ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ МЕРКІ АУДАНЫ ЖАЙЫЛЫМ АЛҚАПТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ

Түйіндеме

Тақырыбы: ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ мЕРКІ АУДАНЫ ЖАЙЫЛЫМ АЛҚАПТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНу

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі күні елімізде 189 млн. гектар жайылымдық жер бар. Оның ішінде 60 млн. гектары ауыл шаруашылығына қарасты аумақтағы жерлерде орналасқан, ал 81 млн. гектары елді мекендерде орналасқан. Сонымен қатар аталған 81 млн. гектардың ішінде 26 млн. гектар жайылым жердің жағдайы өте төмен. Жайылымдық жерлердің тозуына бірқатар себептер бар. Атап айтқанда, еліміздегі жалпы мал басының 80 пайызы елді мекендерде, жұртшылықтың, шаруашылықтың иелігінде ұсталады және олар елді мекеннің аумағындағы 5-7 шақырым радиуста ғана жайылады. Соның салдарынан жай ылымдар тапталып, өнімділігі тым азайып кеткен. Мұндай жайылымның тозуы малдың санын арттыруға да, олардың өнімділігін көтеруге де кері әсерін тигізеді. Жайылымдардың деградацияға ұшырап азып-тозуында техногенді ластану өте қауіпті жағдайға жетті. Ол шөлге айналуды тездетіп отыр. Техногенді қалдықтар өсімдіктер мен фаунаны сиретіп барады. Қазірдің өзінде республиканың барлық жерінің 80% өсімдіктер мен жануарладың табиғи тіршілік ету ортасы бүлінген немесе жарамсыз.

Ауыл шаруа-шылығындағы, әсіресе жайылымдық жерлердің тозуына әсер ететін факторлар қатарында бірінші орында техногендік ластану тұр. Республика аумағында техногендік процесс әсерінен деградацияға ұшыраған ірі аймақтар қатарына - Қарағанды облысы 43, 2 мың. га, Қостанай облысы 29, 0 млн. га, Павлодар облысында 21, 2 млн. га, Каспий маңы аймағанда 5, 3 млн. га аумақты қамтиды [3] .

Ел аумағының 60 %-дан астамы шөл зонасында орналасқан және бұл аймақтар климаттық факторлар мен шаруашылық әрекеттердің салдарынан шөлге айналу процесіне ұшырауда. Сонымен қатар аумақ территориясында 30 млн. га жайылымдық жердің (1/6 бөлігі) дефляции және эрозия процесіне ұшыраған болса, үштен бір бөлігі деградация процесінің құрсауында. Сондай-ақ жайылым аумағының жел эрозиясымен бүлінген аумақ - 24, 1 млн. га, бұл көрсеткіштің ең көп бөлігі - Атырау облысында (3, 3 млн. га), Түркістан облысында (3, 1 млн. га) және Қызылорда облысында (2, 3 млн. га) [4] .

Жайылым топырақтарының су эрозиясымен ластанған аумақ - 4, 8 млн. га; су ээрозиясына ең көп ұшыраған өңірлер қатарына Оңтүстік Қазақстан облысы (0, 9 млн. га), Алматы (0, 6 млн. га) және Ақтөбе (0, 5 млн. га) облыстары кіреді. Жалпы жайылымда шашыраңқы әрі жоспарсыз мал жаюдың салдарынан бүгінде еліміздің 26, 4 млн. гектарға жуық жерлері деградацияланған.

Жұмыстың мақсаты. Жамбыл облысы Меркі ауданы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерінің сандық және сапалық көрсеткіштеріне сипаттама жасай отырып, жайылым жерлерін тиімді пайдалану жолдарын талдау.

Алға қойылған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттер қойылды:

- Жамбыл облысы Меркі ауданының географиялық орналасу ерекшеліктері мен табиғи-климаттық жағдайына баға беру;

- Меркі ауданының ауыл шаруашылғы мақсатындағы жерлерінің сандық және сапалық көрсеткіштеріне талдау жасау;

- 2015-2019 жылдардағы статистикалық мәліметтер арқылы аудандағы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерінің өзгеру динамикасына талдау жасау;

- ауыл шаруашылғы жерлерінің егістік шаруашылығында пайдалану ерекшелігі мен жер пайдаланушылар санаттарына бөлінуіне талдау жасау;

- аудандағы жайылым жерлерінің қазіргі жағдайына баға беру.

Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, 32 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 19 кестеден, 10 суреттен тұрады. Ғылыми жұмыс компьютерлік мәтінде 65 бетте терілген.

МАЗМҰНЫ

1 ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ МЕРКІ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЫ МЕН ТАБИҒИ РЕСУРСТАРЫНЫҢ АУМАҚТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1. 1 Географиялық орны мен жер бедері

Жамбыл облысы, Меркі ауданы Қазақстан Республикасының оңтүстік шығысында, Қырғыз Алатауының бөктерінде орналасқан. Шығысында ол Қырғыз Республикасымен, солтүстік шығысында Жамбыл облысының Шу, солтүстігінде Мойынқұм, оңтүстік батысында Т. Рысқұлов атындағы аудандармен шектеседі. Аудан аумағы 7, 1 мың км² құрайды. Меркі ауданы - Жамбыл облысының оңтүстігіндегі әкімшілік бөлік. 1928 жылы 26 қазанда құрылған. Ауданның аумағы 7, 1 мың км². Халқының саны 78270 адам. Аудан аумағына 44 елді мекен, 1 кенттік және 13 ауылдық округтер біріктірілген. Аудан орталығы - Меркі ауылы. Облыс орталығына дейінгі арақашықтық - 150 км. Aудaн aумaғындa 12 aуылдық окpуг бap. Меpкі aудaнындa 70370 xaлық тұpaтын 40 елді мекен оpнaлacқaн[3, 4] .

Меркі ауданы - Жамбыл облысының 10 аудандарының бірі. Аудан аймағының солтүстігіндегі Мойынқұм алқабына іргелес жатқан жері телімі шөлейтті аймақ болып келеді. Меркі ауданының өз таңбасы бар. Ауданның таңбасында елді-мекендердің Ұлы жібек жолы бойында сауда жолын орналасқандығын, тарихи ескерткіштер, қазіргі кездегі өнеркәсіп орындарының суреті бейнеленген.

Меpкі aудaнындa ыңғaйлы және едәуіp дaмығaн теміp және aвтомобиль жолдapының желіcі бap. Aудaн aумaғы apқылы мaңызды теміpжол және aвтомобиль тоpaптapы өтеді.

Aудaнның негізгі экономикacы aуыл шapуaшылық өндіpіcі болып тaбылaды. Aудaнның тaбиғи-климaттық жaғдaйы aуыл шapуaшылығының дaмуынa қолaйлы.

1-кетсе

Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлінуі (негізгі көрсеткіштер) [3]

Меркі ауданына қарасты 14 ауылдық округтардың құрамына 44 ауыл, 1 бөлімше, 1 шипажай кіреді. Ауылдық округтың құрамына кіретін ауылдардың атауы (кесте-2) те көрсетілген.

2-кесте

Меркі ауданына қарасты елді-мекендер[4]

Аумағының басым көпшілігі жазық жер болғанына қарамастан, Меркі ауданы табиғатының әртүрлілігімен ерекшеленеді. Ауданың оңтүстігі таулы келеді. Онда Қырғыз Алатауының Мүйіздіқора, Қызылауыз, Қымбел, Қасқасу, Үнгірлі, Сандық, Шайсандық, Молалы таулары орналасқан. Ауданың орталығы мен сол түстік бөліктері жазық, солтүстігінде облыстың солтүстігін алып жатқан Мойынқұм шөліне ұласады. Меркі жерінің Мойынқұм бөлігі (Қорағаты өзенінен оңтүстіктен солтүстікке қарай Түлейге дейін 150 км. ) жер қыртысының төмендей шөгіп, су астында қалып, вулкандардан базальт лавалары атқылаған, дәуірлерді өткізгеннен кейін пайда болған аймақ.

Ал Меркінің таулы аймағы және тау етегіндегі тегістік (Қорағаты өзенінен солтүстіктен оңтүстікке қарай: тегістік 60 км тау өлкесі Сусамыр жайлауына дейін 90 км. ) тектоникалық циклден өтіп пайда болған. Бұл Тянь-Шань, Қырғыз Алатауының жалғасы ретіндегі жас платформа болып саналады. Сондықтан геологиялық тарих бойында геосинклинальдық жүйелері жер қыртысының жарылу және одан әрі даму орны болады. Мойынқұм мен Меркі таулы аймақ платформаларының геологиялық айырмашылығы мынада: біріншісінде жер жарылу сияқты құбылыстар болмайды, ал екіншісінде мұндай құбылыстар болуы және қайталанатыны заңды [5] .

Жеp бедеpі және топыpaқ түзуші жыныcтap. Меpкі aудaнының aумaғының үлкен бөлігі жaзықтықтaн тұpaды.

Бapлық aумaқты үш геомоpфологиялық бөлікке бөлуге болaды:

1. Тaулы

2. Тaу aлды-жaзық

3. Құмды

Aудaнның тaулы бөлігі Aлaтaу тaуының Қыpғыз жотacын қоcaды. Мұндaғы жеp бедеpі жapтacты шыңдap мен тap өзендеp мен бұлaқтapымен еpекшеленеді. Жотaлapдың accиметpияcы aнық бaйқaлaды: cолтүcтік жотaлap биік және тік құлaмaлы, aл оңтүcтікте ұзын және еңіcтеу. Aудaнның тaулы бөлігін іpі мүйізді мaлдap мен қойлapды жaюғa пaйдaлaнaды. Біpaқ тacты беткейлеpі мен жap, құлaмaлapдың болуынa бaйлaнcыты бapлық aумaқ мaл жaюғa пaйдaлaнылмaйды.

Aудaнның тaу aлды бөлігі оңтүcтіктен cолтүcтікке қapaй cозылып жaтыp және біpкелкі емеc беткейімен cипaттaлaды. Қыpғыз жотacынaн cолтүcтікке қapaй жотaлap біpтіндеп жaзықтыққa aйнaлaды.

Тaу aлды жaзықтықтapындa теpең емеc caйлap кездеcеді. Тaу aлды жaзықтық түгелімен жыpтылғaн. Жыpтылмaғaн aумaқтapғa тaу aлды жaзықтығының оpтaлық бөлігіндегі caйлap жaтaды.

Aудaнның cолтүcтік бөлігін тізбекті-жотaлы, тегіc Мойынқұм құмдapы aлып жaтыp.

1. 2 Жер беті, жер асты (топырақ асты) сулары және оларды ауыл шаруашылығындағы маңызы

Аудан жері су ресурстарына өте бай. Көптеген өзендер, көлдер, бұлақтар кездеседі.

Аудан жері су қорларымен біркелкі қамтамасыз етілген. Өзен торы тау етектерінде жазық жерлерге карағанда көбірек таралған. Негізгі өзендері: Қайнар, Меркі, Ойтал, Аспара және олардың тармақтары Мөңке, Қызтоғансай, Тоғайтал, Қарақау, т. б. Өзендердің барлығы Қырғыз Алатауының солтүстік беткейінен бастау алып, ауданның орталық бөлігін кесіп ағатын Қорағаты өзеніне құяды.

Мұнда Меркі, Аспара өзені, Үлкен Шу каналы тағы басқа өзендер мен шағын көлдер кездеседі[7] .

Солтүстік беткейден егіс даласына қарай ағып өтетін өзендері: Аспара, Әулиебұлақ, Қисық Сұрат, Тұзды Сұрат, Талдыбұлақ, Меркі, Кіші Талдыбұлақ, Ақтікен, Ойранды, Қарақыстақ. Бұл өзендердің ішінде Меркі, Аспара, Қарақыстақ атты тау өзендері бастауын ең биік көпжылдық қар, тау-аңғарлық мұздықтардан алып, арна бойы көптеген қайнар сулармен толығып, жан-жағындағы жыралардан қосылатын қайнар, қар, жаңбыр сулары тағы қосылып, үлкен өзендерге айналады.

Бұл тау өзендері бір кездері мореналық көлдер болған. Мұздардың, қарлардың еруінен және жаңбыр суларымен толығып, су бірінен екіншісіне асып, орналасу биіктігіне қарай құйылып отырған. Осы кезде тектоникалық жарылыс, қозғалыстардың әсерінен жыралар пайда болған. Осы арнамен таудағы көлдерден құлаған орасан көп су жолындағы тау жыныстарын, басқа да кедергілердің тас-талқанын шығарып сел болып аққан. Мыңдаған жылдар бойы олар арнаны кеңейтіп әрі тереңдетіп отырған [7] .

Ауданда сумен аз қамтамасыз етілген жерлер үшін маңызы зор жер асты суларының мол қоры барланған. Бұл жақта вегетациялық кезең ұзаққа созылады. Белсенді температура жиынтығы 3200-4000 және одан да жоғары болып келеді.

Жібек жолының жоғарғы жағынан 40-50 метр жерден жер асты суының табиғи (артезианды) атқылауынан бастау алатын Меркінің екі өзені бар. Олар: Көлтоған, Мықан. Бұл екі өзеннің суы мол, бастауы да, арнасы да тегіс жерде болғандықтан ағысы жай, арнасы кең болып келеді. Тереңдігі 4-5 метр, арнаның кеңдігі 30-40 метрге жетеді.

Меркі жерінде жер асты суларынан бастау алатын өзендер бар. Олар: Тоқташ, Сарғау, Қаратума, Ойраңды, Қайыңды, Шошқалы, Ойтал, Беларық, Қызтуған, Шілік, Қорағаты. Бұлардың бастауы - қайнар бұлақтар мен астына сіңген қар мен жаңбыр сулары. Бұл өзендерді қоректендіріп, оның суын толықтырып отырады. Мыңқазан, Аралқыстақ, Қызылқыстақ жерлерінде Аспараның, Меркінің төменгі ағысында көптеген қайнар, сазды жерлер, өткел бермейтін қара сулар кездеседі.

Меркі ауданы жерінде табиғи шипалы бұлақтар, оның ішінде радондық бұлақтар да көптеп кездеседі

Суландыру жүйелері бойынша: 2013 жылы БЧК каналын тазалау жұмыстарын атқару үшін Республикалық бюджеттен 30 млн. теңге бөлініп, бүгінгі таңға механикалық тазалау жұмыстары жүріп жатыр. Сол сияқты АПТ, МПТ (Аспаринский подпитывающий тракт, Меркенский подпитывающий тракт) каналдарына ағымды жөндеу жұмыстарын атқаруға облыстық бюджеттен 3 млн. теңге бөлініп, толығымен игерілді. Сонымен қатар облыстық бюджеттен ағымды жөндеу жұмыстарын атқару үшін Р-1 каналына - 3 млн. теңге, Р-2 каналына - 2. 4 млн. теңге, Р-6 каналына - 2. 6 млн. теңге, Молалы каналына - 4. 4 млн. теңге, Ново-Меркенский каналына - 3. 7 млн. теңге, СТФ су қоймасына - 3. 5 млн. теңге, Көлтоған су қоймасына - 4. 2 млн. теңге бөлініп, толығымен игерілді.

Андас батыр ауылдық округінде Аспара өзенінің аңғарында Андас су қоймасы құрылысын жүргізуге геологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Осы су қоймасына 50 млн. текше метр су жинақтау арқылы суға деген тапшылықты болдырмау мақсатында жұмыс жүргізу жоспарланып отыр. «Дипломмен ауылға» бағдарламасы бойынша 2013 жылы 12 жас маманға тұрғын үй алуға - 29. 1 млн. теңге бөлініп, көтерме жәрдемақы алуға 30 маманға - 3. 4 млн. теңге бөлініп, игерілді. Алқаптарда өнімнің қаншалықты жиналуы тап қазіргі ауыл шаруашылығы дақылдарының күтіміне, уақтылы суғарылуына тікелей байланысты. Оның үстіне үстіміздегі жылы ауданда жылдағыдан ерекше үлкен міндет тұр. Жаңа ашылған консерві зауытын мүмкіндігінше көкөніс-бақша өнімдерімен қамтамасыз етуіміз қажет. Ал, биыл су аз емес. Негізгі су көздері - Меркі өзенінде жаз ортасына қарай 2, 5-6, 5 текше метр (секундына), Аспарада 2, 5-8 текше метрге дейін су ағуда. Осындай мол суды республикалық мемлекеттік «Меркі тәжірибе шаруашылығы», «Сыпатай батыр», «Смарт-Агро» (Кеңес ауылдық округі) серіктестіктері, «Ұлжан» (Андас батыр а/о. ), «Агрокомплекс», «Балабек» (екеуі де Жамбыл а/о. ) шаруа қожалықтары сияқты ұжымдар ұтымды пайдаланып, өсірген дақылдарының жақсы жетілуіне қол жеткізілуде[5, 7] .

Суды жеткізіп беруші мекеме - Аспара мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны тығыз байланыста жұмыс істесе білсе - диқан-бағбандарға сенімді әріптес. 2005 жылдан бері талай қызметтің бағасы қымбаттап, әлденеше рет өзгеріп кетсе де кәсіпорынның қызмет бағасы сол қалпында, әр текше метр су үшін 25, 6 тиын болып, өзгермей қалып отыр. Бұл ұжыммен уақтылы келісім шартқа тұрса, су уақтылы жеткізіліп беріліп тұрады. Өкінішке қарай барлық жерде мұны өз дәрежесінде түсінбейді. Биыл «Аспара» кәсіпорнымен 23 шаруа қожалығы, басқа да ұжымдар шарт жасасқан. Бұл жылдағыдан 50 пайыз аз.

Бар судың өзін ысырапқа ұшыратпай шаруаға жаратқан тиімді. Елбасы соңғы Жолдауында ХХІ ғасырдың он сын қатерінің бірі - судың тапшылығы екеніне назар аударды. «Агроөнеркәсіп секторында ылғал үнемдеу технологиясына кешенді түрде ауысуға тиіспіз», деп көрсетті. Бұл ретте біздің ауданымызда бұған дейін де оңды қадамдар жасалған болатын. «Тілеміс батыр» серіктестігінде - көкөністі, «Жылыбұлақ - Меркі» серіктестігінде қант қызылшасын өсіруде тамшылатып суғарудың бастамасы бұдан біраз жыл бұрын жасалған да еді. Түрлі себептерге орай игі іс жалғасын таппай-ақ қойды. Өткен күзден бастап жылыбұлақтықтар бидайды осы тәсілмен суғара бастады. Өстіп-өстіп суға үлкен үнем болатын технология енгізіле берсе құба-құп.

Тамшылатып суғаруды бастап барып, «тастаған» тілемістіктер, рас, табиғи суды көбейту қамына кірісті. Биыл осы Ақтоған ауылдық округінің әкімі О. Қосубаевтың, ауыл ақсақалдарының бастамасымен тау шатқалдарына барып, бітеліп қалған бұлақтардың көзін ашты. Үш топқа бөлініп игі іске кіріскен олар әжептеуір шаруа тындырды. - Әр топ 15-20 бұлақтың көзін ашып, төмендегі өзен арнасына мамандардың болжауы бойынша 60-100 литрдей (секундына) су қосылған. Гектар берекесін арттыру үшін диқан көп еңбек сіңіреді. Жерді тыңайтып, тұқымды уақтылы сеуіп, егіс алқабын арамшөптерден таза ұстауға күш салады. Ал суды жеткілікті, тиімді пайдалану қандай да бір өнім алудың басты шарттарының бірі дер едік[7] .

Сол сияқты мұнда «Көккөл» деген көл бар. Оның суы көкпеңбек мөлдір, таза сол бір қалыпты болып тұрады, азаймайды да, көбеймейді де. Қарақыстақтың арғы бетінде, қырғыздармен шектескен жерде «Қарғаның сайы», «Шақанның сайы», «Әбдірәсілдің» сайы деген үлкен сайлар бар. «Құмбел», «Тұйықтор», «Сатылы», «Қисық сұрат», «Түзу сұрат», «Талдыбұлақ» сияқты тау жайылымдары да төрт түлік мал үшін таптырмайтын орын.

Аспара өзені Қазақстанның Жамбыл облысы Мерке ауданы мен Қырғызстанның Шу облысы Панфилов ауданын бөліп ағады. 1948 жылы жасалған екі ел арасындағы келісім бойынша Аспара өзені суының 62 пайызын - Қазақстан, ал 38 пайызын - қырғыздар пайланады.

1. 3 Меркі ауданының климаты және агроклиматтық ресурстарының тaбиғи-aуылшapуaшылық зонaларына бөлінуі

Ауданның климаты континентальды, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық. Қаңтар айындағы ауаның жылдық орташа температурасы-6-8ºC шілдеде тиісінше +20 С- +25ºC. Жауын шашынның жылдық көлемі жазық жерлерде 200-250 мм-ге дейін, таулы аймақтар мен тауларда 450-500 мм-ге дейін жетеді.

Меpкі aудaны үш тaбиғи-aуылшapуaшылық зонacындa оpнaлacқaн:

І. Етті мaл шapуaшылығы мен қой шapуaшылығының құмды зонacы. Бұл зонaғa Мойынқұм құмдapы оpнaлacқaн aудaнның бaтыc бөлігі кіpеді. Климaты ыcтық және жaуын шaшын мөлшеpі aз (180 мм) .

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс