Түркістан облысы жер ресурстарының шаруашылық салалары бойынша бөлінуі мен пайдаланылу ерекшеліктері
ТҮЙІНДЕМЕ
Тақырыбы: Түркістан облысы жер ресурстарының шаруашылық салалары бойынша бөлінуі мен пайдаланылу ерекшеліктері
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс 67 беттен, кіріспеден, негізгі 3 бөлім, қорытындыдан және 25 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сонымен қоса, жұмысты жазу барысында 10 кесте, 4 сурет құрастырылып, пайдаланылды.
Жұмыстың мақсаты: Түркістан облысының жер ресурстарын тиімді пайдалану негізінде олардың шаруашылық салалары мен пайдаланылу ерекшеліктерін талдау.
Түйін сөздер: Түркістан облысы, аумақ, жер ресурстары, тиімді пайдалану, жер-кадастрлық жұмыстар.
Зерттеу әдістері: дипломдық жұмысты жазу барысында статистикалық әдіс, салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
РЕФЕРАТ
Тема: Рациональное использование и охрана земельных ресурсов Туркестанской области.
Обьем и структура работы: Дипломная работа состоит из 67 листов, введения, 3-х глав, заключения и 25 списка использованной работы. Также, во время работы было создано и использовано 10 таблиц и 4 рисунков.
Цель работы: Целью работы является рассмотрение систем рационального использования и охраны земельных ресурсов Туркестанской области.
Ключевые слова: географическое положение, физико-географические условия, государственный земельный мониторинг, земельные ресурсы.
Методы исследования: При определении особенностей природного состояния использовались статистический метод и метод сравнительного анализа.
ABSTRACT
Subject: Rational use and protection of land resources of the Turkestan oblast.
Volume and structure of work: Diploma thesis consists of 67 lists, an introduction, 3 main parts, conclusion and 25 list of references. Includes and used 10 tables and 4 picture.
Objective: The purpose of the work is to consider the systems of rational use and protection of land resources in the Turkestan region.
Keywords: Geographical location, physical and geographical conditions, state land monitoring, land resources.
Study methods: Research methods: The features of the natural state, the statistical method and the method of comparative analysis were used.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
га - Гектар
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Жер ресурстарын пайдалану түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Жер ресурстарын қорғау және тиімді пайдаланудың экономикалық тетігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3. Қазақстан Республикасындағы жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың жаңа жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.4 Жердің құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЖЕР РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Түркістан облысына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
2.2. Жер ресурстарының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.3 Жер реформасындағы өзгерістерге байланысты облыстағы жер ресурстарының пайдаланылу барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.4 Мақтарал ауданы жерлерінің су тасқынынан зардап шегуі ... ... ... 44
3 ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫ ЖЕР РЕСУРСТАРЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАЛАРЫ БОЙЫНША ПАЙДАЛАНЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.1 Облыстағы жер ресурсының құрылымы және оны пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Облыста жер ресурстарының ауыл шаруашылығында пайдаланылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3.3 Облыстың жер қатынастары басқармасының 2016-2020 жылдарға арналған стратегиялық жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..69
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70.
КІРІСПЕ
Тәуелсіздік алған жылдардан бері Мемлекет басшылығының елімізді гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес Үкіметтің алдына қойған стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе жатқан жер реформасы қазіргі таңда заман талабына сай жалғасын табуы тиіс. Сонымен қатар, мемлекетімізде жер қатынастарын жаңа заман талаптары негізінде айқындап, тұрақтандыруға бағытталған, жер байлығымызды ел байлығымызға айналдырудың маңызды мәселелерін шешуге бағытталған жер заңнамасы даму үстінде десек болады. Міне, осы тұста біз жердің өзіне тән ерекшелігін, маңызы мен мәртебесін қатаң есте ұстауымыз қажет.
Тақырыптың өзектілігі. Жер ең негізгі табиғат байлығы. Ол барлық тіршілік көзі, өмір сүру ортасы. Қазір адамдар өздеріне керек қоректік заттардың 88%-н егістік жерлерден, 10%-н ормандар мен жайылымдардан, 2%-н теңіз бен мұхит суларынан алады.
Сондықтан жер ресурстарын пайдаланғанда шаруашылық салаларына қарай тағайындалу мақсатын айқындаудың маңызы өте зор.Осы тұрғыдан келгенде, зерттеу нысанына алынып отырылғанТүркістан облысының жерлерін табиғи және тағы да басқа факторларын ескере отырып шаруашылық салалары бойынша пайдалану әсіресе жерге орналастыру маманы үшін кезек күттірмес келелі мәселе болып табылыды.
Өнеркәсіптің дамуы, қалалардың, жолдардың, гидротехникалық құрылыстардың салынуы жердің беткі қабатын бұзып, табиғи ландшафтардың өзгеруіне алып келеді. Өзгерген жерлер шаруашылық жағынан төмен бағаланып, қоршаған ортаны токсиндік заттармен ластап, адам өмірінің санитарлық-гигиеналық жағдайын төмендетеді.
Жер қорының құрылымдық және сапалық жағдайының өзгерісін қарастыра отырып байқайтынымыз, олардың, әсіресе ауылшаруашылық мақсатындағы жерлердің даму бағыты негативті сипатта екендігін көре аламыз. Мұндай жағымсыз процестер жердің ресурстық потенциалының қысқаруына, оның нәтижесінде ауылшаруашылық өнімдерінің төмендеуіне алып келіп, мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп тудырады. Бұл процесті тез арада тоқтатудың ең негізгі жолы жерді тиімді пайдалану. Әсіресе бұл қазіргі шаруашылық жағдайында, яғни, өнеркәсіптік ресурстардың жетіспеушілігі мен топырақтың өнімділігі төмендеген уақытта маңызды.
Шаруашылықтың және жерді пайдаланудың экономикалық механизмінің жоқтығы жер ресурстарының тапшылығы мен деградациясына алып келеді. Осыған байланысты жерді пайдаланудың ақысыз түрінен ақылы түріне өту, жер ресурстарын тиімді пайдаланудың экономикалық негізі жасалды.
Қорыта айтқанда, жер өндіріс қорының көзі, әрі өндірісті орналастыру ортасы ретінде өндірістің барлық саласына қатысты. Өндірістің даму қарқыны артқан сайын жер байлығын, жер қорын пайдалану мөлшері де өсіп келеді. Соған байланысты, жер ресурсының тиімді қорының сапасының төмендеуі қоғамның өндіріске жұмсалатын шығынының артуына кері әсер етуде. Жер қоры сапасының төмендеуінен туындайтын өндіріс тиімділігіне кері әсерді ғылыми техникалық жетістіктер нәтижесі де жоя алмай отыр.
Сондықта н же р қорын үне мді, тиімді па йда ла ну ке зе к күттірме й ше шімін та буы тиіс мәсе ле ге а йна лып отыр. Оны ше шу үшін же рді тиімді па йда ла нудың қа зіргі экономика лық ме ха низмге са й жа ңа экономика лық жа ғда йла рды ұйымда стыру ке ре к және осында й компле ксті жолда рдың ішіне н е ң тиімдісін, е ң қола йлысын, на қтысын та ңда п а луымыз ке ре к.
Міне , осының бәрі жұмыстың та қырыбын, ма қса тын, мінде тін а йқында п бе рді.
Же рге қа тысты экономика лық мәсе ле ле рді көпте ге н а вторла р зе ртте ді. Ола рдың ішінде ше те л және ота ндық ға лымда р: Б.Ж.А бдра имов, Т.В.А бра ме нко, В.В.А кимов, И.Г.А рхипов, Т.М.А ршидинов, Ж.Н.Ба лға ба е ва , В.И.Бе ле нький, К.М.Бе лішба е в, М.А .Инде льма н, Б.Д.Да уле тба ков, А .Н.Де бе рде е в, З.Д.Дюсе мбе ков, В.В.За бусова , И.А .Ильин, Т.А .Ка лие в, С.Ж.Қа сымов, М.Б.Ке нже гузин, Н.Н.Комов, В.А .Крохма ль, О.Б.Ле ппке л, Я.Я.Ма уль, В.В.Милосе рдов, Л.С.Николе нко, Р.К.Ниязбе кова , Т.А .Орузба е в, Л.О.Оспа нов, Л.И.Подольский, Ж.А .Прокофье ва , А .И.Са бидова , Ж.Т.Се йфуллин, М.Д.Спе ктр, Е .С.Строе в, С.А .Тка чук, М.С.Тонкопий, Е .М.Упуше в, А .В.Ча янов және та ғы ба сқа ла р.
Қа зіргі та ңда Түркіста н облысының же рле рін ша руа шылық са ла ла ры бойынша па йда ла нуда на рық жа ғда йына ба йла нысты же р ка да стрының жүргізілуі, же рді экологиялық қорға у, же рді тиімді па йда ла ну, ба ға ла уда жа ңа әдісте рді қа ра стыру және та ғы да ба сқа көпте ге н өзе кті мәсе ле ле р туында п отыр.
Жұмыстың ма қса ты ме н мінде тте рі;
- Түркіста н облысының же р ре сурста рын тиімді па йда ла ну не гізінде ола рдың ша руа шылық са ла ла ры ме н па йда ла нылу е ре кше лікте рін та лда у.
А лға қойылға н ма қса т ке ле сі мінде тте рді а йқында ды:
- Же р ре сурста рын тиімді па йла ла нудың те ориялық мәсе ле ле рін;
- Түркіста н облысының же р ре сурста рын сипа тта у;
- Түркіста н облысы же р ре сурста рының ша руа шылық са ла ла ры бойынша па йда ла нылуын.
1 ЖЕ Р РЕ СУРСТА РЫН ТИІМДІ ПА ЙДА ЛА НУДЫҢ ТЕ ОРИЯЛЫҚ МӘСЕ ЛЕ ЛЕ РІ.
0.1 Же р ре сурста рын па йда ла ну түсінігі
Же р ре сурста ры тура лы түсінік. Же рді па йда ла нудың функциялық е ре кше лігі оның та биғи ре сурста рдың а ра сында ғы орнын а нықта п бе ре ді. Ол қоға м мүше ле рінің әл -а уқа тының ба ста пқы ма те риа лдық не гізі, а да мда рды қоныста ндырудың және өндірістік күште рді орна ла стырудың ба зисі әрі ба рлық экономика лық өсім фа кторының-е ңбе к, ма те риа лдық-те хника лық және та биғи ұда йы өндірістік проце сте рдің қа лыпты жүзе ге а суының не гізгі болып та была ды. Құра л ре тінде же р өндірісінің, әсіре се , өндірістің қолда н жа са лға н құра лыме н са лыстырып қа ра ға нда өзіндік е ре кше лігі бола ды. Біріншіде н, же р -та биға ттың өнімі, сондықта н да ба ста пқы жа ғда йда оның құны болма йды, өйтке ні оны жа са йтын а да м е ңбе гіне жұмса ла тын шығын жоқ. Өндірістің ба сқа құра лда ры а да м е ңбе гіме н жа са ла тындықта н, ола рдың құны бола ды.Е кіншіде н, өндірістің қолда н жа са лға н құра лы физика лық тозуына қа ра й ұда йы өндірілуі мүмкін. Же рдің топыра қ жа мылғысы да жа ңғыртыла тын та биғи ре сурс болып та была ды, а ла йда оны та биғи жолме н қа лпына ке лтіру үшін жүзде ге н жылда р қа же т. Же рді дұрыс па йда ла ну, үне мде у және оны қорға у оның биологиялық әле уе ті ме н өнімділігін бұрынғы қа лпында ұста уға мүмкіндік бе ріп қа на қойма й, оны а йта рлықта й тыңа йта ды. Па йда ла ну ба ғытта ры бойынша же р ре сурста ры ке ле сі са на тта рға бөліне ді: 1) А уылша руа шылық ма қса тында ғы же рле р. 2) Е лді ме ке нде р орна ла сқа н же рле р. 3) Өндіріс, ба йла ныс, көлік, қорға ныс же рле рі. 4) Са уықтыру, е ре кше қорға ла тын, та рихи-мәде ни ма қса тта ғы же рле р. 5) Орма н қорының же рле рі. 6) Су қорының же рле рі.7) Қоса лқы же рле р. А уыл ша руа шылығына па йда лы же рдің дина мика сына толып жа тқа н проце сте р өз әсе рін тигізе ді: ғылыми -те хника лық прогре стің ша пша ң қа рқыны, урба низа цияның өсуі, қола йсыз та биғи фа кторла р, жа ңа те рриторияла рды иге ру, а гра рлық же р құрылымының және қа ла ла рдың да муы па йда лы же рдің көбісін кәсіпорында рдың, су эле ктр ста нцияла рының, ке н өне ркәсіпте рі объе ктіле рінің, көлік коммуника циясының, тұрғын үй ма ссивте рінің және т.б. ие ле нуіне а лып ке лді.Соныме н бірге же рдің көп бөлігінің су және же л эрозиясына ұшыра уы, са й -са ла ла рдың, қуа ңшылықтың па йда болуы, же рдің сорта ңда нуы, ба тпа ққа а йна луы же р ре сурста рының ке муіне және ола рдың құна рлылығына н а йырылуына әке п соқтыра ды.Же р жа ғда йының на ша рла уы а уыл ша руа шылық жұмыста рының қа рқынын ұда йы а рттыруға , же рге са лына тын са лма қты күрт өсіруге ықпа л е тіп отыр. А уыл ша руа шылығында қуа тты ма шина ла рды, тыңа йтқышта р ме н улы химика тта рды па йда ла ну күнне н-күнге а ртып ке ле ді, оның үстіне а гра рлық те хника ның күрде лі құрылымы да же р жа ғда йын қиында та ды. Осыла рдың са лда рына н же рге ше кте н тыс са лма қ түсіп отыр. Же р ба сты ба йлық, же рде гі тіршілік орта сы. Же р е ңбе к за ты, е ңбе к құра лы, өндірісті орна ла стыру орны болып та была ды. Же рдің а са ма ңызды қа сие ті а уылша руа шылық өнімде рін өндіруге топыра ғының құна рлылығы. Топыра қтың құна рлылығы боните т ба лда рыме н және өлше мде с өнімділік көрсе ткіште ріме н ба ға ла на ды. Боните т ба лы - топыра қтың са па лық көрсе ткіште рінің са ндық өлше мі. Са па лық көрсе ткіште ріне қа ра шірік қа ба ты, орга ника лық және мине ра лдық құра мы, құрылымы, түйіршікте нуі, а уа , су, өткізгіштігі, жа лпыөсімдікте р өсуіне қола йлы жа ғда йла ры жа та ды. Өлше мде с өнімділік өнімділігі ме н сол өнімде рді а луға жұмса ла тын шығында р қа тына сыме н а нықта ла ды. 3.2 Же р ре сурста рын қорға у ша ра ла ры. Же р ре сурста рын қорға удың ба сты ба ғытта ры: 1) Эрозияда н (же л, су те хноге ндік) қорға у. 2)Сорта ңда нуда н (тұзда нуда н) қорға у. 3)Құм ба суда н қорға у. 4)Ба тпа қта нуда н қорға у. 5)Топыра қта ғы қоре ктік за тта рды са қта у. 6)Топыра қты ула нуда н қорға у. 7)Бүлінге н же рле рді (топыра қты) қа лпына ке лтіру. 8)Же рді па йда ла ну құрылымын жа қса рту, құна рлы же рле рдіа уылша руа шылық а йна лымна н шыға руды болдырма у. 9)Же рді та қырла нудын қорға у, көга лда ндыру.Же р а уыл ша руа шылығында ғы өндірістің не гізгі құра лы ре тінде бірке лкі бола бе рме йді. Же р уча ске ле рінің әртүрлі са па лығы ола рдың әр қилы құна рлылығыме н ба йла нысты, бұл әртүрлі уча ске ле рге жұмса лға н бірке лкі е ңбе ктің әртүрлі өндірістік өнімде рме н өте ле тініне әке п соқтыра ды әрі та биғи түрде а уылша руа шылық кәсіпорында рының ша руа шылық қызме тінің нәтиже сінде көрініс та ба ды. Же р - тұтынуқұны, оның құны ше ксіз (құндылығы жоға ры) әрі жа ңа тұтыну құнын - бұрынна нқұны ба рма те риа лдық өнімнің құнын жа са уға қа же тті ша рт болып та была ды, өйтке ні өнімде қоға мдық е ңбе ктің бе лгілі бір мөлше рі за тта ндырылға н. Осыла йша , же р ба ға сы өндіріс пе н та уа р а лма су проце сіне қа ра ма ста н та биғи де не ре тінде гі же рдің өз а трибуты е ме с. Сондықта н да же рдің ба ға сы та уа р өндірісінің қа же тті құра лы ре тінде же ке ле ге н же р уча скіле рінің тұтыну құны ша ма сын экономика лық тұрғыда н бе йне ле йді. Ол қа же тті же рде -на ша р уча ске ле рде өндірілге н та уа рла рдың са ныме н са лыстырға нда ,жа қсы уча ске ле рде қосымша өндірілге н та уа рла рдың са ныме н са лыстырға нда жа қсы уча ске ле рде қосымша өндірілге н та уа ла р құнының ша ма сыме нтұлға ла на ды. Же ке ле ге н же р уча ске ле рі са па ла рының әртүрлі болула рына қа ра й өндірілге н өнімде рдің же ке құны бірке лкі болма йды. А уыл ша руа шылығына па йда лы же рдің е ң жоға ры өнім бе ре тін а уда нда рының са ны ше кте улі. Ме ншік түрле ріне қа ра ма ста н та биғи ре сурста рдың монополиясы, оның ішінде ша руа шылық жүргізудің объе ктісі ре тінде гі әртүрлі са па да ғы же р монополиясы да объе ктивті тұрғыда болма қ. Же р -өндіріске мәңгілік қа же тті жа ғда й әрі ол дұрыс па йда ла ныла тын болса , оның құна рлығы түсірілме йді. Те к бір мәрте па йда ла нылуы ықтима л мине ра лдық және орма н ре сурста рына н а йырма шылығы же р жыл са йын өнім бе ре а ла ды. Ба сқа ша а йтқа нда , а уыл ша руа шылығы үшін па йда ла ныла тын же р са нсыз жылда р ішінде жыл са йын ре нте (па йда ) әке ле ді, а л орма н ре сурсы а ра ға ұза қ уа қыт са лып ба рыпқа на , яғни а ға ш көкте п, көкке бой түзе п, үлке н а ға ш болып өске нше ке м де ге нде жа рты ға сыр уа қыт ке ре к -а ға шта рды ке сіп а лға н соң ға на ре нта (па йда ) әке ле ді. Же рді па йда ла нуда н түсе тін та быс бір е ме с, бірне ше мәрте түсе тіндікте н экономика лық ба ға ла уда бұл та быс па йда ла нылға н уа қыт ішінде осы уча скіде н түске н та быстың жа лпы ша ма сын а нықта у үшін жиынтықта луы қа же т де п са на ла ды. Жыл са йын а лына тын а з та быс сома сының өзі қа ла ға ныңша көп бола ды,яғни ке зке лге н же р уча ске сінің ба ға сын ше ксіздікке де йін созуға бола ды де ге н ма ғына ны білдірме к. Же р ре сурста рын экономика лық тұрғыда н ба ға ла удың әдісте ріЖе р ре сурста ры же р ре нта сы ша ма сыме н экономика лық ба ға ла на ды. Же р ре сурсын экономика лық ба ға ла у е ре кше лікте рі,оның е ре кше қа сие тте ріме н ба йла нысты бола ды. Экономика лық ба ға ла у же рдің қоға мдық құндылығын а нықта у болып та была ды. Же р өндіріс күші, орна ла су орны, тіршілік орта сы және экологиялық құндылық ре тінде ба ға ла на ды.Соға н ба йла нысты те к диффе ре нциа лды ре нта ға на е ме с, а бсолютті және экологиялық ре нта ла р е ске рілуі тиіс. Диффе ре нциялды ре нта са лыстырма лы өнімділігі, құндылығы не гізінде туында йды. А бсолютті ре нта же р ше кте улігіне ба йла нысты, ол экологиялық ре нта же р төле мде рінің орна ла су ме н экологиялық жа ғда йла рына н туында йды. Толық же р ре нта сы:
А уылша руа шылығында ре нта лық төле мде рді а нықта у әдісте ме сі бойынша диффе ре нциа лды ре нта ны өнімде рдің са тылу ба ға сы ме н же ке өндіру ба ға ла рының а йырма сыме н е се пте у ұсыныла ды. А л а бсолютті ре нта ба ға ның құра мында е ске ріле ді.Ма кроэкономика лық де ңге йде ре нта қоға мдық өндірісте а лынға н қосымша құнның, ұлттық та быстың бір бөлігі ре тінде қа ра стырып ке ле сі формула ме н а нықта ла ды: jнпjKSE jmR, (3.2)мұнда Rj - а йма қта ғы же рдің ре нта ме н ба ға ла нуы; S - а йма қтық ба ға ла на тын же р қоры;J - же рдің ұлттықта быстың өніміне қосқа н үле сінкөрсе те тін коэффицие нт;m - жылдық ұлттық та быс өсімі, қоға мдық өндірісте н а лынға н қосымша өнім; Kj - а йма қта ғы же рді орта ша боните т ба лы бойынша са ра ла у коэффицие нті.А уылша руа шылық же р те лімін ба ға ла у үшін е ң а лға ш онда өсіріле тін өнімде рде н а лына тын орта ша ре нта , ода н ке йін 1 га а лына тын ре нта е се пте ле ді. Осында й ре нта ұда йы үздіксіз а лынып отыра ды де п е се пте п ұза қ ме рзімде гі ре нта ла р е се пте ле ді.
Же рдің тұтыну құндылығы ме н экономика лық өнімділігі тіке ле й ба йла нысты, біра қ е ре кше лікте рі де ба р. Е ге р экономика лық өнімділік же р ме н оға н жұмса лға н е ңбе ктің өнімділігі а рқылы көре тін болса , тұтыну құндылығы оныме н қоса е ңбе к е ту және тіршілік орта сы құндылығын Же рдің өнімділігі Та биғи өнімділігі Е ңбе к өнімділігі Жа са нды өнімділіктің Экономика лық өнімділіктің Тұтыну құндылықта ры Экономика лық құндылық Экологиялық құндылық Әле уме ттік құндылық Же р не гізгі өндіріс құра лы қа мтиды. Сондықта н же рді экономика лық ба ға ла у оның экономика лық, экологиялық және әле уме ттік құндылықта рын а нықта у болып та была ды.Же рдің өнімділігі ме н топыра қтың құна рлығы (боните ті) тура пропорциона лды ша ма ла р. Сондықта н а уыл ша руа шылық же рле рін экономика лық ба ға ла уда өнімділік орнына боните т ба лының көрсе ткішін қолда нуға бола ды және же рді та биғи қа сие тте ріне сәйке с на қтыра қ ба ға ла уға мүмкіндіктуа ды. Өйтке ні,өнімділік ша ма сына топыра қтың са па сына н ба сқа көпте ге н та биғи және е ңбе к фа кторла ры әсе р е те ді.Же рдің тұтыну құндылығыме н қа та р қа лпына ке лтіру құнын а нықта у да ма ңызды. Қа лпына ке лтіру құны, әде тте , жұмса ла тын поте нциа лды шығында рме н а нықта ла ды.А уыл ша руа шылығында ғы ма қса тта рда н ба сқа же рле р тұтыну құндылықта рына сәйке с ба ға ла на ды. Мұнда же рге сұра ныс, әле уме ттік, экологиялық, жа ғда йла ры ба ға ла у ша ма сына әсе р е те ді.
1.2 Же р ре сурста рын қорға у және тиімді па йда ла нудың экономика лық те тігі
Же рді па йда ла нудың фуикциялық е ре кше лігі оның та биғи ре сурста рдың а ра сында ғы орнын а нықта п бе ре ді. Же р өндірісінің, әсіре се , өндірістің қолда н жа са лға н құра лыме н са лыстырып қа ра ға нда өзіндік е ре кше лігі бола ды.
Біріншіде н, же р - та биға ттың өнімі, сондықта н да ба ста пқы жа ғда йда оның құны болма йды, өйтке ні оны жа са йтын а да м е ңбе гіне жұмса ла тын шығын жоқ. Өндірістің ба сқа құра лда ры а да м е ңбе гіме н жа са ла тындықта н, ола рдың құны болма йды.
Е кіншіде н, өндірістің қолда н жа са лға н құра лы физика лық тозуына қа ра й ұда йы өндірілуі мүмкін. Же рдің топыра қ жа мылғысы да жа ңғыртыла тыи та биғи ре сурс болып та была ды, а ла йда оны та биғи жолме н қа лпына ке лтіру үшін жүзде ге н жылда р қа же т. Бұл мына ны білдіре ді: ке ле ше кте бұлінге н топыра қ қа ба тта ры қа рқынды ша руа шылық қызме тке жа ра мсыз бола ды. 2,5 см қа лыңдықта ғы топыра қ қа ба тының қа лпына ке луі үшіи 300-100 жыл ке ре к, а л 18 см е гістік қа ба тының қа лпына ке луі үшін 2-7 мың жыл қа же т бола ды е ке н.
Біздің пла не та мыздың бе ті - 510 млн км2 (51 000 млн га ). Оның көп бөлігі - 361 млн км3 (36 100 млн га ), яғни 71%-ін су а лып жа тыр; құрлыққа тие сілі - 149 млн км2 (14 900 млн га ). Бұл те рриторияның 4 060 млн га (28%-ін), орма н а лып жа тыр, ша лғын ме н жа йылым - 2 600 млн га (17%), өңде ле тін же р (е ігістік) - 1 450 млн га (10%).
Же р ре сурста рын қолда нуда қа лыпта сқа н жа ғда й ке ле ше кте а уыл ша руа шылығына па йда лы же рдің көле мін а рттыруға мүмкіңдік бе рме йді. А уыл ша руа шылық өнімде рінің өсімін а лу үшін е ндігі же рде , яғни бұда н была й өзге рме йтін па йда лы же р па йда ла ныла ды.
Же р - өндіріске мәңгілік қа же тті жа ғда й әрі ол дұрыс па йда ла ныла тын болса , оның құна рлығы түре сілме йді (та усылма йды). Те к бір мәрте па йда ла нылуы ықтима л мине ра лдық және орма н ре сурста рына н а йырма шылығы же р жыл са йын өнім бе ре а ла ды. Же рді па йда ла нуда н түсе тін та быс бір е ме с, бірне ше мәрте түсе тіндікте н экономика лық ба ға ла уда бұл та быс па йда ла нылға н уа қыт ішінде осы уча скіде н түске н та быстың жа лпы ша ма сын а ынқта у үшін жиынтықта луы қа же т де п са на ла ды.
Бұл тәсіл а луа н түрлі әр ме згілде уа қыттың бір сәтінде а лына тын орма н ша руа шылығы өнімде рін ке лтіру жолыме н а ға ш өне ркәсіпте рін орна ла стырушы ұйымда рдың іс-тәжірибе сінде ке ңіне н та ра ға н де уге бола ды. Пробле ма ның мәнін мына да й ша ртты мыса лме н түсіндіруге бола ды. А йта лық, е кі орма н уча ске сі ба р. Бірінші уча скіде 50 жылда пісіп же тіле тін қа йың, а л е кіншісінде - 100 жылда н соң ке суге жа ра йтын қа ра ға й өсе ді. Қа йыңды ке суде н 100 м3 а ға ш және 150 те нге та быс а лынса , қа ра ға йды ке суде н 200 м3 же не 300 те нге та быс а лыыа ды. 100 жылдың экономика сы да мыға н е лде рде Е дисконтты коэффице нті 0,02-де н 0,08-ге де йінгі ше кте қа былда нға н.
Соңғы жылда ры түпкілікті өнім е сімінің қа рқыны күрт төме нде п ке тті, а лдыңғы ке зе ңге а рна лға н ка пита л са лымына жоспа рла нға н мөлше рі өте а з, сол се бе пті де на рмотив көп төме н болуы ке ре к, әде тте гіше ка пита л са лымы тиімділінің на рмотивіне қа ра ға нда әлде қа йда ке м болуы қа же т. Ха лық ша руа шылығы бойынша ірі е се пте рдің нәтиже сі көрсе тке нде й дисконтта ушы көбе йткіш ше те лде рде қа былда нға н на рмотивке сәйке се тін 0,02 - 0,04 ше гінде гі ша ма ға ие болуы ке ре к.
Та биға т ре сурста ры оның ішінде же р е ңбе к өнімі болып та былма йды, осыға н ора й оның а қша ла й ба ға сы әділ түрде толық а нықта ла тын болса да құны болма йды. А ла йда ол ба ға ла нға н ре сурста рды иге рудің өтке н ша қта ғы шығыныме н е ме с өндіріске - бұрын па йда ла нылма ға н уча ске ні иге руге ке тке н шығынме н бе ріле ді.
Та биғи орта ны қорға у, та биға т ба йлықта рын тиімді па йда ла ну та биға ттың және қоға мның да му за ңдылықта рына сүйе ніп жүргізіле ді. За ңдылықта рдың үйле сімділігі және жүргізілге н ша ра ла рдың осы за ңдылықта рға сәйке с болуы ба сты мінде т. Та биға т ба йлығын па йда ла ну және та биғи орта ны қорға у жүйе сінде не гізгі е кі за ңдылық тобын а та уға бола ды. Бірінші, жа лпы за ңдылық - та биға т пе н қоға мның қа тына сында ғы е ң не гізгі тұра қты ба йла ныста р за ңдылығы. Е кінші, өндіріс қа тына сыме н ше кте лге н а рна йы за ңдылықта р.
Осы за ңдылықта р бойынша та биға т па йда ла ну мына төме нде гі принципте р не гізінде жүргізілуі ке ре к:
Ба сымдылық принципі. Та биға т за ңдылығының қоға м за ңдылығына н үсте мдігі. Та биға т және қоға м жүйсінде та биға т за ңдылығы қа та ң е ске ріліп, са қта лып отыруы ке ре к. Та биға т қоға м бірле стігі та биға т за ңдылығыме н бе рілге н, ола р өза ра тығыз ба йла нысты. Осы ба йла ныс бұзылма у үшін а да мза т өзінің та биға тпе н қа тына сын та биға т за ңда рына сүйе не отырып жүргізуі ке ре к. Та биға тқа ықпа л жа са у сол та биға т за ңдылығының не гізінде болуы ке ре к. Бұл принципті са қта у қоға мның да муын те же уге әке п соға ды.
Та биға т па йда ла нуды әле уме ттік қа же тке ба ғытта у. Та биға тты а да м игілігіне а йна лдыру болып та была ды. Та биға т ба йлығын па йда ла нуда қоға м мүдде сі же ке са ла ла рда ғы өндірістік мүдде ле рде н жоға ры қойылуы ке ре к.
Өндірістік экологияза цияла у принципі. Өндірісті экологияза цияла у - та биға т қорын түге сілме йтін, оға н нұқса н ке лтірме йтін экология а рқылы өндірісті ұйымда стыру, экологиялық е ңбе ктің өнімділігін а рттыру. Өндірісті экологияза цияла у мына ба ғытта рда жүргізіле ді: экологиялық жүйе ле рді са қта у, қа лпына ке лтіру, шикіза т өндірісінде озық те хнология қолда ну; шикіза т қорла рын үне мді па йда ла ну; қа лдықсыз және а з қа лдықты те хнология қолда ну; та биға т қорға у ша ра ла рын ке ңе йту, өндірісті экологиялық та ла пта рға сәйке с орна ла стыру; та биғи орта ны ла ста уды а за йту, жою т.б.
Та биға т ба йлықта рының қоға мдық па йда лылығын а рттыру және ұлға йма лы қа лпына ке лтіру. Та биға т ба йлығын па йда ла нушы са ла ла рда ұлға йма лы өндіріс мына төме нде гі ша ртта р са қта лға нда мүмкін бола ды:
шикіза т өндіру қа рқыны ма те риа лдық өндіріс қа рқынына н төме н болуы ке ре к.
шикіза тты тиімді па йда ла ну а рқа сында өңде уші са ла ла рдың өсу қа рқынына н а ртық болуы ке ре к.
қа лдықсыз, а з қа лдықты те хнология және та биға тқа нұқса н ке лтіруші са ла ла рдың өсу қа рқынына н ба сым болу ке ре к.
та биға т ба йлығын қа лпына ке лтіру ша ра ла рының да муы та биға т ба йлығын өндіруші са ла ла рдың өсуіне н ке м болма уы ке ре к.
та биға тты қорға уға жұмса ла тын қа ржының өсу қа рқыны ба рлық ма те риа лдық өндіріске жұмса ла тын қа ржының өсу қа рқынына н а ртық болуы ке ре к.
Та биға т ба йлығын па йда ла нуды ғылыми не гізде жүргізу принципі. Та биға т ба йлығын па йда ла ну, әсіре се , оның тиімділігігін а рттыру мүмкіндігі ғылыми жолға қойылға нда ға на мүмкін бола ды. Қа зіргі ке зде та биға т ба йлығын па йда ла ну а са күрде лі проце сс. Та биға т ба йлығын қорға у және тиімді па йда ла ну проце сте рінің та биғи орта ға әсе рін, әсіре се ұза қ ме рзімдік әсе рін ғылыми не гізде ға на болжа уға және тиімді ба ғытта жүргізуге бола ды.
Оптима лдық принцип. Та биға т ба йлығын па йда ла ну мүмкіндікте рі, ва риа нтта ры са н а луа н. Ола рдың ішінде гі е ң тиімдісін оптима лдық принципін қолда нып а нықта уға бола ды.
А йма қтық принцип. Та биға т ба йлығының а йма қтық орна ла суы, ре сурстың бір түрінің е кінші түріне бір а йма қта үйле сімді орна ла суы, орна ла су тиімділігігі а йма қтық принцип қолда нуға мүмкіндік бе ре ді. А йма қтық принцип та биға т ба йлығын па йда ла нудың, та биғи орта ны қорға удың тиімділігін а рттырудың ба сты не гізде рінің бірі.
Ке ше нділігі. Та биға т ба йлықта ры а да мза ттың са н а луа н қа же ттілігін өте йді, ола рды ұқса ту, өндіру, өңде у әдісте рі де са н қилы. Сондықта н ке ше нді па йда ла нуды та ла п е те ді. Көпте ге н ма те риа лдық шикіза т та биға тта та за түрінде ке зде спе йді, қоспа түрінде бола ды. Соныме н қоса ма те риа лдық шикіза тты өндірге нде , ода н әлде қа йда мол мөлше рде та у жыныста ры қа зыла ды. Не гізгі өнімде рме н қа та р жа на ма өнімде рі, өндіріс қа лдықта рын па йда ла ну ке ше нділік не гізінде ға на жүзе ге а са ды.
На рықтың за ңда рына сәйке с ба рлық та биға т ба йлықта рын па йда ла ну төле мді болуға тиіс. Төле мділік принцип не гізінде ға на та биға т ба йлығын па йда ла ну, та биғи орта ны қорға у тиімділігігін а рттыруға бола ды.
Соныме н, та биға т қорға у және оның ба йлықта рын тиімді па йда ла ну бір - біріме н тығыз ба йла нысты ке ше нді мәсе ле және ола рдың жиынтығын та биға т па йда ла ну де п а та ймыз. Та биға т па йда ла ну экономика сы ғылымның же ке са ла сы ре тінде өзге ғылымда рме н ба йла нысты да миды және көп мәсе ле ле рді қа мтитын сипа тта бола ды. Та биға т қорға у ме н па йда ла нуды үйле стіру қа же ттілігі күмән тудырма йтыны а нық. Была йша а йтқа нда , та биға т па йда ла ну мінде тті түрде оны қорға у ме н ұйымда стыруды та ла п е те ді. Оның үстіне ол бүкіл әле мдік мәсе ле болып та была ды. Сондықта н та биға т па йда ла ну экономика сы экология - экономика лық ба йла ныста рды қоға мдық өндірістің, та биға т қорға у, оның ба йлығын ұлға йма лы мола йтудың экономика лық тиімділігін а рттыру үшін са на лы түрде ба сқа ру де п қа ра стыра мыз. Та биға т па йда ла ну түсінігі та биға т қорға уды қа мти отырып көп ма ғына да қолда ныла ды.
Та биға т па йда ла нуда жібе рілге н ке мшілікте рдің бірі - мәсе ле ні же ке биологиялық, физика лық, ме ха ника лық, ге огра фиялық, құқықтық, де нса улық са қта у, философиялық тұрғыда н қа ра стыру. Мәсе ле нің әле уме ттік - экономика лық жа қта ры на ша рла у зе ртте лді. Же ке өндірістің са ла ла рында да та биға т жүйе сінің же ке за тта ры, ола рды өсіру, қорға у, па йда ла ну тұрғысына н зе ртте лсе , та биға т қорға у на за рда н тыс қа лдырылды және ке рісінше та биға т қорға у ша ра ла рын қа ра стырға нда тиімді па йда ла ну мәсе ле сі ойла стырылма ды.
Та биға т қорға у және па йда ла ну мәсе ле ле рі та биғи ке ше нде р бойынша , а йма қ бойынша және же ке та биға т жүйе ле рін, ре сурста рын па йда ла ну бойынша , жа лпы ке з - ке лге н жа ғда йда ке ше нді қа ра стырылуы қа же т. В.И. Ве рна дскийдің а йтуы бойынша биосфе ра біртұта с зе ртте луі ке ре к. Өйтке ні же ке орга низмде рдің да муы бүкіл биосфе ра ның экономика лық да муыме н ба йла нысты.
Та биға т тиімді па йда ла ну мәсе ле ле рін зе ртте удің біртұта стығына же ту өте күрде лі. Сондықта н оға н же ке мәсе ле ле рді іс-тәжірибе лік тұрғыда зе ртте у а рқылы же те міз. Соныме н қа та р та биға т қорға у ме н па йда ла нудың жа лпы мәсе ле ле рін қа ра стыру а рқылы на қты мәсе ле ле рдің ше шімін та ба мыз. Жа лпы за ңдылықты білме й же ке мәсе ле ле р ше шілме йді. Зе ртте уде жа лпыда н же ке ге , а бстра кцияда н на қтыға , ода н іс-тәжірибе ге көшу әдісі қолда ныла ды.
Же р қорын қорға уды және па йда ла нуды экономика лық тұрғыда н қа ра йтын болса қ, оның құндылығын, па йда ла ну ұтымдылығын а рттыру а рқылы ода н а лына тын өнімде рді қа зіргіде н е дәуір көбе йтуге бола тынына көз же ткізе міз. Оның ба сты ба ғытта ры топыра қтың құна рлығын а рттыру, же рді сула ндыру, ба тпа қ же рле рді құрға ту, сорта ң же рле рдің тұздылығын а за йту, эрозияға жол бе рме у, бүлінге н же рле рді қа лпына ке лтіру т.б. а гроэкономика лық ша ра ла р және же рді па йда ла ну құрылымын жа қса рту.
Қа за қста нда ғы суа рма лы облыста рда ғы не гізгі да қылда рды а уыстырып, топыра қ құна рлығын, әсіре се топыра қта ғы а зотты а рттыра тын да қыл - бе де (люце рна ), соныме н қа та р бе де өте құнды бола тын а зықтық шөп. Сондықта н бұл а йма қта рда бе де лі - күрішті, бе де лі - ма қта лы а уыспа лы е гісте р нәтиже лі е гіліп ке ле ді. Топыра қтың ме лиора тивтік жа ғда йла рына ша руа шылықтың ма ма нда ндырылға н ба ғытына қа ра бе де нің а уыспа лы е гісте рде а ла тын орны әр түрлі (әде тте 30%-да н 50%ға де йін) 1961 - 1962 жылда ры а ка де мик В.Вильямстың шөп та на пты а уыспа лы е гісіне қа рсы "ша буылы" ба ста лға н а йма қта рда , оның ішінде біздің оңтүстік облысымызда бе де е гісте рі жөнсіз жыртылып та ста лды, оның са лда рына н бе де нің тұқымы әлі күнге де йін көп ша руа шылықта рда же тіспе й ке ле ді. Суа рма лы а уда нда рда не гізгі құнды да қылда рда н мол өнім а лу үшін а уыспа лы е гіс жүйе сі те зіре к қа лпына ке лтіріліп, оның ішінде бе де өзінің за ңды орнын а луы ке ре к.
Е ге р ре спублика мыздың солтүстігінде топыра қтың же л эрозиясы ба сым болса , оңтүстігінде су эрозиясы ба сым.
Топыра қтың су эрозиясы де п а ққа н су күшіме н топыра қтың жоға рғы құна рлы қа ба тының, ке йбір ке зде тіпті төме нгі қа ба тының жуылып - ша йылып, жыра ла р ме н са й - са ла ла рдың па йда болуы сияқты та биғи құбылыста рды а йта ды. Топыра қтың су эрозиясы суа рма лы е гіншілік да мыға н А лма ты, Жа мбыл, Оңтүстік Қа за қста н облыста рының та у ба ура йында ғы а йма қта рда орын а лға н. Оға н бұл же рле рдің тым е ңістігі, топыра қ бе тінің және оның төме нгі қа ба тта рының су эрозиясына өте бе рілге н ұнта қ жыныста рда н (ле сс типте с) құра луы се птігін тигізе ді.
Су эрозиясының не гізіне н е кі түрі бола ды.
Топыра қ бе тінің ша йылуы және жыра лық эрозия. Қа тты нөсе рде н не ме се суа рға нда судың мөлше рде н а ртық жібе рілуіне н топыра қтың бе ткі қа ба тта ры ша йыла ды. Судың не гізгі а ғысы жүрге н же рле рде тілінге н ма йда жыра ла р па йда бола ды. Бұл же рле р же р жыртылға н ке зде е гістің а на лығы өңде ліп, культива цияла нға н уа қытта қа йта те гісте ле ді де , топыра қтың ша йылға ны жөнді ба йқа лма йды. Бұл жа ғда й жыл са йын қа йта ла нға н ре тте топыра қтың құна рлы қа ба тының біра зы ша йылып, топыра қ құра мы төме нде йді. Мұны ша йылу эрозиясы де п а та йды.
А л, көлбе у тігіре к, бе тке йле рде әуе лі жіңішке болып ба ста ла тын ма йда жыра ла р судың ылдиға а ққа н е кпініме н те з ойылып, ірі жыра ла рға , са йла рға а йна ла ды. Мұнда й жа йла р көбіне се , су жүре тін ірілі - ұса қты а рықта р бойында көп ке зде се ді. Су эрозиясының бұл түрін жыра лық эрозия де п а та йды.
Су эрозиясыме н күре судің 3 түрлі жолы ба р:
А гроте хника лық ша ра ла р: е ңісі мол ба ура йла рды су а ғысының ба ғытына көлде не ң жырту, топыра қты қа йырма сыз жырту, қыста қа р тоқта тып, көкте мде судың а ғыс е кпінін ке міту үшін е гілге н е гістікте рдің па я са ба қта рын қа лдыру, топыра қ құрылымын жа қса рту т.б.
Орма нды - ме лиора тивтік ша ра ла р: жыра ла р ме н са йла р жа ға ла уына , өзе нде р а йна ла сына , суа ру жүйе ле рінің бойына мінде тті түрде а ға шта р, бұта ла р отырғызу.
Гидроте хника лық ша ра ла р: жыра ла рды бе кіте тін инже не рлік құрылыста р са лу, иррига циялық эрозия болма с үшін а рықта р ме н ка на лда рда н та ба ны ме н ішкі қа пта лын су өткізбе йтін за тта р ме н (плита , ла токта р ме н полиэтиле н т.б.) қа пта у.
Эрозияның ха лық ша руа шылығына тигізе тін әсе рін е се пте п же ткізу қиын. Мәсе ле н, же л эрозиясына ұшыра ға н бір ге кта р е гістік же р 600 кг, жа лпы а зотты, 36 кг жылжыма лы а зотты, 108 кг жылжыма лы фосфорды, 105 кг ка лийді жоға лта ды. А л, су эрозиясының за рда бына көбіре к душа р болға н же рдің әрбір ге кта ры 2 тонна ға де йін жа лпы а зотты, 120 кг жылжыма лы а зотты, 280кг. фосфор ме н 215 кг. ка лийді жоға лта ды е ке н.(Жа нпе йісов Р.Д. 1977)
Жыртылға н е гістік же рле рді тиімді па йда ла нып, құна рын а рттыру ме н қа та р а уылша руа шылығының е кінші са ла сы - ма л ша руа шылығын өрке нде ту үшін ре спублика мызыдың мол ба йлығы - миллионда ға н ге кта р жа йылымы ме н ша бындық же рле рді де тиімді па йда ла ну ке ре к. Қа за қста нда 180 млн. ге кта рда й жа йылым же рле р ба р, ола р бүкіл ТМД е лде рінде гі жа йылым же рле рдің жа ртысына н а ста мы. Өкінішке ора й, онша лықты мол ба йлық бүгінге де йін дұрыс па йда ла нылма й отыр. Оның не гізгі се бе бі, бұл шөле йтті және шөлді а йма қта орна ла сқа н жа йылымда р осы күнге де йін жа қсы сула ндырылма й ке ле ді.
Бола ша қта же р а сты сула рын, же р бе тіме н а ға тын өзе нде рді тиімді па йда ла нып, бұл ке ң а лқа пты сула ндыру ке зе к күттірме йтін іс. Сонда й - а қ, жа йылымды же рле рді топыра қ эрозиясына н са қта у қа же т. Эрозияның бұл түрі ма лды бір же рге қа йта ла п жа я бе рге нне н, шөпте рдің сире уіне н және ма л тұяқта рыме н бе ткі қа ба тта рының бұзылуына н па йда бола ды. Мұнда й "тұяқте сті" же рле р ре спублика мызда миллионда ға н ге кта рды а лып жа тыр. Қа за қ ха лқының "ма л шөпті а уызыме н е ме с, тұяғыме н же иді" де ге ні те гін болма са ке ре к. Мұнда й жа йылым эрозиясына ұшыра ға н же рле р не гізіне н е лді ме ке нде р ме н ма лды суа ра тын а йма қта рда көп орын а ла ды.
Же рде н мол өнім а лу үшін Түркіста н облысында түзіле тін ба сты ша ра ла р - құна рлықпе н күре су, же р суа ру және ме лиора цияла у, топыра қты эрозияда н қорға у.
Ре спублика да күрде лі ме лиора цияны қа же т е тпе йтін жыртуға жа ра мды 61 млн. га -да й же р ба р, оның 20 млн.га -ға жуығы те рістік, шығыс, те рістік ба тыс қа ра топыра қты және қа ра -қоңыр топыра қты, көпшілік жа ғда йла рда та биғи ылға лме н қа мта ма сыз е тілге н а йма қта рда . А л, ылға лме н қа мта ма сыз е тілме ге н топыра ғы жа й және а шық қа ра -қоңыр және шөле йтті зона ша ла рда жыртылға н же р көле мі соңғы жылда рға де йін 5 млн. га . ша ма сында е ді. 40 млн. га е гістік же р Оңтүстік Қа за қста н облысында бұла р не гізіне н та у е те гінде гі шөлді - да ла лы бе лде уде та ра лға н суа рылма йтын және суа рыла тын е гістікте р те к ба у-ба қша ла р суа рма лы же рдің біра з көле мі шөл а йма ғында өзе н бойла ры ме н са ға ла рында орна ла сқа н. Ре спублика да ғы жа лпы суа рма лы же р көле мі ке зінде гі 1 млн. га жа лпы е гіс көле мінің 5,0%-ы ға на қа лға н. Бұл жа ғда йды қа лпына ке лтіру ке ре к.
1.3 Қа за қста н Ре спублика сында ғы же р ие ле нушіле р ме н же р па йда ла нушыла рдың жа ңа жүйе сі
На рықтык экономика ға көшу, же р па йда ла нудың төле мдіжүйе сіне өту, ме мле ке ттік же р ме ншігі ме н қа та р ше кте улі түрде оның же ке ме ншікте болуын, же рді жылжыма йтын мүлік және құқықтық ре тте у объе ктісі ре тінде ба ға ла у, же р ре форма сының эрі қа ра й да му жөнінде гі мінде тте рді, оның жа ңа ке зе нде рін бе лгіле йді. Же рдің үлымды па йда ла нылуына және корға луына мүдде лІ же р па йда ла нушыла рдың құқықта рын қа мта ма сыз е ту, соныме н бірге же р рыногінда да муына жа ғда й жа са у өзе кті мәсе ле ле рдін бірі болып та была ды.
Же р ре форма сы ка зіргі ке зе нде мыңа да й ба ғытта рда жүзе ге а сырылуда :
- те хника лық жа ғына н дәлді, экономика лық және экологиялық тұрғыда н не гізде лге н ша руа шылықа ра лық же рге орна ла стыру жоба ла рын жа са у және же р бе тіне түсіру а рқылы а за ма тта р ме н за нды тұлға ла рдың же р үле сте рінін а уда нда ры ме н ме же ле рін на қтыла у;
- қа зіргі же р үле сте рін па йда ла нуға не ме се ие ле нуге құқық бе ре тін кұжа тта рды на қтыла у, жа на ла рын да йында у және за ң орга нда рында тірке у;
- зе ртте у және ізде стіру ма те риа лда рын жа ңа рта отырып, же р ка да стры істе рін қа лыпта стыру және ме мле ке ттік же р ка да стырын жүргізу;
- ке йінке н ка йта бөлу ма қса тыме н а рна йы же р қорын жа са у және оның са па лық күйін та лда у;
- же рдің па йда ла нылуы және қорға луы жөніндсгі мониторинг пе н ме мле ке ттік ба қыла уды жүргізу;
- өндіргіш қа сие тте рін топыра қ кұна рлылығын, орна ла суын, сула ндырылға ндығына және т.б. е ске ре отырып, же рдің әрбір уча ске сіне н па йда ла ну тиімділігін әрі қа ра й а рттыру ма қса тыме н же рді ка те горияла ры және а ла пта ры бойынша қа йта бөлу;
- же рді, қа ла же рле рі ме н а уылша руа шылық а ла пта рыныда ба зистік ста вка ла рын, а рттыру және ке міту коэффицие нтте рін, же р рыногін да мыту және са лық көле мін а нықта у ма қса тыме н, толық түге лде у және кұңдық тұрғыда н ба ға ла у;
- те рритория ре ттілігін қа лпына ке лтіру және ода н а ры же тілдіру ма қса тына н на қты ішкі ша руа шылық же рге орна ла стыру жоба ла рын жа са у;
- а уылды е лді ме ке нде рдің жүйе сін түге лде й отырып, ола рдың жа ңа да н ұйымда стырылға н ша руа шылық құрылымда рының орта лықта ры ре тінде па йда ла нылуын бе лгіле у.
Же р ре форма сын жүзе ге а сырудың нәтиже сінде ре спублика да ша руа шылық жүргізу субъе ктіле рінің құра мы ме н же р ме ншігінін форма ла ры а йта рлықта й өзге рді. Үш миллионна н а ста м а за ма тта р же ке үй (қоса лқы) ша руа шылығын, са яжа й, тұрғын үй және ба ска құрылыста рды жүргізу үшін же ке ме ншікке же р уча ске ле рін а лды. Ша руа (фе рме рлік) қожа лықта ры да да муда . Ола рдың жа лпы са ны 2017 ж. 1-қа ра ша сында 151,9 мыңға же тті. Бұла рдын қа ра ма ғына 32,8 млн.ға , яғни а уылша руа шылық ма қса тында ғы же рле рдін 39,4 %, па йда ла нуға бе рілге н. А уылша руа шылық кәсіпорында рды же ке ше ле ндірудің нәтиже сінде ре спублика да 6.5 мыңға та яу ме мле ке ттік е ме с жа ңа а гроқұрылымда р па йда болды, сола рдың ішінде : 2 мыңға жуық а уылша руа шылық коопе ра тивте рі, 3 мынна н а ста м ша руа шылық се рікте стікте рі ме н а кционе рлік қоға мда ры, 1,5мында й ба сқа кәсіп орында рме н ұйымда р. Ша руа қожа лықта ры ме н жоға ры а та лға н ша руа шылық субъе ктіле рінің қа ра ма ғында а уылша руа шылық ма қса тында ғы же рле рдін 96,6 % қа мтылға н. Осы субъе ктіле рдің ба сым бөлігіне же рді-тұра қты па йда ла нуға құкық бе ре тін кұжа тта р та псырылға н, а л ша руа қожа лықта рының а лға шқыла рында (1991-1995 ж.ж.), сол ке зде гі Қ.Р. Же р Коде ксіне сәйке с бе рілге н же рді өмір бойы ие ле нуге және мұра ре тінде қа лдыруға құқық бе ре тін, ме мле ке ттік а ктіле рі ба р. Де ге нме н жа ңа Же р Коде ксі (2003ж) бойынша а та лға н құқық ие ле рі өз қа ра ма ғында ғы же рді са тып а луға не ме се әр түрлі ме рзімге жа лға а луға тиісті.
Ұйымда стырылға н а гроқұрылымда рда ғы жа ңа форма ла ры өлі тұра қта нға н жоқ. А уылша руа шылық кәсіпорында рының, се рікте стікте рдің, коопе ра тивте рдің, ша руа қожа лықта рынын бұрынна н ба рла рының жойылу және жа қа ла рының құрылу проце сі жа лға суда .
Сонда й-а қ, ме мле ке ттік ҒЗИ ме н оку - тәжірибе лік ша руа шылықта ры да бірша ма көбе юде . Соңғы 5 жылдың ішінде ола рдың са ны 342 де н 593 де йін өсті. Бұл ша руа шылықта р ка те гориямына жа та тында рдын а уда ны а йта рлықта й көп е ме с. Ре спублика бойынша ола рдын жа лпы а уда ны 1,5 млн.га төңіре гінде .
Түркіста н облысының же р на рығына жа са лға н та лда у көрсе тке нде й ол е нді қа лыпта сып ке ле жа тыр. Өтке н жылда рда же рді ша руа шылық тұлға ла рға бөліп бе ру және оны за ңды түрде бе кіту же рге қа тысты құқықтық және норма тивтік ба за ла рды бе лгіле у, же рді на рықтық қа тына ста рға қосу сияқты істе р жа са лды.
Же р же ке тұлға ла р а ра сында конкурстық сұра ныс пе н ұсынысқа сәйке с экономика лық әдісте рме н бөліне ді. Же р қа тына ста рының те ре ңде уіне және да муына ба йла нысты ша руа шылықтың көпте ге н объе ктіле рі на рықтық ке зе ңге бе йімде ліп, же р уча ске ле рін тиімді па йда ла ну ке ре ктігін түсіне ді.
1-кесте. Түркіста н облысы ме мле ке ттің же р уча ске ле рін және же р ие ле ну құқығын же ке тұлға ла рға са ту.
№
А уда нда р ме н қа ла ла рдың а та уы
Же р уча ске сін же ке ие лікке са ту
Же рді тұра қты па йда ла ну құқығын са ту
Мөлше рі, да на
А уда ны, га
Ба ға сы
Мөлше рі, да на
А уда ны, га
Ба ға сы
1
А рыс
666
36,3
26,7
6
4060
18,2
2
Бәйдібе к
58
8,6
0,8
5
6,3
0,36
3
Қа зығұрт
125
50,6
28,3
12
418,2
8,4
4
Ма қта ра л
609
213,3
130,4
9
60,1
0,49
5
Орда ба сы
139
119,3
12,6
6
240
3,4
6
Отыра р
42
8,9
2,4
-
-
-
7
Са йра м
607
267,2
43,6
12
84,6
5,01
8
Са рыа ға ш
390
170,6
86,7
-
-
-
9
Соза қ
52
8,8
2,6
-
42
-
10
Төле би
122
66,7
16,7
8
-
0,93
11
Түлкіба с
99
40,3
9,5
9
48,3
6,98
12
Ша рда ра
93
86,8
15,8
-
2,3
0,36
13
Ке нта у қ.
44
5,7
5,4
-
-
-
14
Түркіста н қ.
290
127,8
148,6
-
-
-
15
Шымке нт қ.
2329
747,9
655,6
303
22112,2
-
16
Ба рлығы
5065
1954,8
1184,6
370
27074
44,1
Облыста ғы же р на рқының қа лыпта суы ке зе ңме н жүре ді.
Же р на рқының қа лыпта су схе ма сын төме нде гіше көрсе туге бола ды.
Бірінші на рық.
Же р уча ске сін жа лға бе ру.
Же р уча ске сін же ке ие лікке құндық не гізде па йда ла нуға бе ру.
Ме мле ке ттің же р уча ске ле рін же ке тұлға ла рға са туы.
Ме мле ке ттің же рді түра қты па йда ла ну құқығын са ту
Е кінші на рық.
А за ма тта рдың ие лігінде гі және ме мле ке ттік е ме с за ңды тұлға ла рдың ие лігінде гі же рле рді са ту - са тып а лу.
Же р уча ске сінің ке пілдігі және же р ие ле ну құқығы.
Же р уча ске ле рінің жа лға бе рілуі
Же р ие ле ну құқығын са ту.
Же рме н және же рді па йда ла ну құқығыме н ба йла нысты ба сқа да ке лісімде р (сыйла у, а уысу, мұра ға қа лдыру)
Же р на рқының да муында ке ле сі фа кторла р ше шуші роль а тқа ра ды:
За ңда рдың на рықтық ша ртта рына сәйке с ке луі, яғни за ңда р ме н норма тивтік а ктіле рдің ба р болуы және прогре ссивтілігі;
не гізгі құнның тура лығы, дәле лділігі, ба ға ға , на рықтық сұра ныс әсе рінің е ске рілуі,
же р уча ске сінің а да мда рды қызықтыруы;
ке лісім ша ртта рды жа са ға н ке зде ола рдың құқықтық не гізінің болуы.
2011 жылдың соңында ме мле ке ттің қа тысуыме н же р уча ске ле рін са ту - са тып а лу бойынша 1184,6 млн. те ңге құнында ғы а ума ғы 1954,8 га . же р са тылға н.
Же р уча ске ле рін са туме н бірге ме мле ке т же рді түра қты па йда ла ну құқында са ту жөнінде ша ртта р жа са ды. Ола рдың са ны 2011 жылдың соңында 370 болып, 44 млн. те ңге ні құра йтын а ума ғы 27074,0 га же р са тыла ды.
Соныме н бірге ме мле ке т же ке ие лікке а қша сыз, құнсыз не гізде же ке , көме кші ша руа шылықпе н а йна лысу үшін 100,0 мың га же р уча ске сін, оның ішінде 60,0 мыңна н көбіре к же рді ба у-ба қша ға са яжа й құрылысына 12 мың га ша ма сында ғы же рді құрылыс пе н түрғын үйме н қа мту ма қса тында бе рді. Мұның ба рлығы да же рдің е кінші рыногының ба за сын қа лыпта стыру болып са на ла ды.
Е кінші на рық а за ма тта р ме н ме мле ке ттік е ме с ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Түркістан облысы жер ресурстарының шаруашылық салалары бойынша бөлінуі мен пайдаланылу ерекшеліктері
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс 67 беттен, кіріспеден, негізгі 3 бөлім, қорытындыдан және 25 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сонымен қоса, жұмысты жазу барысында 10 кесте, 4 сурет құрастырылып, пайдаланылды.
Жұмыстың мақсаты: Түркістан облысының жер ресурстарын тиімді пайдалану негізінде олардың шаруашылық салалары мен пайдаланылу ерекшеліктерін талдау.
Түйін сөздер: Түркістан облысы, аумақ, жер ресурстары, тиімді пайдалану, жер-кадастрлық жұмыстар.
Зерттеу әдістері: дипломдық жұмысты жазу барысында статистикалық әдіс, салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
РЕФЕРАТ
Тема: Рациональное использование и охрана земельных ресурсов Туркестанской области.
Обьем и структура работы: Дипломная работа состоит из 67 листов, введения, 3-х глав, заключения и 25 списка использованной работы. Также, во время работы было создано и использовано 10 таблиц и 4 рисунков.
Цель работы: Целью работы является рассмотрение систем рационального использования и охраны земельных ресурсов Туркестанской области.
Ключевые слова: географическое положение, физико-географические условия, государственный земельный мониторинг, земельные ресурсы.
Методы исследования: При определении особенностей природного состояния использовались статистический метод и метод сравнительного анализа.
ABSTRACT
Subject: Rational use and protection of land resources of the Turkestan oblast.
Volume and structure of work: Diploma thesis consists of 67 lists, an introduction, 3 main parts, conclusion and 25 list of references. Includes and used 10 tables and 4 picture.
Objective: The purpose of the work is to consider the systems of rational use and protection of land resources in the Turkestan region.
Keywords: Geographical location, physical and geographical conditions, state land monitoring, land resources.
Study methods: Research methods: The features of the natural state, the statistical method and the method of comparative analysis were used.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
га - Гектар
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Жер ресурстарын пайдалану түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Жер ресурстарын қорғау және тиімді пайдаланудың экономикалық тетігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3. Қазақстан Республикасындағы жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың жаңа жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.4 Жердің құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЖЕР РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Түркістан облысына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
2.2. Жер ресурстарының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.3 Жер реформасындағы өзгерістерге байланысты облыстағы жер ресурстарының пайдаланылу барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.4 Мақтарал ауданы жерлерінің су тасқынынан зардап шегуі ... ... ... 44
3 ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫ ЖЕР РЕСУРСТАРЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАЛАРЫ БОЙЫНША ПАЙДАЛАНЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.1 Облыстағы жер ресурсының құрылымы және оны пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Облыста жер ресурстарының ауыл шаруашылығында пайдаланылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3.3 Облыстың жер қатынастары басқармасының 2016-2020 жылдарға арналған стратегиялық жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..69
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70.
КІРІСПЕ
Тәуелсіздік алған жылдардан бері Мемлекет басшылығының елімізді гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес Үкіметтің алдына қойған стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе жатқан жер реформасы қазіргі таңда заман талабына сай жалғасын табуы тиіс. Сонымен қатар, мемлекетімізде жер қатынастарын жаңа заман талаптары негізінде айқындап, тұрақтандыруға бағытталған, жер байлығымызды ел байлығымызға айналдырудың маңызды мәселелерін шешуге бағытталған жер заңнамасы даму үстінде десек болады. Міне, осы тұста біз жердің өзіне тән ерекшелігін, маңызы мен мәртебесін қатаң есте ұстауымыз қажет.
Тақырыптың өзектілігі. Жер ең негізгі табиғат байлығы. Ол барлық тіршілік көзі, өмір сүру ортасы. Қазір адамдар өздеріне керек қоректік заттардың 88%-н егістік жерлерден, 10%-н ормандар мен жайылымдардан, 2%-н теңіз бен мұхит суларынан алады.
Сондықтан жер ресурстарын пайдаланғанда шаруашылық салаларына қарай тағайындалу мақсатын айқындаудың маңызы өте зор.Осы тұрғыдан келгенде, зерттеу нысанына алынып отырылғанТүркістан облысының жерлерін табиғи және тағы да басқа факторларын ескере отырып шаруашылық салалары бойынша пайдалану әсіресе жерге орналастыру маманы үшін кезек күттірмес келелі мәселе болып табылыды.
Өнеркәсіптің дамуы, қалалардың, жолдардың, гидротехникалық құрылыстардың салынуы жердің беткі қабатын бұзып, табиғи ландшафтардың өзгеруіне алып келеді. Өзгерген жерлер шаруашылық жағынан төмен бағаланып, қоршаған ортаны токсиндік заттармен ластап, адам өмірінің санитарлық-гигиеналық жағдайын төмендетеді.
Жер қорының құрылымдық және сапалық жағдайының өзгерісін қарастыра отырып байқайтынымыз, олардың, әсіресе ауылшаруашылық мақсатындағы жерлердің даму бағыты негативті сипатта екендігін көре аламыз. Мұндай жағымсыз процестер жердің ресурстық потенциалының қысқаруына, оның нәтижесінде ауылшаруашылық өнімдерінің төмендеуіне алып келіп, мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп тудырады. Бұл процесті тез арада тоқтатудың ең негізгі жолы жерді тиімді пайдалану. Әсіресе бұл қазіргі шаруашылық жағдайында, яғни, өнеркәсіптік ресурстардың жетіспеушілігі мен топырақтың өнімділігі төмендеген уақытта маңызды.
Шаруашылықтың және жерді пайдаланудың экономикалық механизмінің жоқтығы жер ресурстарының тапшылығы мен деградациясына алып келеді. Осыған байланысты жерді пайдаланудың ақысыз түрінен ақылы түріне өту, жер ресурстарын тиімді пайдаланудың экономикалық негізі жасалды.
Қорыта айтқанда, жер өндіріс қорының көзі, әрі өндірісті орналастыру ортасы ретінде өндірістің барлық саласына қатысты. Өндірістің даму қарқыны артқан сайын жер байлығын, жер қорын пайдалану мөлшері де өсіп келеді. Соған байланысты, жер ресурсының тиімді қорының сапасының төмендеуі қоғамның өндіріске жұмсалатын шығынының артуына кері әсер етуде. Жер қоры сапасының төмендеуінен туындайтын өндіріс тиімділігіне кері әсерді ғылыми техникалық жетістіктер нәтижесі де жоя алмай отыр.
Сондықта н же р қорын үне мді, тиімді па йда ла ну ке зе к күттірме й ше шімін та буы тиіс мәсе ле ге а йна лып отыр. Оны ше шу үшін же рді тиімді па йда ла нудың қа зіргі экономика лық ме ха низмге са й жа ңа экономика лық жа ғда йла рды ұйымда стыру ке ре к және осында й компле ксті жолда рдың ішіне н е ң тиімдісін, е ң қола йлысын, на қтысын та ңда п а луымыз ке ре к.
Міне , осының бәрі жұмыстың та қырыбын, ма қса тын, мінде тін а йқында п бе рді.
Же рге қа тысты экономика лық мәсе ле ле рді көпте ге н а вторла р зе ртте ді. Ола рдың ішінде ше те л және ота ндық ға лымда р: Б.Ж.А бдра имов, Т.В.А бра ме нко, В.В.А кимов, И.Г.А рхипов, Т.М.А ршидинов, Ж.Н.Ба лға ба е ва , В.И.Бе ле нький, К.М.Бе лішба е в, М.А .Инде льма н, Б.Д.Да уле тба ков, А .Н.Де бе рде е в, З.Д.Дюсе мбе ков, В.В.За бусова , И.А .Ильин, Т.А .Ка лие в, С.Ж.Қа сымов, М.Б.Ке нже гузин, Н.Н.Комов, В.А .Крохма ль, О.Б.Ле ппке л, Я.Я.Ма уль, В.В.Милосе рдов, Л.С.Николе нко, Р.К.Ниязбе кова , Т.А .Орузба е в, Л.О.Оспа нов, Л.И.Подольский, Ж.А .Прокофье ва , А .И.Са бидова , Ж.Т.Се йфуллин, М.Д.Спе ктр, Е .С.Строе в, С.А .Тка чук, М.С.Тонкопий, Е .М.Упуше в, А .В.Ча янов және та ғы ба сқа ла р.
Қа зіргі та ңда Түркіста н облысының же рле рін ша руа шылық са ла ла ры бойынша па йда ла нуда на рық жа ғда йына ба йла нысты же р ка да стрының жүргізілуі, же рді экологиялық қорға у, же рді тиімді па йда ла ну, ба ға ла уда жа ңа әдісте рді қа ра стыру және та ғы да ба сқа көпте ге н өзе кті мәсе ле ле р туында п отыр.
Жұмыстың ма қса ты ме н мінде тте рі;
- Түркіста н облысының же р ре сурста рын тиімді па йда ла ну не гізінде ола рдың ша руа шылық са ла ла ры ме н па йда ла нылу е ре кше лікте рін та лда у.
А лға қойылға н ма қса т ке ле сі мінде тте рді а йқында ды:
- Же р ре сурста рын тиімді па йла ла нудың те ориялық мәсе ле ле рін;
- Түркіста н облысының же р ре сурста рын сипа тта у;
- Түркіста н облысы же р ре сурста рының ша руа шылық са ла ла ры бойынша па йда ла нылуын.
1 ЖЕ Р РЕ СУРСТА РЫН ТИІМДІ ПА ЙДА ЛА НУДЫҢ ТЕ ОРИЯЛЫҚ МӘСЕ ЛЕ ЛЕ РІ.
0.1 Же р ре сурста рын па йда ла ну түсінігі
Же р ре сурста ры тура лы түсінік. Же рді па йда ла нудың функциялық е ре кше лігі оның та биғи ре сурста рдың а ра сында ғы орнын а нықта п бе ре ді. Ол қоға м мүше ле рінің әл -а уқа тының ба ста пқы ма те риа лдық не гізі, а да мда рды қоныста ндырудың және өндірістік күште рді орна ла стырудың ба зисі әрі ба рлық экономика лық өсім фа кторының-е ңбе к, ма те риа лдық-те хника лық және та биғи ұда йы өндірістік проце сте рдің қа лыпты жүзе ге а суының не гізгі болып та была ды. Құра л ре тінде же р өндірісінің, әсіре се , өндірістің қолда н жа са лға н құра лыме н са лыстырып қа ра ға нда өзіндік е ре кше лігі бола ды. Біріншіде н, же р -та биға ттың өнімі, сондықта н да ба ста пқы жа ғда йда оның құны болма йды, өйтке ні оны жа са йтын а да м е ңбе гіне жұмса ла тын шығын жоқ. Өндірістің ба сқа құра лда ры а да м е ңбе гіме н жа са ла тындықта н, ола рдың құны бола ды.Е кіншіде н, өндірістің қолда н жа са лға н құра лы физика лық тозуына қа ра й ұда йы өндірілуі мүмкін. Же рдің топыра қ жа мылғысы да жа ңғыртыла тын та биғи ре сурс болып та была ды, а ла йда оны та биғи жолме н қа лпына ке лтіру үшін жүзде ге н жылда р қа же т. Же рді дұрыс па йда ла ну, үне мде у және оны қорға у оның биологиялық әле уе ті ме н өнімділігін бұрынғы қа лпында ұста уға мүмкіндік бе ріп қа на қойма й, оны а йта рлықта й тыңа йта ды. Па йда ла ну ба ғытта ры бойынша же р ре сурста ры ке ле сі са на тта рға бөліне ді: 1) А уылша руа шылық ма қса тында ғы же рле р. 2) Е лді ме ке нде р орна ла сқа н же рле р. 3) Өндіріс, ба йла ныс, көлік, қорға ныс же рле рі. 4) Са уықтыру, е ре кше қорға ла тын, та рихи-мәде ни ма қса тта ғы же рле р. 5) Орма н қорының же рле рі. 6) Су қорының же рле рі.7) Қоса лқы же рле р. А уыл ша руа шылығына па йда лы же рдің дина мика сына толып жа тқа н проце сте р өз әсе рін тигізе ді: ғылыми -те хника лық прогре стің ша пша ң қа рқыны, урба низа цияның өсуі, қола йсыз та биғи фа кторла р, жа ңа те рриторияла рды иге ру, а гра рлық же р құрылымының және қа ла ла рдың да муы па йда лы же рдің көбісін кәсіпорында рдың, су эле ктр ста нцияла рының, ке н өне ркәсіпте рі объе ктіле рінің, көлік коммуника циясының, тұрғын үй ма ссивте рінің және т.б. ие ле нуіне а лып ке лді.Соныме н бірге же рдің көп бөлігінің су және же л эрозиясына ұшыра уы, са й -са ла ла рдың, қуа ңшылықтың па йда болуы, же рдің сорта ңда нуы, ба тпа ққа а йна луы же р ре сурста рының ке муіне және ола рдың құна рлылығына н а йырылуына әке п соқтыра ды.Же р жа ғда йының на ша рла уы а уыл ша руа шылық жұмыста рының қа рқынын ұда йы а рттыруға , же рге са лына тын са лма қты күрт өсіруге ықпа л е тіп отыр. А уыл ша руа шылығында қуа тты ма шина ла рды, тыңа йтқышта р ме н улы химика тта рды па йда ла ну күнне н-күнге а ртып ке ле ді, оның үстіне а гра рлық те хника ның күрде лі құрылымы да же р жа ғда йын қиында та ды. Осыла рдың са лда рына н же рге ше кте н тыс са лма қ түсіп отыр. Же р ба сты ба йлық, же рде гі тіршілік орта сы. Же р е ңбе к за ты, е ңбе к құра лы, өндірісті орна ла стыру орны болып та была ды. Же рдің а са ма ңызды қа сие ті а уылша руа шылық өнімде рін өндіруге топыра ғының құна рлылығы. Топыра қтың құна рлылығы боните т ба лда рыме н және өлше мде с өнімділік көрсе ткіште ріме н ба ға ла на ды. Боните т ба лы - топыра қтың са па лық көрсе ткіште рінің са ндық өлше мі. Са па лық көрсе ткіште ріне қа ра шірік қа ба ты, орга ника лық және мине ра лдық құра мы, құрылымы, түйіршікте нуі, а уа , су, өткізгіштігі, жа лпыөсімдікте р өсуіне қола йлы жа ғда йла ры жа та ды. Өлше мде с өнімділік өнімділігі ме н сол өнімде рді а луға жұмса ла тын шығында р қа тына сыме н а нықта ла ды. 3.2 Же р ре сурста рын қорға у ша ра ла ры. Же р ре сурста рын қорға удың ба сты ба ғытта ры: 1) Эрозияда н (же л, су те хноге ндік) қорға у. 2)Сорта ңда нуда н (тұзда нуда н) қорға у. 3)Құм ба суда н қорға у. 4)Ба тпа қта нуда н қорға у. 5)Топыра қта ғы қоре ктік за тта рды са қта у. 6)Топыра қты ула нуда н қорға у. 7)Бүлінге н же рле рді (топыра қты) қа лпына ке лтіру. 8)Же рді па йда ла ну құрылымын жа қса рту, құна рлы же рле рдіа уылша руа шылық а йна лымна н шыға руды болдырма у. 9)Же рді та қырла нудын қорға у, көга лда ндыру.Же р а уыл ша руа шылығында ғы өндірістің не гізгі құра лы ре тінде бірке лкі бола бе рме йді. Же р уча ске ле рінің әртүрлі са па лығы ола рдың әр қилы құна рлылығыме н ба йла нысты, бұл әртүрлі уча ске ле рге жұмса лға н бірке лкі е ңбе ктің әртүрлі өндірістік өнімде рме н өте ле тініне әке п соқтыра ды әрі та биғи түрде а уылша руа шылық кәсіпорында рының ша руа шылық қызме тінің нәтиже сінде көрініс та ба ды. Же р - тұтынуқұны, оның құны ше ксіз (құндылығы жоға ры) әрі жа ңа тұтыну құнын - бұрынна нқұны ба рма те риа лдық өнімнің құнын жа са уға қа же тті ша рт болып та была ды, өйтке ні өнімде қоға мдық е ңбе ктің бе лгілі бір мөлше рі за тта ндырылға н. Осыла йша , же р ба ға сы өндіріс пе н та уа р а лма су проце сіне қа ра ма ста н та биғи де не ре тінде гі же рдің өз а трибуты е ме с. Сондықта н да же рдің ба ға сы та уа р өндірісінің қа же тті құра лы ре тінде же ке ле ге н же р уча скіле рінің тұтыну құны ша ма сын экономика лық тұрғыда н бе йне ле йді. Ол қа же тті же рде -на ша р уча ске ле рде өндірілге н та уа рла рдың са ныме н са лыстырға нда ,жа қсы уча ске ле рде қосымша өндірілге н та уа рла рдың са ныме н са лыстырға нда жа қсы уча ске ле рде қосымша өндірілге н та уа ла р құнының ша ма сыме нтұлға ла на ды. Же ке ле ге н же р уча ске ле рі са па ла рының әртүрлі болула рына қа ра й өндірілге н өнімде рдің же ке құны бірке лкі болма йды. А уыл ша руа шылығына па йда лы же рдің е ң жоға ры өнім бе ре тін а уда нда рының са ны ше кте улі. Ме ншік түрле ріне қа ра ма ста н та биғи ре сурста рдың монополиясы, оның ішінде ша руа шылық жүргізудің объе ктісі ре тінде гі әртүрлі са па да ғы же р монополиясы да объе ктивті тұрғыда болма қ. Же р -өндіріске мәңгілік қа же тті жа ғда й әрі ол дұрыс па йда ла ныла тын болса , оның құна рлығы түсірілме йді. Те к бір мәрте па йда ла нылуы ықтима л мине ра лдық және орма н ре сурста рына н а йырма шылығы же р жыл са йын өнім бе ре а ла ды. Ба сқа ша а йтқа нда , а уыл ша руа шылығы үшін па йда ла ныла тын же р са нсыз жылда р ішінде жыл са йын ре нте (па йда ) әке ле ді, а л орма н ре сурсы а ра ға ұза қ уа қыт са лып ба рыпқа на , яғни а ға ш көкте п, көкке бой түзе п, үлке н а ға ш болып өске нше ке м де ге нде жа рты ға сыр уа қыт ке ре к -а ға шта рды ке сіп а лға н соң ға на ре нта (па йда ) әке ле ді. Же рді па йда ла нуда н түсе тін та быс бір е ме с, бірне ше мәрте түсе тіндікте н экономика лық ба ға ла уда бұл та быс па йда ла нылға н уа қыт ішінде осы уча скіде н түске н та быстың жа лпы ша ма сын а нықта у үшін жиынтықта луы қа же т де п са на ла ды. Жыл са йын а лына тын а з та быс сома сының өзі қа ла ға ныңша көп бола ды,яғни ке зке лге н же р уча ске сінің ба ға сын ше ксіздікке де йін созуға бола ды де ге н ма ғына ны білдірме к. Же р ре сурста рын экономика лық тұрғыда н ба ға ла удың әдісте ріЖе р ре сурста ры же р ре нта сы ша ма сыме н экономика лық ба ға ла на ды. Же р ре сурсын экономика лық ба ға ла у е ре кше лікте рі,оның е ре кше қа сие тте ріме н ба йла нысты бола ды. Экономика лық ба ға ла у же рдің қоға мдық құндылығын а нықта у болып та была ды. Же р өндіріс күші, орна ла су орны, тіршілік орта сы және экологиялық құндылық ре тінде ба ға ла на ды.Соға н ба йла нысты те к диффе ре нциа лды ре нта ға на е ме с, а бсолютті және экологиялық ре нта ла р е ске рілуі тиіс. Диффе ре нциялды ре нта са лыстырма лы өнімділігі, құндылығы не гізінде туында йды. А бсолютті ре нта же р ше кте улігіне ба йла нысты, ол экологиялық ре нта же р төле мде рінің орна ла су ме н экологиялық жа ғда йла рына н туында йды. Толық же р ре нта сы:
А уылша руа шылығында ре нта лық төле мде рді а нықта у әдісте ме сі бойынша диффе ре нциа лды ре нта ны өнімде рдің са тылу ба ға сы ме н же ке өндіру ба ға ла рының а йырма сыме н е се пте у ұсыныла ды. А л а бсолютті ре нта ба ға ның құра мында е ске ріле ді.Ма кроэкономика лық де ңге йде ре нта қоға мдық өндірісте а лынға н қосымша құнның, ұлттық та быстың бір бөлігі ре тінде қа ра стырып ке ле сі формула ме н а нықта ла ды: jнпjKSE jmR, (3.2)мұнда Rj - а йма қта ғы же рдің ре нта ме н ба ға ла нуы; S - а йма қтық ба ға ла на тын же р қоры;J - же рдің ұлттықта быстың өніміне қосқа н үле сінкөрсе те тін коэффицие нт;m - жылдық ұлттық та быс өсімі, қоға мдық өндірісте н а лынға н қосымша өнім; Kj - а йма қта ғы же рді орта ша боните т ба лы бойынша са ра ла у коэффицие нті.А уылша руа шылық же р те лімін ба ға ла у үшін е ң а лға ш онда өсіріле тін өнімде рде н а лына тын орта ша ре нта , ода н ке йін 1 га а лына тын ре нта е се пте ле ді. Осында й ре нта ұда йы үздіксіз а лынып отыра ды де п е се пте п ұза қ ме рзімде гі ре нта ла р е се пте ле ді.
Же рдің тұтыну құндылығы ме н экономика лық өнімділігі тіке ле й ба йла нысты, біра қ е ре кше лікте рі де ба р. Е ге р экономика лық өнімділік же р ме н оға н жұмса лға н е ңбе ктің өнімділігі а рқылы көре тін болса , тұтыну құндылығы оныме н қоса е ңбе к е ту және тіршілік орта сы құндылығын Же рдің өнімділігі Та биғи өнімділігі Е ңбе к өнімділігі Жа са нды өнімділіктің Экономика лық өнімділіктің Тұтыну құндылықта ры Экономика лық құндылық Экологиялық құндылық Әле уме ттік құндылық Же р не гізгі өндіріс құра лы қа мтиды. Сондықта н же рді экономика лық ба ға ла у оның экономика лық, экологиялық және әле уме ттік құндылықта рын а нықта у болып та была ды.Же рдің өнімділігі ме н топыра қтың құна рлығы (боните ті) тура пропорциона лды ша ма ла р. Сондықта н а уыл ша руа шылық же рле рін экономика лық ба ға ла уда өнімділік орнына боните т ба лының көрсе ткішін қолда нуға бола ды және же рді та биғи қа сие тте ріне сәйке с на қтыра қ ба ға ла уға мүмкіндіктуа ды. Өйтке ні,өнімділік ша ма сына топыра қтың са па сына н ба сқа көпте ге н та биғи және е ңбе к фа кторла ры әсе р е те ді.Же рдің тұтыну құндылығыме н қа та р қа лпына ке лтіру құнын а нықта у да ма ңызды. Қа лпына ке лтіру құны, әде тте , жұмса ла тын поте нциа лды шығында рме н а нықта ла ды.А уыл ша руа шылығында ғы ма қса тта рда н ба сқа же рле р тұтыну құндылықта рына сәйке с ба ға ла на ды. Мұнда же рге сұра ныс, әле уме ттік, экологиялық, жа ғда йла ры ба ға ла у ша ма сына әсе р е те ді.
1.2 Же р ре сурста рын қорға у және тиімді па йда ла нудың экономика лық те тігі
Же рді па йда ла нудың фуикциялық е ре кше лігі оның та биғи ре сурста рдың а ра сында ғы орнын а нықта п бе ре ді. Же р өндірісінің, әсіре се , өндірістің қолда н жа са лға н құра лыме н са лыстырып қа ра ға нда өзіндік е ре кше лігі бола ды.
Біріншіде н, же р - та биға ттың өнімі, сондықта н да ба ста пқы жа ғда йда оның құны болма йды, өйтке ні оны жа са йтын а да м е ңбе гіне жұмса ла тын шығын жоқ. Өндірістің ба сқа құра лда ры а да м е ңбе гіме н жа са ла тындықта н, ола рдың құны болма йды.
Е кіншіде н, өндірістің қолда н жа са лға н құра лы физика лық тозуына қа ра й ұда йы өндірілуі мүмкін. Же рдің топыра қ жа мылғысы да жа ңғыртыла тыи та биғи ре сурс болып та была ды, а ла йда оны та биғи жолме н қа лпына ке лтіру үшін жүзде ге н жылда р қа же т. Бұл мына ны білдіре ді: ке ле ше кте бұлінге н топыра қ қа ба тта ры қа рқынды ша руа шылық қызме тке жа ра мсыз бола ды. 2,5 см қа лыңдықта ғы топыра қ қа ба тының қа лпына ке луі үшіи 300-100 жыл ке ре к, а л 18 см е гістік қа ба тының қа лпына ке луі үшін 2-7 мың жыл қа же т бола ды е ке н.
Біздің пла не та мыздың бе ті - 510 млн км2 (51 000 млн га ). Оның көп бөлігі - 361 млн км3 (36 100 млн га ), яғни 71%-ін су а лып жа тыр; құрлыққа тие сілі - 149 млн км2 (14 900 млн га ). Бұл те рриторияның 4 060 млн га (28%-ін), орма н а лып жа тыр, ша лғын ме н жа йылым - 2 600 млн га (17%), өңде ле тін же р (е ігістік) - 1 450 млн га (10%).
Же р ре сурста рын қолда нуда қа лыпта сқа н жа ғда й ке ле ше кте а уыл ша руа шылығына па йда лы же рдің көле мін а рттыруға мүмкіңдік бе рме йді. А уыл ша руа шылық өнімде рінің өсімін а лу үшін е ндігі же рде , яғни бұда н была й өзге рме йтін па йда лы же р па йда ла ныла ды.
Же р - өндіріске мәңгілік қа же тті жа ғда й әрі ол дұрыс па йда ла ныла тын болса , оның құна рлығы түре сілме йді (та усылма йды). Те к бір мәрте па йда ла нылуы ықтима л мине ра лдық және орма н ре сурста рына н а йырма шылығы же р жыл са йын өнім бе ре а ла ды. Же рді па йда ла нуда н түсе тін та быс бір е ме с, бірне ше мәрте түсе тіндікте н экономика лық ба ға ла уда бұл та быс па йда ла нылға н уа қыт ішінде осы уча скіде н түске н та быстың жа лпы ша ма сын а ынқта у үшін жиынтықта луы қа же т де п са на ла ды.
Бұл тәсіл а луа н түрлі әр ме згілде уа қыттың бір сәтінде а лына тын орма н ша руа шылығы өнімде рін ке лтіру жолыме н а ға ш өне ркәсіпте рін орна ла стырушы ұйымда рдың іс-тәжірибе сінде ке ңіне н та ра ға н де уге бола ды. Пробле ма ның мәнін мына да й ша ртты мыса лме н түсіндіруге бола ды. А йта лық, е кі орма н уча ске сі ба р. Бірінші уча скіде 50 жылда пісіп же тіле тін қа йың, а л е кіншісінде - 100 жылда н соң ке суге жа ра йтын қа ра ға й өсе ді. Қа йыңды ке суде н 100 м3 а ға ш және 150 те нге та быс а лынса , қа ра ға йды ке суде н 200 м3 же не 300 те нге та быс а лыыа ды. 100 жылдың экономика сы да мыға н е лде рде Е дисконтты коэффице нті 0,02-де н 0,08-ге де йінгі ше кте қа былда нға н.
Соңғы жылда ры түпкілікті өнім е сімінің қа рқыны күрт төме нде п ке тті, а лдыңғы ке зе ңге а рна лға н ка пита л са лымына жоспа рла нға н мөлше рі өте а з, сол се бе пті де на рмотив көп төме н болуы ке ре к, әде тте гіше ка пита л са лымы тиімділінің на рмотивіне қа ра ға нда әлде қа йда ке м болуы қа же т. Ха лық ша руа шылығы бойынша ірі е се пте рдің нәтиже сі көрсе тке нде й дисконтта ушы көбе йткіш ше те лде рде қа былда нға н на рмотивке сәйке се тін 0,02 - 0,04 ше гінде гі ша ма ға ие болуы ке ре к.
Та биға т ре сурста ры оның ішінде же р е ңбе к өнімі болып та былма йды, осыға н ора й оның а қша ла й ба ға сы әділ түрде толық а нықта ла тын болса да құны болма йды. А ла йда ол ба ға ла нға н ре сурста рды иге рудің өтке н ша қта ғы шығыныме н е ме с өндіріске - бұрын па йда ла нылма ға н уча ске ні иге руге ке тке н шығынме н бе ріле ді.
Та биғи орта ны қорға у, та биға т ба йлықта рын тиімді па йда ла ну та биға ттың және қоға мның да му за ңдылықта рына сүйе ніп жүргізіле ді. За ңдылықта рдың үйле сімділігі және жүргізілге н ша ра ла рдың осы за ңдылықта рға сәйке с болуы ба сты мінде т. Та биға т ба йлығын па йда ла ну және та биғи орта ны қорға у жүйе сінде не гізгі е кі за ңдылық тобын а та уға бола ды. Бірінші, жа лпы за ңдылық - та биға т пе н қоға мның қа тына сында ғы е ң не гізгі тұра қты ба йла ныста р за ңдылығы. Е кінші, өндіріс қа тына сыме н ше кте лге н а рна йы за ңдылықта р.
Осы за ңдылықта р бойынша та биға т па йда ла ну мына төме нде гі принципте р не гізінде жүргізілуі ке ре к:
Ба сымдылық принципі. Та биға т за ңдылығының қоға м за ңдылығына н үсте мдігі. Та биға т және қоға м жүйсінде та биға т за ңдылығы қа та ң е ске ріліп, са қта лып отыруы ке ре к. Та биға т қоға м бірле стігі та биға т за ңдылығыме н бе рілге н, ола р өза ра тығыз ба йла нысты. Осы ба йла ныс бұзылма у үшін а да мза т өзінің та биға тпе н қа тына сын та биға т за ңда рына сүйе не отырып жүргізуі ке ре к. Та биға тқа ықпа л жа са у сол та биға т за ңдылығының не гізінде болуы ке ре к. Бұл принципті са қта у қоға мның да муын те же уге әке п соға ды.
Та биға т па йда ла нуды әле уме ттік қа же тке ба ғытта у. Та биға тты а да м игілігіне а йна лдыру болып та была ды. Та биға т ба йлығын па йда ла нуда қоға м мүдде сі же ке са ла ла рда ғы өндірістік мүдде ле рде н жоға ры қойылуы ке ре к.
Өндірістік экологияза цияла у принципі. Өндірісті экологияза цияла у - та биға т қорын түге сілме йтін, оға н нұқса н ке лтірме йтін экология а рқылы өндірісті ұйымда стыру, экологиялық е ңбе ктің өнімділігін а рттыру. Өндірісті экологияза цияла у мына ба ғытта рда жүргізіле ді: экологиялық жүйе ле рді са қта у, қа лпына ке лтіру, шикіза т өндірісінде озық те хнология қолда ну; шикіза т қорла рын үне мді па йда ла ну; қа лдықсыз және а з қа лдықты те хнология қолда ну; та биға т қорға у ша ра ла рын ке ңе йту, өндірісті экологиялық та ла пта рға сәйке с орна ла стыру; та биғи орта ны ла ста уды а за йту, жою т.б.
Та биға т ба йлықта рының қоға мдық па йда лылығын а рттыру және ұлға йма лы қа лпына ке лтіру. Та биға т ба йлығын па йда ла нушы са ла ла рда ұлға йма лы өндіріс мына төме нде гі ша ртта р са қта лға нда мүмкін бола ды:
шикіза т өндіру қа рқыны ма те риа лдық өндіріс қа рқынына н төме н болуы ке ре к.
шикіза тты тиімді па йда ла ну а рқа сында өңде уші са ла ла рдың өсу қа рқынына н а ртық болуы ке ре к.
қа лдықсыз, а з қа лдықты те хнология және та биға тқа нұқса н ке лтіруші са ла ла рдың өсу қа рқынына н ба сым болу ке ре к.
та биға т ба йлығын қа лпына ке лтіру ша ра ла рының да муы та биға т ба йлығын өндіруші са ла ла рдың өсуіне н ке м болма уы ке ре к.
та биға тты қорға уға жұмса ла тын қа ржының өсу қа рқыны ба рлық ма те риа лдық өндіріске жұмса ла тын қа ржының өсу қа рқынына н а ртық болуы ке ре к.
Та биға т ба йлығын па йда ла нуды ғылыми не гізде жүргізу принципі. Та биға т ба йлығын па йда ла ну, әсіре се , оның тиімділігігін а рттыру мүмкіндігі ғылыми жолға қойылға нда ға на мүмкін бола ды. Қа зіргі ке зде та биға т ба йлығын па йда ла ну а са күрде лі проце сс. Та биға т ба йлығын қорға у және тиімді па йда ла ну проце сте рінің та биғи орта ға әсе рін, әсіре се ұза қ ме рзімдік әсе рін ғылыми не гізде ға на болжа уға және тиімді ба ғытта жүргізуге бола ды.
Оптима лдық принцип. Та биға т ба йлығын па йда ла ну мүмкіндікте рі, ва риа нтта ры са н а луа н. Ола рдың ішінде гі е ң тиімдісін оптима лдық принципін қолда нып а нықта уға бола ды.
А йма қтық принцип. Та биға т ба йлығының а йма қтық орна ла суы, ре сурстың бір түрінің е кінші түріне бір а йма қта үйле сімді орна ла суы, орна ла су тиімділігігі а йма қтық принцип қолда нуға мүмкіндік бе ре ді. А йма қтық принцип та биға т ба йлығын па йда ла нудың, та биғи орта ны қорға удың тиімділігін а рттырудың ба сты не гізде рінің бірі.
Ке ше нділігі. Та биға т ба йлықта ры а да мза ттың са н а луа н қа же ттілігін өте йді, ола рды ұқса ту, өндіру, өңде у әдісте рі де са н қилы. Сондықта н ке ше нді па йда ла нуды та ла п е те ді. Көпте ге н ма те риа лдық шикіза т та биға тта та за түрінде ке зде спе йді, қоспа түрінде бола ды. Соныме н қоса ма те риа лдық шикіза тты өндірге нде , ода н әлде қа йда мол мөлше рде та у жыныста ры қа зыла ды. Не гізгі өнімде рме н қа та р жа на ма өнімде рі, өндіріс қа лдықта рын па йда ла ну ке ше нділік не гізінде ға на жүзе ге а са ды.
На рықтың за ңда рына сәйке с ба рлық та биға т ба йлықта рын па йда ла ну төле мді болуға тиіс. Төле мділік принцип не гізінде ға на та биға т ба йлығын па йда ла ну, та биғи орта ны қорға у тиімділігігін а рттыруға бола ды.
Соныме н, та биға т қорға у және оның ба йлықта рын тиімді па йда ла ну бір - біріме н тығыз ба йла нысты ке ше нді мәсе ле және ола рдың жиынтығын та биға т па йда ла ну де п а та ймыз. Та биға т па йда ла ну экономика сы ғылымның же ке са ла сы ре тінде өзге ғылымда рме н ба йла нысты да миды және көп мәсе ле ле рді қа мтитын сипа тта бола ды. Та биға т қорға у ме н па йда ла нуды үйле стіру қа же ттілігі күмән тудырма йтыны а нық. Была йша а йтқа нда , та биға т па йда ла ну мінде тті түрде оны қорға у ме н ұйымда стыруды та ла п е те ді. Оның үстіне ол бүкіл әле мдік мәсе ле болып та была ды. Сондықта н та биға т па йда ла ну экономика сы экология - экономика лық ба йла ныста рды қоға мдық өндірістің, та биға т қорға у, оның ба йлығын ұлға йма лы мола йтудың экономика лық тиімділігін а рттыру үшін са на лы түрде ба сқа ру де п қа ра стыра мыз. Та биға т па йда ла ну түсінігі та биға т қорға уды қа мти отырып көп ма ғына да қолда ныла ды.
Та биға т па йда ла нуда жібе рілге н ке мшілікте рдің бірі - мәсе ле ні же ке биологиялық, физика лық, ме ха ника лық, ге огра фиялық, құқықтық, де нса улық са қта у, философиялық тұрғыда н қа ра стыру. Мәсе ле нің әле уме ттік - экономика лық жа қта ры на ша рла у зе ртте лді. Же ке өндірістің са ла ла рында да та биға т жүйе сінің же ке за тта ры, ола рды өсіру, қорға у, па йда ла ну тұрғысына н зе ртте лсе , та биға т қорға у на за рда н тыс қа лдырылды және ке рісінше та биға т қорға у ша ра ла рын қа ра стырға нда тиімді па йда ла ну мәсе ле сі ойла стырылма ды.
Та биға т қорға у және па йда ла ну мәсе ле ле рі та биғи ке ше нде р бойынша , а йма қ бойынша және же ке та биға т жүйе ле рін, ре сурста рын па йда ла ну бойынша , жа лпы ке з - ке лге н жа ғда йда ке ше нді қа ра стырылуы қа же т. В.И. Ве рна дскийдің а йтуы бойынша биосфе ра біртұта с зе ртте луі ке ре к. Өйтке ні же ке орга низмде рдің да муы бүкіл биосфе ра ның экономика лық да муыме н ба йла нысты.
Та биға т тиімді па йда ла ну мәсе ле ле рін зе ртте удің біртұта стығына же ту өте күрде лі. Сондықта н оға н же ке мәсе ле ле рді іс-тәжірибе лік тұрғыда зе ртте у а рқылы же те міз. Соныме н қа та р та биға т қорға у ме н па йда ла нудың жа лпы мәсе ле ле рін қа ра стыру а рқылы на қты мәсе ле ле рдің ше шімін та ба мыз. Жа лпы за ңдылықты білме й же ке мәсе ле ле р ше шілме йді. Зе ртте уде жа лпыда н же ке ге , а бстра кцияда н на қтыға , ода н іс-тәжірибе ге көшу әдісі қолда ныла ды.
Же р қорын қорға уды және па йда ла нуды экономика лық тұрғыда н қа ра йтын болса қ, оның құндылығын, па йда ла ну ұтымдылығын а рттыру а рқылы ода н а лына тын өнімде рді қа зіргіде н е дәуір көбе йтуге бола тынына көз же ткізе міз. Оның ба сты ба ғытта ры топыра қтың құна рлығын а рттыру, же рді сула ндыру, ба тпа қ же рле рді құрға ту, сорта ң же рле рдің тұздылығын а за йту, эрозияға жол бе рме у, бүлінге н же рле рді қа лпына ке лтіру т.б. а гроэкономика лық ша ра ла р және же рді па йда ла ну құрылымын жа қса рту.
Қа за қста нда ғы суа рма лы облыста рда ғы не гізгі да қылда рды а уыстырып, топыра қ құна рлығын, әсіре се топыра қта ғы а зотты а рттыра тын да қыл - бе де (люце рна ), соныме н қа та р бе де өте құнды бола тын а зықтық шөп. Сондықта н бұл а йма қта рда бе де лі - күрішті, бе де лі - ма қта лы а уыспа лы е гісте р нәтиже лі е гіліп ке ле ді. Топыра қтың ме лиора тивтік жа ғда йла рына ша руа шылықтың ма ма нда ндырылға н ба ғытына қа ра бе де нің а уыспа лы е гісте рде а ла тын орны әр түрлі (әде тте 30%-да н 50%ға де йін) 1961 - 1962 жылда ры а ка де мик В.Вильямстың шөп та на пты а уыспа лы е гісіне қа рсы "ша буылы" ба ста лға н а йма қта рда , оның ішінде біздің оңтүстік облысымызда бе де е гісте рі жөнсіз жыртылып та ста лды, оның са лда рына н бе де нің тұқымы әлі күнге де йін көп ша руа шылықта рда же тіспе й ке ле ді. Суа рма лы а уда нда рда не гізгі құнды да қылда рда н мол өнім а лу үшін а уыспа лы е гіс жүйе сі те зіре к қа лпына ке лтіріліп, оның ішінде бе де өзінің за ңды орнын а луы ке ре к.
Е ге р ре спублика мыздың солтүстігінде топыра қтың же л эрозиясы ба сым болса , оңтүстігінде су эрозиясы ба сым.
Топыра қтың су эрозиясы де п а ққа н су күшіме н топыра қтың жоға рғы құна рлы қа ба тының, ке йбір ке зде тіпті төме нгі қа ба тының жуылып - ша йылып, жыра ла р ме н са й - са ла ла рдың па йда болуы сияқты та биғи құбылыста рды а йта ды. Топыра қтың су эрозиясы суа рма лы е гіншілік да мыға н А лма ты, Жа мбыл, Оңтүстік Қа за қста н облыста рының та у ба ура йында ғы а йма қта рда орын а лға н. Оға н бұл же рле рдің тым е ңістігі, топыра қ бе тінің және оның төме нгі қа ба тта рының су эрозиясына өте бе рілге н ұнта қ жыныста рда н (ле сс типте с) құра луы се птігін тигізе ді.
Су эрозиясының не гізіне н е кі түрі бола ды.
Топыра қ бе тінің ша йылуы және жыра лық эрозия. Қа тты нөсе рде н не ме се суа рға нда судың мөлше рде н а ртық жібе рілуіне н топыра қтың бе ткі қа ба тта ры ша йыла ды. Судың не гізгі а ғысы жүрге н же рле рде тілінге н ма йда жыра ла р па йда бола ды. Бұл же рле р же р жыртылға н ке зде е гістің а на лығы өңде ліп, культива цияла нға н уа қытта қа йта те гісте ле ді де , топыра қтың ша йылға ны жөнді ба йқа лма йды. Бұл жа ғда й жыл са йын қа йта ла нға н ре тте топыра қтың құна рлы қа ба тының біра зы ша йылып, топыра қ құра мы төме нде йді. Мұны ша йылу эрозиясы де п а та йды.
А л, көлбе у тігіре к, бе тке йле рде әуе лі жіңішке болып ба ста ла тын ма йда жыра ла р судың ылдиға а ққа н е кпініме н те з ойылып, ірі жыра ла рға , са йла рға а йна ла ды. Мұнда й жа йла р көбіне се , су жүре тін ірілі - ұса қты а рықта р бойында көп ке зде се ді. Су эрозиясының бұл түрін жыра лық эрозия де п а та йды.
Су эрозиясыме н күре судің 3 түрлі жолы ба р:
А гроте хника лық ша ра ла р: е ңісі мол ба ура йла рды су а ғысының ба ғытына көлде не ң жырту, топыра қты қа йырма сыз жырту, қыста қа р тоқта тып, көкте мде судың а ғыс е кпінін ке міту үшін е гілге н е гістікте рдің па я са ба қта рын қа лдыру, топыра қ құрылымын жа қса рту т.б.
Орма нды - ме лиора тивтік ша ра ла р: жыра ла р ме н са йла р жа ға ла уына , өзе нде р а йна ла сына , суа ру жүйе ле рінің бойына мінде тті түрде а ға шта р, бұта ла р отырғызу.
Гидроте хника лық ша ра ла р: жыра ла рды бе кіте тін инже не рлік құрылыста р са лу, иррига циялық эрозия болма с үшін а рықта р ме н ка на лда рда н та ба ны ме н ішкі қа пта лын су өткізбе йтін за тта р ме н (плита , ла токта р ме н полиэтиле н т.б.) қа пта у.
Эрозияның ха лық ша руа шылығына тигізе тін әсе рін е се пте п же ткізу қиын. Мәсе ле н, же л эрозиясына ұшыра ға н бір ге кта р е гістік же р 600 кг, жа лпы а зотты, 36 кг жылжыма лы а зотты, 108 кг жылжыма лы фосфорды, 105 кг ка лийді жоға лта ды. А л, су эрозиясының за рда бына көбіре к душа р болға н же рдің әрбір ге кта ры 2 тонна ға де йін жа лпы а зотты, 120 кг жылжыма лы а зотты, 280кг. фосфор ме н 215 кг. ка лийді жоға лта ды е ке н.(Жа нпе йісов Р.Д. 1977)
Жыртылға н е гістік же рле рді тиімді па йда ла нып, құна рын а рттыру ме н қа та р а уылша руа шылығының е кінші са ла сы - ма л ша руа шылығын өрке нде ту үшін ре спублика мызыдың мол ба йлығы - миллионда ға н ге кта р жа йылымы ме н ша бындық же рле рді де тиімді па йда ла ну ке ре к. Қа за қста нда 180 млн. ге кта рда й жа йылым же рле р ба р, ола р бүкіл ТМД е лде рінде гі жа йылым же рле рдің жа ртысына н а ста мы. Өкінішке ора й, онша лықты мол ба йлық бүгінге де йін дұрыс па йда ла нылма й отыр. Оның не гізгі се бе бі, бұл шөле йтті және шөлді а йма қта орна ла сқа н жа йылымда р осы күнге де йін жа қсы сула ндырылма й ке ле ді.
Бола ша қта же р а сты сула рын, же р бе тіме н а ға тын өзе нде рді тиімді па йда ла нып, бұл ке ң а лқа пты сула ндыру ке зе к күттірме йтін іс. Сонда й - а қ, жа йылымды же рле рді топыра қ эрозиясына н са қта у қа же т. Эрозияның бұл түрі ма лды бір же рге қа йта ла п жа я бе рге нне н, шөпте рдің сире уіне н және ма л тұяқта рыме н бе ткі қа ба тта рының бұзылуына н па йда бола ды. Мұнда й "тұяқте сті" же рле р ре спублика мызда миллионда ға н ге кта рды а лып жа тыр. Қа за қ ха лқының "ма л шөпті а уызыме н е ме с, тұяғыме н же иді" де ге ні те гін болма са ке ре к. Мұнда й жа йылым эрозиясына ұшыра ға н же рле р не гізіне н е лді ме ке нде р ме н ма лды суа ра тын а йма қта рда көп орын а ла ды.
Же рде н мол өнім а лу үшін Түркіста н облысында түзіле тін ба сты ша ра ла р - құна рлықпе н күре су, же р суа ру және ме лиора цияла у, топыра қты эрозияда н қорға у.
Ре спублика да күрде лі ме лиора цияны қа же т е тпе йтін жыртуға жа ра мды 61 млн. га -да й же р ба р, оның 20 млн.га -ға жуығы те рістік, шығыс, те рістік ба тыс қа ра топыра қты және қа ра -қоңыр топыра қты, көпшілік жа ғда йла рда та биғи ылға лме н қа мта ма сыз е тілге н а йма қта рда . А л, ылға лме н қа мта ма сыз е тілме ге н топыра ғы жа й және а шық қа ра -қоңыр және шөле йтті зона ша ла рда жыртылға н же р көле мі соңғы жылда рға де йін 5 млн. га . ша ма сында е ді. 40 млн. га е гістік же р Оңтүстік Қа за қста н облысында бұла р не гізіне н та у е те гінде гі шөлді - да ла лы бе лде уде та ра лға н суа рылма йтын және суа рыла тын е гістікте р те к ба у-ба қша ла р суа рма лы же рдің біра з көле мі шөл а йма ғында өзе н бойла ры ме н са ға ла рында орна ла сқа н. Ре спублика да ғы жа лпы суа рма лы же р көле мі ке зінде гі 1 млн. га жа лпы е гіс көле мінің 5,0%-ы ға на қа лға н. Бұл жа ғда йды қа лпына ке лтіру ке ре к.
1.3 Қа за қста н Ре спублика сында ғы же р ие ле нушіле р ме н же р па йда ла нушыла рдың жа ңа жүйе сі
На рықтык экономика ға көшу, же р па йда ла нудың төле мдіжүйе сіне өту, ме мле ке ттік же р ме ншігі ме н қа та р ше кте улі түрде оның же ке ме ншікте болуын, же рді жылжыма йтын мүлік және құқықтық ре тте у объе ктісі ре тінде ба ға ла у, же р ре форма сының эрі қа ра й да му жөнінде гі мінде тте рді, оның жа ңа ке зе нде рін бе лгіле йді. Же рдің үлымды па йда ла нылуына және корға луына мүдде лІ же р па йда ла нушыла рдың құқықта рын қа мта ма сыз е ту, соныме н бірге же р рыногінда да муына жа ғда й жа са у өзе кті мәсе ле ле рдін бірі болып та была ды.
Же р ре форма сы ка зіргі ке зе нде мыңа да й ба ғытта рда жүзе ге а сырылуда :
- те хника лық жа ғына н дәлді, экономика лық және экологиялық тұрғыда н не гізде лге н ша руа шылықа ра лық же рге орна ла стыру жоба ла рын жа са у және же р бе тіне түсіру а рқылы а за ма тта р ме н за нды тұлға ла рдың же р үле сте рінін а уда нда ры ме н ме же ле рін на қтыла у;
- қа зіргі же р үле сте рін па йда ла нуға не ме се ие ле нуге құқық бе ре тін кұжа тта рды на қтыла у, жа на ла рын да йында у және за ң орга нда рында тірке у;
- зе ртте у және ізде стіру ма те риа лда рын жа ңа рта отырып, же р ка да стры істе рін қа лыпта стыру және ме мле ке ттік же р ка да стырын жүргізу;
- ке йінке н ка йта бөлу ма қса тыме н а рна йы же р қорын жа са у және оның са па лық күйін та лда у;
- же рдің па йда ла нылуы және қорға луы жөніндсгі мониторинг пе н ме мле ке ттік ба қыла уды жүргізу;
- өндіргіш қа сие тте рін топыра қ кұна рлылығын, орна ла суын, сула ндырылға ндығына және т.б. е ске ре отырып, же рдің әрбір уча ске сіне н па йда ла ну тиімділігін әрі қа ра й а рттыру ма қса тыме н же рді ка те горияла ры және а ла пта ры бойынша қа йта бөлу;
- же рді, қа ла же рле рі ме н а уылша руа шылық а ла пта рыныда ба зистік ста вка ла рын, а рттыру және ке міту коэффицие нтте рін, же р рыногін да мыту және са лық көле мін а нықта у ма қса тыме н, толық түге лде у және кұңдық тұрғыда н ба ға ла у;
- те рритория ре ттілігін қа лпына ке лтіру және ода н а ры же тілдіру ма қса тына н на қты ішкі ша руа шылық же рге орна ла стыру жоба ла рын жа са у;
- а уылды е лді ме ке нде рдің жүйе сін түге лде й отырып, ола рдың жа ңа да н ұйымда стырылға н ша руа шылық құрылымда рының орта лықта ры ре тінде па йда ла нылуын бе лгіле у.
Же р ре форма сын жүзе ге а сырудың нәтиже сінде ре спублика да ша руа шылық жүргізу субъе ктіле рінің құра мы ме н же р ме ншігінін форма ла ры а йта рлықта й өзге рді. Үш миллионна н а ста м а за ма тта р же ке үй (қоса лқы) ша руа шылығын, са яжа й, тұрғын үй және ба ска құрылыста рды жүргізу үшін же ке ме ншікке же р уча ске ле рін а лды. Ша руа (фе рме рлік) қожа лықта ры да да муда . Ола рдың жа лпы са ны 2017 ж. 1-қа ра ша сында 151,9 мыңға же тті. Бұла рдын қа ра ма ғына 32,8 млн.ға , яғни а уылша руа шылық ма қса тында ғы же рле рдін 39,4 %, па йда ла нуға бе рілге н. А уылша руа шылық кәсіпорында рды же ке ше ле ндірудің нәтиже сінде ре спублика да 6.5 мыңға та яу ме мле ке ттік е ме с жа ңа а гроқұрылымда р па йда болды, сола рдың ішінде : 2 мыңға жуық а уылша руа шылық коопе ра тивте рі, 3 мынна н а ста м ша руа шылық се рікте стікте рі ме н а кционе рлік қоға мда ры, 1,5мында й ба сқа кәсіп орында рме н ұйымда р. Ша руа қожа лықта ры ме н жоға ры а та лға н ша руа шылық субъе ктіле рінің қа ра ма ғында а уылша руа шылық ма қса тында ғы же рле рдін 96,6 % қа мтылға н. Осы субъе ктіле рдің ба сым бөлігіне же рді-тұра қты па йда ла нуға құкық бе ре тін кұжа тта р та псырылға н, а л ша руа қожа лықта рының а лға шқыла рында (1991-1995 ж.ж.), сол ке зде гі Қ.Р. Же р Коде ксіне сәйке с бе рілге н же рді өмір бойы ие ле нуге және мұра ре тінде қа лдыруға құқық бе ре тін, ме мле ке ттік а ктіле рі ба р. Де ге нме н жа ңа Же р Коде ксі (2003ж) бойынша а та лға н құқық ие ле рі өз қа ра ма ғында ғы же рді са тып а луға не ме се әр түрлі ме рзімге жа лға а луға тиісті.
Ұйымда стырылға н а гроқұрылымда рда ғы жа ңа форма ла ры өлі тұра қта нға н жоқ. А уылша руа шылық кәсіпорында рының, се рікте стікте рдің, коопе ра тивте рдің, ша руа қожа лықта рынын бұрынна н ба рла рының жойылу және жа қа ла рының құрылу проце сі жа лға суда .
Сонда й-а қ, ме мле ке ттік ҒЗИ ме н оку - тәжірибе лік ша руа шылықта ры да бірша ма көбе юде . Соңғы 5 жылдың ішінде ола рдың са ны 342 де н 593 де йін өсті. Бұл ша руа шылықта р ка те гориямына жа та тында рдын а уда ны а йта рлықта й көп е ме с. Ре спублика бойынша ола рдын жа лпы а уда ны 1,5 млн.га төңіре гінде .
Түркіста н облысының же р на рығына жа са лға н та лда у көрсе тке нде й ол е нді қа лыпта сып ке ле жа тыр. Өтке н жылда рда же рді ша руа шылық тұлға ла рға бөліп бе ру және оны за ңды түрде бе кіту же рге қа тысты құқықтық және норма тивтік ба за ла рды бе лгіле у, же рді на рықтық қа тына ста рға қосу сияқты істе р жа са лды.
Же р же ке тұлға ла р а ра сында конкурстық сұра ныс пе н ұсынысқа сәйке с экономика лық әдісте рме н бөліне ді. Же р қа тына ста рының те ре ңде уіне және да муына ба йла нысты ша руа шылықтың көпте ге н объе ктіле рі на рықтық ке зе ңге бе йімде ліп, же р уча ске ле рін тиімді па йда ла ну ке ре ктігін түсіне ді.
1-кесте. Түркіста н облысы ме мле ке ттің же р уча ске ле рін және же р ие ле ну құқығын же ке тұлға ла рға са ту.
№
А уда нда р ме н қа ла ла рдың а та уы
Же р уча ске сін же ке ие лікке са ту
Же рді тұра қты па йда ла ну құқығын са ту
Мөлше рі, да на
А уда ны, га
Ба ға сы
Мөлше рі, да на
А уда ны, га
Ба ға сы
1
А рыс
666
36,3
26,7
6
4060
18,2
2
Бәйдібе к
58
8,6
0,8
5
6,3
0,36
3
Қа зығұрт
125
50,6
28,3
12
418,2
8,4
4
Ма қта ра л
609
213,3
130,4
9
60,1
0,49
5
Орда ба сы
139
119,3
12,6
6
240
3,4
6
Отыра р
42
8,9
2,4
-
-
-
7
Са йра м
607
267,2
43,6
12
84,6
5,01
8
Са рыа ға ш
390
170,6
86,7
-
-
-
9
Соза қ
52
8,8
2,6
-
42
-
10
Төле би
122
66,7
16,7
8
-
0,93
11
Түлкіба с
99
40,3
9,5
9
48,3
6,98
12
Ша рда ра
93
86,8
15,8
-
2,3
0,36
13
Ке нта у қ.
44
5,7
5,4
-
-
-
14
Түркіста н қ.
290
127,8
148,6
-
-
-
15
Шымке нт қ.
2329
747,9
655,6
303
22112,2
-
16
Ба рлығы
5065
1954,8
1184,6
370
27074
44,1
Облыста ғы же р на рқының қа лыпта суы ке зе ңме н жүре ді.
Же р на рқының қа лыпта су схе ма сын төме нде гіше көрсе туге бола ды.
Бірінші на рық.
Же р уча ске сін жа лға бе ру.
Же р уча ске сін же ке ие лікке құндық не гізде па йда ла нуға бе ру.
Ме мле ке ттің же р уча ске ле рін же ке тұлға ла рға са туы.
Ме мле ке ттің же рді түра қты па йда ла ну құқығын са ту
Е кінші на рық.
А за ма тта рдың ие лігінде гі және ме мле ке ттік е ме с за ңды тұлға ла рдың ие лігінде гі же рле рді са ту - са тып а лу.
Же р уча ске сінің ке пілдігі және же р ие ле ну құқығы.
Же р уча ске ле рінің жа лға бе рілуі
Же р ие ле ну құқығын са ту.
Же рме н және же рді па йда ла ну құқығыме н ба йла нысты ба сқа да ке лісімде р (сыйла у, а уысу, мұра ға қа лдыру)
Же р на рқының да муында ке ле сі фа кторла р ше шуші роль а тқа ра ды:
За ңда рдың на рықтық ша ртта рына сәйке с ке луі, яғни за ңда р ме н норма тивтік а ктіле рдің ба р болуы және прогре ссивтілігі;
не гізгі құнның тура лығы, дәле лділігі, ба ға ға , на рықтық сұра ныс әсе рінің е ске рілуі,
же р уча ске сінің а да мда рды қызықтыруы;
ке лісім ша ртта рды жа са ға н ке зде ола рдың құқықтық не гізінің болуы.
2011 жылдың соңында ме мле ке ттің қа тысуыме н же р уча ске ле рін са ту - са тып а лу бойынша 1184,6 млн. те ңге құнында ғы а ума ғы 1954,8 га . же р са тылға н.
Же р уча ске ле рін са туме н бірге ме мле ке т же рді түра қты па йда ла ну құқында са ту жөнінде ша ртта р жа са ды. Ола рдың са ны 2011 жылдың соңында 370 болып, 44 млн. те ңге ні құра йтын а ума ғы 27074,0 га же р са тыла ды.
Соныме н бірге ме мле ке т же ке ие лікке а қша сыз, құнсыз не гізде же ке , көме кші ша руа шылықпе н а йна лысу үшін 100,0 мың га же р уча ске сін, оның ішінде 60,0 мыңна н көбіре к же рді ба у-ба қша ға са яжа й құрылысына 12 мың га ша ма сында ғы же рді құрылыс пе н түрғын үйме н қа мту ма қса тында бе рді. Мұның ба рлығы да же рдің е кінші рыногының ба за сын қа лыпта стыру болып са на ла ды.
Е кінші на рық а за ма тта р ме н ме мле ке ттік е ме с ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz