МЕНШІККЕ МЕМЛЕКЕТТІК МОНИТОРИНГ ЖҮРГІЗУДІҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1-тарау.
МЕНШІККЕ МЕМЛЕКЕТТІК МОНИТОРИНГ
ЖҮРГІЗУДІҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Меншікке мемлекеттік мониторинг жүргізудің мақсаты, міндеттері және маңыздылығы
Қазақстандағы дербес экономикалық саясатты жүргізудің басталуы құлдыраған тауар рыногі жағдайындағы кәсіпорындар арасында бірыңғай экономикалық кеңістіктің құлдырауы, өндірістік байланыстың түзілуін әкелген жүйелі дағдарыспен тұспа - тұс келді. Сол уақыттағы экономикалық жағдайға тәп ерекшеліктер кәсіпорындардың жұмысын тоқтатуы, төлемдердің төленбеуі, дүкендердің босауы, инфляцияның басталуы болды. Осы дағдарыс кезінде қоғамды, қоғамдық процесстерді дамытудың шешімі ретінде республикада мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің жоспарлы жекешелендіру реформасы бастау алды. Сонымен мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру процесін қамтамасыз етуде бірінші негіз 1991жылы 22маусымда қабылданған Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі Қазақ ССР мемлекеттік комитеті болды. 1993-1995 жылдар аралығында осы жекешелендіруге байланысты бағдарламалар қабылданып көптеген кетістіктерге қол жеткізілді. 2000 жылдан бастап республикада жүргізілген реформалардың қайта орнына келмейтіндігі айқын болғанда және позитивтік экономикалық дамулар орын алғанда осы бағыттағы өзгерістерді тереңдету қажеттілігі туындады, бұл қосымша нормативтік-құқықтық және әдістемелік заңнама құжаттарымен қамтамасыз ету талабын алға қойды.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 26 маусымдағы Заңына және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 21 шілдедегі № 1095 қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру тұжырымдамасына сәйкес, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 24 шілдеде №098 Мемлекеттік меншік объектілерінің, сондай-ақ меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігіне кешенді мониторингті жүзеге асыру" қаулысы қабылданды Бұл қаулы мынадай мақсаттарға қолжеткізу бағыттарын карастырды:
Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігін және тәуелсіздігін қамтамасыз ету:
мемлекеттік меншік объектілерінің, сондай-ак меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігін арттыру;
жұмыс істеудің және басқару тиімділігінің кешенді мониторингі елдің стратегиялық мүдделеріне сәйкес тұрақты экономикалық дамуды мемлекеттік болжау және реттеу;
біріңғай мемлекеттік саясаттың шеңберінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
мемлекеттегі аймақтар экономикасының ресурстық-энергетикалық негізін сақтауга және нығайтуға әсер ететін ұйымдардың, кәсіпорындардың жағдайын және даму үрдістерін анықтау.
Осы аталған мақсаттарға қол жеткізу бағытында келесідей міндеттер қойылды:
мониторинг объектілерін басқарудың тиімділігін өндірістік-техникалық, технологиялық, қаржы-экономикалық, құқықтық, экологиялық және басқа өлшемдерінде кешенді талдау және ұлттық экономиканың және оның қауіпсіздігінің мүдделеріне сәйкес объектілердің дамуының болжануы бөлігінде объектінің жай-күйін тұтас бағалау;
жекешелендірілген объектілерді сатып алу-сату, мемлекеттік меншік объектілерінің шарт, сенімгерлік басқару, жалгерлік талдау;
мәселелерді анықтау және кәсіпорындардың одан әрі дамуы жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
кәсіпорындар техникасының, технологиясының даму перспективаларын және олардың аймақтардың жай-күйіне әсерін сараптап талдау;
мемлекеттік меншік обьектілерінің, сондай-ақ экономиканың базалық салаларында меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігіне кешенді мониторинг жүргізу және компьютерлік деректер қорын қалыптастыру;
мемлекеттің экономикалық өсуін камтамасыз ету, мүмкін болатын теріс факторлардан экономиканың осалдық деңгейін мейлінше азайту үшін қолайлы жагдай жасау, ұлттық экономикаға инвестициялардың келуіне жәрдемдесу;
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне зиян келтіретін жағдайлардың алдын алу;
өз құзыретінің шеңберінде ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жауапкершілік жүктейтін мемлекеттік органдармен іс-қимылдарды үйлестіру, мемлекеттік меншік объектілерінін, сондай-ақ меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігіне кешенді негізгі міндеттері болып табылады.
Осыдан кейінде біршама нормативтік-құқықтық актілер, қаулылар және заңнамалық құжаттар қабылданды, соның бірі 2003 жылы қабылданған Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы Қазақстан Республикасының Заңы болды. Бұл заң қазіргі күнге дейін жұмыс істуде. Бұл заңның маңыздылығы ретінде айтуға болады, оның елдің экономикасын ретке келтіру мен болжауды мемлекет рөлін күшейтті және осыған байланысты тиімді шешімдер қабылдауға құқықтық негіз болды. Бұл заң мониторинг туралы мемлекеттегі жекешелендірудің барлық 1991-ші жылдан басталған, жекешелендіруге байланысты, алғашқы қабылданған Заңы болып табылады.
Аталған Заң қабылдануымен меншіктің мемлекеттік мониторингі экономика объектілерінің жағдайын қадағалау, бағалау, бақылау және болжаудың ұдайы кешенді жүйесі ретінде құқықтық негіздемеге ие болды және экономиканы мемлекеттік реттеудің әр түрлі нысандары мен әдістерін қолдана отырып, орнықты экономикалық дамуды реттеудің негізі болып табылатын, тұрақты жаңарып тұратын ақпаратты заңды түрде алуға мүмкіндік берді. Қазақстан Республикасы Каржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті (ММЖК) экономиканың стратегиялык маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингін жүргізуге уәкілетті мемлекеттік орыан болып табылады. Мыналар:
мониторинг объектілерін басқарудың тиімділігін арттыру;
мемлекеттің экономикалық өсуін қамтамасыз ету үшін қолайлы жағдайлар жасау, ұлттық экюномикага инвестициялардыңқұрылуына ықпал ету;
елдің ресурстық-энергетикалық негізін сақтау;
меншіктің мемлекеттік мониторингі деректері негізінде экономикалық болжамдардың, экономикалық саясаттың ғылыми негіздемесінің дұрыстығын қамтамасыз ету;
әлеуметтік-экономикалық саясатгын міндеттерін орындауға бағытталған макроэкономикалық, салалық және өңірлік жоспарлауды ақпараттық қамтамасыз ету;
еншіктің мемлекеттік мониторингі деректерін экономикалық болжамдардың, әлеуметтік-экономикалық саясаттың ғылыми негіздемесінің дұрыстығын қамтамасыз ету үшін пайдалану;
мемлекеттік органдармен жасалған шарттардың міндеттемелері мен талаптарының орындалуын талдау;
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін оқиғалардың алдын алу, меншіктің мемлекеттік мониторингінің негізгі міндеттері болып табылады.
2004 жылдың 30 шілдесінде аталған Заңды орындау үшін экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларының өздеріне қатысты меншіктің мемлекеттік мониторингі жүзеге асырылатын объектілер тізбесі қалыптастырылып және ол Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 810 қаулысымен бекітілді. Тізбеге алғашқы болып 42 ірі кәсіпорындар мен оның еншілес ұйымдары енді. Меншіктің мемлекеттік мониторингі, мониторинг объектілерін базалық кешенді зерттеулер өткізу арқылы жүзеге асырылады. Базалық кешенді зерттеулер бұл объект қызметі бойынша өндірістік-техникалық, технологиялық, инвестициялық, қаржылық- экономикалық, экологиялық және құқықтық параметрлері жөніндегі ақпаратты жинау және жүйелі талдау жасау бағытында жүргізілді.
Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларына қатысты меншіктің мемлекеттік мониторингі жүзеге асырылатын объектілерге жатады:
Отын-энергетикалық пайдалы қазбаларды (көмірді, мұнайды, газды, уранды) және металл кеніштерін өндіру және қайта өңдеу салаларындағы кәсіпорындар;
Электр энергиясын өндіру және тарату салаларындағы кәсіпорындар;
Машина жасау кәсіпорындары;
Химия өнеркәсібі кәсіпорындары,
Әскери-өнеркәсіптік мақсаттағы өнімдерді өндіру кәсіпорындары;
Агроөнеркәсіптік кешендер кәсіпорындары.
Қазақстан Республикасының кейбір ерекше стратегиялық маңызы бар меншік объектілері жекешелендіруге және мониторингтеуге жатпайды. Олар - жер, оның байлығы, су, кеңістігі, өсімдік пен жануарлар дүниесі, елдің тарихи және мәдени құндылықтары.
1.2 Меншіктің мемлекеттік мониторингінің
мазмұны, мәні, нысандары және түрлері
Мемлекеттік мүлікті, оның ішінде мемлекеттік кәсіпорындардың және мемлекет қатысатын заңды тұлғалардың басқару тиімділігінің мониторингі мемлекеттік мүліктің сапалық және сандық жай-күйін, оның ішінде мемлекеттік кәсіпорындардың және мемлекет қатысатын заңды тұлғалардың қызметінде болып жатқан өзгерістерді уақтылы айқындау, одан әрі дамуын болжау және теріс процестердің алдын алу мен салдарын жою жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу мақсатында осы объектілердің технологиялық, қаржы-шаруашылық қызметін, құқықтық сипатын базалық және мерзімдік жедел қадағалау мен мемлекеттік мүліктің талдамалық бағалау жүйесін білдіреді.
Мониторинг елдің стратегиялық мүдделеріне сәйкес тұрақты экономикалық дамуды мемлекеттикБолжау және реттеу жүйесінің құрамдас болып табылады, колданыстагы заңнаманың негізінде және бірыңғай мемлекеттік саясат шеңберінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің ақпараттық-талдау функцияларын орындайды. Мониторинг мемлекеттік кәсіпорындардың және мемлекет қатысатын заңды тұлғалардың жай-күйін және дамуының үрдістерін, сондай-ақ, ел және аймақтар экономикасының ресурстық-энергетикалық негізін сақтауға және нығайтуға әсер ететін мемлекеттік мүлікті, оның ішінде сенімгерлік басқарудағы, мүліктік жолдаудағы (жалгерлік), концессиядагы мемлекеттік мүліктің жай күйін анықтайлы. Мемлекеттік кәсіпорындардың және мемлекет қатысатын заңды тұлғалардың мемлекеттік мүліктің оның ішінде сенімгерлік басқарудағы, мүліктік жолдаудағы (жалгерліктегі), концессиядагы мемлекеттік мүліктің жай-күйі мен дамуының үрдістері туралы талдамалық ақпаратта Қазақстан Республикасының Үкіметіне, мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органға кіреді:
республикалық мүлік бойынша - мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі уәкілетті орган;
коммуналдық мүлік бойынша - облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдары.
Меншіктің мемлекеттік мониторингінің мазмунын, мәнін құрайды:
мониторинг объектілерін басқарудың жай-күйі мен тиімділігін қадағалау;
мониторинг нысанасы бойынша ақпаратты жинау және жүйелі талдау;
мониторинг объектілерін тікелей зерттеу;
объектілердің қаржылық, экономикалықұқықтық, технологиялық, өндірістік-техникалық, экологиялық жай-күйін талдау;
мониторинг объектілерін басқару тиімділігін бағалау және мониторинг объектілері қызметінің сала, өңір және тұтас алғанда республика экономикасының дамуына әсерін болжау;
жекелеген мониторинг объектілерінің қызмет тиімділігін арттыруға бағытталған шараларды әзірлеу құрайды.
Меншіктің мемлекеттік мониторин інің нысанына жатады:
өндірістің серпіні мен құрылымы;
мониторинг обтектілерінің қаржылық және экономикалық жай-күйі;
мониторинг объектілерінің негізгі құралдарының жай-күйі, өндіріске озық технологияларды енгізу;
инвестициялық қызмет;
экологиялық талап газды сақтау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану;
еңбек ресурстарын пайдалану;
мониторинг объектілерінің мәртебесі мен жұмыс істеуіне қатысты құқықтық мәселелер.
Меншіктің мемлекеттік мониторингі мына іс-әрекеттерді анықтауға бағытталған:
меншік нысандарының мониторингі экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы жеке меншіктің, Қазақстан Республикасының мемлекеттік меншігінің және шетел азаматтары мен заңды тұлғалары, ұйымдық-құқықтық нысандағы заңды тұлғалары меншігінің ара қатынасын айқындауға бағытталған;
мемлекеттік меншік объектілерін басқару тиімділігінің мониторингі мемлекеттің меншік құқығының субъектісі ретіндегі құқықтарын пайдалануға негізделген және экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы мемлекеттік сектордың жұмыс істеу тиімділігін арттыруға бағытталған;
экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы жеке меншік объектілерін басқару тиімділігінің мониторингін жүргізуге бағытталған.
Жеке меншік объектілерін басқару тиімділігінің мониторингі мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, өнеркәсіптік әлеуетті сақтау мен нығайту, өндіргіш күштерді дамыту мақсатында жүзеге асырылады.
1.3 Мемлекеттік активтерді басқару тиімділігі және меншікті реформалау ерекшеліктері
Мемлекеттік мүлік - Қазақстан Республикасының және әкімшілік-аумақтық бірліктің мүлкі.Мемлекеттік мүліктің құқықтық режимін, мемлекеттік мүлікті басқарудың құқықтық негіздерін, оның ішінде мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітілген мүлікті және жарғылық капиталдағы мемлекетке тиесілі акциялар мен үлестерге, мемлекеттің ұлттық холдингтерге, ұлттық компаниялар мен стратегиялық объектілерге ықпалының аясын ҚР Мемлекеттік мүлік туралы Заңына сәйкес айқындалады.
Бұл Заң мынадай мақсаттарды шешуге бағытталған:
мемлекеттің мемлекеттік мүлікке иесі ретінде де және басқа да құқық иеленушісі ретінде де құқықтарының тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге;
мемлекеттік мүлікті басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың құзыретінің аражігін айқын ажыратуға және осы органдар мен олардың басшыларының мемлекеттік мүлікті басқару саласында мемлекеттің саясатын жүргізуге жауапкершілігін арттыруға;
ұлттық холдингтер мен ұлттық компаниялар арқылы мемлекеттік мүлікті корпоративтік басқарудың құқықтық негіздерін бекітуге, олардың мемлекеттік органдармен нақты іс-қимылын және олардың мемлекеттік мүлікті басқару саласында мемлекеттің саясатын жүргізуді қамтамасыз етуге жауапкершілігін айқындауға.
Мемлекеттік мүлік республикалық мүлік және коммуналдық мүлік болып бөлінеді.
Республикалық мүліктің құрамына кіреді:
1) мемлекеттік қазынаның мүлкі: республикалық бюджеттің қаражаты және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражаты; республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік;
2) республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүлік кіреді.
Коммуналдық мүліктің құрамына кіреді:
1) жергілікті қазынаның мүлкі: жергілікті бюджеттің қаражаты; коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де коммуналдық мүлік; коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүлік кіреді.
Мемлекеттік мүлік түрлеріне байланысты мемлекеттік мүлікті басқаруды Қазақстан Республикасы немесе Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірлігі жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының атынан Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік мүлікті басқаруды ұйымдастырады және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілеріне сәйкес республикалық мүлікті басқарады.
Коммуналдық мемлекеттік мүлікті басқаруды әкімшілік-аумақтық бірліктің атынан Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерде, осы органдардың мәртебесін анықтайтын ережелерде және басқа да актілерде белгіленген өз құзыреті шектерінде жергілікті атқарушы органдар жүзеге асырады.
Республикалық мүлікті басқару кезінде Қазақстан Республикасының органдарының мәртебесін айқындайтын Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде, ережелерінде және басқа да актілерде белгіленген олардың құзыреті шегінде республикалық мүлікке олардың Қазақстан Республикасының құқықтарын іске асыру бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының өзара іс-қимылын ұйымдастырады.
Коммуналдық мүлікті басқару кезінде жергілікті өкілетті және атқарушы органдар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес және осы органдардың мәртебесін айқындайтын Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерде, ережелерде және басқа да актілерде белгіленген олардың құзыреті шегінде олардың коммуналдық мүлікке құқықтарын іске асыру бойынша жергілікті атқарушы органдарының өзара іс-қимылын ұйымдастырады.
Мемлекеттен меншікті алу - жай іс емес, ол кең көлемді процесс. Ол мемлекеттік кәсіпорынның мемлекеттік емес меншік түрінің саласына ауысуын қарастырып, акционерлік кооперативтік және жеке кәсіпорындардың құрылуын көздейді. Мемлекеттен меншікті алудың мақсаты - әртүрлі меншік түрінің қалыптасуына, бәсекелестік пен кәсіпкерліктің және әлеуметтік бағытталған нарықтық экономиканың дамуына бірлей жағдай жасау.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік меншік объектілерін мемлекеттен алу мен жекешелендірудің төмендегідей түрлері қолданылады:
a) мемлекеттік кәсіпорын мүлігін жалға беру;
ә) жалға берілген мемлекеттік кәсіпорын мүлігін сатып алу;
б) мемлекеттік объектілерін концессияға беру;
в) мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғам немесе серіктестік ретінде құру:
г) еңбек ұжымы мүшелерінің мемлекеттік кәсіпорын мүлігін алуы;
ғ) мүліктері мемлекеттік меншікке жатпайтын мемлекеттік кәсіпорын мүлігін заңды тұлғаға және азаматтарға конкурс немесе аукцион арқылы сату.
Жекешелендірудің төмендегідей тәсілін айтуға болады:
a) аукциондық, жекешелендірілетін меншікке кім жоғарғы баға ұсынса соған сатылады;
ə) конкурстық-таңдау сатушының ойынша дұрын жағдай ұсынған сатып алушыға артықшылық көрсетіледі;
б) кәсіпорын акциясын ересек тұрғындарға беру;
в) купондық тәсіл.
Қазақстан экономикасын терең қаржылық және құрылымдық дағдарыстан алып шығу үшін, нарықтық шаруашылық жүргізудің бейімделген жетістіктерін, қарқын алып отырған елдің жаңа халықаралық икемділігіне, тиісті жағдай жасауды талап етті. Республика экономикасының перспективалық болашағы, меншік қатынастарының барлық нысанының сан алуандылығы және тең құқықтық дамуы жағдайында шаруашылық жүргізудің бағдарлары қаншалықты дәйекті және қатаң сақталатындығына байланысты болды. Меншік қатынастарын қайта өзгертудің негізгі әдісі осы қатынастардың субъектілерін дербестендіруге апаратын жекешелендіру, демек ол жеке меншікті қалыптастырудың факторы болып табылалы. Жекешелендіру бұл құқығың мемлекеттен фирмаларға және жекелеген тұлғаларға беруін жеке секторға мемлекеттік қызмет көрсетуді шектейтін немесе жеке бастамаға неғұрлым кең мүмкіндіктер беру мақсатында мемлекеттің қызмет аясын тарылтуды қамтитын кең ұғым.
Мемлекеттік меншік реформасын өткізу үшін ұйымдық негізі - 1990 жылдың 20 желтоқсанында уәкілетті мемлекеттік орган - Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі Қазақ ССР Мемлекеттік комитетінің құрылуы болды, кейіннен Мемлекеттік мүлікгі басқару жөніндегі Қазақ ССР Мемлекеттік комитетінің мәселелері туралы Қазақ ССР Президентінің 1991 жылы 22 сәуірдегі Жарлығымен комитеттің өкілеттіктері нақтыланды және анықталды, ал 1991 жылғы тамызда мемлекеттік мүлік жөніндегі аумақтық органдар ұйымдастырылды. Кейіннен республикадағы экономиканы қалыптастырудың әртүрлі кезеңдерінде және тиісінше мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың әртүрлі кезендерінде орта мерзімді бағдарламалар мен Үкімет міндеттемелеріне байланысты мемлекеттік басқару органдарының жүйесіндегі құрылым. ық өзгерістер кезінде Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет қайта ұйымдастырылды. 1995 жылы сәуірде оның базасында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік мүлікті жекешелендіру жөніндегі Мемлекеттік комитеті құрылды. 1997 жылдың аяғына дейінгі кезеңде мемлекеттік басқару органы жүйесінде республикамызда мемлекеттік мүлікті басқару және оны жекешелендіру жөніндегі 2 Мемлекеттік комитет жұмыс істеп тұрды. 1997 жылдың күзінде Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет пен Мемлекеттік мүлікті жекешелендіру жөніндегі мемлекеттік комитет Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетіне біріктіру арқылы қайта ұйымдастырылды.
Аталған құрылым қазірде жұмыс істеп түр. 1991 жылдан бастап мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін қамтамасыз ету және оны жекешелендіру процестеріндегі заңдық жане нормативтік - әдістемелік базаны ретроспективті талдау,олардың заңды және нормавтивтік-әдістемелік актілерін ретке келтірілгендігі туралы қорытынды жасауга мүмкіндік береді. Бұл мемлекеттік меншікті құруда, жеке меншік институтын, нарықтық экономика негіздерін құру мен дамытуда және мемлекеттік меншікті басқару тиімділігін одан әрі арттыруға ықпал ететін базалық реформаларды жүргізуде өз өкілеттіктерін қамтамасыз еткен заңды және атқарушы билік тармағы ретінде жүйелі жұмыс нәтижесі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды дамыта отырып, мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру процесін занлы қамтамасыз етуде бірінші негіз 1991 жылы 22 маусымда қабылданған "Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы Қазақ ССР-нің Заны болғандының алып өткен жөн, ол республикадағы мемлекеттік меншікі і қайта құрудың құқықтық негіздерін, ережесі мен про-цедурасын анықтады. Осы Заңды іске асыру мақсатында Қазақ ССР Президентінің қаулысымен бірінші бағдарлама -1991-1992 жылдарға арналған Қазақ ССР-да мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру бағдарламасы (1991 жылғы 13 қыркүйектегі № 444) әзірленді және бекітілді. Келесі кезеңде 1993 жылы наурызда қабылданған "1993-1995 жылдарға арналган Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы" қабылданды. 1996 жылы ақпанда бекітілген 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен құрылымын өзгерту бағдарламасына сәйкес жекешелендірудің жаңа, үшінші кезеңінің бастауы болған, жекешелендіру процесінің қолданыстағы заңды базасын дамытуда 1995 жылы желтоқсанда заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жекешелендіру туралы Жарлығы қабылданды. Бұл кезеңнің ерекшелігі экономиканың әлеуметтік, сондай-ақ стратегиялық салаларында секторлық бағдарламаларды іске асыруға өту болды. 2000 жылдан бастап республикамызда жүргізіліп отырған реформалардың қайта орнына келмейтіндігі айқын болғанда және позитивтік экономикалық дамулар орын алғанда реформаларды одан әрі тереңдету қажет болды, оның ішінде мемлекеттік меншік мәселелерінде. Бұл оларды қосымша заңды, нормативтік-құқықтық және әдістемелік қамтамасыз етуді талап етті. 2000 жылдан бастап қазіргі дейін Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру тұжырымдамасы, 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік мүлікті баскару тиімділігі және жекешелендірудің салалық бағдарламасы бірінші рет әзірленді және бекітілді, Мемлекеттік мүлік мәселелері жөніндегі Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы Қазақстан Республикасының заңдары қабылданды. Бұл ретте мониторинг туралы заң республикадағы жекешелендірудің барлық жылдарында бірінші рет қабылданғандыңын атап өткен жөн, ол стратегиялық маңызы бар салаларда меншіктің мемлекеттік мониторингін жүзеге асыру процесінде туындайтын қоғамдық қатынастарды ретке келтіреді, сондай-ақ оны өткізу негізі мен шарттарын анықтайды.
Заң елдің экономикалық даму процестерін ретке келтіру мен болжауда мемлекет рөлін күшейту үшін, республика экономикасын басқаруда тиімді шешімдер қабылдау үшін объективті ақпаратпен мемлекеттік басқару органдарын қамтамасыз ету үшін құқықтық негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру процесін бес кезеңге бөліп қарауға болады, олардың әрқайсысының өз мақсаттары бар. Бұл процестердің басы Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде орнығу кезеңіне тұспа тұс келеді.
Мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру мәселелері жөніндегі бағдарламалық, заң актілерін қабылдау осы процестерді реттейтін заңнамалық нормативтік құжаттардың бірқатар кешенін әзірлеу арқылы жүргізілді. Жоғарыда айтылғандар Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару мен оны жекешелендіру мәселелері ең басынан бастап уақыт шындықтары мен елдің әлеуметтік-экономикалық даму перспективаларын ескере отырып республиканың дамуының стратегиялық жоспарларына сәйкес тексерілген негізді, кешенді концептуалды, бағдарламалық, заңдық, нормативтік-әдістемелік қамтамасыз етуі бар екендігіне сену үшін негіз болады.
1-кесте. ҚР мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру реформамсының кезеңдері
Реформа кезеңдері
Реформа жылдары
Реформа кезеңдеріне қысқаша сипаттама
1-кезең
1991-1992
Бұл кезеңдегі жекешелендіру процесінің негізгі бағыты мемлекеттік орталықтанған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үшін жағдай жасау мақсатында кең аукымды реформалау болды. Ол кәсіпорындарды олардың еңбек ұжымдарының ұжымдық немесе
акционерлік меншігіне жеңілдетілген талаптарымен беру және сауда мен қызмет көрсету объектілерін сату, соның ішінде тұрғын үй купондарына сату жолымен жүргізілді. Бірінші кезеңнің іске асуы нәтижесінде 6198 объект түрлендірілді. Түрлендірілген кәсіпорындардың ішінде 4160- ы кіші жекешелендіру (сауда - 183 қоғамдық тамақтандыру -535, тұрмыстық қызмет корсету - 1596, коммуналды -1950) құрады және 2038 кәсіпорын өнеркәсіп құрылыс, көлік, ауыл шаруашылығы салаларының үлесіне тиді.
2-кезең
1993-1995
Жекешелендірудің екінші кезеңінің негізгі мақсаты мемлекеттің Республика халқына ұлттық мүлікті өндіріс объектілері мен басқа да мемлекетке тиесілі және материалдық және материалдық емес активтерді өтеусіз және өтеумен өткізіп беру жолымен қайтару процесіндегі меншік құқықтарының дербестенуі негізінде орталықтандырылған - жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуге қажетті жағдай жасау болып еді. Бұл кезеңде 47 кәсіпорынның мемлекеттік акциялар пакеті және мүліктік кешендері өткізілді, соның ішінде мұнай, газ кешендері бойынша -21, электр энергетика бойынша -10, көмір өнеркәсібі бойынша-1 және т. б. 1995 жылы осы кәсіпорындар бойынша мәмілелер сомасы мемлекеттік бюджетке 51 млрд. теңге әкелді.
3-кезең
1996-1998
Үшінші кезең бағдарламасының басты мақсаты жекешелендіру процесін аяқтау жолымен ҚР-ның экономикасында жеке меншік секторлардын басымдылығына қол жеткізу және оны бекіту мен мемлекеттік меншіктің тек ақшалай қаражатқа жекешелендірілуін қарастырды. ҚР-да үшінші кезенде: 1997ж-6777, 1998 ж-3073, 1999ж-2318, 2000ж-1724, 2001ж.-1056 кәсіпорын жекешелендірілді. Жекешелендіруден түскен ақша қаражаттары: 1997ж-56,5 млрд тг,1998ж-67,1 млрд тг,1999ж-36,6 млрд тг,2000ж -22 млрд тг,2001жылдың 1-жартыжылдығында- 1,1 млрд тг
4-кезең
1999-2000
IV кезең бағдарламасының басты мақсаты - жекешелендіру мен мемлекеттік мүлікті басқарудың құқықтық негіздерін жетілдіру, есепке алуды жақсарту, баскарудың тиімділігін жоғарылату және мемлекеттік мүлікті конкурстық және транспараттық негізде жекешелендіруді қамтамасыз ету. Мемлекеттік мүлік комитеті мен оның облыстық бөлімшелері 34,5 мыңнан астам мемлекеттік объектілерін, соның ішінде 28 мыңдай объект 1993-2000 жылдары ұлттық енгізілгеннен кейін жекешелендірілді.
5-кезең
2001-2013
Бұл кезеңнің маңызды кезі мемлекеттік меншіктің республикалық және коммуналдыққа бөлінуі болып саналады. Жергілікті мемлекеттік басқаруды нығайтудың, аймақтардың қаржылық және экономикалық дербестігін қамтамасыз етудің нақты шаралары болып облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдеріне коммуналдық меншіктің объектілерін жекешелендіру шешімін қабылдау және жүзеге асыру құқығын беру болды. Бұл кезең мемлекеттік меншікті басқару және билік ету мәселелерінде мемлекеттік басқару денгейлері арасында өкілеттіктерді бөлу жөніндегі жаңа кезқарастармен сипатталады.
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Меншіктің мемлекеттік мониторингі.
2. Қаржылық мониторингтің мәні және маңызы.
3. Қаржылық мониторингтің мәні.
4. Қаржылық мониторингтің маңыздылығы.
5. Меншіктің мемлекеттік мониторингінің негізгі мақсаты.
6. Стратегиялық маңызы бар экономика салаларында меншіктің
мемлекеттік мониторингін жүргізу туралы Заң қашан қабылданды және осы занды кабылдауға негіз болған мәселелер қандай?
7. Қаржылық мониторингтің құқықтық негізі.
8. Меншіктің мемлекеттік мониторингінің түрлері.
9. "Мемлекеттік меншік объектілерінің, сондай-ақ меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігіне кешенді мониторинг жүйесін енгізу туралы"№998 Үкіметтің қаулысында қандай мақсаттар алға қойылған.
10. Мемлекеттік кәсіпорындардың төлем қаблеттілігі жағдайына мониторинг жүргізу ережесі қашан бекітілді және бұл ереже не туралы?
11. ҚР мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру реформасының кезеңдері.
12. Меншікті реформалау ерекшеліктері.
13. Меншіктің мемлекеттік мониторингінің нысана түрлері.
2-тарау.
КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА
МОНИТОРИНГ ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Кәсіпорындагы қаржылық мониторингтің
мәні және маңызы
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршендігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау үшін, объективті, ғылыми негізделген шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық мониторингін жүргізіп, қаржылық жағдайын жақсартуды қамтамасыз етуде банкроттықты болжамдаудағы модельді жетілдіру жолдарын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау мен дер кезінде қаржылық мониторинг жүргізу негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған ұсыныстар беруге болады.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық мониторингі жүйесі тиімділікті арттыру факторы ретінде қарастырылуы тиіс.
Нарықтық экономика өнеркәсіп кәсіпорындарынан өнеркәсіп арттыруды, бәсекелестік ортаны қалыптастыруға, өнеркәсіпті басқарудың тиімді шаруашылық фермаларын қолдануды талап етті. Осындай мақсаттарды орындауда кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайына жүйелі түрде мониторинг жүргізудің рөлі зор.
Мониторинг барысында дайындалған талдау материалдары кәсіпорын жағдайына кешендік талдау жүргізуге және қаржылық жағдайына болжам жасауға көмегін тигізеді, осының нәтижесінде кәсіпорын мүмкіндіктеріне нақты баға алуға толық мүмкіншілік береді.
Экономикалық процесстер термині ретінде "мониторинг" бертінде ғана колданыла бастады. Дегенменде, көптеген зерттеушілер бұл түсінікті жиі қолдана бастады, өйткені макро- және микродеңгейде мониторингті маңызды басқару құралы ретінде қарастыратын болды.
Нарықтық қатынастардың дамуымен байланысты, бұл термин біздің отандық экономистермен, қаржы мамандарымен де жиі қолданыла бастады.
Сонымен, мониторинг - (ағылшын мonitoring) бұл нақты бір көзделген мақсатқа қол жеткізу барысында кейбір процесстерді ұдайы бақылау, қадағалау.
Компанияның қаржылық мониторингі - қаржы нарығының ұдайы өзгерістегі жағдайында қаржылық қызметтің маңызды, ағымдағы нәтижелерін тұрақты қадағалауды жүзеге асырудың механизмі ретінде анықталады.
Компанияның қаржылық жағдайына мониторинг жүргізу ұйымды басқару ақпараттарын ақпараттық қамтамасыз ету мәселелерін шешуде ең перспективті тәсіл ретінде қолданылады. Кәсіпорынды басқару кезінде оның қаржылық жағдайына мониторингтің әсерін асыра бағалау қиын, ол экономикалық үдерістерді талдау мен болжауды микро, аумақтық және макродеңгейде экономикалық конъюктураның өзгерістерін оперативті және тәуелсіз бағалай отырып, жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Компанияның қаржылық жағдайының обьективті мониторингі қаржы нарығының ұдайы озгерістегі жағдайында қаржылық қызметтің маңызды ағымдағы нәтижелерін тұрақта қадағалауды жүзеге асырудың механизмі ретінде анықталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының обьективті мониторингі қиын жағдайларды және жағымсыз тенденцияларды өз уақытында анықтауға, яғни әр уақытта қолын кәсіпорынның тамырында ұстап отыруға мүмкіндік береді.
Компанияның қаржылық жағдайының мониторингі жүйесін құрастырудың мақсаты мыналар болып табылады:
компанияның жағдайларының жагымсыз үрдісін өз уақытында анықтау және талдау;
дағдарысты жағдайдың пайда болуын алдын-ала ескерту;
басқару саласының түрлі деңгейінде оперативті және ұзақ мерзімді басқару шешімдерін қабылдау максатында басқару органдарының өзекті, шынайы және толық ақпаратпен қамтамасыз ету.
Мониторинг үдерісі, әдетте, қаржылық көрсетіштердің мониторинг нәтижелерін дұрыс талдап берудің қажеттілігінен де жеткілікті көп еңбекті қажет етеді. Компанияның ағымдағы жағдайының мониторингі кәсіпорын қызметіндегі өзгерістердің жағымсыз үрдістерін өз уақытында анықтап беруі тиіс. Осы себепте мониторингте қолданылатын қаржылық көрсеткіштер жоғары сапалы ақпаратты болуы тиіс. Сонымен бірге, мұндай көрсеткіштердің саны тым көп болмауы қажет. Әйтпесе, оларды бірге таңдау және баламалы шешім қабылдау қиынға түседі.
Мониторинг жүйесі кәсіпорынның өнеркәсіптік экономикалық жағдайында бір уақытта бірнеше функцияларды атқарады. Неғұрлым корсеткіштер құрамы тиімді және сапалы болған сайын мониторииг нәтижелі болады, кәсіпорынның басшылығы үшін тиімді басқару іс- шараларын іске асыру мүмкіндігі болады.
Мемлекеттік деңгейде осы уақытқа дейін қолданылып келген
көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындардың зерттеу жүйесі, экономи-
калык үдерісті талдау мен болжау, мынадай мүмкіндіктерді береді:
өндірісті және өнімді реттеуді, таратуды;
инфляцияның, ұлттық валютаның номиналдық және шынайы құнын қалыптастыруды;
елдегі инвестициялық қызметті жандандыру және оған қаржы-банк жүйесінің белсенді қатысуын.
Сондықтан қаржылық мониторингпен қатар қазіргі экономиканы дамыту кезінде кәсіпорынның өнеркәсіптік мониторингі де жаңа бағыт ретінде даму үстінде.
Компанияның өнеркәсіптік мониторингі - бұл ақпараттық аналитикалық құрал, экономикалық секторды, банктік жүйені, рационалды шешімдерді, кәсіпорынның қызмет іс-шаралары негізінде өзара байланысуға мүмкіндік береді.
Компанияның өнеркәсіптік мониторинг жүйесі нақты уақытта даму тенденцияларының тәуелсіз бағасын өндіруге рұқсат береді және экономиканың нақты секторында экономикалық коньюктураның жағдайы туралы ақпарат ала алады, оның ішінде, ағымдағы динамикасы және мүмкін болатын өзгерістері, кәсіпорынның қаржылық жағдайын оперативті талдауға және басқа да маңызды факторларды, саясаттың ақшалай-кредиттік құралдарының инвестициялық активін анықтайды.
Аталган бағыттарды дамыту үшін 3 негізгі мониторинг компоненттері қолданылады:
1. Экономикалық деңгейде: сұрақтар, қаржы-
лық сұрақтар, жауаптар;
2. Кәсіпорын деңгейде: экономикалық жағдайдың тіркелу
параметрлері, өндірістік шаруашылық қызметі, маркетинг;
3. Бөлімшелер деңгейінде: сатылымдар туралы мәліметтер, қорлар, еңбек өнімділігі, ресурстарды қолданудың тұтынуы және тиімділігі.
Компанияның басшылығы экономс әрекеттердің негізгі даму тенденцияларын бақылап қана қоймайды, сондай-ақ осы үдерістің өзгеруін анықтайды, факторларды оперативті бақылайды. Кәсіпорынның мониторинг жүйесі басшы байқаған кәсіпорынның қызметінде пайда болған тар жерлерді қалыптастырады және стратегияның жүзеге асыру, тиімділігін жоғарылатады. Кәсіпорынның өнеркәсіптік мониторинг жүйесінің негізгі субьектісі - кәсіпорын, оның басқару аппараты, өндірістік және қосалқы бөлімшелері болып табылады. Мониторингке барлық бөлімшелердің қатысуы міндетті. Мұның негізінде кәсіпорын басшылығы берілген ақпараттың құпия және анық болуын қамтамасыз етеді.
Экономиканың нақты секторы кәсіпорындарында жүргізетін мониторинг экономикалық жағдайды және еліміздің экономикасындағы циклдарды көрсететін индикаторлар көрсеткіштерінің өзгерістерін жан-жақты багалауга негізделе отырып, ақша-кредит саясатын дамытуда маңызды рөл атқарады. Қазіргі уақытта кәсіпорындардың мониторингі экономикалық жағдайының өзгерісін, нақты экономика секторындагы инвестициялық, іскерлік және кредиттік белсенділіктің өзгерістерін бағалауға, экономикадағы қалыптасқан экономикалық үдерістердің сипатын анықтауға, кәсіпорындардың маңызды экономикалық индикаторлары теңге бағамының АҚШ долларына, ЕУРО-ға және Ресей рубліне қатысы (оның өзгерісінің кәсіпорын қызметіне әсерін бағалау), дайын өнімге деген сұранысы, бағасы және тағы басқа озгерістеріндегі басты беталыстарын анықтауға мүмкіндік береді. Мониторингтің нәтижесі нақты сектордағы жағдайларының басталуын, сондай-ақ дағдарыстан кейінгі жағдайға біртіндеп көшуді уақтылы керсетеді. Сонымен бірге қазіргі уақытта жоғарыда көрсетілген мақсаттарға кәсіпорын мониторингісінің қорытындылары нақты тәжірибиелік түрде пайдалану, сауалнамалардың жеделдігін, іріктеудің репрезентативтілігін арттырып шешілмеген мәселелер өз шешімін табуға мүмкіндік алады.
Экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының мониторингісінің басты қағидаларының бірі сауалнама толтыруға және оларды кәсіпорындардан алуға қатысты, сондай-ақ бастапқы деректерді өңдеуге, бағдарламалық логикалық бақылау және сауалнама нәтижесін енгізуге қатысты жұмысты жүргізудің шұғылдығы.
Мониторингке қажетті талдау мен ақпараттар әдістеменің айырмашылығы мен базалық мәліметтер және анкеталардың айнымалылығы негізінде жүзеге асады, аналитикалық кестелердің максті, схемалар мен графиктер құрылады, аналитикалық кестенің әр көрсеткішінің математикалық есептілігі жасалынады, экономикалық жағдайдың өзгеріс талдаулары, кәсіпорынның қаржылық жағдай мен инвестициялық активтері анықталады.
Компанияның мониторинг жүйесін құрған кезде, әдістемеге және бөлімшелердің сұрақтарына сәйкес мамандарды жүйелі түрде үйрету қажет, басшы кәсіпорынның өндірістік бөлімшелерімен үнемі байланыста болуы керек, сондай-ақ кәсіпорынның еншілес бөлімшелерінің басшыларымен, мамандарымен жиі кездесіп тұруы қажет, себебі, олар толық көлемде, дер кезінде маңызды, нақты ақпараттар беруі тиіс.
Компанияның қызметінде жүргізу барысында ай сайын экономикалық талдау жүргізіледі және тоқсан сайын - инвестициялық қызмет талдауы мен кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы талдау жүргізіледі.
Мәліметтерді салыстыру кезінде, пилоттық жоспар шегінде деректерді алу, ұқсас кәсіпорын мәліметтері кәсіпорынның экономикалық жағдайында сырқат нүктелерін анықтауға мүмкіндік береді: экономикалық конъюктураның өзгеруін багалау және кәсіпорынның қаржылық жағдайына әр түрлі факторлардың ықпал жасауы, сонымен қоса, қаржылық құралдар мен өнеркәсіптік саясатты құруға бағыт береді.
Негізгі активтер
Айналым активтері, дебиторлық берешек және ақша қаражаттары
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Меншікті капитал
Меншікті айналым капитал
Қысқа мерзімді міндеттемелер, кредиторлық берешек
1-сурет. Өткізілген өнімнің өзіндік құны
Өнімді өткізуден кейін пайда
Салықтан кейінгі (таза) пайда
Қаржы тұрақтылығының ішкі мониторинг жүйесін қалыптастыру және бастапқы көрсеткіштерді талдау блок - схемасы.
Мониторинг мәніне мыналар жатады:
өндірістің серпіні және құрылымы;
кәсіпорындардың қаржылық және экономикалық төлем қабілеттілігі жағдайы.
Қаржылық мониторинг арқылы мына мақсаттарға қол жеткізіледі:
төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға қаржы-экономикалық оңалту шараларын уақтылы қолдану;
экономикадагы негізгі үрдістерді экономикалық талдау және қысқа мерзімді болжау жүйесін жетілдіру;
ақша-кредит саясатының операциялық рәсімдерін және құралдарын жетілдіру, оның тиімділігін арттыру болып табылады;
жаңа технологиялар мен қайта ұйымдастырудың түрлі нысандарын пайдалана отырып, жаңа өндірістерді құруға багытталған ұсынымдар әзірлеу, төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарды сенімгерлік басқаруға, бәсекелес ортаға және кәсіпкерлік субъектілеріне беру болып табылады.
Негізгі міндеті: қажетті өндірістік, инвестициялық, қаржылық бабындағы қаржылық ресурстармен (кіріс көздерімен) қамтамасыз ету; күрделі қаржы (капитал) жұмсаудың тиімді жолдарын анықтау, оның оңтайлы қолдану сатысын бағалау; ақша каражатын оңтайлы қолдану арқылы пайданың өсуінің ішкі шаруашылық резервін анықтау; бюджетпен, банкпен және қарсы агентпен (контрагент) парасатты қаржылық қатынас орнату; акционерлердің және басқа да инвесторлардың (салымшы) мүддесін сақтау; мекеменің қаржылық жағдайын бақылау.
Кәсіпорындардың жүйелі мониторингі экономикалық конъюктураның қаржылық жай-күйін, өндірістік, инвестициялық белсенділігін және өзгеруін талдау үшін жедел және объективті ақпарат алуға және осы бастапқы ақпарат негізінде макро және аймақтық деңгейлердегі маңызды теңгерімдер және құрылымдық өзгерістер қысқа мерзімді болжау жасауға мүмкіндік береді. Тауарлар және қызмет көрсетулер өндірісі саласындағы кәсіпорындар деңгейіндегі үрдістерді талдау және макро деңгейдегі біріктіру динамиканы нығайтуға және макро көрсеткіштерді болжауды жетілдіруге мүмкіндік жасайды.
Ішкі мониторинг жүйесі компанияның басқармасы, бөлімшелері және жұмыскерлері тарапынан жүзеге асырылатын үрдіс ретінде және олардың компания мақсаттарының орындалуына саналы кепілдік болатындай іс-әрекеттері деп танылады, соның нәтижесінде төмендегілерге қол жеткізу көзделеді:
компания қызметінің тиімділігі;
компания активтерінің сақталуы және қорларының тиімді пайдаланылуы;
компания қаржылық және басқарушылық есептерінің сенімділігі және растығы;
ҚР заңнамасы және қоғамның ішкі құжаттарының талаптарының орындалуы;
Ішкі мониторинг жүйесі компания өз мақсаттарына қол жеткізу барысында елеулі тәуекелдіктерге қарсы лайықты әдіспен тиімді де ұтымды әрекет етуге есептігін тигізетін түрлі саясаттар, үрдістер және рәсімдер, тәртіп пен іс әрекет нормаларының жиынтығы ретінде тұжырымдалады.
Қаржы көрсеткіштерінің орындалу нәтижесін әзірлеу және қадағалау
Қаржы бақылауынан алған нәтижелердің нақты шынайылығын бақылау
2-сурет. Қаржы тұрақтылығының ішкі мониторингін өткізу алгоритмі
Компания мониторингісінің жоғарыда келтірілген жалпы функционалды сызбасы мыналарды көрсетеді:
компания мониторингінің бастапқы деректерінің түрлері бойынша құрамдас элементтерін;
деректерді жинау және өңдеу сатыларын;
мониторингтің нәтижелерін пайдаланудың бағыттарын.
Кәсіпорындарда жүргізілетін мониторингтің мынадай 2 құрамдас функционалды элементі көзделеді:
1. Экономикалық конъюнктура өзгерісінің мониторингі;
2. Кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігі мен қаржылық жай-күйі мониторингі.Қаржы орындалуын бақылау
Қаржы стратегиясын түзетудің нұсқаларын іздестіру
Алған нәтижелерді талдау
Аналитикалық дерекқор
Экономикалық коньюктура өзгерісінің мониторингі кәсіпорындардың сұраныс пен дайын өнім бағасының, шикізат және материалдар бағасының, өнім өндіру көлемінің, инвестициялық aхуалдың өзгерісін және басқаны бағалауы, сондай-ақ шаруашылық жүргізудің, банк секторының жалпы жағдайының кәсіпорындардың қызметіне тигізетін әсерін бағалау тәрізді деректерге негізделеді. Бұл бағалаулар есептік және ағымдагы кезеңдегі тиісті көрсеткіш өзгерісінің сипатын көрсете отырып, маңызды болып табылады.
Кәсіпорындардың осы бағалаулары макродеңгейде: аймақтар мен салалар бөлігінде елдің экономикасы жөнінде экономикалық коньюктура, өндірістік әлеуеті және инвестициялық ахуал өзгерісінің жедел бағасын алуға мүмкіндік береді.
Кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігі мен қаржылық жағдайының мониторингі кәсіпорындардың есептік және ағымдагы кезең бойынша балансының және кірістерінің (шығыстарының) көрсеткіштерін сан жағынан бағалауына негізделеді және кәсіпорындардың қаржылық жай-күйінің, қабілетінің, белсенділігінің тәуелсіз жедел бағасын алуға мүмкіндік береді.
Жалпы алғанда, кәсіпорындар мониторрингінің қос элементі ел экономикасының нақты секторы қызметінің (аймақтар және салалар болігінде) қаржы-экономикалық нәтижелері динамикасының және оған әсер ететін факторлардың сипатын бағалауға мүмкіндік береді.
2-суретте қаржы тұрақтылығының кәсіпорында ішкі мониторингін жүргізудің тікелей нәтижелерінің деректер базасында жинақталатыны, пікіртерім деректерінің сапасын және іріктелген кәсіпорындарды бағалау мақсатында алдын ала өңдеуден өтетіні және содан соң қалыптасқан қаржы-экономикалық жағдай мен өндірістік, инвестициялық әлует конъюнктурасының және қаржылық жағдайдың кәсіпорындар топтамалары (ірі, орташа,шағын кәсіпорындар, акционерлік компаниялар және т. б.), сала, облыс және тұтастай алғанда республика деңгейіндегі өзгерісін болжамдық бағалауды біріктіріп бағалау түрінде қайта өңдеуден өтетіні көрсетілген.
Қаржы тұрақтылығының ішкі мониторингі негізінде өткізілетін бақылау функционалды мынадай міндеттер шеңберінде жүзеге асырылады:
кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігін талдау;
шаруашылық қызмегтің жағдайын талдау;
банк секторының экономиканың нақты секторына тигізетін ықпалы;
сұранысты және дайын өнім, шикізат пен материалдар бағасының өзгерісін талдау;
іскерлік белсенділікті талдау;
өтімділікті және төлем қабілетін талдау;
рентабельділік көрсеткіштерін және оның факторларын талдау;
экономикадағы циклдық ауытқулардың қорытынды көрсеткіштерін талдау.
Кәсіпорындардың мониторингін ай сайын жүргізу негізінде экономикалық конъюнктураның өзгерістерін бағалауга қатысты кәсіпорындардың мониторингі нәтижелерінің бірдеңгейлілігін арттыру.
Бұл міндеттерді шешу негізінен кейбір экономика саласындағы мәселелерді шешу бағытында жасалады.
Қазіргі ірі кәсіпорындарда және қаржы-банк жүйесінде мониторинг жүргізудің шетелдік тәжірибесі де қолданылады, соның бір бағыты ретінде кәсіпорындардың ай сайынға режимде экономикалық конъюнктурага қатысты пікіртерімдерін жүргізу. Бұл нақты сектордағы экономикалық конъюнктураның өзгерісін бағалаудың жеделдігін және бірдейлігін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Экономикалық конъюнктура көрсеткіштерінің негізінде жинақтау индикаторларының жүйесін құру нақты сектордың экономикалық белсенділігінің фазаларын және оларға себепші болған факторларды уақтылы анықтауға бағытталған.
2.2 Кәсіпорынның қаржылық қызметінің мониторинг жүйесі
Мониторингке қатысушылардың салалық құрамы өндіруші және өңдеуші өнеркәсіпті, көлік және байланысты, құрылыс және сауданы, өндіріс пен электр энергиясын, газ бен суды бөлудің, ауыл шаруашылығып, қонақ үй және мейрамхана бизнесін, жылжымайтын мүлікпен операцияларды, жалдау және кәсіпорындарға қызмет көрсетуді, балық аулауды. балық өсіруді, басқа да коммуналдық, әлеуметтік және дербес қызметтерді құрайды. Кәсіпорындардың ерікті пікіртерімінің негізінде ел экономикасының нақты секторының жай-күйін бағалау мақсаты болып табылады. Экономиканың нақты секторының кәсіпорындарын іріктсудің репрезентативтік деңгейін мониторинг тиімділігінің негізі болады.
Қаржылық көрсеткіштер мониторингі - қаржы саласының құрылымдық жүйесінің элементтері. Мониторинг жүйесі қаржылық бақылау негізін, оның тетігінің ең белсенді бөлігіне де келеді. Қаржылық мониторинг жүйесі кәсіпорында түпкілікті қадағалаудың тетігін, қаржылық қызметтің бақылау көрсеткіштерін ұсынады. Шын мәнісінде, нәтиженің ауытқып кету өлшемінің ұйғарымы көзделеді және осы ауытқулардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МЕНШІККЕ МЕМЛЕКЕТТІК МОНИТОРИНГ
ЖҮРГІЗУДІҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Меншікке мемлекеттік мониторинг жүргізудің мақсаты, міндеттері және маңыздылығы
Қазақстандағы дербес экономикалық саясатты жүргізудің басталуы құлдыраған тауар рыногі жағдайындағы кәсіпорындар арасында бірыңғай экономикалық кеңістіктің құлдырауы, өндірістік байланыстың түзілуін әкелген жүйелі дағдарыспен тұспа - тұс келді. Сол уақыттағы экономикалық жағдайға тәп ерекшеліктер кәсіпорындардың жұмысын тоқтатуы, төлемдердің төленбеуі, дүкендердің босауы, инфляцияның басталуы болды. Осы дағдарыс кезінде қоғамды, қоғамдық процесстерді дамытудың шешімі ретінде республикада мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің жоспарлы жекешелендіру реформасы бастау алды. Сонымен мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру процесін қамтамасыз етуде бірінші негіз 1991жылы 22маусымда қабылданған Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі Қазақ ССР мемлекеттік комитеті болды. 1993-1995 жылдар аралығында осы жекешелендіруге байланысты бағдарламалар қабылданып көптеген кетістіктерге қол жеткізілді. 2000 жылдан бастап республикада жүргізілген реформалардың қайта орнына келмейтіндігі айқын болғанда және позитивтік экономикалық дамулар орын алғанда осы бағыттағы өзгерістерді тереңдету қажеттілігі туындады, бұл қосымша нормативтік-құқықтық және әдістемелік заңнама құжаттарымен қамтамасыз ету талабын алға қойды.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 26 маусымдағы Заңына және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 21 шілдедегі № 1095 қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру тұжырымдамасына сәйкес, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 24 шілдеде №098 Мемлекеттік меншік объектілерінің, сондай-ақ меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігіне кешенді мониторингті жүзеге асыру" қаулысы қабылданды Бұл қаулы мынадай мақсаттарға қолжеткізу бағыттарын карастырды:
Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігін және тәуелсіздігін қамтамасыз ету:
мемлекеттік меншік объектілерінің, сондай-ак меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігін арттыру;
жұмыс істеудің және басқару тиімділігінің кешенді мониторингі елдің стратегиялық мүдделеріне сәйкес тұрақты экономикалық дамуды мемлекеттік болжау және реттеу;
біріңғай мемлекеттік саясаттың шеңберінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
мемлекеттегі аймақтар экономикасының ресурстық-энергетикалық негізін сақтауга және нығайтуға әсер ететін ұйымдардың, кәсіпорындардың жағдайын және даму үрдістерін анықтау.
Осы аталған мақсаттарға қол жеткізу бағытында келесідей міндеттер қойылды:
мониторинг объектілерін басқарудың тиімділігін өндірістік-техникалық, технологиялық, қаржы-экономикалық, құқықтық, экологиялық және басқа өлшемдерінде кешенді талдау және ұлттық экономиканың және оның қауіпсіздігінің мүдделеріне сәйкес объектілердің дамуының болжануы бөлігінде объектінің жай-күйін тұтас бағалау;
жекешелендірілген объектілерді сатып алу-сату, мемлекеттік меншік объектілерінің шарт, сенімгерлік басқару, жалгерлік талдау;
мәселелерді анықтау және кәсіпорындардың одан әрі дамуы жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
кәсіпорындар техникасының, технологиясының даму перспективаларын және олардың аймақтардың жай-күйіне әсерін сараптап талдау;
мемлекеттік меншік обьектілерінің, сондай-ақ экономиканың базалық салаларында меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігіне кешенді мониторинг жүргізу және компьютерлік деректер қорын қалыптастыру;
мемлекеттің экономикалық өсуін камтамасыз ету, мүмкін болатын теріс факторлардан экономиканың осалдық деңгейін мейлінше азайту үшін қолайлы жагдай жасау, ұлттық экономикаға инвестициялардың келуіне жәрдемдесу;
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне зиян келтіретін жағдайлардың алдын алу;
өз құзыретінің шеңберінде ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жауапкершілік жүктейтін мемлекеттік органдармен іс-қимылдарды үйлестіру, мемлекеттік меншік объектілерінін, сондай-ақ меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігіне кешенді негізгі міндеттері болып табылады.
Осыдан кейінде біршама нормативтік-құқықтық актілер, қаулылар және заңнамалық құжаттар қабылданды, соның бірі 2003 жылы қабылданған Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы Қазақстан Республикасының Заңы болды. Бұл заң қазіргі күнге дейін жұмыс істуде. Бұл заңның маңыздылығы ретінде айтуға болады, оның елдің экономикасын ретке келтіру мен болжауды мемлекет рөлін күшейтті және осыған байланысты тиімді шешімдер қабылдауға құқықтық негіз болды. Бұл заң мониторинг туралы мемлекеттегі жекешелендірудің барлық 1991-ші жылдан басталған, жекешелендіруге байланысты, алғашқы қабылданған Заңы болып табылады.
Аталған Заң қабылдануымен меншіктің мемлекеттік мониторингі экономика объектілерінің жағдайын қадағалау, бағалау, бақылау және болжаудың ұдайы кешенді жүйесі ретінде құқықтық негіздемеге ие болды және экономиканы мемлекеттік реттеудің әр түрлі нысандары мен әдістерін қолдана отырып, орнықты экономикалық дамуды реттеудің негізі болып табылатын, тұрақты жаңарып тұратын ақпаратты заңды түрде алуға мүмкіндік берді. Қазақстан Республикасы Каржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті (ММЖК) экономиканың стратегиялык маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингін жүргізуге уәкілетті мемлекеттік орыан болып табылады. Мыналар:
мониторинг объектілерін басқарудың тиімділігін арттыру;
мемлекеттің экономикалық өсуін қамтамасыз ету үшін қолайлы жағдайлар жасау, ұлттық экюномикага инвестициялардыңқұрылуына ықпал ету;
елдің ресурстық-энергетикалық негізін сақтау;
меншіктің мемлекеттік мониторингі деректері негізінде экономикалық болжамдардың, экономикалық саясаттың ғылыми негіздемесінің дұрыстығын қамтамасыз ету;
әлеуметтік-экономикалық саясатгын міндеттерін орындауға бағытталған макроэкономикалық, салалық және өңірлік жоспарлауды ақпараттық қамтамасыз ету;
еншіктің мемлекеттік мониторингі деректерін экономикалық болжамдардың, әлеуметтік-экономикалық саясаттың ғылыми негіздемесінің дұрыстығын қамтамасыз ету үшін пайдалану;
мемлекеттік органдармен жасалған шарттардың міндеттемелері мен талаптарының орындалуын талдау;
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін оқиғалардың алдын алу, меншіктің мемлекеттік мониторингінің негізгі міндеттері болып табылады.
2004 жылдың 30 шілдесінде аталған Заңды орындау үшін экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларының өздеріне қатысты меншіктің мемлекеттік мониторингі жүзеге асырылатын объектілер тізбесі қалыптастырылып және ол Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 810 қаулысымен бекітілді. Тізбеге алғашқы болып 42 ірі кәсіпорындар мен оның еншілес ұйымдары енді. Меншіктің мемлекеттік мониторингі, мониторинг объектілерін базалық кешенді зерттеулер өткізу арқылы жүзеге асырылады. Базалық кешенді зерттеулер бұл объект қызметі бойынша өндірістік-техникалық, технологиялық, инвестициялық, қаржылық- экономикалық, экологиялық және құқықтық параметрлері жөніндегі ақпаратты жинау және жүйелі талдау жасау бағытында жүргізілді.
Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларына қатысты меншіктің мемлекеттік мониторингі жүзеге асырылатын объектілерге жатады:
Отын-энергетикалық пайдалы қазбаларды (көмірді, мұнайды, газды, уранды) және металл кеніштерін өндіру және қайта өңдеу салаларындағы кәсіпорындар;
Электр энергиясын өндіру және тарату салаларындағы кәсіпорындар;
Машина жасау кәсіпорындары;
Химия өнеркәсібі кәсіпорындары,
Әскери-өнеркәсіптік мақсаттағы өнімдерді өндіру кәсіпорындары;
Агроөнеркәсіптік кешендер кәсіпорындары.
Қазақстан Республикасының кейбір ерекше стратегиялық маңызы бар меншік объектілері жекешелендіруге және мониторингтеуге жатпайды. Олар - жер, оның байлығы, су, кеңістігі, өсімдік пен жануарлар дүниесі, елдің тарихи және мәдени құндылықтары.
1.2 Меншіктің мемлекеттік мониторингінің
мазмұны, мәні, нысандары және түрлері
Мемлекеттік мүлікті, оның ішінде мемлекеттік кәсіпорындардың және мемлекет қатысатын заңды тұлғалардың басқару тиімділігінің мониторингі мемлекеттік мүліктің сапалық және сандық жай-күйін, оның ішінде мемлекеттік кәсіпорындардың және мемлекет қатысатын заңды тұлғалардың қызметінде болып жатқан өзгерістерді уақтылы айқындау, одан әрі дамуын болжау және теріс процестердің алдын алу мен салдарын жою жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу мақсатында осы объектілердің технологиялық, қаржы-шаруашылық қызметін, құқықтық сипатын базалық және мерзімдік жедел қадағалау мен мемлекеттік мүліктің талдамалық бағалау жүйесін білдіреді.
Мониторинг елдің стратегиялық мүдделеріне сәйкес тұрақты экономикалық дамуды мемлекеттикБолжау және реттеу жүйесінің құрамдас болып табылады, колданыстагы заңнаманың негізінде және бірыңғай мемлекеттік саясат шеңберінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің ақпараттық-талдау функцияларын орындайды. Мониторинг мемлекеттік кәсіпорындардың және мемлекет қатысатын заңды тұлғалардың жай-күйін және дамуының үрдістерін, сондай-ақ, ел және аймақтар экономикасының ресурстық-энергетикалық негізін сақтауға және нығайтуға әсер ететін мемлекеттік мүлікті, оның ішінде сенімгерлік басқарудағы, мүліктік жолдаудағы (жалгерлік), концессиядагы мемлекеттік мүліктің жай күйін анықтайлы. Мемлекеттік кәсіпорындардың және мемлекет қатысатын заңды тұлғалардың мемлекеттік мүліктің оның ішінде сенімгерлік басқарудағы, мүліктік жолдаудағы (жалгерліктегі), концессиядагы мемлекеттік мүліктің жай-күйі мен дамуының үрдістері туралы талдамалық ақпаратта Қазақстан Республикасының Үкіметіне, мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органға кіреді:
республикалық мүлік бойынша - мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі уәкілетті орган;
коммуналдық мүлік бойынша - облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдары.
Меншіктің мемлекеттік мониторингінің мазмунын, мәнін құрайды:
мониторинг объектілерін басқарудың жай-күйі мен тиімділігін қадағалау;
мониторинг нысанасы бойынша ақпаратты жинау және жүйелі талдау;
мониторинг объектілерін тікелей зерттеу;
объектілердің қаржылық, экономикалықұқықтық, технологиялық, өндірістік-техникалық, экологиялық жай-күйін талдау;
мониторинг объектілерін басқару тиімділігін бағалау және мониторинг объектілері қызметінің сала, өңір және тұтас алғанда республика экономикасының дамуына әсерін болжау;
жекелеген мониторинг объектілерінің қызмет тиімділігін арттыруға бағытталған шараларды әзірлеу құрайды.
Меншіктің мемлекеттік мониторин інің нысанына жатады:
өндірістің серпіні мен құрылымы;
мониторинг обтектілерінің қаржылық және экономикалық жай-күйі;
мониторинг объектілерінің негізгі құралдарының жай-күйі, өндіріске озық технологияларды енгізу;
инвестициялық қызмет;
экологиялық талап газды сақтау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану;
еңбек ресурстарын пайдалану;
мониторинг объектілерінің мәртебесі мен жұмыс істеуіне қатысты құқықтық мәселелер.
Меншіктің мемлекеттік мониторингі мына іс-әрекеттерді анықтауға бағытталған:
меншік нысандарының мониторингі экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы жеке меншіктің, Қазақстан Республикасының мемлекеттік меншігінің және шетел азаматтары мен заңды тұлғалары, ұйымдық-құқықтық нысандағы заңды тұлғалары меншігінің ара қатынасын айқындауға бағытталған;
мемлекеттік меншік объектілерін басқару тиімділігінің мониторингі мемлекеттің меншік құқығының субъектісі ретіндегі құқықтарын пайдалануға негізделген және экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы мемлекеттік сектордың жұмыс істеу тиімділігін арттыруға бағытталған;
экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы жеке меншік объектілерін басқару тиімділігінің мониторингін жүргізуге бағытталған.
Жеке меншік объектілерін басқару тиімділігінің мониторингі мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, өнеркәсіптік әлеуетті сақтау мен нығайту, өндіргіш күштерді дамыту мақсатында жүзеге асырылады.
1.3 Мемлекеттік активтерді басқару тиімділігі және меншікті реформалау ерекшеліктері
Мемлекеттік мүлік - Қазақстан Республикасының және әкімшілік-аумақтық бірліктің мүлкі.Мемлекеттік мүліктің құқықтық режимін, мемлекеттік мүлікті басқарудың құқықтық негіздерін, оның ішінде мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітілген мүлікті және жарғылық капиталдағы мемлекетке тиесілі акциялар мен үлестерге, мемлекеттің ұлттық холдингтерге, ұлттық компаниялар мен стратегиялық объектілерге ықпалының аясын ҚР Мемлекеттік мүлік туралы Заңына сәйкес айқындалады.
Бұл Заң мынадай мақсаттарды шешуге бағытталған:
мемлекеттің мемлекеттік мүлікке иесі ретінде де және басқа да құқық иеленушісі ретінде де құқықтарының тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге;
мемлекеттік мүлікті басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың құзыретінің аражігін айқын ажыратуға және осы органдар мен олардың басшыларының мемлекеттік мүлікті басқару саласында мемлекеттің саясатын жүргізуге жауапкершілігін арттыруға;
ұлттық холдингтер мен ұлттық компаниялар арқылы мемлекеттік мүлікті корпоративтік басқарудың құқықтық негіздерін бекітуге, олардың мемлекеттік органдармен нақты іс-қимылын және олардың мемлекеттік мүлікті басқару саласында мемлекеттің саясатын жүргізуді қамтамасыз етуге жауапкершілігін айқындауға.
Мемлекеттік мүлік республикалық мүлік және коммуналдық мүлік болып бөлінеді.
Республикалық мүліктің құрамына кіреді:
1) мемлекеттік қазынаның мүлкі: республикалық бюджеттің қаражаты және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражаты; республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік;
2) республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүлік кіреді.
Коммуналдық мүліктің құрамына кіреді:
1) жергілікті қазынаның мүлкі: жергілікті бюджеттің қаражаты; коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де коммуналдық мүлік; коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүлік кіреді.
Мемлекеттік мүлік түрлеріне байланысты мемлекеттік мүлікті басқаруды Қазақстан Республикасы немесе Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірлігі жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының атынан Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік мүлікті басқаруды ұйымдастырады және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілеріне сәйкес республикалық мүлікті басқарады.
Коммуналдық мемлекеттік мүлікті басқаруды әкімшілік-аумақтық бірліктің атынан Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерде, осы органдардың мәртебесін анықтайтын ережелерде және басқа да актілерде белгіленген өз құзыреті шектерінде жергілікті атқарушы органдар жүзеге асырады.
Республикалық мүлікті басқару кезінде Қазақстан Республикасының органдарының мәртебесін айқындайтын Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде, ережелерінде және басқа да актілерде белгіленген олардың құзыреті шегінде республикалық мүлікке олардың Қазақстан Республикасының құқықтарын іске асыру бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының өзара іс-қимылын ұйымдастырады.
Коммуналдық мүлікті басқару кезінде жергілікті өкілетті және атқарушы органдар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес және осы органдардың мәртебесін айқындайтын Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерде, ережелерде және басқа да актілерде белгіленген олардың құзыреті шегінде олардың коммуналдық мүлікке құқықтарын іске асыру бойынша жергілікті атқарушы органдарының өзара іс-қимылын ұйымдастырады.
Мемлекеттен меншікті алу - жай іс емес, ол кең көлемді процесс. Ол мемлекеттік кәсіпорынның мемлекеттік емес меншік түрінің саласына ауысуын қарастырып, акционерлік кооперативтік және жеке кәсіпорындардың құрылуын көздейді. Мемлекеттен меншікті алудың мақсаты - әртүрлі меншік түрінің қалыптасуына, бәсекелестік пен кәсіпкерліктің және әлеуметтік бағытталған нарықтық экономиканың дамуына бірлей жағдай жасау.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік меншік объектілерін мемлекеттен алу мен жекешелендірудің төмендегідей түрлері қолданылады:
a) мемлекеттік кәсіпорын мүлігін жалға беру;
ә) жалға берілген мемлекеттік кәсіпорын мүлігін сатып алу;
б) мемлекеттік объектілерін концессияға беру;
в) мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғам немесе серіктестік ретінде құру:
г) еңбек ұжымы мүшелерінің мемлекеттік кәсіпорын мүлігін алуы;
ғ) мүліктері мемлекеттік меншікке жатпайтын мемлекеттік кәсіпорын мүлігін заңды тұлғаға және азаматтарға конкурс немесе аукцион арқылы сату.
Жекешелендірудің төмендегідей тәсілін айтуға болады:
a) аукциондық, жекешелендірілетін меншікке кім жоғарғы баға ұсынса соған сатылады;
ə) конкурстық-таңдау сатушының ойынша дұрын жағдай ұсынған сатып алушыға артықшылық көрсетіледі;
б) кәсіпорын акциясын ересек тұрғындарға беру;
в) купондық тәсіл.
Қазақстан экономикасын терең қаржылық және құрылымдық дағдарыстан алып шығу үшін, нарықтық шаруашылық жүргізудің бейімделген жетістіктерін, қарқын алып отырған елдің жаңа халықаралық икемділігіне, тиісті жағдай жасауды талап етті. Республика экономикасының перспективалық болашағы, меншік қатынастарының барлық нысанының сан алуандылығы және тең құқықтық дамуы жағдайында шаруашылық жүргізудің бағдарлары қаншалықты дәйекті және қатаң сақталатындығына байланысты болды. Меншік қатынастарын қайта өзгертудің негізгі әдісі осы қатынастардың субъектілерін дербестендіруге апаратын жекешелендіру, демек ол жеке меншікті қалыптастырудың факторы болып табылалы. Жекешелендіру бұл құқығың мемлекеттен фирмаларға және жекелеген тұлғаларға беруін жеке секторға мемлекеттік қызмет көрсетуді шектейтін немесе жеке бастамаға неғұрлым кең мүмкіндіктер беру мақсатында мемлекеттің қызмет аясын тарылтуды қамтитын кең ұғым.
Мемлекеттік меншік реформасын өткізу үшін ұйымдық негізі - 1990 жылдың 20 желтоқсанында уәкілетті мемлекеттік орган - Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі Қазақ ССР Мемлекеттік комитетінің құрылуы болды, кейіннен Мемлекеттік мүлікгі басқару жөніндегі Қазақ ССР Мемлекеттік комитетінің мәселелері туралы Қазақ ССР Президентінің 1991 жылы 22 сәуірдегі Жарлығымен комитеттің өкілеттіктері нақтыланды және анықталды, ал 1991 жылғы тамызда мемлекеттік мүлік жөніндегі аумақтық органдар ұйымдастырылды. Кейіннен республикадағы экономиканы қалыптастырудың әртүрлі кезеңдерінде және тиісінше мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың әртүрлі кезендерінде орта мерзімді бағдарламалар мен Үкімет міндеттемелеріне байланысты мемлекеттік басқару органдарының жүйесіндегі құрылым. ық өзгерістер кезінде Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет қайта ұйымдастырылды. 1995 жылы сәуірде оның базасында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік мүлікті жекешелендіру жөніндегі Мемлекеттік комитеті құрылды. 1997 жылдың аяғына дейінгі кезеңде мемлекеттік басқару органы жүйесінде республикамызда мемлекеттік мүлікті басқару және оны жекешелендіру жөніндегі 2 Мемлекеттік комитет жұмыс істеп тұрды. 1997 жылдың күзінде Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет пен Мемлекеттік мүлікті жекешелендіру жөніндегі мемлекеттік комитет Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетіне біріктіру арқылы қайта ұйымдастырылды.
Аталған құрылым қазірде жұмыс істеп түр. 1991 жылдан бастап мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін қамтамасыз ету және оны жекешелендіру процестеріндегі заңдық жане нормативтік - әдістемелік базаны ретроспективті талдау,олардың заңды және нормавтивтік-әдістемелік актілерін ретке келтірілгендігі туралы қорытынды жасауга мүмкіндік береді. Бұл мемлекеттік меншікті құруда, жеке меншік институтын, нарықтық экономика негіздерін құру мен дамытуда және мемлекеттік меншікті басқару тиімділігін одан әрі арттыруға ықпал ететін базалық реформаларды жүргізуде өз өкілеттіктерін қамтамасыз еткен заңды және атқарушы билік тармағы ретінде жүйелі жұмыс нәтижесі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды дамыта отырып, мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру процесін занлы қамтамасыз етуде бірінші негіз 1991 жылы 22 маусымда қабылданған "Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы Қазақ ССР-нің Заны болғандының алып өткен жөн, ол республикадағы мемлекеттік меншікі і қайта құрудың құқықтық негіздерін, ережесі мен про-цедурасын анықтады. Осы Заңды іске асыру мақсатында Қазақ ССР Президентінің қаулысымен бірінші бағдарлама -1991-1992 жылдарға арналған Қазақ ССР-да мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру бағдарламасы (1991 жылғы 13 қыркүйектегі № 444) әзірленді және бекітілді. Келесі кезеңде 1993 жылы наурызда қабылданған "1993-1995 жылдарға арналган Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы" қабылданды. 1996 жылы ақпанда бекітілген 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен құрылымын өзгерту бағдарламасына сәйкес жекешелендірудің жаңа, үшінші кезеңінің бастауы болған, жекешелендіру процесінің қолданыстағы заңды базасын дамытуда 1995 жылы желтоқсанда заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жекешелендіру туралы Жарлығы қабылданды. Бұл кезеңнің ерекшелігі экономиканың әлеуметтік, сондай-ақ стратегиялық салаларында секторлық бағдарламаларды іске асыруға өту болды. 2000 жылдан бастап республикамызда жүргізіліп отырған реформалардың қайта орнына келмейтіндігі айқын болғанда және позитивтік экономикалық дамулар орын алғанда реформаларды одан әрі тереңдету қажет болды, оның ішінде мемлекеттік меншік мәселелерінде. Бұл оларды қосымша заңды, нормативтік-құқықтық және әдістемелік қамтамасыз етуді талап етті. 2000 жылдан бастап қазіргі дейін Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру тұжырымдамасы, 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік мүлікті баскару тиімділігі және жекешелендірудің салалық бағдарламасы бірінші рет әзірленді және бекітілді, Мемлекеттік мүлік мәселелері жөніндегі Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы Қазақстан Республикасының заңдары қабылданды. Бұл ретте мониторинг туралы заң республикадағы жекешелендірудің барлық жылдарында бірінші рет қабылданғандыңын атап өткен жөн, ол стратегиялық маңызы бар салаларда меншіктің мемлекеттік мониторингін жүзеге асыру процесінде туындайтын қоғамдық қатынастарды ретке келтіреді, сондай-ақ оны өткізу негізі мен шарттарын анықтайды.
Заң елдің экономикалық даму процестерін ретке келтіру мен болжауда мемлекет рөлін күшейту үшін, республика экономикасын басқаруда тиімді шешімдер қабылдау үшін объективті ақпаратпен мемлекеттік басқару органдарын қамтамасыз ету үшін құқықтық негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру процесін бес кезеңге бөліп қарауға болады, олардың әрқайсысының өз мақсаттары бар. Бұл процестердің басы Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде орнығу кезеңіне тұспа тұс келеді.
Мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру мәселелері жөніндегі бағдарламалық, заң актілерін қабылдау осы процестерді реттейтін заңнамалық нормативтік құжаттардың бірқатар кешенін әзірлеу арқылы жүргізілді. Жоғарыда айтылғандар Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару мен оны жекешелендіру мәселелері ең басынан бастап уақыт шындықтары мен елдің әлеуметтік-экономикалық даму перспективаларын ескере отырып республиканың дамуының стратегиялық жоспарларына сәйкес тексерілген негізді, кешенді концептуалды, бағдарламалық, заңдық, нормативтік-әдістемелік қамтамасыз етуі бар екендігіне сену үшін негіз болады.
1-кесте. ҚР мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру реформамсының кезеңдері
Реформа кезеңдері
Реформа жылдары
Реформа кезеңдеріне қысқаша сипаттама
1-кезең
1991-1992
Бұл кезеңдегі жекешелендіру процесінің негізгі бағыты мемлекеттік орталықтанған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үшін жағдай жасау мақсатында кең аукымды реформалау болды. Ол кәсіпорындарды олардың еңбек ұжымдарының ұжымдық немесе
акционерлік меншігіне жеңілдетілген талаптарымен беру және сауда мен қызмет көрсету объектілерін сату, соның ішінде тұрғын үй купондарына сату жолымен жүргізілді. Бірінші кезеңнің іске асуы нәтижесінде 6198 объект түрлендірілді. Түрлендірілген кәсіпорындардың ішінде 4160- ы кіші жекешелендіру (сауда - 183 қоғамдық тамақтандыру -535, тұрмыстық қызмет корсету - 1596, коммуналды -1950) құрады және 2038 кәсіпорын өнеркәсіп құрылыс, көлік, ауыл шаруашылығы салаларының үлесіне тиді.
2-кезең
1993-1995
Жекешелендірудің екінші кезеңінің негізгі мақсаты мемлекеттің Республика халқына ұлттық мүлікті өндіріс объектілері мен басқа да мемлекетке тиесілі және материалдық және материалдық емес активтерді өтеусіз және өтеумен өткізіп беру жолымен қайтару процесіндегі меншік құқықтарының дербестенуі негізінде орталықтандырылған - жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуге қажетті жағдай жасау болып еді. Бұл кезеңде 47 кәсіпорынның мемлекеттік акциялар пакеті және мүліктік кешендері өткізілді, соның ішінде мұнай, газ кешендері бойынша -21, электр энергетика бойынша -10, көмір өнеркәсібі бойынша-1 және т. б. 1995 жылы осы кәсіпорындар бойынша мәмілелер сомасы мемлекеттік бюджетке 51 млрд. теңге әкелді.
3-кезең
1996-1998
Үшінші кезең бағдарламасының басты мақсаты жекешелендіру процесін аяқтау жолымен ҚР-ның экономикасында жеке меншік секторлардын басымдылығына қол жеткізу және оны бекіту мен мемлекеттік меншіктің тек ақшалай қаражатқа жекешелендірілуін қарастырды. ҚР-да үшінші кезенде: 1997ж-6777, 1998 ж-3073, 1999ж-2318, 2000ж-1724, 2001ж.-1056 кәсіпорын жекешелендірілді. Жекешелендіруден түскен ақша қаражаттары: 1997ж-56,5 млрд тг,1998ж-67,1 млрд тг,1999ж-36,6 млрд тг,2000ж -22 млрд тг,2001жылдың 1-жартыжылдығында- 1,1 млрд тг
4-кезең
1999-2000
IV кезең бағдарламасының басты мақсаты - жекешелендіру мен мемлекеттік мүлікті басқарудың құқықтық негіздерін жетілдіру, есепке алуды жақсарту, баскарудың тиімділігін жоғарылату және мемлекеттік мүлікті конкурстық және транспараттық негізде жекешелендіруді қамтамасыз ету. Мемлекеттік мүлік комитеті мен оның облыстық бөлімшелері 34,5 мыңнан астам мемлекеттік объектілерін, соның ішінде 28 мыңдай объект 1993-2000 жылдары ұлттық енгізілгеннен кейін жекешелендірілді.
5-кезең
2001-2013
Бұл кезеңнің маңызды кезі мемлекеттік меншіктің республикалық және коммуналдыққа бөлінуі болып саналады. Жергілікті мемлекеттік басқаруды нығайтудың, аймақтардың қаржылық және экономикалық дербестігін қамтамасыз етудің нақты шаралары болып облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдеріне коммуналдық меншіктің объектілерін жекешелендіру шешімін қабылдау және жүзеге асыру құқығын беру болды. Бұл кезең мемлекеттік меншікті басқару және билік ету мәселелерінде мемлекеттік басқару денгейлері арасында өкілеттіктерді бөлу жөніндегі жаңа кезқарастармен сипатталады.
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Меншіктің мемлекеттік мониторингі.
2. Қаржылық мониторингтің мәні және маңызы.
3. Қаржылық мониторингтің мәні.
4. Қаржылық мониторингтің маңыздылығы.
5. Меншіктің мемлекеттік мониторингінің негізгі мақсаты.
6. Стратегиялық маңызы бар экономика салаларында меншіктің
мемлекеттік мониторингін жүргізу туралы Заң қашан қабылданды және осы занды кабылдауға негіз болған мәселелер қандай?
7. Қаржылық мониторингтің құқықтық негізі.
8. Меншіктің мемлекеттік мониторингінің түрлері.
9. "Мемлекеттік меншік объектілерінің, сондай-ақ меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігіне кешенді мониторинг жүйесін енгізу туралы"№998 Үкіметтің қаулысында қандай мақсаттар алға қойылған.
10. Мемлекеттік кәсіпорындардың төлем қаблеттілігі жағдайына мониторинг жүргізу ережесі қашан бекітілді және бұл ереже не туралы?
11. ҚР мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру реформасының кезеңдері.
12. Меншікті реформалау ерекшеліктері.
13. Меншіктің мемлекеттік мониторингінің нысана түрлері.
2-тарау.
КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА
МОНИТОРИНГ ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Кәсіпорындагы қаржылық мониторингтің
мәні және маңызы
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршендігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау үшін, объективті, ғылыми негізделген шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық мониторингін жүргізіп, қаржылық жағдайын жақсартуды қамтамасыз етуде банкроттықты болжамдаудағы модельді жетілдіру жолдарын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау мен дер кезінде қаржылық мониторинг жүргізу негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған ұсыныстар беруге болады.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық мониторингі жүйесі тиімділікті арттыру факторы ретінде қарастырылуы тиіс.
Нарықтық экономика өнеркәсіп кәсіпорындарынан өнеркәсіп арттыруды, бәсекелестік ортаны қалыптастыруға, өнеркәсіпті басқарудың тиімді шаруашылық фермаларын қолдануды талап етті. Осындай мақсаттарды орындауда кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайына жүйелі түрде мониторинг жүргізудің рөлі зор.
Мониторинг барысында дайындалған талдау материалдары кәсіпорын жағдайына кешендік талдау жүргізуге және қаржылық жағдайына болжам жасауға көмегін тигізеді, осының нәтижесінде кәсіпорын мүмкіндіктеріне нақты баға алуға толық мүмкіншілік береді.
Экономикалық процесстер термині ретінде "мониторинг" бертінде ғана колданыла бастады. Дегенменде, көптеген зерттеушілер бұл түсінікті жиі қолдана бастады, өйткені макро- және микродеңгейде мониторингті маңызды басқару құралы ретінде қарастыратын болды.
Нарықтық қатынастардың дамуымен байланысты, бұл термин біздің отандық экономистермен, қаржы мамандарымен де жиі қолданыла бастады.
Сонымен, мониторинг - (ағылшын мonitoring) бұл нақты бір көзделген мақсатқа қол жеткізу барысында кейбір процесстерді ұдайы бақылау, қадағалау.
Компанияның қаржылық мониторингі - қаржы нарығының ұдайы өзгерістегі жағдайында қаржылық қызметтің маңызды, ағымдағы нәтижелерін тұрақты қадағалауды жүзеге асырудың механизмі ретінде анықталады.
Компанияның қаржылық жағдайына мониторинг жүргізу ұйымды басқару ақпараттарын ақпараттық қамтамасыз ету мәселелерін шешуде ең перспективті тәсіл ретінде қолданылады. Кәсіпорынды басқару кезінде оның қаржылық жағдайына мониторингтің әсерін асыра бағалау қиын, ол экономикалық үдерістерді талдау мен болжауды микро, аумақтық және макродеңгейде экономикалық конъюктураның өзгерістерін оперативті және тәуелсіз бағалай отырып, жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Компанияның қаржылық жағдайының обьективті мониторингі қаржы нарығының ұдайы озгерістегі жағдайында қаржылық қызметтің маңызды ағымдағы нәтижелерін тұрақта қадағалауды жүзеге асырудың механизмі ретінде анықталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының обьективті мониторингі қиын жағдайларды және жағымсыз тенденцияларды өз уақытында анықтауға, яғни әр уақытта қолын кәсіпорынның тамырында ұстап отыруға мүмкіндік береді.
Компанияның қаржылық жағдайының мониторингі жүйесін құрастырудың мақсаты мыналар болып табылады:
компанияның жағдайларының жагымсыз үрдісін өз уақытында анықтау және талдау;
дағдарысты жағдайдың пайда болуын алдын-ала ескерту;
басқару саласының түрлі деңгейінде оперативті және ұзақ мерзімді басқару шешімдерін қабылдау максатында басқару органдарының өзекті, шынайы және толық ақпаратпен қамтамасыз ету.
Мониторинг үдерісі, әдетте, қаржылық көрсетіштердің мониторинг нәтижелерін дұрыс талдап берудің қажеттілігінен де жеткілікті көп еңбекті қажет етеді. Компанияның ағымдағы жағдайының мониторингі кәсіпорын қызметіндегі өзгерістердің жағымсыз үрдістерін өз уақытында анықтап беруі тиіс. Осы себепте мониторингте қолданылатын қаржылық көрсеткіштер жоғары сапалы ақпаратты болуы тиіс. Сонымен бірге, мұндай көрсеткіштердің саны тым көп болмауы қажет. Әйтпесе, оларды бірге таңдау және баламалы шешім қабылдау қиынға түседі.
Мониторинг жүйесі кәсіпорынның өнеркәсіптік экономикалық жағдайында бір уақытта бірнеше функцияларды атқарады. Неғұрлым корсеткіштер құрамы тиімді және сапалы болған сайын мониторииг нәтижелі болады, кәсіпорынның басшылығы үшін тиімді басқару іс- шараларын іске асыру мүмкіндігі болады.
Мемлекеттік деңгейде осы уақытқа дейін қолданылып келген
көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындардың зерттеу жүйесі, экономи-
калык үдерісті талдау мен болжау, мынадай мүмкіндіктерді береді:
өндірісті және өнімді реттеуді, таратуды;
инфляцияның, ұлттық валютаның номиналдық және шынайы құнын қалыптастыруды;
елдегі инвестициялық қызметті жандандыру және оған қаржы-банк жүйесінің белсенді қатысуын.
Сондықтан қаржылық мониторингпен қатар қазіргі экономиканы дамыту кезінде кәсіпорынның өнеркәсіптік мониторингі де жаңа бағыт ретінде даму үстінде.
Компанияның өнеркәсіптік мониторингі - бұл ақпараттық аналитикалық құрал, экономикалық секторды, банктік жүйені, рационалды шешімдерді, кәсіпорынның қызмет іс-шаралары негізінде өзара байланысуға мүмкіндік береді.
Компанияның өнеркәсіптік мониторинг жүйесі нақты уақытта даму тенденцияларының тәуелсіз бағасын өндіруге рұқсат береді және экономиканың нақты секторында экономикалық коньюктураның жағдайы туралы ақпарат ала алады, оның ішінде, ағымдағы динамикасы және мүмкін болатын өзгерістері, кәсіпорынның қаржылық жағдайын оперативті талдауға және басқа да маңызды факторларды, саясаттың ақшалай-кредиттік құралдарының инвестициялық активін анықтайды.
Аталган бағыттарды дамыту үшін 3 негізгі мониторинг компоненттері қолданылады:
1. Экономикалық деңгейде: сұрақтар, қаржы-
лық сұрақтар, жауаптар;
2. Кәсіпорын деңгейде: экономикалық жағдайдың тіркелу
параметрлері, өндірістік шаруашылық қызметі, маркетинг;
3. Бөлімшелер деңгейінде: сатылымдар туралы мәліметтер, қорлар, еңбек өнімділігі, ресурстарды қолданудың тұтынуы және тиімділігі.
Компанияның басшылығы экономс әрекеттердің негізгі даму тенденцияларын бақылап қана қоймайды, сондай-ақ осы үдерістің өзгеруін анықтайды, факторларды оперативті бақылайды. Кәсіпорынның мониторинг жүйесі басшы байқаған кәсіпорынның қызметінде пайда болған тар жерлерді қалыптастырады және стратегияның жүзеге асыру, тиімділігін жоғарылатады. Кәсіпорынның өнеркәсіптік мониторинг жүйесінің негізгі субьектісі - кәсіпорын, оның басқару аппараты, өндірістік және қосалқы бөлімшелері болып табылады. Мониторингке барлық бөлімшелердің қатысуы міндетті. Мұның негізінде кәсіпорын басшылығы берілген ақпараттың құпия және анық болуын қамтамасыз етеді.
Экономиканың нақты секторы кәсіпорындарында жүргізетін мониторинг экономикалық жағдайды және еліміздің экономикасындағы циклдарды көрсететін индикаторлар көрсеткіштерінің өзгерістерін жан-жақты багалауга негізделе отырып, ақша-кредит саясатын дамытуда маңызды рөл атқарады. Қазіргі уақытта кәсіпорындардың мониторингі экономикалық жағдайының өзгерісін, нақты экономика секторындагы инвестициялық, іскерлік және кредиттік белсенділіктің өзгерістерін бағалауға, экономикадағы қалыптасқан экономикалық үдерістердің сипатын анықтауға, кәсіпорындардың маңызды экономикалық индикаторлары теңге бағамының АҚШ долларына, ЕУРО-ға және Ресей рубліне қатысы (оның өзгерісінің кәсіпорын қызметіне әсерін бағалау), дайын өнімге деген сұранысы, бағасы және тағы басқа озгерістеріндегі басты беталыстарын анықтауға мүмкіндік береді. Мониторингтің нәтижесі нақты сектордағы жағдайларының басталуын, сондай-ақ дағдарыстан кейінгі жағдайға біртіндеп көшуді уақтылы керсетеді. Сонымен бірге қазіргі уақытта жоғарыда көрсетілген мақсаттарға кәсіпорын мониторингісінің қорытындылары нақты тәжірибиелік түрде пайдалану, сауалнамалардың жеделдігін, іріктеудің репрезентативтілігін арттырып шешілмеген мәселелер өз шешімін табуға мүмкіндік алады.
Экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының мониторингісінің басты қағидаларының бірі сауалнама толтыруға және оларды кәсіпорындардан алуға қатысты, сондай-ақ бастапқы деректерді өңдеуге, бағдарламалық логикалық бақылау және сауалнама нәтижесін енгізуге қатысты жұмысты жүргізудің шұғылдығы.
Мониторингке қажетті талдау мен ақпараттар әдістеменің айырмашылығы мен базалық мәліметтер және анкеталардың айнымалылығы негізінде жүзеге асады, аналитикалық кестелердің максті, схемалар мен графиктер құрылады, аналитикалық кестенің әр көрсеткішінің математикалық есептілігі жасалынады, экономикалық жағдайдың өзгеріс талдаулары, кәсіпорынның қаржылық жағдай мен инвестициялық активтері анықталады.
Компанияның мониторинг жүйесін құрған кезде, әдістемеге және бөлімшелердің сұрақтарына сәйкес мамандарды жүйелі түрде үйрету қажет, басшы кәсіпорынның өндірістік бөлімшелерімен үнемі байланыста болуы керек, сондай-ақ кәсіпорынның еншілес бөлімшелерінің басшыларымен, мамандарымен жиі кездесіп тұруы қажет, себебі, олар толық көлемде, дер кезінде маңызды, нақты ақпараттар беруі тиіс.
Компанияның қызметінде жүргізу барысында ай сайын экономикалық талдау жүргізіледі және тоқсан сайын - инвестициялық қызмет талдауы мен кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы талдау жүргізіледі.
Мәліметтерді салыстыру кезінде, пилоттық жоспар шегінде деректерді алу, ұқсас кәсіпорын мәліметтері кәсіпорынның экономикалық жағдайында сырқат нүктелерін анықтауға мүмкіндік береді: экономикалық конъюктураның өзгеруін багалау және кәсіпорынның қаржылық жағдайына әр түрлі факторлардың ықпал жасауы, сонымен қоса, қаржылық құралдар мен өнеркәсіптік саясатты құруға бағыт береді.
Негізгі активтер
Айналым активтері, дебиторлық берешек және ақша қаражаттары
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Меншікті капитал
Меншікті айналым капитал
Қысқа мерзімді міндеттемелер, кредиторлық берешек
1-сурет. Өткізілген өнімнің өзіндік құны
Өнімді өткізуден кейін пайда
Салықтан кейінгі (таза) пайда
Қаржы тұрақтылығының ішкі мониторинг жүйесін қалыптастыру және бастапқы көрсеткіштерді талдау блок - схемасы.
Мониторинг мәніне мыналар жатады:
өндірістің серпіні және құрылымы;
кәсіпорындардың қаржылық және экономикалық төлем қабілеттілігі жағдайы.
Қаржылық мониторинг арқылы мына мақсаттарға қол жеткізіледі:
төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға қаржы-экономикалық оңалту шараларын уақтылы қолдану;
экономикадагы негізгі үрдістерді экономикалық талдау және қысқа мерзімді болжау жүйесін жетілдіру;
ақша-кредит саясатының операциялық рәсімдерін және құралдарын жетілдіру, оның тиімділігін арттыру болып табылады;
жаңа технологиялар мен қайта ұйымдастырудың түрлі нысандарын пайдалана отырып, жаңа өндірістерді құруға багытталған ұсынымдар әзірлеу, төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарды сенімгерлік басқаруға, бәсекелес ортаға және кәсіпкерлік субъектілеріне беру болып табылады.
Негізгі міндеті: қажетті өндірістік, инвестициялық, қаржылық бабындағы қаржылық ресурстармен (кіріс көздерімен) қамтамасыз ету; күрделі қаржы (капитал) жұмсаудың тиімді жолдарын анықтау, оның оңтайлы қолдану сатысын бағалау; ақша каражатын оңтайлы қолдану арқылы пайданың өсуінің ішкі шаруашылық резервін анықтау; бюджетпен, банкпен және қарсы агентпен (контрагент) парасатты қаржылық қатынас орнату; акционерлердің және басқа да инвесторлардың (салымшы) мүддесін сақтау; мекеменің қаржылық жағдайын бақылау.
Кәсіпорындардың жүйелі мониторингі экономикалық конъюктураның қаржылық жай-күйін, өндірістік, инвестициялық белсенділігін және өзгеруін талдау үшін жедел және объективті ақпарат алуға және осы бастапқы ақпарат негізінде макро және аймақтық деңгейлердегі маңызды теңгерімдер және құрылымдық өзгерістер қысқа мерзімді болжау жасауға мүмкіндік береді. Тауарлар және қызмет көрсетулер өндірісі саласындағы кәсіпорындар деңгейіндегі үрдістерді талдау және макро деңгейдегі біріктіру динамиканы нығайтуға және макро көрсеткіштерді болжауды жетілдіруге мүмкіндік жасайды.
Ішкі мониторинг жүйесі компанияның басқармасы, бөлімшелері және жұмыскерлері тарапынан жүзеге асырылатын үрдіс ретінде және олардың компания мақсаттарының орындалуына саналы кепілдік болатындай іс-әрекеттері деп танылады, соның нәтижесінде төмендегілерге қол жеткізу көзделеді:
компания қызметінің тиімділігі;
компания активтерінің сақталуы және қорларының тиімді пайдаланылуы;
компания қаржылық және басқарушылық есептерінің сенімділігі және растығы;
ҚР заңнамасы және қоғамның ішкі құжаттарының талаптарының орындалуы;
Ішкі мониторинг жүйесі компания өз мақсаттарына қол жеткізу барысында елеулі тәуекелдіктерге қарсы лайықты әдіспен тиімді де ұтымды әрекет етуге есептігін тигізетін түрлі саясаттар, үрдістер және рәсімдер, тәртіп пен іс әрекет нормаларының жиынтығы ретінде тұжырымдалады.
Қаржы көрсеткіштерінің орындалу нәтижесін әзірлеу және қадағалау
Қаржы бақылауынан алған нәтижелердің нақты шынайылығын бақылау
2-сурет. Қаржы тұрақтылығының ішкі мониторингін өткізу алгоритмі
Компания мониторингісінің жоғарыда келтірілген жалпы функционалды сызбасы мыналарды көрсетеді:
компания мониторингінің бастапқы деректерінің түрлері бойынша құрамдас элементтерін;
деректерді жинау және өңдеу сатыларын;
мониторингтің нәтижелерін пайдаланудың бағыттарын.
Кәсіпорындарда жүргізілетін мониторингтің мынадай 2 құрамдас функционалды элементі көзделеді:
1. Экономикалық конъюнктура өзгерісінің мониторингі;
2. Кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігі мен қаржылық жай-күйі мониторингі.Қаржы орындалуын бақылау
Қаржы стратегиясын түзетудің нұсқаларын іздестіру
Алған нәтижелерді талдау
Аналитикалық дерекқор
Экономикалық коньюктура өзгерісінің мониторингі кәсіпорындардың сұраныс пен дайын өнім бағасының, шикізат және материалдар бағасының, өнім өндіру көлемінің, инвестициялық aхуалдың өзгерісін және басқаны бағалауы, сондай-ақ шаруашылық жүргізудің, банк секторының жалпы жағдайының кәсіпорындардың қызметіне тигізетін әсерін бағалау тәрізді деректерге негізделеді. Бұл бағалаулар есептік және ағымдагы кезеңдегі тиісті көрсеткіш өзгерісінің сипатын көрсете отырып, маңызды болып табылады.
Кәсіпорындардың осы бағалаулары макродеңгейде: аймақтар мен салалар бөлігінде елдің экономикасы жөнінде экономикалық коньюктура, өндірістік әлеуеті және инвестициялық ахуал өзгерісінің жедел бағасын алуға мүмкіндік береді.
Кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігі мен қаржылық жағдайының мониторингі кәсіпорындардың есептік және ағымдагы кезең бойынша балансының және кірістерінің (шығыстарының) көрсеткіштерін сан жағынан бағалауына негізделеді және кәсіпорындардың қаржылық жай-күйінің, қабілетінің, белсенділігінің тәуелсіз жедел бағасын алуға мүмкіндік береді.
Жалпы алғанда, кәсіпорындар мониторрингінің қос элементі ел экономикасының нақты секторы қызметінің (аймақтар және салалар болігінде) қаржы-экономикалық нәтижелері динамикасының және оған әсер ететін факторлардың сипатын бағалауға мүмкіндік береді.
2-суретте қаржы тұрақтылығының кәсіпорында ішкі мониторингін жүргізудің тікелей нәтижелерінің деректер базасында жинақталатыны, пікіртерім деректерінің сапасын және іріктелген кәсіпорындарды бағалау мақсатында алдын ала өңдеуден өтетіні және содан соң қалыптасқан қаржы-экономикалық жағдай мен өндірістік, инвестициялық әлует конъюнктурасының және қаржылық жағдайдың кәсіпорындар топтамалары (ірі, орташа,шағын кәсіпорындар, акционерлік компаниялар және т. б.), сала, облыс және тұтастай алғанда республика деңгейіндегі өзгерісін болжамдық бағалауды біріктіріп бағалау түрінде қайта өңдеуден өтетіні көрсетілген.
Қаржы тұрақтылығының ішкі мониторингі негізінде өткізілетін бақылау функционалды мынадай міндеттер шеңберінде жүзеге асырылады:
кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігін талдау;
шаруашылық қызмегтің жағдайын талдау;
банк секторының экономиканың нақты секторына тигізетін ықпалы;
сұранысты және дайын өнім, шикізат пен материалдар бағасының өзгерісін талдау;
іскерлік белсенділікті талдау;
өтімділікті және төлем қабілетін талдау;
рентабельділік көрсеткіштерін және оның факторларын талдау;
экономикадағы циклдық ауытқулардың қорытынды көрсеткіштерін талдау.
Кәсіпорындардың мониторингін ай сайын жүргізу негізінде экономикалық конъюнктураның өзгерістерін бағалауга қатысты кәсіпорындардың мониторингі нәтижелерінің бірдеңгейлілігін арттыру.
Бұл міндеттерді шешу негізінен кейбір экономика саласындағы мәселелерді шешу бағытында жасалады.
Қазіргі ірі кәсіпорындарда және қаржы-банк жүйесінде мониторинг жүргізудің шетелдік тәжірибесі де қолданылады, соның бір бағыты ретінде кәсіпорындардың ай сайынға режимде экономикалық конъюнктурага қатысты пікіртерімдерін жүргізу. Бұл нақты сектордағы экономикалық конъюнктураның өзгерісін бағалаудың жеделдігін және бірдейлігін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Экономикалық конъюнктура көрсеткіштерінің негізінде жинақтау индикаторларының жүйесін құру нақты сектордың экономикалық белсенділігінің фазаларын және оларға себепші болған факторларды уақтылы анықтауға бағытталған.
2.2 Кәсіпорынның қаржылық қызметінің мониторинг жүйесі
Мониторингке қатысушылардың салалық құрамы өндіруші және өңдеуші өнеркәсіпті, көлік және байланысты, құрылыс және сауданы, өндіріс пен электр энергиясын, газ бен суды бөлудің, ауыл шаруашылығып, қонақ үй және мейрамхана бизнесін, жылжымайтын мүлікпен операцияларды, жалдау және кәсіпорындарға қызмет көрсетуді, балық аулауды. балық өсіруді, басқа да коммуналдық, әлеуметтік және дербес қызметтерді құрайды. Кәсіпорындардың ерікті пікіртерімінің негізінде ел экономикасының нақты секторының жай-күйін бағалау мақсаты болып табылады. Экономиканың нақты секторының кәсіпорындарын іріктсудің репрезентативтік деңгейін мониторинг тиімділігінің негізі болады.
Қаржылық көрсеткіштер мониторингі - қаржы саласының құрылымдық жүйесінің элементтері. Мониторинг жүйесі қаржылық бақылау негізін, оның тетігінің ең белсенді бөлігіне де келеді. Қаржылық мониторинг жүйесі кәсіпорында түпкілікті қадағалаудың тетігін, қаржылық қызметтің бақылау көрсеткіштерін ұсынады. Шын мәнісінде, нәтиженің ауытқып кету өлшемінің ұйғарымы көзделеді және осы ауытқулардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz