КӘСІПКЕРЛІК: МӘНІ, МАЗМҰНЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУ ШАРТТАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

КӘСІПКЕРЛІК: МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ШАРТТАРЫ
1.1. Кәсіпкерліктің мәні және мазмұны
Кәсіпкерлік ұғымының тарихы орта ғасырдан басталады. Тіпті сол кезеңдерде саудагерлер, қолөнершілер, үгіттеушілер бастаушы кәсіпкерлер ретінде болған. Орта ғасырларда кәсіпкер деген термин одан да бұрынғы антрепренер, яғни француз сөзі делдалдық екі мағынада қолданылды (Әбдірәсілова, 2016): 1) түрлі мереке мен музыкалық көріністі ұйымдастырушы; 2) өндірістік немесе құрылыс жобаларын басқарушы. Ал кәсіпкерлік ұғымын ең алғаш ХVIII ғасырдың басында ағылшын экономисі Ричард Контильон (1680-1734жж) енгізген. Ол кәсіпкер деп нарық жағдайында әрекет жасайтын адамды айтқан (Старцев және Гончаров, 1999: 3-4).
Егер кәсіпкерлік терминінің эволюциясының қалай қалыптасқанын қарастыратын болсақ (Сметанин, 2011: 8-10):
1723ж.: Парижде басылып шыққан коммерцияның жалпылай сөздігінде ең алғаш кәсіпкер ұғымы, яғни обьектіні өндіру немесе құруда өзіне міндеттеме алатын адам пайда болған;
1725ж.: Р. Контильон, кәсіпкер - ол нарық жағдайында тәуекел етуімен байланысты іс-әрекеттер жиынтығын жүзеге асыратын адам;
1776ж.: Адам Смит, кәсіпкерлік - кәсіпорынның меншік иесі;
1797ж.: К. Бодо, кәсіпкер - ол белгілі бір жүзеге асырылатын іске жауапкершілігі бар адам;
1803ж.: Ж.Б.Сей, кәсіпкерлік - екі өндіріс факторлары еңбек пен капиталдың тәуекел жағдайындағы шығармашылық үйлесуі;
1876ж.: Ф. Уокер, кәсіпкер - ол өзін ұйымдастырушылық қабілеттілігі мен пайда табатын адам;
1934ж.: И. Шумпетер, кәсіпкер - ол инновациялардың көзі және дамудың қозғаушы күші, новаторлар;
1964ж.: П. Друкер, кәсіпкер - белгілі бір мүмкіндіктерден мейлінше көп пайда түсіретін адам;
1975ж.: А. Шапиро, кәсіпкер - ол әлеуметтік экономикалық механизмдерді ұйымдастырушы.
Қазіргі кездегі кәсіпкер деп - пайда табуға бағытталған және тауарларға (қызмет, өнім) сұранысты қанағаттандыру арқылы өз атынан жүзеге асыратын жауапкершілікті, инициативті қызметті атқарушы азаматтарды айтамыз.
Бұл тұрасында ҚР-ның Азаматтық Кодексінің 10-ші бабында: меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттындыру арқылы пайда табуға бағытталған ынталы қызмет және ол кәсіпкердің өз атынан, оның тәуекелдері мен мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады делінген.
Кәсіпкерліктің бірнеше анықтамаларын қарастыру негізінде бұл ұғымның негізгі құрамдас бөліктерін атауға болады (Кирцнер, 2017: 45):
oo жауапкершілік, тәуекел, инициатива;
oo жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау;
oo құралдарды іске асыру еркіндігі;
oo жаңа шешімдерді, идеяларды іздеу.
Жоғарыдағы кәсіпкерліктің құрамдас бөліктері менеджмент функцияларымен байланысты еркіндігін көтеруге болады. Сонымен, кәсіпкерлік дегөніміз - ол жеке бизнесті ұйымдастыра білу және осы жеке бизнесті жүзеге асырумен байланысты функцияларды табысты, тиімді түрде іске асыру болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметті әр түрлі міндеттемелері мен белгілері бойынша сыныптауға болады, бірақ теория мен практикада келесі белгілері бойынша классификациясы қалыптасқан: меншік формасы бойынша, заңдылығы, аймақ көлемі, түрлі аймақтарға таралуы, құрушылар құрамы, айналым көлемі, персонал саны, табыстылық деңгейі мен осу қарқыны, жаңалықтарды пайдалану деңгейі және т.б. (Крутик және Решетова, 2012).
Меншік формасына келетін болсақ нарықтық экономикада кәсіпкерлік негізінен 2 формада; мемлекеттік және жеке меншік формаларында дамып келеді. Жеке меншік кәсіпкерлік индивидуалды және коллективті формаларда көрініс табады.
Заңдылық белгілері бойынша кәсіпкерлік:
oo заңды;
oo заңсыз;
oo алдамшы кәсіпкерлік болып бөлінеді.
Алғашқы түрлері бойынша біздің түсінігіміз бар, ал алдамшы кәсіпкерлікке анықтама беріп кетейік. Бұл кәсіпкерлік түрі азаматтарға, ұйымдарға, мемлекетке залалын тигізетін, кәсіпкерлік және банктік қызметпен айналысу мақсаты жоқ, мақсаты; несие алу, салықтан босатылу, басқа да мүліктік пайда алуды және заңсыз қызмет түрін жасыру үшін құрылған коммерциялық ұйым болып табылады (Серикбаев, 2019).
Кәсіпкерлік қызметінің түрлі аймақтарға таралуы бойынша (Головизнин және Чорновол, 2015):
oo жергілікті;
oo ұлттық;
oo халықаралық;
oo әлемдік;
oo аймақтық болып бөлінеді.
Құрылтайшылар құрамы бойынша:
oo әйелдер;
oo жасөспірімдер кәсіпкерлігі болып бөлінеді.
Көптеген елдерде әйелдер және жасөспірімдер кәсіпкерлігінің дамуына қолдау көрсетумен айналысатын ассоциациялар қызмет етуде (Орлова, 2014).
Даму қарқыны мен табыстылық деңгейі және түсімділігі бойынша кәсіпкерлік ұйымдарды (Ершова және т.б., 2014:16):
oo қарқынды өспелі;
oo даму қарқыны бәсең;
oo жоғары табысты;
oo рентабелділігі төмен ұйымдар деп жіктейміз.

1.2.Кәсіпкерліктің функциялары
Өзінің қызметінде инновацияларды, жаңалықтарды, жаңа технологияларды, жаңа тауарларды өндіру мүмкіншіліктерін әрдайым іздестіру, жұмыстарды атқару, қызмет көрсету, жаңа өткізу нарықтарын жаулау, өндіріс факторларын жаңадан комбинирлеу негізінде жаңа сұраныс пен ұсыныстың қалыптасуы прогрессивті маркетингтің инновациялық менеджментін қолдануда кәсіпкерлік қызмет шығармашылық-іздестірушілік, өнімді белгілі әдістер мен белгілі еңбек өнімдерін ұдайы өндіруге бағытталған және т.б. болады (Попков және Евстафьева, 2007: 15-20).
Өз ісінің құрылтайшылар көлеміне байланысты кәсіпкерлер жеке және колективті кәсіпкер болып бөлінеді. Сонымен қатар егер кәсіпкерлер ұйымды құруда Қазақстандық құрылтайшылармен бірге шетелдік құрылтайшылар болса, ондай кәсіпкерлік біріккен деп аталады.
Құру механизміне, құрылтайшылар санына, қызмет ету және басқару процесіне байланысты: жай және күрделі кәсіпкерлік ұйымдар деп аталады.
Коммерциялық кәсіпкерліктің қызмет алаңы болып тауарлы биржалар және сауда ұйымдары болып бөлінеді.
Тауарлы биржа-бұл сатып алушымен үлгілермен ертеректе жасалған тауардың минималды партияларын алдын ала тексермейтін көтерме тауарлы нарықтың көп түрлілігі. Тауарлы биржада коммерциялық делдалдар мен олардың қызметкерлері бірлесіп келісілген ережелер бойынша сауда операцияларын жүргізу үшін өз еріктерімен бірлеседі.
Бұл биржаның мақсаты- еркін бәсекелестіктің басқару механизмін құру және оның көмегімен сұраныс пен ұсыныстың өзгеруі есебінен нақты нарықтық бағаларды анықтау. Тауарлы биржа- стандарттармен сатылатын жалпы алмастырушы тауарлардың түрақты қызмет атқарып отыратын көтерме нарықтың едәуір жетілген формасы болып табылады.
Тауарлы биржалар келесі функцияларды орындайды:
oo сауда келісімдерін жасауға делдалдық қызмет көрсету;
oo тауарлы сауданы, сауда операцияларын реттеу және сауда дауларын шешу;
oo бағаға әсер ететін факторлар, бағалар жағдайы туралы мәліметтер жинау;
Тауарлы биржалар ашық және жабық болуы мүмкін. Жабық биржадағы саудаға тек брокерлер- сатушы мен сатып алушы ортасына түсетін биржалық делдалдар қатыса алады, ал ашық биржадағы саудаға барлық азаматтар қатыса алады.
Кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі қаржылық кәсіпкерлік болып табылады. Оның қызмет аясы - айналым, баға алмасулар. Қаржылық қызмет өндірістік және коммерциялық, сонымен қатар жеке де болуы мүмкін.
Қаржылық кәсіпкерліктің негізгі қызмет алаңы коммерциялық банктер мен қор биржалары болып табылады.
Коммерциялық банктер - бұл коммерциялық ұйымдарды төлемді негізде несиелейтін, ақшалай салымдарды қабылдаған және де басқа есепті операцияларды клиенттер тапсырмасымен орындайтын акционерлік типтегі құрылым. Коммерциялық банктің табыс көзіне депозиттік және қарыз құралдарының пайыздық ставкаларының айырмасынан түскен түсім жатады.
Коммерциялық банк операциялары 3 топқа бөлінеді:
oo пассивті;
oo активті;
oo коммиссиялы-делдалдық;
Қор биржасы- капитал мобилділігінің жоғарлауына әсер етіп, активтердің нақты құнын шығаруға септесетін ылғи қызмет атқарып тұратын, ұйымдасқан-әрленген бағалы қағаздар нарығы түсіндіріледі. Қор биржасының қызмет ету принципі ұсыныс пен сұранысты оперативті реттеуге негізделген.
Қор нарығында бағалы қағаз катировкасы жүргізіледі. Олар биржадан өтетін барлық бағалы қағаздар үшін сатып алушылар мен сатушылар биржаларының бағамдары бойынша әрдайым арнайы мамандармен бағаланып отырады. Ағымдаға бағамдар әрдайым арнайы формулалар бойынша есептеліп, биржалық белсенділік индексін алуға негіз болып, сол уақытта белгілі акцияларды сатып алуға болатындығын көрсетеді.
Сондай-ақ айта кететін бір жайт мемлекеттік-монополистік капитализм жағдайында бағалы қағаздарды сатуда биржа рөлі біршама төмендеді. Мұның басты себебі бағалы қағаздарды сатудың үлкен үлесін өздеріне шоғырландырған мықты несие-қаржылық институттардың құрылуы болды. Бағалы қағаздарды сатуда мемлекеттік облиғациялардың ұлғаюы да әсер етті.
Консультант сөзі латынның кеңес беруші деген сөзінен шыққан. Бұл сөз белгілі бір салада өз мамандығы бойынша сауалдарға кеңес беруші маман екенін түсіндіреді. Шетелдік практикада басқару сұрақтарына коммерциялық ақылы кеңес беру консалтинг деп аталады.
Нарықтық экономикалы өнеркәсібі дамыған елдерде консултациялық қызмет формасындағы интелектуалды капиталға салымдар жаңа жабдықтар мен озық технологияға салымдарға қарағанда тиімдірек деп есептелінеді.
Консалтінгтік қызметтер ауызша бірлік кеңестер формасында болуы мүмкін. Бірақ олар жиі-жиі консалтингтік жобалар түрінде ұсынылып, келесі негізгі этаптардан тұрады:
oo проблеманың анықталуы;
oo жобаның шешімдерін дайындау;
oo жобаның жүзеге асырылуы;
Қорытынды этап жоба көлеміне тәуелді, бірнеше айға сөзылуы мүмкін. Кеңес беру әдістері әр түрлі болуы мүмкін, неғүрлым кең қолданылатын 3 түрі бар:
oo эксперттік;
oo үрдістік;
oo баулушы;
Экспертік кеңес беруші- консалтингтің неғұрлым белсенді емес формасы. Мұнда кеңес беруші өзі диагностика жасап, шешімдерді дайындап оларды өндіру туралы түсінік береді, ал клиент кеңес берушіні қажетті ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Үрдісті кеңес беруде- кеңес беруші фирма мамандары жобаның дайындалуының барлық кезеңдерінде клиентпен өзара белсенді қызмет атқарады. Оған өз идеяларын айтуға мүмкіндік береді.
Баулушы кеңес беруде мамандардың басты мақсаты идеялардың тууына, шешімдердің табылуына қолайлы жағдай дайындау арқылы барлық теоретикалық және практикалық ақпараттарды ұсынады.
Өндірістік кәсіпкерлікті кәсіпкерліктің жетекші түрі деп айтуға болады. Мұнда өнім, тауар, жұмыстар, қызметтер, белгілі рухани құндылықтар жасалады. Бірақ нақ осы қызмет аясы нарықтық экономикаға өтуде: шаруашылық байланыстардың құлауы, материалды-техникалық жабдықтардың бұзылуы, өнім өткізудің күрт төмендеуі, кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлауы секілді неғативті өзгерістерді бастан өткерді.
Өндірістік қызметпен айналысқысы келген әр кәсіпкер ең алдымен қандай тауар өндіруді және қандай қызмет түрін көрсеткісі келетінін анықтап алуы тиіс. Содан соң бұл кәсіпкер маркетингтік зерттеуге көшеді. Тауарға сұранысты анықтау үшін ол тікелей тұтынушылармен, тауарды сатып алушылармен, көтерме және бөлшек сауда ұйымдарымен байланысқа түседі. Бұл келіссөздердің формальді аяқталуы болып кәсіпкермен келешек тауар сатып алушы арасында жасалған келісім шарт табылады. Мұндай келісім шарт кәсіпкерлік тәуекелділікті минимумдауға септеседі.
Өндірістік кәсіпкерліктің келесі сатысы өндіріс факторларын жалға алу немесе иемдену. Өндіріс факторлары қатарына: өндірістік қорлар, жұмысшы күші, ақпарат және т.б. жатады. Өндірістік қорлар өз кезегінде негізгі және айналым қорларына бөлінеді.
Негізгі өндіріс қорларына: құрылыс, ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеу құралдары, өндірістік инвентарь және басқада негізгі қорлар кіреді. Өндірістік айналым қорларын шикізаттар, негізгі және көмекші материалдар, жанармай және энергетика ресурстары, күны аз тез тозатын құралдар және ремонтқа қажетті бөлшектер құрайды.
Қаржы құралдарына және оның есебі кәсіпкерлік істі жүзеге асыру ақшалай шығындармен байланысты өндірістік кәсіпкерлік қызметте ақшаға жалпы қажеттілікті мынадай формуламен есептеуге болады:

Акг= Аж+Ам+Ажқ+Аа+Ақк

мұндағы: Аж-жалдамалы жұмысшыларға төленетін еңбек ақы.
Ам-шикізат, материал, жабдықтаушы онімдер және т.с.с. кететін ақша.
Ажқ-жұмыс құралдарын сатып алу, қолдануға жұмсалатын ақша.
Аа-керекті ақпараттарға жұмсалатын ақша.
Ақк-ұйымдар мен тұлғалардың көрсеткен қызметін төлеуге кеткен ақша.
Өндірістік қызмет нәтижелілігі. Кәсіпкердің өндірістік қызметінің нәтижесі оның өндірген өнімін өткізуді, қажетті жұмыстар мен қызмет көрсегу арқылы тапқан белгілі бір түсім және ақша сомасын иеленуі. Ақшалай табыс пен өндіріс шығындарының айырмасын құрайды. Пайданы жалпы табыс пен таза табысқа бөледі. Таза табыс- барлық өндіріс шығындарын өтеп, алымдарды, айыппұлдарды шегергенге тең және өндірістік кәсіпкерлік қызмет қорытындысы болып табылады.
1.3.Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мен объектілері
Жалпы кәсіпкерлік қатынастарды қарастырудың алғашқы сипаты - олардың субьектісі мен обьектісі. Кәсіпкерліктің субьектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі мүшелерді, алдымен жеке дара индивиттерді жатқызамыз, содан соң кәсіпкерлік қызметті бір топ адамдар жүзеге асыратын ұйымдар, яғни акционерлік қоғамдар, кооперативтер, шаруашылық серіктестіктер (Елшiбаев, 2010: 10-11).
Ал кәсіпкерліктің обьектісі - ол адамның белгілі бір қызметі, нақты жағдайда: новаторлық, жаңашылдық, ерекше мағынадағы өндіріс, айырбас, бөлудің әртүрлі факторларын қосу. Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі - өндірілген өнім мен қызмет болып табылады.
Сонымен қатар, кәсіпкерлікті процесс ретінде қарастыруға болады, ол төрт сатыдан тұрады (Хамитова, 2007: 21):
oo жаңа идеяларды іздестіру мен бағалау;
oo бизнес-жоспарды құру;
oo қажетті ресурстарды іздеу;
oo құрылған кәсіпорынды басқару.
Бұл аталған сатылар бір - бірімен тығыз байланысты (Рубин, 2018: ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.