияда
жа лда у ша руа шылығы ке зінде тұта ста й е ң төме нгі ме рзімі – 9 жыл.
Люксе мбургте же рді па йда ла нудың тиімді ныса ны болып жа лға а лу
са на ла ды. Бұл проце сте ріне ба йла нысты ме ншік ие ле рінің
құқықта рын ме мле ке т па йда сына ше кте у ке лтіру. Люксе мбургте
ке зінде жа лда у ша руа шылығы тұта ста й е ң төме нгі ме рзімі – 9 жыл.
Ре се йде а лдын а луға ба ғытта лға н білім бе ру мәміле ле рі ке зінде
же р уча ске ле рінің та ла пта рына сәйке с ке лме йтін же рге
орна ла стыру және а лдын а лу конце нтра циясының ме ншігіне бір
а да мның ше кте н тыс көп а уыл ша руа шылығы а лқа пта рына норма ла р
е нгізілді.
Ма ла зияның жа лпы а ума ғы 32,98 млн. га болса , соның 7,87 млн.
га а уыл ша руа шылығы жа та ды жа та ды. Же рде Фе де ра лдық а ге нттігі
же р да мыту (FE LDA ) құрылды, құрудың не гізгі ма қса ты болып
та была тын жа ңа а уыл ша руа шылығы өндірісінің е се біне н ша руа
фе рме рле р-ма ла зиялықта рды қоныс а уда рту болып та была ды. FE LDA
ба ғда рла ма сы ше ңбе рінде әрбір осында й фе рме р бе лгілі а уыл е лді
ме ке нге бе кітіле ді және оға н же р уча ске сі мөлше рі 4-те н 5,7 га
өсіру үшін бе ріле ді. Қа рыз бе ру же р жа ғда йында жүзе ге а сырыла ды,
ба ғда рла ма ға қа тысушы а й са йын бе лгілі бір түрде үле стік
та быстың 15 жыл бойы төле йді. Ме мле ке т тұрғызу ба за лық
инфра құрылымды (мыса лы, эле ктр қуа ты, а уыз су, ме кте п, ме дицина лық
оқу орында рының, діни ғиба да т) өзіне а ла ды.
А уыл ша руа шылығы ма қса тында ғы же р Бра зилия экономика
көле мде рін а рттыру ма қса тында а уыл ша руа шылығы өнімде рін, сонда й-
а қ ше те лдік инве стицияла рды та рту бе лсе нді па йда ла ныла ды. Бұл
ре тте , көле мі же ке ше ле ндірудің көле мі а уыл ша руа шылығы
ма қса тында ғы же рле рі соңғы он жылда е кі е се өсіп, сонда й-а қ
ола рдың құны а рта ды [8,9]. Қа зіргі уа қытта Бра зилия а уыл
ша руа шылығы ма қса тында ғы же рле рді 30да н а ста м позиция а уыл
ша руа шылығы өнімде рін на рықтық а йна лымын е нгізудің а рқа сында
экспортта йтын е лде рдің ондығына кіре ді. Ре сми мәліме тте рге
сәйке с, 2014 жылы әрбір үшінші компа ния а йна лыса тын а уыл
ша руа шылығы инве стицияла р ха лықа ра лық а уқымда на қты а гробизне с
құра лда рына са лым са лды. Сондықта н, же ке ше ле ндіру - а уыл
ша руа шылығы ма қса тында ғы же рле рге осы е лде - өзе кті ба ғыт болып
та была ды. Бра зилияда са тып а лу ке зінде , оның ішінде ныса на лы
ма қса тта ғы же рле рге а уысым, әрбір же ке жа ғда йда әр түрлі
схе ма сы іс-қимыл көле міне ба йла нысты, құна рлығын, уча ске нің
ге огра фиялық орна ла суы, сонда й-а қ бе кітілге н муниципа лите тік
за ңна ма тиісті шта тына е нгізілге н орна ла сқа н же рі қолда ныла ды.
Мыса лы, е ге р за ңды тұлға же рді қа тысуыме н, көпшілік да уыс
бе ре тін үле с ме ншігін, ше те лде тұра тын ше те лдікте рдің а луы үшін
"ИНКРА " а рна йы рұқса ты қа же т. Сонда й-а қ же рді ше те лдікте рдің
са тып а луына тұта с жүйе ше кте уле р ме н лимитте рі ба р, ола рдың
ішінде :
же ке тұлға рұқса тынсыз са тып а ла ды 50-ге де йін модульде р
(коэффицие нті құна рлылығын және ба р инфра құрылым, Módulos
de E xplora ção Inde finida - ME I), ола рдың мөлше рі муниципа лите тте н
муниципа лите т ме ншігінде а уытқиды;
- за ңды тұлға рұқса тсыз 100 модульде рге де йін са тып а лу
мүмкіндігі ба р. 3 модульге де йінгі ша ғын же р уча ске ле рін,
ше те лдікте р е шбір ке лісімде р ме н ше кте уле рсіз са тылып а ла ды.
А ла йда , Бра зилияның ше ка ра лық а уда нда рына ше те лдікте рдің
же рді са тып а луына тыйым са лынға н. Те ориялық са тып а лу лимиті,
же р компа ниясы ше те лдік ка пита лды 5000 ге кта рға же туі қиын
а уда нда рда , не 100-500 ге кта р элита лы а уда нда рында а лдын а ла
рұқса т сұра йды. Сонда й-а қ, муниципа лите тінің а ума ғында е ме с 25%-
да н а ста м ше те лдікте р болуы мүмкін а л бір ие сінің қолында 10% -
да н а ртық же рле рдің болуы мүмкін е ме с. Е ге р 20-да н а ста м же р
модульде рі са тып а лынса , онда за ңды тұлға же рді па йда ла ну үшін
жоспа рын және ба сқа да құжа тта р ұсынуға тиіс. Же рді са тып а лу
үшін қа зірдің өзінде жоға ры көрсе тілге н лимитте р рұқса ты та ла п
е тіле ді, Бра зилия Се на ты болға ндықта н, бұл проце сс қиын.
Ита лияда же р уча ске сін не ғұрлым тиімді па йда ла нушыла рға
мәжбүрле п жа лға бе ру (са ту) мүмкін, е ге р фе рме р е ме с,
ша руа шылық жүргізу тиісті түрде (қоса а лға нда же рдің құна рлылығын
ұста у және ма қса тты па йда ла ну), бұл тиімді а уыл ша руа шылығын
па йда ла ну үшін же рме н қа мта ма сыз е те ді. Сонда йа қ, же рді
ше те лдік тұлға ла рға ше ка ра ла с а йма қта рда н ме ншікке са тып
а лу үшін ше кте у қойыла ды. Әртүрлі са на тта ғы же рді ныса на лы
қа та ң па йда ла ну ша ртта ры, оның ішінде экологиялық сипа тта ғыла рын
е ске ре отырып а йқында ла тын а ума қта рын а йма қта рға бөлу,
бе лгіле нге н е ре же ле рін бұзға ны үшін же р па йда ла нуға
са нкцияла р е нгізу қолда ныла ды. Соныме н қа та р, Ита лия а уыл
ша руа шылығы коопе ра тивте рі үшін орна ла сқа н та у-ке н, а з
па йда ла на тын а уыл ша руа шылығын жүргізу үшін а уда нда рда , же р
са лығының ста вка сы 50%-ға төме нде ге н; коопе ра тивте рі ме лиора ция
жөнінде гі қолда ныста ғы та у-ке н а уда нда рында , же р са лығын
төле уде н толық боса тыла ды. Ола рға те к мүлік са лығы (ба сқа же р)
тірке у а лымы төле не ді.
Шве цияда же рдің ша ма ме н 43% -да н а ста мы не ме се 19 млн. га
же ке ме ншікте . Бұда н ба сқа Шве цияда ме мле ке ттік жа лда у
пра ктика сы, муниципа лдық және же ке ме ншік же рле р үлке н мәнін
са қта йды. А ла йда , оға н қа ра ма ста н же рді же ке ме ншікке
жа лға а лу, құқығы көпте ге н за ңда рыме н ше кте лге н. Ба рлық же рде
де рлік ме мле ке ттік за ңна ма да бе кітілге н көпте ге н қа та ң
е ре же ле рін ре гла ме нтте у қолда ныла ды. Ола р а йна лымда ғы а уыл
ша руа шылығы ма қса тында ғы же рле рді және ола рдың ма қса тты а лдын
а луын қысқа рту, а уыл ша руа шылығы уча ске ле рін, ола рдың ықтима л
ие лікте н өзге руіне ныса на лы ма қса тын ше кте йді. А та п
а йтқа нда , шве д билігіне н а уыл ша руа шылығы же рле рін са тып а луға
рұқса т а лу қа же т. А уыл ша руа шылығы а лқа пта рын ие ле ну құқығы
тіке ле й а уыл ша руа шылығы өндірушіле ріне тие сілі болға н жа ғда йда
ола рдың қа же тті біліктілігін және тәжірибе сін ба сымдықпе н са тып
а лу құқығы бе ріле ді. Ме мле ке т ба қыла уды, же рді ұтымды па йда ла ну
ме н орында уға ола рдың ие ле рі өзде ріне а лға н мінде тте ме ле рді
өзіне қа лдыра ды. Шве цияның же р са яса тының принципте рі
не гізде ле ді:
- а уыл ша руа шылығы өнімде ріне ішкі ба ға ла рды қолда у;
- а уыл ша руа шылығы өнімде ріне импортта ла тын ба ж а нықта у;
- ке з ке лге н өзге рісте р е нгізуге тыйым са лу, соның ішінде же р
па йда ла ну, а уыл ша руа шылығы же рле рін ма қса тқа са й па йда ла ну
қа рқынын а за йту, а уыл ша руа шылығы өндірісінің төме нде уі, же рдің
құна рлылығын а за йту;
3-кесте.
Же р ре сурста рын ба сқа руда ғы ше те л тәжірибе сі[8]
Ме мле ке т Е ре кше лікте рі
А нглия Әле уе тті жа лда ушыла рдың та ла пты кәсіби
қа сие тте рінің болуы: жұмыс тәжірибе сі а гра рлық
се кторда , ба ста пқы ка пита лдың болуы
А ра ла с қа ржыла ндыру жүйе сі қызме тінің ка да стр
қызме тте рі: 50% - ға жуығы қа ра жа т е се біне н
қа лыпта са ды, жұмыста рды орында у, са ту
ка ртогра фиялық өнім, а қылы қызме т көрсе ту
Ге рма ния Же ке ме ншікте 90% - на н а ста м же рді ие ле ну
Ұса қта уға және а уыл ша руа шылығы және орма нды
же рле рді ныса на лы ма қса тын өзге ртуге тыйым са лу
Тиімділігі жоға ры а гроөне ркәсіп өндірісін да мыту
Ша руа шылық а йна лымына н же рді қа йта бөлу
ма қса тыме н құқық ие ле нушіле рдің тиімді па йда сына
ше шу е ркіндігі
Жа лда ушыла рдың құқықтық өкіле ттігінің е ркіндігі
Да ния Әрбір сәйке с же р уча ске сін па йда ла нуға жа ра мды
сәйке сте ндіру
На рықтық құны не гізі е се п а йырысу ба ж ре тінде
қызме т е те ді
Ита лия Тиімділігі жоға ры а гроөне ркәсіп өндірісін да мыту
Ша руа шылық а йна лымына н же рді қа йта бөлу
ма қса тыме н па йда сына тиімді құқық ие ле нушіле рдің
е ркіндігі
Жа лда у а қысының е ң жоға ры мөлше рі бе лгіле нге н
За ңна ма ме н е се пте лге н
Финляндия Ка да стрлық қызме ттің қа та ң ие ра рхиясы және
ола рдың құзыре ттілігі: ұлттық же р қызме ті
(е лді-ме ке н е ме с же рле р) – а йма қтық же рге
орна ла стыру офисте рі – муниципа лдық ка да стрлық
қызме тте р (муниципа лите т же рле рі)
Жа ңа Әле уе тті жа лға а лушыла рме н: ірікте у же р
Зе ла ндия уча ске сінің бойынша же ңілдікте р бе руді кре дитте у
көме к көрсе ту
А ҚШ Же р уча ске ле рін ма қса тты па йда ла нуды са қта у,
күрде лілігін а уыстыру, же рді бір са на тта н
ба сқа сына а уыстыру қиындықта ры.
Көпма қса тты ка да стрды не гізінде кодта лға н
де ре кте р бойынша ба ста пқы же р уча ске сінің
а втома тта ндырылға н жүйе сінің болуы
Ше т е лде рде де , Қа за қста нда да же рді па йда ла ну са па сы
жылжыма йтын мүлік объе ктіле рінің және же р ка да стрының са па сыме н
а нықта ла ды. Дүние жүзінің көпте ге н ме мле ке тте рінде же р
ре сурста рын тиімді ба сқа ру, яғни же рді же ке ме ншікке са тып а лу
са ту және же рді жа лға бе ру проце ссі ме мле ке т та ра пына н
ре тте ліп отыра ды. Ке йбір е лде рде же рді жа лға бе рудің минима льды
ме рзімі бе кітіле гн. А л, на рықтық экономика сы да мыға н е лде рде
же рді ке піл ныса ны ре тінде па йда ла ну да мыға н. Соныме н қа та р,
а гра рлы се кторды да мыту ма қса тында а уыл ша руа шылық же рле ріне
са лық са луды же ңілде те тін ре жимде р ме н жа ғда йла р қа лыпта сқа н.
Жоға рыда қа ра стырылға н ме мле ке тте р тәжірбие сін қа ра стыра
отырып, на қты е ліміздің тәжірбие сінде қолда нуға бола тын жа йтта рды
ба йқа ймыз. Ше т е лде рдің же р ре сурста рын тиімді па йда ла ну
жүйе сінде өзіндік ұқса стықта р ба р болға ныме н, та рихи мәде ни
да муына ба йла нысты бірқа та р е ре кше лікте рді ба йқа ймыз.
Қа за қста нда же рді тиімді па йда ла ну жүйе сі тәуе лсіздік а лға н
жылда рда н ба ста п, біртінде п да му проце ссіне түске німе н, да му
эволюциясы жа лпы әле мдік ба ғытқа сәйке сте ндіріліп ке ле жа тыр.
2 А ҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКА ЛЫҚ-ГЕ ОГРА ФИЯЛЫҚ Е РЕ КШЕ ЛІКТЕ РІ
2.1. Облыстың физика лық-ге огра фиялық жа ғда йына сипа тта ма
А қмола облысы — Қа за қста н Ре спублика сының орта лығында
орна ла сқа н, 1939 жылы құрылға н әкімшілік-а ума қтық бөлініс.
1961 – 1992 жылда ры Це линогра д облысы болып а та лды. Же р а ума ғы
146,2 мың км². Тұрғыны 738 611 а да м, орта ша тығыздығы 1 км²-ге 5,05
а да мна н ке ле ді (2019). Ұлттық құра м – қа за қта р – 49,21% ,орыста р
– 34,36%, укра инда қта р – 4,73%, не місте р – 3,58%, ба сқа ла р – 6,2
%.Солтүстігінде - Солтүстік Қа за қста н, шығысында - Па влода р,
оңтүстігінде - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Ақмола облысы жер ресурстарын пайдалану ерекшеліктері.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс 64 беттен, кіріспеден,
негізгі 3 бөлім, қорытындыдан және 45 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Сонымен қоса, жұмысты жазу барысында 12 кесте, 8 сурет
құрастырылып, пайдаланылды.
Жұмыстың мақсаты: Ақмола облысының физикалық-географиялық
ерекшеліктерін және әлеуметтік-экономикалық жағдайын ескере отырып, Ақмола
облысындағы жер ресурстарын және жер ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін
жан-жақты зерттеп, талдау жасау.
Түйін сөздер: географиялық орналасуы,физика-географиялық жағдайлары,
мемлекеттік жер мониторингі, жер ресурстары, жер басқару.
Зерттеу әдістері: дипломдық жұмысты жазу барысында статистикалық әдіс,
салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
РЕФЕРАТ
Тема: Особенности использование земельных ресурсов Акмолинской
области.
Обьем и структура работы: Дипломная работа состоит из 64 листов,
введения, 3-х глав, заключения и 45 списка использованной работы. Также, во
время работы было создано и использовано 12 таблиц, 8 рисунков.
Цель работы: Комплексное изучение , а так же анализ земельных ресурсов
и особенностей землепользования в Акмолинской области с учетом физико-
географических особенностей и социально-экономического положения области.
Ключевые слова: географическое положение, физико-географические
условия, государственный земельный мониторинг, земельные ресурсы.
Методы исследования: При определении особенностей природного состояния
использовались статистический метод и метод сравнительного анализа.
ABSTRACT
Subject: Fesatures of the use of land resources of the Akmola oblast.
Volume and structure of work: Diploma thesis consists of 64 lists, an
introduction, 3 main parts, conclusion and 45 list of references. Includes
and used 12 tables, 8 picture.
Objective: arecomprehensive study and analysis of land resources, land
use in the Akmola region by paying attention the physical-geographical
features and socio-economic situation.
Keywords: Geographical location, physical and geographical conditions,
state land monitoring, land resources.
Study methods: Research methods: The features of the natural state, the
statistical method and the method of comparative analysis were used.
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1 АҚЫЛЫ ЖЕР ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Жер нарығының қалыптасуы мен даму тарихы 5
1.2 Жер ресурстарын тиімді пайдаланудағы мемлекеттік органдардың құзыреті
мен міндеттері 10
1.3 Жер ресурстарын пайдалану ерекшеліктеріндегі шет елдік тәжірбиелер 15
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 22
2.1 Облыстың физикалық-географиялық жағдайына сипаттама 22
2.2 Ақмола облысының әлеуметтік-экономикалық жағдайы 29
2.3 Ақмола облысы жер ресурстарының жалпы жағдайы 36
3 АҚМОЛА ОБЛЫСЫНДАҒЫ ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ
41
3.1 Облыстағы жер ресурстарының меншіктеу формасы және олардың құрылымы 41
3.2 Ақмола облысында жер алқаптарын тиімді пайдалануды экономикалық және
экологиялық негіздеу 49
3.3 Облыстағы жер ресурстарын тиімді пайдаланудың мәселелері 56
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 62
КІРІСПЕ
Жерді бағалау нәтижелерінің іс жүзінде - нақты мәселелерді шешуде, жерді
тиімді пайдалану мен талдауды жоспарлауда; жер төлемдерін реттеуде, жер
пайдаланымдардың оптимальды, оңтайлы мөлшерін анықтауда; жерді пайдалануды
және қорғауды бақылауда, жерді алып қою кезінде шығындарды қайтаруда
атқаратын міндеті зор.
Қазіргі кезде кез келген жағдайда пайдалануға болатын жерді бағалау
тәсілі жоқ. Жер халық шаруашылығында әр түрлі рөл атқарады, мақсатына
байланысты жерді әр тұрғыдан бағалауға болады. Соған орай бағалау әдістері
де әр түрлі болады. Мемлекетіміздің әр даму сатысында жерді бағалаудың әр
түрлі жүйелері болды.
Жерді аймақтарға бөлудің негізгі мақсаты - жердің мақсатты пайдалануы
мен пайдалану мерзімін бөлу арқылы жер аумағын анықтау.
Қазақстанның ауыл шаруашылығына жарамды жерлерін аймақтау мәселесі де
қазіргі таңда өзекті болып отыр, өйткені Кеңес Одағы кезінде ауыл
шаруашылық жерлерін экономикалық бағалау негізінде жүргізілген аймақтау
жұмыстары топырақтың құнарлығы, балл бонитеті бойынша жасалған. Тәуелсіздік
алғаннан кейін жерлер жеке меншікке берілуіне байланысты жердің бағасы
(құны) бойынша аймақтау жұмыстары жүргізілді. Ол жұмыстар жердің
нормативтік бағасы негізінде жасалды, ал қазіргі таңда республиканың ауыл
шаруашылық жерлерін аймақтау үшін бағалау әдістерін жетілдіріп, аймақтау
жұмыстарын қайта жүргізу қажеттігі туындап отыр. Осы мәселелерге байланысты
дипломдық жұмыста төмендегідей мақсаттар мен міндеттер қойылды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасы жер ресурстарын
басқару және оларды пайдалану ерекшеліктері, жерді аймақтарға бөле отыра
пайдалану мақсатында бағалау, жер нарығы - қазіргі кездегі өзекті
мәселелердің бірі болып тұр.Қазіргі жағдайларда жердің алғашқы нарығын құру
жер учаскелерін мемлекеттік меншіктен жеке меншікке әртүрлі мақсаттар үшін
бір жолғы сату немесе бөліп төлеуге сату жолымен өтеулі негізде беру,
сондай-ақ жер пайдалану құқығын өтеулі негізде (жер учаскесіне жалдау
құқығын сату) беру жөніндегі операциялардан тұрады.Сондықтан жер кез келген
өзге өндіріс құралы сияқты өзінің өндірістік қабілетіне сай бағалануы тиіс
және жерді аймақтарға бөлу, алқаптарда тиімді пайдалану кезінде
ерекшеліктері ескерілуі тиіс.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Ақмола облысының физикалық-географиялық
ерекшеліктерін және әлеуметтік-экономикалық жағдайын ескере отырып,
облыстағы жер ресурстарын және жер ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін жан-
жақты зерттеп, талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер орындалды:
- жер ресурстарын тиімді пайдаланудағы мемлекеттік органдардың құзыреті мен
міндеттерінеталдау жасау;
- жер ресурстарын пайдалану ерекшеліктеріндегі шет елдік тәжірбиелерге шолу
жасау;
- Ақмола облысының табиғи-климаттық жағдайына сипаттама бере отырып,
облыстың жер ресурстарын пайдаланудың ерекшеліктерін қарастыру;
- Облыстағы жер ресурстарының меншіктеу формасы және олардың құрылымына
талдау жасау;
- Облыстағы жер ресурстарын тиімді пайдаланудың мәселелерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың объектісі: Ақмола облысының жер ресурстары.
Дипломдық жұмыстың пәні: Экономикалық, экологиялық құқықтық
жағдайларды ескере отырып жер ресурстарының меншіктеу формасы мен құрылымын
қарастыра отырып, жер ресурстарын тиімді пайдаланудың мәселелерін
қарастыру.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мақсаты, тапсырмалары зерттеліп отырған
тақырыптың маңыздылығын көрсетеді.
1.
1 АҚЫЛЫ ЖЕР ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Жер нарығының қалыптасуы мен даму тарихы
Тәуелсіздік алған жылдардан бастап, қоғамдық қатынастар, жекелеп алғанда
жер қатынастары үлкен қарқынмен дами бастады. Жер нарығының қалыптасуы
еліміздің нарықтық экономикаға бейімделуінің алғышартының бірі болып
табылды. Жер нарығы оның құқықтық реттелуі мен табиғи- экономикалық
сипатының санғасырлық тарихы бар. Республикадағы жер қатынастарын реттеу
мен жер нарығының қалыптасуы өткен шақтан бастау алады. Қоғам дамуының
кезеңдерінде жер ресурстарын пайдалану белгілі бір аумақтың табиғи
жағдайымен және материалдық өндірістің бағытына сәйкес болып келген.
Ғалымдардың пікіріне сүйене отырып, жер қатынастары, яғни жер нарығының
қалыптасуы мен дамуын бірнеше кезеңдерге бөлуге болады. Мәселен,
И.Г.Архипов 4 кезеңді бөліп көрсеткен: Қазақстанның Ресей құрамына кіргенге
дейінгі, Ресей құрамында болған кездегі, Кеңес кезеңіндегі және Тәуелсіз
Қазақстанның жер қатынастары [1, б.25].
Қазақстанның Ресей құрамына кіргенге дейінгі жер нарығының қалыптасуы
мен дамуы. Ресей құрамына енгенге дейінгі жер қатынастарының қалыптасуына
негізгі әсер етуші фактор ол – қазақтардың көшпелі өмір салтын ұстануы
болып табылады. Сол кезеңдердегі заңдық көзқарастар бойынша 19 ғасырға
дейін жерге жеке меншік құқығы болмады [2, б.112]. Яғни, жердің нағыз
иелері болып билер мен феодалдар табылды. Сол кездердегі қазақ қоғамында
руаралық тартыстар мен әлеуметтік қарама-қайшылықтарды тудырған жер
мәселесі болған. Бертін келе Қазақстанда жерге жеке меншік болды ма, егер
болса оның сипаты қандай болды? Бұл мәселені талдау барысында бірнеше
көзқарастарға тап боламыз. Нақтылай айтсақ С.З. Зиманов пен А.Е. Ереновтың
пікірлері бойынша, Қазақстанда жерге меншік құқығының болуы даусыз,
қоғамдық көшпенді жер пайдалану мен қоғамдық меншікті шатастыру қателік
болар еді. Қазақ феодалдық қоғамның өндірісін саралай отырып, жеклеленген
көшпенділік жолға пайдаланылатын жерлерге феодалдық меншіктің болғанын
көреміз [3, б.48].
Біріншіден бұл пікірлердің шындыққа жанастындыға дәлел болып, жерлердің
сол кезеңдерде иегер – феодалдардың атымен аталуы табылады. Жер дауларын
шешкенде жер телімі кімнің иелігінде екендігін анықтау үшін жердің атауы
пайдаланылған. Екіншіден, қарапайым халық өзен суын қолдану кезінде ханның
немесе өзенге жанасып жатқан жер телімінің иегерінен арнайы рұқсат алуы
керек болған. Сәйкесінше егер суға жақын жатқан жайылымдар қауымдық
меншікте болса, рұқсаттың қажеттілігі болмас еді. Меншік институты сол
кезеңдегі патриархалды – феодалдық қоғамның белгілеріне ие болған. Бұл
дегеніміз жерге меншік көшпенділік өмір салтының элементтері бар феодалдық
меншік болған. Алайда, мұндай меншік санатының болуына қарамастан жерді
сату-сатып алу секілді мәмілелер жасау қатынастары қалыптаспаған еді.
Жоғарыда айтылған азаматтық мәмілелердің құрылымы Қазақстанның Ресейге
қосылғанынан кейін өзгерді.
Қазақстанның Ресей құрамында болу кезеңіндегі жер нарығының қалыптасуы.
Қазақстанның Ресей құрамына қосылуы жер қатынастарының сипатына айтарлықтай
әсерін тигізді. Атап айтатын болсақ, біріншіден барлық жер қоры Ресей
империясының меншігіне өтті. Яғни, қырғыз көшпенділері алып отырған жерлер
мемлекеттік деп танылады және қырғыздардың қауымдық пайдалануына беріледі
деп Уақытша ереженің 210 бабында көрсетілген [4, с.184] . Екіншіден, жер
қатынастарын реттеу қазақтың әдет-ғұрыптық нормалары негізінде жүзеге
асырылды, алайда бірқатар өзгерістермен.
Нақтылай айтсақ жеке отбасылардың күздеу және қыстау, шабындықтарға жеке
меншігін таныған нормалар пайда болды. Сонымен қатар жер қатынастары қазақ
қоғамында қолданылған құқықтармен қатар жалпы патшалық Ресейдің заңдарымен
реттелді. Сондықтан да сол кезеңдегі Қазақстанның жер нарығының тарихи
кезеңін Ресейден бөлек қарастыру мүмкін емес. Қай жағынан қарасақ та
Ресейдегі әлеуметтік процесстер елімізде де тікелей немесе жанама көрінісін
тапты. Мәселен, 1909 жылы 24 мамырда Шаруалар мен жер пайдаланушыларды
кейбір басыбайлық және ипотекалық актілерді орындаған жағдайда баждар мен
алымдарды төлеуден босату туралы заңымен азаматтардың жоғарыда аталған
санаттарына жеңілдіктер беру қамтамасыз етілген. Нақтылай айтқанда оларды
басыбайлы және канцеляриялық актілік баждардан, әртүрлі канцеляриялық
алымдар мен баждардан, төлемдерден босатқан. Осы заңның екінші бабында
көрсетілгендей, меншік құқығығының ауысуы және иеліктен шығару немесе
меншік құқығының пайда болуы туралы хабарламаны жариялау тегін ақысыз
жүзеге асырылған [5, с.90].
1911 жылдың 15 наурызындағы Жылжымайтын мүлікті жалдаудың шекті
мерзімін ұлғайту туралы заңы, жерді жылымайтын мүлік объектісі ретінде
қарастырып, жер телімдерін жалдаудың тәртібі мен мерзімдерін және жер
жалдау ақысын төлеу тәртібін реттеген. Яғни, Жылжымайтын мүлік, сонымен
қатар жер телімдері 36 жылдан аспайтын мерзімге жалға берілетін болған [6
(13), с.310]. Ресейдегі әлеуметтік процестердің бірі ретінде Столыпин
аграрлық реформасын айтсақ болады. Осы реформа негізінде 1911 жылдың 29
мамырында Жерге орналастыру туралы заң шықты. Бұл құқықтық акт негізінде
қазақтардың жерінен бөлінген жер бөліктеріне ерекше құқықтық тәртіп
орнаталды. Ол тәртіпке сәйкес, бөлінген жер бөліктері шаруалардың қоғамдық
пайдалануына беріліп, азаматтық айналымнан шығарылған.Яғни, бұндай жер
бөліктерін тек қана салық салу және сатып алу құнын толық төлеген жағдайда
ғана сатылатын болған [7(15), с.24].
Сонымен қатар әскери жер қоры көбейтілген, алайда осы әскери запас
жерлерінің белгілі бір бөлігі қазақтарға жалдау ақысын төлету арқылы жалға
беріліп отырған. Бұл акт негізінде әскери жердерді жалға беру келесідей
шарттардан тұрған: әрбір қазақ шаруаларының қыстап шығуы үшін 2-4 рубль,
жаңа қыстақ салу үшін 3-5 рубль, жайылым жерлер үшін әр десятинадан 7-20
рубль болса, шабындық жерлер үшін 50 тиын алынып отырған. Бір жылда
казактар қазақтарға жалға берген жерлерден 13474 рубль пайда көріп отырған
[8 (16), с.128]. Жер нарығын реттейтін келесі норматифтік акт 1913 жылы
қабылданған Жерді бөлу бас басқармасы және Жерге орналастыру және де Әділет
министрлігімен бекітілген Сату үшін қойылған көші-қон телімдерін жалдауға
берудің басты негіздері болып табылады. Бұл заңға сәйкес келесідей
мәселелер қарастырылған: Біріншіден, сатуға арналған көшіп қону телімдерін
жалға саудасыз 12 жылдан артық емес мерзімге көшірілуге құқықтары бар
тұлғаларға беріледі. Екіншіден, бұл учаскелерді жалдаушы сату туралы заң
шығарылғаннан кейін заңмен белгіленген шарттар негізінде жалданған учаскені
сатып алуына болады. Үшіншіден, жалдау ақысын жалға алушы әрбір жарты жыл
сайын төлеуі қажет. Төртіншіден жалдаушы кепілпұл төлейді және келесідей
міндеттер жүктеледі: жалға алынған жерлерге ғимараттар салу, мал басын
көбейту бір жыл ішінде (белгілі бір нормаға жеткізу).
Жалға алушы өзіне жүктелген міндеттерді орындай алмаған жағдайда жер
тартып алынып, кепіл пұл мемлекеттік қазына есебіне түседі [9 (23), с.15].
Осылайша, Қазақстанның Ресей құрамына кіру кезеңінде жер шаруашылық
айналысқа түсті. Яғни, жерді сату- сатып алу ғана емес, жалдау институты
пайда болды. Сәйкесінше бұл жағдай, жер пайдалану сапасына, жердің тауарлық
айналысқа түсіп, дамуына өз әсерін тигізді.
Келесі кезең, Кеңестік кездегі жер нарығының қалыптасуы мен дамуы. Бұл
кезеңдегі басты мәселе – жерге меншік құқығы болды. Себебі, 1918 жылы
қабылданған Жердің социалдануы туралы Декреттің І-ші бабында жерге кез-
келген меншік түрі мәңгіге жойылады деп айтылған. Алайда, жерге тек жеке
меншік институты ғана тәжірбиелік жойылды, ал мемлекеттік меншік аясы
керісінше кеңейіп, меншіктің жалғыз түрі ретінде әрекет етіп, жерге
мемлекеттің монополиясы орнады. Қабылданған декретте меншік мәселесімен
қоса, жерді пайдалануға қатысты кез келген мәмілелер жасау, яғни сату,
сатып алу, жалға алу,беруге тыйым салынды. Бұл іс-әрекеттердің салдары
болып, шаруалардың жерден және де өздерінің өнімінен оқшаулануы, өз
еңбектерінің нәтижесіне қызығушылық танытпауымен және бірқатар экологиялық
шешілмеген сұрақтар табылды. Осы секілді мәселелер жиынтығы 80-шы жылдардың
аяғында жер қайта құрулардың қажеттілігін түсінуге әкеліп соқты.
Кейіннен 1922 жылғы РСФСР-дің Жер Кодексіне сәйкес шаруалар мемлекеттік
жерді жалдау немесе басқа шарттарды жасамай-ақ пайдалана алатын болды.
Жалпы алғанда 1920-1936 жылдар аралығында ҚАССР-да 14-тен артық жергілікті
құқықтық нормативтік актілер қабылданды. 1920 жылғы Жер мәселесі бойынша
резолюция, 1921 жылғы Жер – су реформасын жүргізу туралы Жетісу
облревкомның бұйрығы, 1925 жылғы Жерге орналастыру резолюциясы, 1928
жылғы КАССР халқын жерге орналастыру тәртібі мен жер пайдалануды реттеу
тәртібі туралы қаулы және т.с.с. Осы кезеңдерде өткізілген ұжымдастыру
шаралары мемлекет тарапынан шаруалардың жерге билік ету және пайдалану
құқығына зардап тигізді, сәйкесінше мемлекет жерге билігін кенеттен
арттырды. 1930 жылы КСРО-да Халықтық жер комитетінің құрылуы қарастырылып,
оған Кеңес республикаларының жер комитеттері бағынатын болды. Ұжымдастыруды
жүзеге асыруға байланысты колхоздық құқық саласы дамыды. Яғни, жер
құқығының бір бөлігін жаңа туындаған колхоздық құқық қамтыды. Сәйкесінше
бұл Жер кодексінің өзінің заңдық күшін жойып, мақсатына сәйскес пайдалана
алмауына әкеліп соқты.
1936 жылғы КСРО Конституциясының жа рияла уына сәйке с колхозда рдың
қа ра ма ғында ғы же рле р ола рдың а тына а қысыз па йда ла нуға
бе рілді. Сол жылда н ба ста п, колхозда р ме мле ке т а тына же рде н
жина ла тын са лықта н боса тылды [10 (26), с.59].
А лға шқыда а уылша руа шылық, ке йінне н ба рлық же рле рді жа лда уға
тыйым са лынды. Же рдің а қша лық ба ға ла нуына н ба с та ртуға
не гізде лге н бұл жа ғда й, соғыста н ке йінгі уа қытта а уыл ша руа шылық
же рле рін көп мөлше рде жоға лтуға әке п соқты. А уыл ша руа шылық
же рле рі бос же рле р ка те гориясын толықтырды. Құна рлы же рле рдің
ныса на лы ма қса тының өзге руі же рдің а қысыздығы конце псиясына н
ба с та рту қа же ттілігін тудырды.
Же рді экономика лық құндылық ре тінде та ну, мүліктік сипа тын
а нықта п, а қша лық ба ға ла уды С.Д. Че ре мухин және В.П. Шкре дов
се кілді ға лымда р те оре тика лық не гізде ді [11 (27), с.154]. Осы
мәсе ле нің бе ле ң а луы нәтиже сінде 1971 жылы Қа зССР-нің Же р коде ксі
же р ка да стрының ма змұнын а нықта ға нда , же рле рдің экономика лық
құнын қа ра стырды. Уа қыт өте ке ле бұл мәсе ле КСРО-ның жоға ры
билігінде де қолда у та пты. 1990 жылы а ка де мик С.С. Ша та линнің
же те кшілігіме н на рыққа өту экономика лық қа йта құрула рдың
ба ғда рла ма сы да йында лды, ол ха лық а ра сында 500 күн
ба ғда рла ма сы де ге н а тпе н та ныма л болды. Ба ғда рла ма ға сәйке с
ме мле ке ттің ре сми та нуы бойынша , же р те лімі ба р және де оны
мұра ға қа лдыра а ла тын а да м қоға мының тұра қтылығына , әле уме ттік
және ұлттық ке лісімге объе ктивті мүдде лі бола ды. Же ке үй
ша руа шылығында ғы же р ша руа ның же ке ме ншігі де п жа рияла нды
не ме се оға н а з а қыға бе рілді. Қа ла лық тұрғында рдың же ке
ме ншігіне жа лда у а қысы не гізінде 6 сотық бола тын ба қша лық-
ба ғба ндық уча ске ле р бе рілді. Ре форма да ғы е ң нәтиже лі те тік
болып же рдің а қылылығы та былды. Ме мле ке т же рге ба йла нысты са уда
мәміле ле ріне ба қыла у жүргізді, а ла йда ре форма ның ба сты ма қса ты
– же рді ме мле ке тсізде ндіру болды [12 (28), с.142].
Тәуе лсіз Қа за ста нда ғы же р на рығының қа лыпта суы ме н да муы.
Ме мле ке т тәуе лсіздік а лға н жылда рда н ба ста п, же р қа тына ста ры
са ла сы а йта рлықта й өзге ріске ұшыра ды. Же р қа тына ста ры
са ла сында за ңда р қа былда нып, же рге ме мле ке ттік ме ншікпе н
қа та р же ке ме ншік институты е нгізілді және де же рге а қы төле у,
же рдің жылжыма йтын мүлік ре тінде мәрте бе сінің өзге руі се кілді
бірқа та р өзге рісте р орын а лды. Же р на рығы, же рге а қы төле у
са ла сында ғы за ңда рдың қа лыпта суы ме н да муын өз ке зе гінде
бірне ше ке зе ңде рге бөлуге бола ды. 1990-1993 жылда р а ра лығын
бірінші ке зе ң де п қа ра стырса қ, а та лға н ке зе ң Қа за қста н
Ре спублика сының же р қа тына ста рының ірге та сы болға н Же р
коде ксі, же р ре форма сы тура лы за ң, Ша руа ша руа шылығы
тура лы, Же р са лығы тура лы за ңда р қа былда нға н ке зе ң болып
та была ды. Бұл жылда р а ра лығында қа былда нға н а ктіле р же рде
ша руа шылық е туші субъе ктіле рдің әртүрлі ныса нда рының па йда
болуына әсе рін тигізді.
Мәсе ле н, 1991 жылы 17 же лтоқса нда қа былда нға н Же р са лығы
тура лы за ң а ясында же р са лығын төле уді құқықтық жа ғына н
қа мта ма сыз е тті. Яғни, же р са лығының объе ктіле рі ме н
субъе ктіле рін, ма қса ты ме н мінде тте рін, са лық са лу принципте рін,
төле у тәртібі ме н ша ртта рын а йқында ды [13(31), 33б]. А л, Же р
ре форма сы тура лы за ң же рді қорға у ме н ұтымды па йда ла нуды
қа мта ма сыз е ту ма қса тында жұмыс жа са ға н норма тивтік а кт
е ке нін көруге бола ды. Ке ле сі ке зе ң 1994-1995 жылда р а ра лығын
қа мтыды. Бұл ке зе ңде Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нтінің Же р
қа тына ста рын әрі қа ра й же тілдіру тура лы, [14(34), 5б] және де
Же р қа тына сын ре тте удің ке йбір мәсе ле ле рі тура лы [15(35), 2б]
жа рлықта ры қа былда нды.
Бұл жа рлықта рға сәйке с ре спублика а за ма тта ры ме мле ке тімізде
тұрға н ме рзіміне қа ра ма ста н қысқа ме рзімді бе с жыл не ме се
ұза қ ме рзімді тоқса н тоғыз жылға жа лға а луына және де же р
те лімін өмір бойы ие ле ну құқығына ие болды. Же р уча ске сін өмір бойы
ие ле ну құқығын, же р па йда ла ну құқығы ме н же р уча ске сін жа лда у
құқығын Же р коде ксіме н бе лгіле нге н құзіре тте р ше гінде же ргілікті
әкімшілік ба сшыла ры а за ма тта рға са туға құқылы болып та нылды.
Же р уча ске сін өмір бойы ие ле ну құқығы а за ма тта рға ке ле сіде й
мүмкіндікте рге жол а шты, яғни өзде ріне тие сілі құқықты: сыйға
та рту, жа лға бе ру, ке пілге қою, се рікте стік, коопе ра тивте рдің
жа рғылық қорла рына са лым ре тінде са лу. А та лға нда рда н
ба йқа ға нымызда й, же р те ліміме н бе лгілі бір а за ма ттық құқықтық
мәміле ле р жа са у ке ңіне н е те к жа йып, же р уча ске сі на рықтық
а йна лымның объе ктісі ре тінде та нылды. Қа за қста нда же р на рығына
өтудің үшінші ке зе ңі же ке ме ншік институтының е нгізілуіне н
ба ста лды. 1995 жылы 30 та мызда қа былда нға н Конституция не гізінде
же рге ме мле ке ттік ме ншікпе н қа та р же ке ме ншік та нылып және
бірде й қорға ла ды де п бе кітілді. Же рдің жылжыма йтын мүлік ре тінде гі
мәрте бе сі толығыме н өзге ріске ұшыра ды.
Же ке ме ншік құқығы ме н же рге өзге де за тта й құқықта рдың
бе рілу тәртібі ме н ша ртта рын а йқында йтын Қа за қста н Ре спублика сы
Пре зиде нтінің за ңи күші ба р Же р тура лы жа рлығы қа былда нды
[16(37), 2б]. Қа былда нға н норма тивтік құқықтық а ктіле рдің
мінде тте рінің бірі же рді на рықтық а йна лымға е нгізу болып та былды.
Се бе бі Же р тура лы жа рлықтың 2- ба бына са й, же р за ңда рының
мінде тте рі болып, же рді қорға у ме н ұтымды па йда ла ну, топыра қ
құна рлығын ұда йы қа лпына ке лтіріп отыру, та биғи орта ны жа қса рту
ме н са қта уды қа мта ма сыз е ту ма қса тында же р қа тына ста рын
ре тте у, за ңды және же ке тұлға ла рдың же рге құқықта рын қорға у,
жылжыма йтын мүлік на рығын да мыту, же р қа тына ста рын са ла сында
за ңдылықты ныға йту а йқында лды [17 (37), 2б].
Ке ле сі ке зе ң 2001 жылы Же р тура лы за ңның қа былда нуыме н тұспа -
тұс ке лді. Бұл за ң ше бінде ке ле сіде й же р те лімде ріне
ме ншікте гі, тұра қты же р па йда ла нуда ғы, ба ста пқы өте усіз
уа қытша же р па йда ла нуда ғы уча ске ле рге са лық за ңы не гізінде
же р са лығы са лына тын болып та былды. Уа қытша өте мді па йда ла нуға
(жа лға ) бе рге н же рдің жа лда у а қысы же ргілікті бюдже т е се біне
түсіп отырды. Жа лда у а қысының ба за лық ста вка сын Қа за қста н
Ре спублика сының Үкіме ті бе лгіле йтін болса , ба ға ла у құны осы
ста вка ға са й уәкіле тті орга нме н бе лгіле не тін болды.
Қа былда нға н за ңда р же рді на рықтық а йна лымға а йна лдыруды
же тілдіруге үле с қосқа ныме н, а уыл ша руа шылық же рле рді же ке
ме ншік институты ре тінде қа ра стырма ды. Бұл а уыл ша руа шылық
же рле рінің на рықтық және ша руа шылық а йна лымға е нуіне бірқа та р
ше кте уле р тудырды. Бе сінші ке зе ң қолда ныста ғы Же р коде ксінің
қа былда нуы болды. Же р Коде ксінің е ре кше лігі а уыл ша руа шылық
же рле ріне же ке ме ншік құқығының е нгізілуі болып та былды.
1.2 ҚР же р ре сурста рын тиімді па йда ла ну жөнінде гі ме мле ке ттік
орга нда р құзыре ті ме н мінде тте рі
ҚР же р ре сурста рын ба сқа ру жөнінде гі ме мле ке ттік орга нда р
құзыре ті ме н мінде тте рі Қа за қста н Ре спублика сында ғы же р
қа тына ста рын ре тте удің көпте ге н функцияла ры Қа за қста н
Ре спублика сы Үкіме тінің са ла сында ғы, же р ре сурста рын ба сқа ру
жөнінде гі орта лық уәкіле тті орга нның Құзыре ті ке зе ңде құру және
ныға йту орнықты да му же р ре сурста рын ба сқа ру "Қа за қста н
Ре спублика сы а уыл ша руа шылығы Министрлігінің ре спублика лық
ме мле ке ттік ме ке ме сі же р ре сурста рын ба сқа ру жөнінде гі
комите ті" орта лық уәкіле тті орга н болып та была ды. Қа за қста н
Ре спублика сының Же р ре сурста рын ба сқа ру жөнінде гі комите ті а уыл
ша руа шылығы Министрлігінің ме мле ке ттік орга ны болып та была ды және
ве домство а уыл ша руа шылығы Министрлігі құзыре тінің ше гінде
жүзе ге а сыра ды, Қа за қста н Ре спублика сының стра те гиялық,
ре тте ушілік, іске а сыру және ба қыла у-қа да ға ла у функцияла рын,
же р ре сурста рын ба сқа ру, ге оде зиялық және ка ртогра фиялық
са ла сында Конституцияме н өзіне жүкте лге н қызме т, за ңда рына ,
өзге де Қа за қста н Ре спублика сының норма тивтік құқықтық
а ктіле ріне және Е ре же ге сәйке с жүзе ге а сыра ды. Не гізгі
мінде тте рі:
1. Же р ре сурста рын тиімді және оңта йлы ба сқа руды қа мта ма сыз
е ту: a ) же р мониторингін жүргізуді ұйымда стыру; ә) ме мле ке ттік же р
ка да стрын жүргізуді ұйымда стыру және Қа за қста н Ре спублика сы же р
ба ла нсының де ре кте рі не гізінде облыста рдың, ре спублика лық ма ңызы
ба р қа ла ның, а ста на ның же р ба ла нсын жа са у;
2. Ге оде зия ме н ка ртогра фия са ла сын да мыту бойынша
ша ра ла рды іске а сыру.
3. Же р қа тына ста ры са ла сында ғы сонда й-а қ ге оде зия және
ка ртогра фия са ла сында ғы ме мле ке ттік ба қыла уды жүзе ге а сыру
[18].
Соныме н қа та р, Же р коде ксінің 152 ба бына сәйке с ҚР же р
ка да стрын жүргізуді ұйымда стыруды Қа за қста н Ре спублика сында
орта лық уәкіле тті орга н жүзе ге а сыра ды, же р ре сурста рын ба сқа ру
жөнінде гі Комите ті Қа за қста н Ре спублика сы а уыл ша руа шылығы
Министрлігінің, бірыңға й жүйе сі бойынша жүргізіле ді, ол ме мле ке ттік
монополияға жа та ды және оны ме мле ке ттік корпора циясы
жүзе ге а сыра ды. Ме мле ке ттік же р ка да стрын жүргізу қызме тіне
сонда й-а қ, ке йбір же рге орна ла стыру іс-ша ра ла ры жа тқызылға н
[19]. Ме мле ке ттік же р ка да стры Қа за қста н Ре спублика сы же рінің
та биғи және ша руа шылық жа ғда йы жүйе ле рін жина у және са қта у
тура лы мәліме тте рді қа мтиды және оның мәсе ле ле рін ше шу е кі
ме мле ке ттік ве домствола рға та псырылды: же р ре сурста рын ба сқа ру
жөнінде гі Комите ті Қа за қста н Ре спублика сы а уыл ша руа шылығы
Министрлігінің және Ме мле ке ттік корпора цияның бірі болып та была ды.
Ба сқа да ма ңызды ме мле ке ттік іс-ша ра – же рге орна ла стыру
бөлігінде ғылыми-не гізде лге н ре спублика лық, облыстық және өңірлік
схе ма ла рын (жоба ла рын) же рге орна ла стыру, же рді а йма қта рға
бөлу, па йда ла ну, жа қса рту және қорға у же р ре сурста рын
ла ндша фтық-экологиялық көзқа ра с әзірле у, ішкі ша руа шылық же рге
орна ла стыру жоба ла рын, ірі а уыл ша руа шылығы бірле стікте рі ме н
корпора цияла рдың мінде тте рі а та лға н ме мле ке ттік ве домствола рдың
жоба ла рын әзірле у.
Қа за қста н Ре спублика сы а уыл ша руа шылығы Министрлігінің же р
ре сурста рын ба сқа ру жөнінде гі Комите тінің құзыре тіне қосымша
та рма қ бойынша же рге орна ла стыру бөлігінде ғылыми-не гізде лге н
ре спублика лық, облыстық және же рге орна ла стырудың өңірлік
схе ма ла рын (жоба ла рын), же рді а йма қта рға бөлу, па йда ла ну,
жа қса рту және қорға у же р ре сурста рын ла ндша фтық-экологиялық
көзқа ра с әзірле у, ішкі ша руа шылық же рге орна ла стыру жоба ла рын,
ірі а уыл ша руа шылығы бірле стікте рі ме н корпора цияла рын қосуды
ұсына мыз. 2003 жылғы ҚР Же р коде ксіде же р ре сурста рын ба сқа ру
бойынша же ргілікті а тқа рушы билік орга нда рының құзыре тін
са лыстырма лы а спе ктіде қа ра стыра мыз (2-ке сте де ). Же ргілікті
а тқа рушы орга нда рдың құзыре тін та лда у көрсе тке нде й, 2003 жылғы
Же р коде ксінде өкіле ттікте рі облыстық әкімдікте рдің же р
ре сурста рын ба сқа ру жөнінде гі құзыре ті ке ңе йтілді [20].
Қа зіргі уа қытта , Қа за қста н Ре спублика сы Же р коде ксіне н
ныса на лы ма қса та ғы же р уча ске ле рі жікте ме сі а лып та ста лды.
Көрсе тілге н жікте уіші өз ба ғыттылығын бе руге мүмкін жүйе лік сипа тын
өзге рту мәсе ле ле рі ныса на лы ма қса тта ғы же р уча ске сін және сол
а рқылы ныға йту за ңдылығы-же р қа тына ста ры са ла сында ғы болдырма у
бұл ре тте , ша ма да н тыс е гже й-те гже йлі ша ртта ры ме н ше кте рдің
па йда болуын, өзге руін, же р уча ске сіне ме ншік құқығының және же р
па йда ла ну құқығының және жікте у ныса на лы ма қса тын бір тәртіпке
ке лтірге н. Сондықта н, же ргілікті а тқа рушы орга нда рдың құзыре тіне
қа лпына ке лтіру және іске қосу-та рма қ әзірле у және бе кіту
бойынша же рле рді ныса на лы ма қса тта па йда ла ну жікте ме сін
не гізінде жоба ла рын (схе ма ла рын) же рді а йма қта рға бөлуді
ұсына мыз. Же рге орна ла стыру, ге оде зия, же р ка да стры,
ка ртогра фия са ла сына те хника лық жа ра қта ндыру жоға ры және орта
оқу орында рының, ка дрла р да ярла йтын және орындауға септігін тигізетін
қома қты қа ржы бөліне тін.
1-кесте.
2003 жылғы ҚР Же р коде ксіне сәйке с же р ре сурста рын ба сқа ру
бойынша же ргілікті а тқа рушы орга нда рдың а йма қтық де ңге йде
құзыре ттілігінің са лыстырма лы та лда уы[8]
Облыстың, ре спублика лық ма ңызы ба р А уда ндық (қа ла ла рда ғы А уда ндық ма ңызы ба р қа ла ,
қа ла ның, а ста на ның а уда ндық а уда нда рда н ба сқа ) а тқа рушы ке нт, а уыл, а уылдық округ
(қа ла ла рда ғы а уда нда рда н орга нның құзыре ті әкімде рінің құзыре ті
ба сқа ) а тқа рушы орга нның құзыре ті
- а уда ндық ма ңызы ба р қа ла ла р - же р уча ске ле рін же ке - же р уча ске ле рін же ке
ма ңында ғы а йма қта рдың ме ншікке және же р па йда ла нуға ме ншікке және же р
ше ка ра ла рын бе кітуге ұсыну; бе ру; па йда ла нуға бе ру;
- же р қойна уын па йда ла ну, құрылыс - же р қойна уын па йда ла нуға - қа уымдық се рвитутта р
(қа йта жа ңа рту) ма гистра льдық ба йла нысты же р қойна уын бе лгіле у;
құбыр объе ктіле рін, мұна й және га зме мле ке ттік ге ологиялық - же р уча ске ле рін а лып қою
өңде у объе ктіле рін, жа ңа ртыла тын зе рде ле уме н және ба рла у бойынша ұсыныста р е нгізу
эне ргия көзде рін па йда ла ну, ма қса тта ры үшін же р мәсе ле сі;
индустриялық-иннова циялық жоба ла р уча ске ле рін бе ру; - жа йылымда рды ба сқа ру
индустриялықиннова циялық қызме т - ме мле ке т мұқта жы үшін же р бойынша , ола рды па йда ла нуды
субъе ктіле рінің ма қса тта ры үшін, уча ске ле рін а лып қою; қа мта ма сыз е ту жоспа рын құру;
сонда й-а қ мәжбүрле п ие лікте н - е лді ме ке нде рдің а ума қта ры - жыл са йынғы е се пте р тура лы
шыға ру же р уча ске сін ме мле ке т же рша руа шылық орна ла стыру жоспа рын іске а сыру бойынша
мұқта жы үшін же р уча ске ле рін жоба ла рын әзірле у; - же рді жа йылымда рды ба сқа ру, ола рды
бе ру; - ма л а йда у жолда рына же р ре зе рвте қа лдыру; па йда ла нуды бұқа ра лық
уча ске сін бе ру; - же р уча ске сін - же р уча ске сін ізде стіру а қпа ра т құра лда рында
ізде стіру жұмыста рын жүргізу үшін жұмыста ры үшін па йда ла нуға жа рияла у.
па йда ла нуға рұқса т бе ру; - рұқса т бе ру;
ме мле ке ттік ғылыми-зе ртте у - қа уымдық се рвитутта рды
ұйымда ры ме н ола рдың тәжірибе бе лгіле у
ша руа шылықта рына , сонда й-а қ - а рна йы же р қорын құру;
ме мле ке ттік тұқым өсіру - жоба ла рын (схе ма ла рын) же рді
ша руа шылықта ры ме н а сыл тұқымды а йма қта рға бөлуді бе кітуге
ма л за уытта рына же р уча ске ле рінұсыну;
бе ру; - а ума қтық сула р а лып - жа йылымда рды ба сқа ру, ола рды
жа тқа н а йма ққа же р уча ске ле рінпа йда ла ну бойынша жоспа рын
бе ру; - да мыту және қа йта әзірле у;
жа ңа рту объе ктіле рін жа йылым - жа йылымда рды ба сқа ру жоспа рын
инфра құрылымы бойынша жоспа рла рын іске а сыру бойынша қа мта ма сыз
әзірле у және бе кіту; - же рді е ту;
ре зе рвте қа лдыру;
Ме мле ке ттік ба сқа ру ме н же р қа тына ста рын ре тте уді жа қса рту
ма қса тында , мына да й ұйымда стыру ша ра ла рын жүзе ге а сыру қа же т:
же р ре сурста рын ба сқа ру Комите тінің ма те риа лдық-те хника лық
ба за сын ныға йтуды са қта й отырып, ола рдың не гізгі функцияла ры
ме мле ке ттік ба сқа ру қорға уды, же рге орна ла стыруды, ме мле ке ттік
же р ка да стры ме н же р мониторингін жүргізу, Қа за қста н
Ре спублика сының а ума ғында тұта ста й а лға нда ме мле ке ттік
ба қыла уды және же рді ұйымда стыру. ҚР а уыл ша руа шылығы
Министрлігінің, са ла сында ғы ме мле ке ттік са яса тты жүзе ге а сыру
же рді ме лиора цияла у са ла сында ғы ұйымда стыру, әзірле у,
са ра пта ма жа са у және іске а сыру ре спублика лық және облыстық
ба ғда рла ма ла рды жүргізу же р өзге рісте рдің а уылдық же рле рде гі
орга нда рына көме к көрсе ту ре спублика ның а тқа рушы билігін
ұйымда стыру, а уыл ша руа шылығы ма қса тында ғы же рді ұтымды
па йда ла ну рөлін а рттыру. Сонда й-а қ ба қыла у функцияла рын
жүзе ге а сыру үшін же рді па йда ла нушыла рдың а уыл ша руа шылығы
кәсіпорында ры болуы тиіс.
А қпа ра т және коммуника ция Министрлігі ве домствосына ба ғынышты,
А за ма тта рға а рна лға н үкіме т ме мле ке ттік корпора циясы
комме рциялық е ме с а кционе рлік қоға мы жөнінде гі, же рге құқығын
тірке у, жылжыма йтын объе кт ре тінде функцияла рды жүзе ге а сыра ды.
Қа ржы министрлігі жүзе ге а сыруға тиіс са ра пта ма
ба ғда рла ма ла рын да мыту бөлігінде же р па йда ла ну болып та была ды,
та псырыс бе руші және қа ржыла ндыру бойынша ре форма ны да мыту,
же рге са лық са лу және ба қыла уға , са лық төле уге же р
па йда ла нушыла р және жа лға а лушы жа лда у а қысы үшін төле ма қыны,
се рвитут, шығында рын өте у а уыл ша руа шылығы және са лық
төле ушіле рдің төле м жа са уын ба қыла уда ұста у, а уылша руа шылық
және орма нша руа шылық өндірістің шығында рын өте п бе ру. Экология
министрлігі қызме тіне же р па йда ла ну субъе ктіле рін қа лпына
ке лтіру ке зінде а зып-тозға н және бүлінге н же рле рді са қта у, орма н
а лқа пта ры, же р қорға ла тын та биғи а ума қта рды ба қыла уды
жүзе ге а сыру жа та ды[21].
Же р ре форма сын құқықтық қа мта ма сыз е туді да мыту мына ла рды
көзде йді: за ңна ма ны да мыту қа тына ста рды ре тте йтін, же рге
ме ншік және ба сқа да жылжыма йтын мүлік; же рге а за ма тта рдың
конституциялық құқықта рына ке пілдік жа са уға ; же рдің за ң а ктіле рін
құқықтық ме ха низмі е ң тиімді ба сқа ру, құру және на рықтық
инфра құрылымды да мытуды қа былда уды көзде йтін; ре тте йтін за ңна ма ны
же р на рығын және ба сқа да жылжыма йтын мүлікті ре тте йтін
за ңна ма ны; құқықтық қа мта ма сыз е ту, же рді ұтымды па йда ла ну және
қорға уды, а уыл ша руа шылық және а уылша руа шылық е ме с са ла ла рды
қа мтиды. Соңғы уа қытта же р қа тына ста рына бөлінге н
а втома тта ндырылға н а қпа ра ттық жүйе сінде гі ме мле ке ттік же р
ка да стрын да мыту үлке н рөл болып та была ды. Же р ка да стры
Де па рта ме нтінің А за ма тта рға а рна лға н үкіме т ме мле ке ттік
корпора циясы комме рциялық е ме с а кционе рлік қоға мының
А втома тта ндырылға н а қпа ра ттық жүйе сінде гі ба сқа ру ме мле ке ттік
же р ка да стрын және те хника лық те ксе ру құрылымдық бөлімше сі болып
та была ды. Ме мле ке ттік же р ка да стры не гізінде Қа за қста н
Ре спублика сы Үкіме тінің 30.06.2000 ж. № 991 "Бірыңға й
а втома тта ндырылға н де ре кте р ба нкін құру тура лы Қа за қста н
Ре спублика сы са лық төле ушіле рінің" және № 1449 25.09.2000 ж.
"бірыңға й жүйе сін құру Тура лы ме мле ке ттік ка да стр Қа за қста н
Ре спублика сы та биғи объе ктіле рінің са ндық ге оа қпа ра ттық жүйе ле р
не гізінде Бұйрығының, "Же рғөо" РМК № 24-К 17.02.2003 жылғы де ре кте р
ба за сын жүргізу және сүйе ме лде у, жина у, жүйе ле у
орта лығына е нгізу ма қса тында құрылға н. А за ма тта рға а рна лға н
үкіме т ме мле ке ттік корпора циясы комме рциялық е ме с а кционе рлік
қоға мының қызыме тте р тізбе сі ке ле сі:
• Топыра қ зе ртте у, а уыл ша руа шылық ма қса тында ғы же р
уча ске ле рін па спортта уға а рна лға н топыра қ ма те риа лда рын
жа ңа рту.
• А уыл ша руа шылығы ма қса тында ғы же рле рдің топыра қ боните тін
а нықта у, а уыл ша руа шылығы ма қса тында ғы же р уча ске ле рін
па спортта у ма қса тында топыра қ боните тін а нықта у.
• Ге обота ника лық зе ртте у.
• А уыл ша руа шылық ма қса тында ғы же р уча ске ле рін па спортта у.
• Же рле рді экономика лық ба ға ла у.
• А уыл ша руа шылық а лқа пта рының, топыра қ және ге обота ника лық
контурла рдың а ла ңда рын е се пте у.
• Же рді ме мле ке ттік е се пке а лу.
• Әкімшілік а уда нда рдың эле ктрондық же р-ка да стрлық ка рта ла рын
жа са у.
• Е лді ме ке н же рле рінде қа лыпта стырлға н е се пті ора мда рдың
эле ктронды же р-ка да стрлық ка рта ла рын жа са у.
• А уыл ша руа шылығы ма қса тында ғы же рле рде қа лыпта стырылға н
е се пті ора мда рдың эле ктрондық же р-ка да стрлық ка рта ла рын жа са у.
• Же р мониторингін жүргізу.
• Же рле рдің, же р уча ске ле рі ме н же р па йда ла нушыла рдың
ме ншік ие ле рінің са нын е се пке а лу.
• Же р уча ске ле рі үшін төле мнің ба за лық ста вка ла рын е се пте у.
• Е лді ме ке нде рде ба ға ла у а йма қта ры ше ка ра ла рының
схе ма ла рын жа са у.
• Ка да стрлық ка рта ла рды және же р ре сурста рының жа ғда йы ме н
па йда ла ну а тла ста рын жа са у.
• Же рді түге нде у [22].
2-кесте.
.Же р қа тына ста ры са ла сында ғы ме мле ке ттік қызме тте р[8]
№ Ме мле ке ттік Ме мле ке ттікМе мле ке ттікМе мле ке тт і
қызме ттің а та уы қызме т қызме тті к қызме т
көрсе ту ре тте у төлқұжа ты
ста нда рты ре гла ме нті
1 Ме мле ке ттің же ке Ста нда рт Ре гла ме нт Па спорт
ме ншікке же р
уча ске ле рінің
ка да стрлық
(ба ға ла у) құнын
бе кіту а рқылы на қты
са ту
2-кестенің жалғасы
2 Же рді ба сқа ру Ста нда рт Ре гла ме нт Па спорт
жоба ла рын ма құлда й
отырып, же р
уча ске ле рін
қа лыпта стыру
e gov.kz
3 Же р уча ске сінің Ста нда рт Ре гла ме нт Па спорт
ма қса тын өзге рту
тура лы ше шім шыға ру
e gov.kz
4 Же р те лімін Ста нда рт Ре гла ме нт Па спорт
па йда ла нуға рұқса т
бе ру а рқылы
ізде стіру жұмыста рын
жүргізу e gov.kz
5 А уыл ша руа шылығы Ста нда рт Ре гла ме нт Па спорт
же рле рін бір түрде н
е кіншісіне а уыстыру
үшін рұқса т бе ру
6 Е лді ме ке н Ста нда рт Ре гла ме нт Па спорт
а ума ғында құрылысты
са лу үшін же р
те лімде рін бе ру
e gov.kz
Жа лпы а лға нда , ба рлық ме мле ке ттік қызме тте р же р
қа тына ста ры са ла сында ғы жылжыма йтын мүлікті тірке у және орта
ме рзімді пе рспе ктива да тиіс нұсқа ға а уыстырылды, эле ктронды форма т
а за ма тта рға ме мле ке ттік қызме тте рді а луға инте рне т а рқылы
а луға , ке зе к болма уын же ңілде те ді, ме мле ке ттік қызме тте р
көрсе ту үрдісі, ола рдың а шықтығын қа мта ма сыз е те тін, а да м
фа кторын болдырма уға ба ғытта лға н, сыба йла с же мқорлықты жоюға
мүмкіндік бе ре ді.
1.3 Же р ре сурста рын па йда ла ну е ре кше лікте рінде гі ше т е лдік
тәжірбие ле р
Жа һа нда ну за ма нында ұза қ уа қыт бойы қа лпына ке ле тін же р
ре сурста рын ұтымды па йда ла ну үшін бірқа та р ша ра ла рды
қа лыпта стыру қа же ттілік болып та была ды. Се бе бі же рдің са па сы көп
жа ғда йда , өндірістік қызме т нәтиже сінде , өзге объе ктіле р сияқты
ұлға йма йды ке рісінше ке міп отыра ды. Көпте ге н зе ртте ушіле р
же рдің та биғи қа сие тін е ске ре отырып, же рдің е ре кше
ма ңыздылығын а та п өтке н. Ше те лдік тәжірибе ні та лда у
көрсе тке нде й, же рге же ке ме ншік институты на рықтық және же рді
са тып а лға нна н гөрі, оны жа лға а лға н тиімдіре к де п са на йтын
өтпе лі экономика да ғы е лде рде де норма ға а йна лды. Мыса лы,
Бе льгияда ба сқа да е уропа лық және экономика лық да мыға н е лде рдің
фонында оға н фе рме рле рге тие сілі те к 13 а уыл ша руа шылығы
же рле рі бөліне ді, а л қа лға н же рге ола р жа лда п же ке
тұлға ла рдың (фе рме рле р е ме с) және үшінші та ра п ұйымда рына н
жа лға а ла ды. Ме ншік құқығының субъе ктіле рі Бе льгияда 25% а уыл
ша руа шылығы же р болып та была ды, осыға н са й мұнда й қызме т түрі
және 50% - ын фе рме рлік коопе ра тивте р құра йды. Же р әде тте
жа лға а лынса , фе рме рле р, оны тиімді па йда ла на ды. Ре тте у,
жа лда у қа тына ста рын, же р а лқа пта рының ма қса тсыз және тиімсіз
па йда ла нуын болдырма у ма қса тында ме мле ке т та ра пына н
жүзе ге а сыра ды. Осыла йша , ба сым ныса ны за ттық құқығы, а гра рлық
се ктордың же ке ме ншік же р қа тына ста ры болып та была ды. Бе льгияда
жа лда у ша руа шылығы ке зінде тұта ста й е ң төме нгі ме рзімі – 9 жыл.
Люксе мбургте же рді па йда ла нудың тиімді ныса ны болып жа лға а лу
са на ла ды. Бұл проце сте ріне ба йла нысты ме ншік ие ле рінің
құқықта рын ме мле ке т па йда сына ше кте у ке лтіру. Люксе мбургте
ке зінде жа лда у ша руа шылығы тұта ста й е ң төме нгі ме рзімі – 9 жыл.
Ре се йде а лдын а луға ба ғытта лға н білім бе ру мәміле ле рі ке зінде
же р уча ске ле рінің та ла пта рына сәйке с ке лме йтін же рге
орна ла стыру және а лдын а лу конце нтра циясының ме ншігіне бір
а да мның ше кте н тыс көп а уыл ша руа шылығы а лқа пта рына норма ла р
е нгізілді.
Ма ла зияның жа лпы а ума ғы 32,98 млн. га болса , соның 7,87 млн.
га а уыл ша руа шылығы жа та ды жа та ды. Же рде Фе де ра лдық а ге нттігі
же р да мыту (FE LDA ) құрылды, құрудың не гізгі ма қса ты болып
та была тын жа ңа а уыл ша руа шылығы өндірісінің е се біне н ша руа
фе рме рле р-ма ла зиялықта рды қоныс а уда рту болып та была ды. FE LDA
ба ғда рла ма сы ше ңбе рінде әрбір осында й фе рме р бе лгілі а уыл е лді
ме ке нге бе кітіле ді және оға н же р уча ске сі мөлше рі 4-те н 5,7 га
өсіру үшін бе ріле ді. Қа рыз бе ру же р жа ғда йында жүзе ге а сырыла ды,
ба ғда рла ма ға қа тысушы а й са йын бе лгілі бір түрде үле стік
та быстың 15 жыл бойы төле йді. Ме мле ке т тұрғызу ба за лық
инфра құрылымды (мыса лы, эле ктр қуа ты, а уыз су, ме кте п, ме дицина лық
оқу орында рының, діни ғиба да т) өзіне а ла ды.
А уыл ша руа шылығы ма қса тында ғы же р Бра зилия экономика
көле мде рін а рттыру ма қса тында а уыл ша руа шылығы өнімде рін, сонда й-
а қ ше те лдік инве стицияла рды та рту бе лсе нді па йда ла ныла ды. Бұл
ре тте , көле мі же ке ше ле ндірудің көле мі а уыл ша руа шылығы
ма қса тында ғы же рле рі соңғы он жылда е кі е се өсіп, сонда й-а қ
ола рдың құны а рта ды [8,9]. Қа зіргі уа қытта Бра зилия а уыл
ша руа шылығы ма қса тында ғы же рле рді 30да н а ста м позиция а уыл
ша руа шылығы өнімде рін на рықтық а йна лымын е нгізудің а рқа сында
экспортта йтын е лде рдің ондығына кіре ді. Ре сми мәліме тте рге
сәйке с, 2014 жылы әрбір үшінші компа ния а йна лыса тын а уыл
ша руа шылығы инве стицияла р ха лықа ра лық а уқымда на қты а гробизне с
құра лда рына са лым са лды. Сондықта н, же ке ше ле ндіру - а уыл
ша руа шылығы ма қса тында ғы же рле рге осы е лде - өзе кті ба ғыт болып
та была ды. Бра зилияда са тып а лу ке зінде , оның ішінде ныса на лы
ма қса тта ғы же рле рге а уысым, әрбір же ке жа ғда йда әр түрлі
схе ма сы іс-қимыл көле міне ба йла нысты, құна рлығын, уча ске нің
ге огра фиялық орна ла суы, сонда й-а қ бе кітілге н муниципа лите тік
за ңна ма тиісті шта тына е нгізілге н орна ла сқа н же рі қолда ныла ды.
Мыса лы, е ге р за ңды тұлға же рді қа тысуыме н, көпшілік да уыс
бе ре тін үле с ме ншігін, ше те лде тұра тын ше те лдікте рдің а луы үшін
"ИНКРА " а рна йы рұқса ты қа же т. Сонда й-а қ же рді ше те лдікте рдің
са тып а луына тұта с жүйе ше кте уле р ме н лимитте рі ба р, ола рдың
ішінде :
же ке тұлға рұқса тынсыз са тып а ла ды 50-ге де йін модульде р
(коэффицие нті құна рлылығын және ба р инфра құрылым, Módulos
de E xplora ção Inde finida - ME I), ола рдың мөлше рі муниципа лите тте н
муниципа лите т ме ншігінде а уытқиды;
- за ңды тұлға рұқса тсыз 100 модульде рге де йін са тып а лу
мүмкіндігі ба р. 3 модульге де йінгі ша ғын же р уча ске ле рін,
ше те лдікте р е шбір ке лісімде р ме н ше кте уле рсіз са тылып а ла ды.
А ла йда , Бра зилияның ше ка ра лық а уда нда рына ше те лдікте рдің
же рді са тып а луына тыйым са лынға н. Те ориялық са тып а лу лимиті,
же р компа ниясы ше те лдік ка пита лды 5000 ге кта рға же туі қиын
а уда нда рда , не 100-500 ге кта р элита лы а уда нда рында а лдын а ла
рұқса т сұра йды. Сонда й-а қ, муниципа лите тінің а ума ғында е ме с 25%-
да н а ста м ше те лдікте р болуы мүмкін а л бір ие сінің қолында 10% -
да н а ртық же рле рдің болуы мүмкін е ме с. Е ге р 20-да н а ста м же р
модульде рі са тып а лынса , онда за ңды тұлға же рді па йда ла ну үшін
жоспа рын және ба сқа да құжа тта р ұсынуға тиіс. Же рді са тып а лу
үшін қа зірдің өзінде жоға ры көрсе тілге н лимитте р рұқса ты та ла п
е тіле ді, Бра зилия Се на ты болға ндықта н, бұл проце сс қиын.
Ита лияда же р уча ске сін не ғұрлым тиімді па йда ла нушыла рға
мәжбүрле п жа лға бе ру (са ту) мүмкін, е ге р фе рме р е ме с,
ша руа шылық жүргізу тиісті түрде (қоса а лға нда же рдің құна рлылығын
ұста у және ма қса тты па йда ла ну), бұл тиімді а уыл ша руа шылығын
па йда ла ну үшін же рме н қа мта ма сыз е те ді. Сонда йа қ, же рді
ше те лдік тұлға ла рға ше ка ра ла с а йма қта рда н ме ншікке са тып
а лу үшін ше кте у қойыла ды. Әртүрлі са на тта ғы же рді ныса на лы
қа та ң па йда ла ну ша ртта ры, оның ішінде экологиялық сипа тта ғыла рын
е ске ре отырып а йқында ла тын а ума қта рын а йма қта рға бөлу,
бе лгіле нге н е ре же ле рін бұзға ны үшін же р па йда ла нуға
са нкцияла р е нгізу қолда ныла ды. Соныме н қа та р, Ита лия а уыл
ша руа шылығы коопе ра тивте рі үшін орна ла сқа н та у-ке н, а з
па йда ла на тын а уыл ша руа шылығын жүргізу үшін а уда нда рда , же р
са лығының ста вка сы 50%-ға төме нде ге н; коопе ра тивте рі ме лиора ция
жөнінде гі қолда ныста ғы та у-ке н а уда нда рында , же р са лығын
төле уде н толық боса тыла ды. Ола рға те к мүлік са лығы (ба сқа же р)
тірке у а лымы төле не ді.
Шве цияда же рдің ша ма ме н 43% -да н а ста мы не ме се 19 млн. га
же ке ме ншікте . Бұда н ба сқа Шве цияда ме мле ке ттік жа лда у
пра ктика сы, муниципа лдық және же ке ме ншік же рле р үлке н мәнін
са қта йды. А ла йда , оға н қа ра ма ста н же рді же ке ме ншікке
жа лға а лу, құқығы көпте ге н за ңда рыме н ше кте лге н. Ба рлық же рде
де рлік ме мле ке ттік за ңна ма да бе кітілге н көпте ге н қа та ң
е ре же ле рін ре гла ме нтте у қолда ныла ды. Ола р а йна лымда ғы а уыл
ша руа шылығы ма қса тында ғы же рле рді және ола рдың ма қса тты а лдын
а луын қысқа рту, а уыл ша руа шылығы уча ске ле рін, ола рдың ықтима л
ие лікте н өзге руіне ныса на лы ма қса тын ше кте йді. А та п
а йтқа нда , шве д билігіне н а уыл ша руа шылығы же рле рін са тып а луға
рұқса т а лу қа же т. А уыл ша руа шылығы а лқа пта рын ие ле ну құқығы
тіке ле й а уыл ша руа шылығы өндірушіле ріне тие сілі болға н жа ғда йда
ола рдың қа же тті біліктілігін және тәжірибе сін ба сымдықпе н са тып
а лу құқығы бе ріле ді. Ме мле ке т ба қыла уды, же рді ұтымды па йда ла ну
ме н орында уға ола рдың ие ле рі өзде ріне а лға н мінде тте ме ле рді
өзіне қа лдыра ды. Шве цияның же р са яса тының принципте рі
не гізде ле ді:
- а уыл ша руа шылығы өнімде ріне ішкі ба ға ла рды қолда у;
- а уыл ша руа шылығы өнімде ріне импортта ла тын ба ж а нықта у;
- ке з ке лге н өзге рісте р е нгізуге тыйым са лу, соның ішінде же р
па йда ла ну, а уыл ша руа шылығы же рле рін ма қса тқа са й па йда ла ну
қа рқынын а за йту, а уыл ша руа шылығы өндірісінің төме нде уі, же рдің
құна рлылығын а за йту;
3-кесте.
Же р ре сурста рын ба сқа руда ғы ше те л тәжірибе сі[8]
Ме мле ке т Е ре кше лікте рі
А нглия Әле уе тті жа лда ушыла рдың та ла пты кәсіби
қа сие тте рінің болуы: жұмыс тәжірибе сі а гра рлық
се кторда , ба ста пқы ка пита лдың болуы
А ра ла с қа ржыла ндыру жүйе сі қызме тінің ка да стр
қызме тте рі: 50% - ға жуығы қа ра жа т е се біне н
қа лыпта са ды, жұмыста рды орында у, са ту
ка ртогра фиялық өнім, а қылы қызме т көрсе ту
Ге рма ния Же ке ме ншікте 90% - на н а ста м же рді ие ле ну
Ұса қта уға және а уыл ша руа шылығы және орма нды
же рле рді ныса на лы ма қса тын өзге ртуге тыйым са лу
Тиімділігі жоға ры а гроөне ркәсіп өндірісін да мыту
Ша руа шылық а йна лымына н же рді қа йта бөлу
ма қса тыме н құқық ие ле нушіле рдің тиімді па йда сына
ше шу е ркіндігі
Жа лда ушыла рдың құқықтық өкіле ттігінің е ркіндігі
Да ния Әрбір сәйке с же р уча ске сін па йда ла нуға жа ра мды
сәйке сте ндіру
На рықтық құны не гізі е се п а йырысу ба ж ре тінде
қызме т е те ді
Ита лия Тиімділігі жоға ры а гроөне ркәсіп өндірісін да мыту
Ша руа шылық а йна лымына н же рді қа йта бөлу
ма қса тыме н па йда сына тиімді құқық ие ле нушіле рдің
е ркіндігі
Жа лда у а қысының е ң жоға ры мөлше рі бе лгіле нге н
За ңна ма ме н е се пте лге н
Финляндия Ка да стрлық қызме ттің қа та ң ие ра рхиясы және
ола рдың құзыре ттілігі: ұлттық же р қызме ті
(е лді-ме ке н е ме с же рле р) – а йма қтық же рге
орна ла стыру офисте рі – муниципа лдық ка да стрлық
қызме тте р (муниципа лите т же рле рі)
Жа ңа Әле уе тті жа лға а лушыла рме н: ірікте у же р
Зе ла ндия уча ске сінің бойынша же ңілдікте р бе руді кре дитте у
көме к көрсе ту
А ҚШ Же р уча ске ле рін ма қса тты па йда ла нуды са қта у,
күрде лілігін а уыстыру, же рді бір са на тта н
ба сқа сына а уыстыру қиындықта ры.
Көпма қса тты ка да стрды не гізінде кодта лға н
де ре кте р бойынша ба ста пқы же р уча ске сінің
а втома тта ндырылға н жүйе сінің болуы
Ше т е лде рде де , Қа за қста нда да же рді па йда ла ну са па сы
жылжыма йтын мүлік объе ктіле рінің және же р ка да стрының са па сыме н
а нықта ла ды. Дүние жүзінің көпте ге н ме мле ке тте рінде же р
ре сурста рын тиімді ба сқа ру, яғни же рді же ке ме ншікке са тып а лу
са ту және же рді жа лға бе ру проце ссі ме мле ке т та ра пына н
ре тте ліп отыра ды. Ке йбір е лде рде же рді жа лға бе рудің минима льды
ме рзімі бе кітіле гн. А л, на рықтық экономика сы да мыға н е лде рде
же рді ке піл ныса ны ре тінде па йда ла ну да мыға н. Соныме н қа та р,
а гра рлы се кторды да мыту ма қса тында а уыл ша руа шылық же рле ріне
са лық са луды же ңілде те тін ре жимде р ме н жа ғда йла р қа лыпта сқа н.
Жоға рыда қа ра стырылға н ме мле ке тте р тәжірбие сін қа ра стыра
отырып, на қты е ліміздің тәжірбие сінде қолда нуға бола тын жа йтта рды
ба йқа ймыз. Ше т е лде рдің же р ре сурста рын тиімді па йда ла ну
жүйе сінде өзіндік ұқса стықта р ба р болға ныме н, та рихи мәде ни
да муына ба йла нысты бірқа та р е ре кше лікте рді ба йқа ймыз.
Қа за қста нда же рді тиімді па йда ла ну жүйе сі тәуе лсіздік а лға н
жылда рда н ба ста п, біртінде п да му проце ссіне түске німе н, да му
эволюциясы жа лпы әле мдік ба ғытқа сәйке сте ндіріліп ке ле жа тыр.
2 А ҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКА ЛЫҚ-ГЕ ОГРА ФИЯЛЫҚ Е РЕ КШЕ ЛІКТЕ РІ
2.1. Облыстың физика лық-ге огра фиялық жа ғда йына сипа тта ма
А қмола облысы — Қа за қста н Ре спублика сының орта лығында
орна ла сқа н, 1939 жылы құрылға н әкімшілік-а ума қтық бөлініс.
1961 – 1992 жылда ры Це линогра д облысы болып а та лды. Же р а ума ғы
146,2 мың км². Тұрғыны 738 611 а да м, орта ша тығыздығы 1 км²-ге 5,05
а да мна н ке ле ді (2019). Ұлттық құра м – қа за қта р – 49,21% ,орыста р
– 34,36%, укра инда қта р – 4,73%, не місте р – 3,58%, ба сқа ла р – 6,2
%.Солтүстігінде - Солтүстік Қа за қста н, шығысында - Па влода р,
оңтүстігінде - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz