Түркістан облысы Қазғұрт ауданында орналасқан Жасыл Желек табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының коммуналдық мемлекеттік мекемесінде орман көшетжайын ұйымдастыру

Мазмұны

І. Жалпы бөлім

1. Кіріспе

Орман - жер бетіндегі табиғи қорлардың, оның ішінде өсімдіктер жамылғасының басты бір типі. Қазақстан Республика ауданы 2717, 3 мың кв км2 алады. Оның ішінде, орманды жерлер 27 мың га алды. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының флорасында ағаштың 68 түрі, бұталардың 266 түрі, жартылай бұталардың 433 түрі, бұталардың және жартылай шөптердің, шөптердің 2598 түрі бар. Орман алқабының % үлесін 7, 9% қарағай, 5, 7% самырсын, 2, 3% балқарағай, 1, 8%шырша, 52, 2% сексеуіл, 8, 7% қайың, 3, 4% көк терек, 1, 3% теректің барлық түрлері, 12, 2% бұталы ағаштар, 2, 3% шоқталдар, аз аудандарында алма, арша, ильма, шегіршін, балқарағай, шабдалы, бадам, миндаль, пісте және т. б. Тек Қазақстан территориясында ғаламшардың басқа жерлерінде кездеспейтін ағаштардың және бұталар 115 түрі, М: астрагань (35 түрі), джузгунь (28 түрі), қырғыз қайыңы, түркістан және шренк раушан гүлі, вилова алмасы және т. б. Қазақстан Республикасы орман шаруашылығының иелігінде ағаш қоры 292, 42 млн м3 құрайды.

Орман көшетжайы өңделген жерге көшеттерді өсіретін мамандандырылған кәсіпорын немесе оның бөлігі. Көшет материалын өсіру мақсаты - екпе орман, қорғаныш орман жолақтары, елді мекендерді көгалдандыру және бақ отырғызу үшін жүргізіледі. Атқару міндеттеріне көлеміне және жұмыс мерзіміне байланысты көшетжайлар бірнеше типке бөлінеді. Орман көшетжайлар атқару міндеттеріне және жұмыс істеу кезеңдеріне байланысты уақытша және тұрақты болады. Уақытша орман көшетжайы - бес жыл уақытқа дейін жұмыс істейді, негізінде жасанды орман көлемдердің жанында орналастырады. Айтылған көшетжайлар вахталы ауылдарда, транспорт жолдары, жолдары сирек аумақтарда және көктем кезінде тұрақты көшетжайдан көшет жеткізу мүмкін болмаған жағдайда құрылады.

Тұрақты орман көшетжайлар - ұзақ уақытқа жыл сайын көшеттер өсіру үшін пайдаланады.

Көшетжай орналасқан көлемі бойынша олар бөлінеді:

1. Ұсақ - көлемі 5 га дейін
2. Орташа - 5-25 га дейін
3. Ірі - 25 га-дан асатын

Қазақстан орман шаруашылығында негізінде орташа және ұсақ тұрақты көшетжайлар пайдаланылады. Тұрақты жұмысшы кадрлармен толық қамтамасыз етілуі аса қиынға түседі және механизмдер пайдаланылады. Айтылған көшетжайлар прогрессивті агротехникаларды енгізу және тыңайытқыштар мен гербицидтерді қолдану қолайлы.

1. 2 Көшетжайдың орналасқан жері

Көшетжай "Жасыл Желек" табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу Басқармасының Коммуналдық Мемлекеттік Мекемесі Түркістан облысы, Қазығұрт ауданы Ынтымақ 61 мекен-жайында орналасқан.

Қазығұрт ауданы-Түркістан облысының оңтүстік-шығыс бөлігінде, Солтүстік жағынан Арыс, Сайрам, Төле би аудандарымен, оңтүстік-шығысында Өзбекстан Республикасымен, оңтүстігінде Сарыағаш ауданымен, Тянь-Шань тау сілемдері арқылы Қырғыстанмен шекараласып орналасқан. Жер көлемі 4, 1 мың шаршы километрді алып жатыр. Бірнеше ұлттың өкілінен құрылған 100, 8 мыңдай адам астам өмір сүреді. Әкімшіліктің аймақтық құрылымында 13 ауылдық округ, 64 елді бар. Аудан орталығы -Қазығұрт.

Қазығұрт тауының бойына орналасқан, жүз жылдан астам тарихы бар.

Ауданның шығысында Машат өзені, орталығында Ақсу өзені, ал солтүстігінде Арыс өзені ағып өтеді.

Қазығұрт ауданы Түркістан облысындағы өндірістік-экономикалық потенциалы жоғары аймақтардың бірі болып саналады, себебі, ауданда астық шаруашылығы мен мал шаруашылығы да өндірістік жағынан жақсы дамыған.

Жоғарыда айтып өткендей аудан негізінен астық, жеміс, көкөніс, жүзім, майлы дақылдар, ет-сүт өнімдерін өндірумен және сатумен айналысады. Ауданда егін шаруашылығы жақсы дамығанының дәлелі ретінде көптеген жылыжайлар мен жаппалардың кеңінен қолданылатыны мен ет-сүт өнімдерінде арнайы әрі жеке орналасқан кәсіплорындармен цехтар бар екенін атап айта аламыз.

Облыстың Оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшiлік. аумақтық бөлік. 1928 жылдары құрылған. Жерінің аумағы 4100 км², Облыс территориясының 3, 4% құрайды. Тұрғын саны 100, 8 мың адам (2015) . Аудан аумағындағы 64 елді мекен 13 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы - Қазығұрт ауылы Шымкент қаласынан оңтүстікке қарай 74 км жерде Қазығұрт тауының оңтүстік баурайында, Келес өзенінің оң жағалауында орналасқан. Ең жақын темір жол бекеті-Сарыағаш. Климаты континенттік, қысы жұмсақ, жазы ыстық, қуаң, аңызақты. Ауданның орташа жылдық температурасы қаңтарда 22 - 25 °С, шілдеде 35 - 44 °С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері жазықты жерлерде 400 мм-ді құраса, таулы аймақтарда 500-700 мм құрайды. Аудан жерімен Келес, Өгем, Қаржансай, Мұғалысай т. б өзендер ағып өтеді. Аудан аумағының жер қойнауында минералды су, ақ құм, қиыршық тас сияқты т. б құрылыс материалдары барланған. Жерінің басым бөлігі сұр, қара-қоңыр, қызыл топырақты болып келеді. Аудан жерінің көп бөлігі жыртылған. Таулы өңірі мен өзен бойларында итмұрын, долана, тобылғы, жабайы алма, арша, шырша т. б өсімдіктер дүниесі өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, таутеке, қоян, саршұнақ, қырғауыл, мекендейді.

Қазығұрт ауданының тұрғындары көп ұлтты, 12 ұлт өкілі бар. Халқының негізгі бөлігі қазақтар -93, 4%, өзбектер -5, 6%, орыстар-0, 2%, татарлар -0, 2% тағы біршама басқа ұлт өкілдері тұрады. Орналасу тығыздығы орташа есеппен 1 км 224, 6 адамнан келеді (облыстағы халқы ең тығыз орналасқан ауданның бірі) . Ірі елді мекендері: Қазығұрт ауылы (14, 9 мың адам), Жаңабазар (2, 8), Қақпақ (5, 8), Қаржан (4, 5), Шарапхана (3, 9), Рабат (4, 3), Тұрбат (4, 2), Қызылқия (3, 9), Шарбұлақ (3, 7) ауылдары. Көбіне тау бөктерлері, өзен аңғарлары, автомобиль жолдары бойында қоныстанған. Ауданда сүтті-етті мал, биязы жүнді қой, мал азықтық дақыл, астық, көкөніс, жеміс, жүзім т. б егін шаруашылықтары бар.

1. 3 Географиялық жағдайы

1. 3. 1 Геологиялық орналасуы.

Жер бедері. Түркістан облысының жер бедері негізінен жазық (орташа биіктігі 200 - 500 м) . Ал Қазығұрт ауданының жері көп бөлігі теңіз деңгейінен 800-1200 биіктікте орналасқан. Шығысында Қаржантау (2000-2800 м), Өгем (3000-3600 м) биік таулы жоталары, орталығында оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай Қазығұрт жотасы (800-1700 м) созылып жатыр . Солтүстік-батыс және батыс бөлігі қырқалы жазық. Қазығұрт ауылының Солтүстік Шығысынан Тянь-Шань тауымен ұласқан Қаржантау тауы көрінеді. Келес және Өгем өзендері Қаржантау қыратында бөлініп, солтүстік шығыс жағындағы Сайрам тауларының етегіндегі Бадам өзеніне құйылады. Қыраттың орташа биіктігі теңіз деңгейін алғанда 2000-2500 м. Қазығұрт және Қаржантау таулары өзінің тік жартасты және тегістігімен ерекшеленеді. Облыс жерінің көпшілік бөлігі Тұран[ плитасының құрамына кіреді. Геологиялық құрылымы негізінен кембрийлік, девондық, тас көмірлік жыныстардан (тақтатас, құмтас, әктас), таулы бөлігі төменгі палеозойлық жыныстардан (құмтас, гранит, конгломерат, жоталар аралығындағы ойыстар девонның қызыл түсті шөгінділеріне толған) түзілген. Жер қойнауында минералды су, ақ құм, қиыршық тас сияқты т. б құрылыс материалдары барланған. Алтын қорына да бай екенін атап айтуға болады.

1. 3. 2 Климаты.

Ауа райы ерекшеліктері географиялық орнына байланысты өзгеріп отыратыны бізге белгілі. Қазығұрт ауданы қоңыржай белдеудің оңтүстігіндегі шөл зонасында орналасқан. Аудан климатының қалыптасуына жазда тропиктік ауа массалары әсер етеді. Бұл территорияның климаты құбылмалдығымен сипатталады. Жоғарғы континенталдық күн мен түннің, қыс пен жаздың шұғыл температуралық өзгерістерінен байқалады. Ауа райы жағдайы -тез құбылмалы. Қысы біршама жұмсақ, қаңтардың жылдық орташа температурасы 20-28°С. Жаз айлары ыстық, шілденің ортасы температурасы 35-44°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 - 200 мм. Ауаның орташа тәуліктік температурасы 0°С-тан жоғары жылы кезең шамамен 10айға созылады. Жазы ыстық, ұзақ және құрғақ. Ең ыстық ай шілденің орташа температурасы +45°С құрайды. Абсолюттік максимумы +47°С. Жаздағы аптап ыстық Иран жақтан соққан желге байланысты. Ондай күндері ауа құрғап, температура +47°С-қа дейін көтеріледі.

Маусым айының 25-інен тамыз айының 5-іне дейін “шілде” түседі. Бұл 40 күн шілде жылдың ең ыстық мезгілі. Күннің ыстығы соншалық күндізгі сағат 12-ден кешкі 18-ге дейін даладағы қызу еңбек, тіршілік тоқтап қалғандай болады. Жаздағы болып тұратын желдың жылдамдығы 3-5, 5м/сек. Аңызақ жиі болып тұрады. Қыс аудан территориясында ұзаққа созылмайды және қоңыржай суық болады. Қыстағы ауаның абсолюттік максимумы -20°С. Қыстағы жалпы қар жамылғысының қалыңдығы 8-20см-ге жетеді. Қыс қатты, ұзақ болған жылдары қар жамылғысы 25-30см-ге барады. Жылдың суық мезгілдерінде аудан территориясында солтүстік-шығыс пен шығыстан соғатын жел басым келеді. Желдің жылдық орташа жылдамдылығы 3-5м/сек. Аязсыз күндері топырақ қабатының 30-40см-і тоңданып қалады. Көктайғақ болмайды. Жылдың көп мезгілінде күн ашық болады. Жыл бойына дауылды желдер болып тұрады. Әсіресе көктемнің соңында және жаз айларында шаңды дауылдарды көруге болады. Территорияға түсетін атмосфералық жауын-шашын көп орташа, оның орташа жылдық мөлшері 200-400 мм. Бұның өзі маусым бойынша әрқалай таралады. .

1. 3. 3 Өзен мен көлдер.

Қазығұрт ауданының су жүйесі айтарлықтай жақсы дамыған. Су ресурстарына бай деп айта аламыз. Аудан аумағынан өтетін Өгем, Келес, Қаржан және де 20 кіші өзендер бар. Құрамында минералды бай қоспалары бар емдік, шипалы суы арқылы Республикадан бөлек шет елдер көлемінде жақсы танымал "Сарыағаш" шипажайы бар.

Аудан орталығынан ағып өтетін негізгі су жинау алабы, ең ірі өзені Келес өзені болып табылады. Оның ұзындығы 241 км, су жиналатын алабының ауданы 3310 км2. Басты салалары-Көкпарсай, Қаржансай, Ұялысай, Ащықарабусай. Келес өзеніне Ұя, Су, Қаржан, Суықбұлақ сияқты кішкене өзендер келіп құяды. Ауа райының күрт ысуы кезінде өзеннің суы азаяды. Келес өзені Сырдарияға келіп құяды.

Тағы бір ірі өзені-Құркелес өзені. Ұзындығы 98 км. Су жинайтын алабының ауданы 3600 км2.

Бұдан бөлек ауданда егін шаруашылығына байланысты көптеп арнайы қазылған каналдар да бар. Суару жүйесі жақсы жетілген. Кейбір жылыжайларда тамшылатып суару жүйесі бар. Жалпы ауданның шаруашылығында климат жағдайына байланысты суару шаралары кеңінен қолға алынған.

Қазығұрт ауданы өзінің су байлығымен әлемге әйгілі. Аудан орталығынан екі сағаттық қашықтықтаорналасқан Өгем өзенінде форель, маринка балығы өте мол. Балықтың бұл түрі тек қана таза су алқаптарында мекендейді. Осыдан ақ ауданның су жүйесіне баға беруге болады. Өгем форелінің ұзындығы 15-30 см. Аудан аумағында өзендер таулы аймақтардан бастау алады.

1. 3. 4 Топырағы.

Қазығұрт ауданының жазық бөлігінде топырақ жамылғысын сұр, бозғылт сұр, қоңыр-қара құмды, құмдақты топырақ құрайды. Таулы аймақтарында таудың қызыл-қоңыр топырағы таралған. Таулы жазығы ылғалды болып келеді. Қазығұрт жерінің асты да үсті де бай пайдалы қазбаларға толы. Ауданды үш жағынан Өгем, Қаржан, Қазығұрт таулары қоршап жатыр. Бұл таулар топырақ жағдайына әсер етпей қоймайды және бұл таулар ауданның ғана емес елдің алтын қоры болып саналады. Негізінен шөл белдеміне тән өсімдік жамылғысы қалыптасқан. Сексеуіл, жүзгін, жусан, , жантақ; Келес, Өгем өзендерінің бойында итмұрын, үйеңкі, жиде, жыңғыл, тал, терек; тау етегінде бетегелі-жусанды дала, тауларында жеміс ағаштары, арша, шырша өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қоян, қарсақ, таутеке, сусар, борсық, шөлді аймақтарда бауырымен жорғалаушылардың түрлері тіршілік етеді. Құстардан ұлар, кекілік, бүркіт, шіл, торғайдың көптеген түрлері мекендейді. ұйымдастырылған.

1. 3. 5 Өсімдіктер дүниесі.

Аудан өсімдіктер дүниесіне бай. Қазығұрт ауданының флорасын таулы аймаққа, жазық жерлерге байланысты бөліп қарастыруға болады. Мүк пен қынаның 50-ден астам түрлері, жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің 190 түрі өседі. Таудағы тоғайларда жапырақты ағаштардан терек, тал мен қайыңның түрлері кездеседі. Тау беткейлерінде жабайы алма, долананың бірнеше түрі кездеседі. Бұта тектестерден ағаштардың 45-тей түрі бар. Олардың ішінде ұшқаттың 4 түрі, итмұрынның 6 түрі, қарақат бұталар көбірек тараған. Сондай-ақ, шиенің 2 түрі бар. Жем-шөптік, дәрі-дәрмектік, техникалық эфир майы, жеміс беретін өсімдіктер өте көп. Қазақстанда шипалы маңызы бар 3 мың өсімдік түрі болса, оның 80-ге жуық біздің ауданымыздан табылады. Мұнда әсіресе, емдік қасиеті жоғары жалбыз, шайқурай, райхан, адыраспан сияқты өсімдіктердің қоры көп. Сондай-ақ тауға әртүрлі реңді сән беретін қызғалдақ, қалампыр сияқты өсімдіктер гүлдеген кезінде маңайды құлпыртып жібереді. Ауданның ауыл шаруашылығында егіншілік және мал шаруашылығы жақсы дамыған. Егіншілік шаруашылығында дәнді және майлы дақылдар басым. Аудан аумағында тамшылатып суғару, аудан тұрғындарының жартысынан көбі бау-бақша өсірумен айналысады. Таулы аймақтардың әрбір ауыл тұрғындарының өзінің жекеменшік бақшасы бар. Ауданда бау бақша дақылдарын жетілдіру жақсы дамыған. Аудан бау бақша шаруашылығында картоп, пияз, қияр, қызанақ, бұрыш, жүзім, құлпынай, қауын және қарбыз сияқты дақылдар өсіріледі.

1. 3. 6 Аудандағы көшетжайдың жұмыстары

Қазіргі таңда аудан көлемі бойынша қарқынды түрде көгалдандыру жұмысы жүргізіліп жатыр. Осы уақытқа дейін көптеген шипажайлар салынған кезде аудандағы ағаштар саны 5 есеге өсті. Яғни, көгалдандыру жұмыстары қарқынды жүруде. Аудан тек өз ауданына ғана ағаш өсіріп қоймай «Жасыл аймақ» бағдарламасы бойынша Шымкент қаласы, сонымен қатар көрші аудандар (Сарыағаш, Төлеби т. б) мен облыстарды (Тараз, Қызылорда, Маңғыстау) көшеттермен қамтамасыз етіп отыр. Бұл іске себепші болып отқан «Жасыл Желек» КММ . Мұнда жылына 1, 5 млн-дай көшет тұқымы отырғызылады. Қазіргі таңда 40 тан аса көшет түрі өсірілуде. Және бұл жерде жабайы өскен көшеттен декоративті көшет түрін шығару қолға алынған. Тағы бір ерекшелігі мұнда көшет алу мақсатында егілетін тұқымдар шет жақтан емес өз көшетжайларында алдынғы жылғы көшеттерден алынады. Тұқымдарды алып, кептіріліп, арнайы сараптамадан өткен соң ғана егеді. Осы жерде өскен көшеттен алынған тұқым ол жерде өсіп-өнуі өте жақсы болады. Және көшетжайдан алып басқа жерлерге отырғызылғанда да бейімделуі тез жүзеге асады. Жалпы көшетжай жұмыстары жылдан-жылға қарқынды дамып келеді.

ІІ. Негізгі бөлім

2. 1 Көшетжайдың өндірістік бөлімін және көлемін есептеу

Көшетжай жобалаудың жоспарлы тапсырмасындағы өндірістік қуатында жыл сайын өсірілетін көшет материалының барлық түрлерінің саны берілді. Бұл сан жобалау кезінде нақтыланып, көшетжай ауданын есептеужүргізіледі.

Көшетжайдың жалпы ауданы пайдалы ( сеппе, тікпе немесе мектеп, аналық плантация) және қосымша (су жолдары, техникалық орындар, жолдар, қоршаулар т. б) ауданнан тұрады.

Пайдалы аудан - көшетжайдың барлық өндірістік бөлімдері, яғни көшет материалы өсірілетін өндіруші аудан және парлар.

Тапсырма бойынша көшетжайды жобалауда қарастырылған келесі өсірілетін өнімдер:

Қарағай 475, 231 дана

Сексеуіл 158, 392 дана

Үйеңкі 158, 392 дана

Көшетжай төрт бөлімнен тұрады; Сеппе, Тікпе, Аналық, Шаруашылық бөлімнен тұрады.

Сеппе бөлімі - 13, 5 га

Тікпе бөлімі - 10, 8 га

Аналық бөлімі - 0, 2 га

Шаруашылық бөлімі - 6, 1 га

1 - кесте . Көшетжайдың сеппе бөліміндегі ауыспалы егістіктің жылдық толық игерілуі бойынша өндірістік қуаттылығы.

Кесте 1. Жеке тапсырма 42 га бойынша сеппе бөлімінің пайдалы аумағын есептеу:

1. Қоректік ауданын есептеу

1, 0*0, 7=0, 7

2. Қоректік аудан бойынша 1 га отырғызуға болатын көшет саны

10, 000/0, 7=14, 286 дана

3. Ағаш құрамын анықтау

60%-Қарағай (Қғ)

14, 286100%

х60%

х=8572 дана

20%-Сексеуіл (С)

14, 286100%

х20%

х=2857 дана

20%-Үйеңкі (Ү)

14, 286100%

х20%

х=2857 дана

4. 42 га қажетті көшеттер саны.

Қғ- 8572*42=360, 024

С-2857*42=119, 994

Ү-2857*42=119, 994

5. 20% шықпай қалған көшеттерге

Қғ- 360, 024---20%---72, 005

С-119, 994---20%---23, 99

Ү-119, 994---20%---23, 99

6. Келер жылға жоспар бойынша

Қғ-360, 024+72, 005=432, 029

С-119, 994+23, 999=143, 993

Ү-119, 994+23, 999=143, 993

7. 10 % қ. к. к

Қғ-432, 029---10%---43, 202

С-143, 993---10%---14, 399

Ү-143, 993---10%---14, 399

8. Нақты көшет саны

Қғ-432, 029+43, 202=475, 231

С-143, 993+14, 399=158, 392

Ү-143, 993+14, 399=158, 392

9. 1 га отырғызуға болатын норма

Қғ- 450, 000

С-450, 000

Ү-400, 000

10. Жасын анықтау

Қғ-2

С-2

Ү-1

Қғ-475, 231/450, 000=1, 1

С-158, 392/450, 000=0, 4

Ү-158, 392/400, 000=0, 4

Қғ-1, 1*2=2, 2

С-0, 4*2=0, 8

Ү-0, 4*1=0, 4

13. (2, 2+0, 8) *2=6

0, 4*1=0, 4

14. 6/4=1, 5
15. 1, 5*9=13, 5 га

Сеппе бөлімінің ауданы- 13, 5 га

Кесте 2 -Тікпе бөлімнің пайдалы аумағын есептеу .

Талдау :

Тікпе бөлімінің пайдалы аумағын есептеу.

1. Берілген тапсырыстың 10% табамыз

35, 00010%3500

2. Қоректік ауданын есептейміз

1, 0*0, 7=0, 7

3. Жалпы отырғызылатын көшет саны

35000+3500=38500

4. Берілген көшетті отырғызу ауданы

38, 500*0, 7=26, 950 м ²

5. Берілген ауданды гектарға айналдыру.

26, 950/10, 000=2, 7 га

6. 2, 7*4=10, 8 га

Тікпе бөлімінің жалпы ауданы- 10, 8 га

Кесте 3- Аналық - кесінді плантациясының өндірістік қуаты.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс