Ақша айналысы мен айналымының түсінігі
Тақырыбы: Ақшаның мәні мен қызметі
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Ақша бірнеше тауарлар (мал, жүн және т.б.) ролін атқарғанда және көптеген құн формасынан өткенен кейін адамзат метал түріндегі ақша айналымына келді. Металдың ақша түрінде қызмет атқару процесінен бірте - бірте теңге (монета) ақшалар келе бастады .
Лекция мазмұны:
1. Ақшаның шығуы және табиғаты
2. Ақша жалпыға бірдей эквивалент ретінде
3. Ақшаның қызметтері, оның ерекшеліктері
1. Ақша ерте заманда пайда болды. Ол өнімнің және міндетті түрде тауар өндірісінің даму шарты болып табылады. Ақша ертеден бастап болған соң, ол адам өркениеті дамығанда немесе одан бұрын болуы мүмкін. Ғасыр бойында ақша үнемі өзгеріп отырады және оның қазіргі жағдайы бітетін және соңғы фаза болып табылмайды. Ақша жаратылысын ізденудегі маңызды жаңалық - бұл оның тауардан пайда болуы. Айырбастың дамуы келесідей құнның формасы жолымен туындады :
1. қарапайым немесе кездейсоқ, яғни ерте кезде бір тауар басқа тауардың құнын көрсететін еді, (құндары бір - бірімен сәйкес келуі керек).
2. толық немесе өрістетілген (дамыған) - айырбастың дамуына байланысты құнын көрсететін форма. Мұнда ірі қоғамдық еңбекті бөлумен, мал шаруашылығымен және жер шаруашылығымен айналысатын тайпаға бөлуге тура келді . Осыған байланысты бұған көптеген қоғамдық еңбек заттары жатады, ал әрбір тауар көптеген тауарға қарама - қарсы тұрады;
3. жалпыға ортақ, құн формасы. Тауар өндірісінің және айырбастың болашақта дамуы жергілікті базарда ең маңызды айырбас ролін атқаратын, жеке тауарлардың тауар әлемінен бөлініп шығуына әкелді (тұз , жүн, мал және т. с.с.) немесе тауар әлемінен тауарды бөліп қарауға әкелді . Бұл форманың ерекшелігі тек бір тауарға ғана бекітілген жоқ, әр түрлі уақытта оны алма кезекпен түрлі тауарлармен алмасып орындап отырды .
4. ақшалай формадағы құны - келешекте айырбасқа түсетін бір тауардың нәтижесі жалпыга ортақ эквивалент екендігіндегі ролін бөліп көрсетеді. Айырбастың дамуы мен әлемдік базарды құрудагы мұндай роль асыл металдар мен - алтын және күміспен бекітілген.
2. Ақша - бұл жалпыға бірдей маңызды тауар болып табылады. Олар тауар айырбастың даму нәтижесінде көптеген тауардан бөлініп шықты. Тарихи дамудың әр түрлі кезеңінде ақшаның ең манызды ролін тауар (мал, тері, жүн және т. б.) атқарады. Сосын бірдей түрдегі, бөлінбелі, сақталатын сапаға қабілетті металдар пайда болды.
Ақша маңызды тауар болғандықтан, оның келесідей спецификалық ерекшеліктері бар:
-оның тұтыну құнында басқа тауардың құны көрсетіледі;
-оған жасалған нақты еңбек абстрактылы еңбек көрінісінің жалпыға ортақ формасы қызметін атқарады;
- оның қүрамындағы жеке еңбек тікелей коғамдық еңбек ретінде орналасады. Тауар мен ақшаның айырмашылығы оның тұтынушылық құнынан көруге болады. Кез келген тауардың белгілі қажеттілікті қанағаттандыратын қайталанбайтын, ерекше қабілеттілігі бар. Мысалы, нан-тамақ қажеттілігін қанағатандырса, ал пальто-киім кажеттілігін канағаттандырады. Мұның барлығы ақшалай тауарға да қатысты. Сонымен қатар , ақшаның тауарлардан айырмашылыгы жалпы тұтынушылық құнға ие, яғни тікелей барлық тауарлармен алмасып отырады.
3. Ақшаның атқаратын әрбір функциясы тауар айырбас процесінен келіп шығатын тауар өндірушілердің байлалыс формасы ретінде әлеуметтік-экономикалық жағының ақша мазмұнын көрсетеді. Ақша бірнеше функцияны атқарады:
-құн өлшеуші;
-айналым құралы ретінде;
-қорлану құралы ретінде;
Ақша айналым құралы функциясы кезінде тауарды өткізу уақытында делдал болып табылады. Тауарды қолдан-қолға өткізуде оның айналым сферасына үнемі итере отырып, тұтьнушыға жеткізе де отыра, ақша үздіксіз қозғалыста жүреді. Сатушы тауарьн сата сала, басқа тауарды сатып алуға асықпайды. Ақшаның делдалдық көмегі арқасында осы уақытша және тура келмейтін кеңістікті жеңе аламыз.
Айналымнан кететін, өз қүнын өткізіп қоятын, ақшаның тауардан айырмашылығы сату және сатып алу процесін қамтамасыз ете отырып, ақша айналым құралы ретінде өз орнын табады. Көбінесе, бізде ақша айналым құрал функциясын атқаруда - мемлекеттік, кооперативтік, коммерциялық саудада, базарда тауарды сатып алу кезінде орындалады.
Ақшаның айналым құралы ретінде атқаратын функциясының ерекшелігі келесідей болып табылады:
1. ол нақты ақша түрінде орындалады;
2. бұл функцияда ақша-тауар айырбас кезінде делдал болып қызмет атқарса , онда оны нағыз ақша емесалтын, оның орнын басатын-ақша белгісі орындайды.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор (слайд)
Оқытудың әдістері мен түрлері: баяндау, түсіндіру, кіріспе лекция
Деңгейлік тапсырмалар:
1- деңгей сұрақтары
1. Ақшаның шығуы және табиғаты.
2-деңгей сұрақтары
1. Ақша жалпыға бірдей эквивалент ретінде.
3- деңгей сұрақтары
1. Ақшаның қызметтері, оның ерекшеліктері
ОБСӨЖ тапсырмалары: Дөңгелек стол:"Ақшаның жаратылысы мен шығу тарихы"
СӨЖ тапсырмалары: Ақшаның даму эволюциясы. Ақшаның экономикадағы ролі. Ақша-айналым құралы ретінде. Ақша-қорлану құралы ретінде. Ақша - төлем құралы ретінде
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1) Ақша, несие, банк Сейтқасымов Ғ., Алматы, Экономика 2001 ж
2) Ақша айналымы және несие Мақыш С., Алматы 2004 ж
3) Ақша, несие, банк валюталық қатынастар Көшенова Б., Алматы Экономика 2000
4) Деньги, кредит, банки Под ред Лаврушина О.И., Москва, Фин и статистика 1999г
Лекция №2
Тақырыбы: Ақша айналысы
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Нақтылы ақша мен нақтысыз ақшаның арасында тығыз және өзара байланысқан тәуелділік бар: ақша үнемі бір сфера айналымынан басқа сфераға өту арқылы, нақтылы ақша белгісі - банкінің депозит формасына ауысады және керісінше. Банкі есеп шотына нақтысыз ақша құралының келіп түсуі - бұл міндетті түрде ақшаны беру (немесе тарату) шарты болып табылады. Лекция мазмұны:
1. Ақша айналысы мен айналымының түсінігі.
2. Айналымдағы ақша және оның құрылымы.
3. Сақталған қаржы, инвестиция және қаржы нарығы
4. Ақша массасы мен ақша агрегаттары
1. Ақша айналымы - бұл тауарды немесе қызмет көрсетуді өткізуде қамтамасыз ететін ақша қозғалысының нақты қолма-қол және қолма-қолсыз формасы болып табылады. Сонымен қатар, шаруашылықтағы есеп-айырысу мен тауар түрдегі емес төлемдер де болып табылады .
Ақша айналымының объективті жағы - тауар мен ақшаны бөліп көрсететін тауар өндірісі болып табылады. Капитализм тұсында қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуі мсн жалпы ұлттық және әлемдік базардың қалыптасуы ақша айналымының келешекте дамуына әкеледі. Ол жалпы қоғамдық өнім жиынтығын айналым мен айырбасқа әкеле отырып, капиталдың үнемі айналысқа түсуін қамтамасыз етеді.
Нақтылай және нақтысыз формадағы ақшаның көмегімен тауардың айналым процесі, сонымен бірге жалған және ссудалық капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.
Ақша айналымы екі сфераға бөлінеді: нақтылай және нақтысыз. Нақтылай ақша айналымы-бұл қолда бар ақшаның қозғалысы. Ол банкноттармен, әр түрлі тиындар (немесе монеталар) және қағаз ақшаларымен қамтамасыз етіледі.
Нақтысыз ақша айналымы - бұл қолма - қолсыз ақша айналымының козғалысы болып табылады. Оған клиенттердің есеп шотындағы банк депозиттері жатады. Ол чектердің , несие карточкалары, электрондық аударымдардың көмегімен жүзеге асырылады. Сонымен қатар, ақша айналымында вексельдер, сертификаттар да қолданылады. Ал кейбір елдерде түрлі міндеттер мен талаптар қолданылады.
2. Өнімдер базары - бұл фирмалармен өндірілген тауарлар мен қызмет түрлерін үй шаруашылығы сатып алатын базары болып табылады.
Ресурстар базары - бұл фирмалардың өндіріске қажетті ресурстарды сатып алудағы базары болып табылады жұмысшы күші, капитал және табиғи ресурстар. Бұл жеңілдетілген экономикалық жүйеде барлық ресурстар үй шаруашылығына жатады, яғни ресурстарды фирмаларға белгілі ақшалай төлемдермен сатады; бұл төлемдер еңбек ақы, ренталық төлемдер, проценттік табыстар түрін қамтиды. Бұл процестер үздіксіз және жалғасқан.
ұлттық өнім - бұл экономика жүйесінде өндірілген барлық дайын тауарлар мен қызмет түрлерінің құнының бағасы.
Дайын тауалар мен қызмет көрсету - бұл сатуға дайын немесе сатылған, өз кезегінде тұтыну үшін, инвестиция үшін, мемлекеттік сатып алуларды жүзеге асыру үшін немесе экспорт үшін қолданылатын тауарлар мен қызмет түрлері.
Аралық, тауарлар, мысалы: коммерциялық пекарниялармен нанды дайындау үшін сатып алынған ұн немесе автомашинаны өндіру үшін автомабиль заводтарымен сатып алатын құрыш ұлттық өнімге жатпайды.
ұлттық табыс - бұл үй шаруашылығымен алатын барлық табыстар: оның ішінде барлық еңбек ақы, рента, проценттік төлем және пайданы көрсетеді . Айналым үлгісінде ұлттық табыс пен ұлттық өнім тең.
Айналымнан құралған бөлігі нақты түрде, сол сияқты номиналды түрде өлшенуі мүмкін.
Экономика ғылымында номиналды тсрмині инфляцияны есепке алмайтын, бағада көрсетілетін кез келген сандық белгі үшін қоданылады, яғни сол бағада тауарлар мен қызмет көрсету түрлерінің нақты сатылып қоюы.
Нақты - мұнда инфляция эффектілері есепке алынады және соған сәйкес түзетулер жүзеге асырылады. Бұдан басқа сандық керсеткіштер бар. Оны статистикалық мөлшер деп атайды. Бұл көрсеткіштер кейбір нақтылы уақыт сәттерінде санды өлшеуге қызмет етеді. Мұндай мөлшер уақыт интервалының есебінсіз-ақ көрсетіледі.
3. Сақталған қаржы, инвестиция және қаржы нарығы
Қазіргі таңдағы нарықтық экономика жағдайында үй шаруашылығының жыл сайынғы шығыны орташа, олардың табыстарының көлемі төмен. Үй шаруашылығының табысының бір бөлігі сақталған қаржы болып табылады. Себебі, ол тауарларды сатып алуға, салықты төлеуге жұмсалынбайды, тек сақтауға жіберіледі.
Сақтаудың ең көп тараған формасы табыстың бір бөлігін нақты ақша түрінде жинақтап құрау немесе сақтау, банкілеріне ақша салу , иә болмаса құнды қағаздарды алу болып табылады.
Айталық, барлық үй шаруашылығы ақшаны сақтау категориясына жатпайды. Мысалы, үй шаруашылығының жастар жағын алып қарайтын болсақ, олар кейбір қымбат тауарлар мен қызмет көрсету түрлерін үй,білім жоәне т.с. сатып алу үшін, ақшаны еңбектеп тапқаннан гөрі, көп ақша жұмсағысы келеді. Бұл заттарды сатып алу займдар бойынша жүзеге асырылады.
Фирмалармен жүзеге асырылатын инвестиция екі түрлі компоненттен тұрады:
Бірінші - бұл инвестиция бастапқы капитал, яғни қайта өндірілген капитал игіліктерін қалыптастыру (өндіріс кұрал-жабдықтары, компьютерлер және өндіріс ғимараты).
Екіншісі- өндіріс процесінде қолдануға жататын шикізаттар қорын көрсететін тауар-материалдық қор инвестициясы болып табылады. Сондықтан, ақшаны сақтауды көбінесе үй шаруашылығы жасайтын болса, ал инвестиция фирмалармен жүзеге асырылады. Сол себепті ақшаны орналастыруды жүзеге асыратын механизм жиынтығы қажет. Міне, бұл механизмдер қаржы нарығы арқылы іске асырылады.
4. Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы мен ақша базасы жатады. Ақша массасы - жеке тұлғаларға, кәсіпорындармен мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.
Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша айналысының сандық өзгерісін талдау үшін, сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге байланысты шараларды жасау үшін әр түрлі көрсеткіштер пайдаланылады. Ондай көрсеткіштерді ақша агрегаттары деп атаймыз.
Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банкілердің баланстық шоттарын шоғырландыру негізінде анықталады және оның құрамына айнылыстағы қолма-қол ақша және резидент заңды тұлғалар мен үй шаруашылығы (жеке тұлғалардың) депозиттері жатады.
Қазақстан Республикасында Ұлттық банктің 12.01.1995ж. Директорлар кеңесінің N2 хаттамасымен бекітілген Ақша массасын, ақша базасын анықтау әдісі және ішкі, сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды жіктеу туралы ережесіне сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор (слайд)
Оқытудың әдістері мен түрлері: ақпаратты
Деңгейлік тапсырмалар:
1- деңгей сұрақтары
1. Ақша айналымының құрылымына не жатады.
2-деңгей сұрақтары
1. Мемлекет ақша айналымын қандай саясат арқылы реттейді.
3- деңгей сұрақтары
1. Қаржы нарығының каналдарын атаңдар
ОБСӨЖ тапсырмалары: Парламенттік дебат: "Ақша айналымы мен ақша айналысының мәні"
СӨЖ тапсырмалары: Мемлекет тарапынан ақша айналымын реттеу. ҚР-ғы ақша айналымы. Қолма-қол ақша айналымы. Қолма-қолсыз ақша айналымы. Ақша массасын анықтаудағы ақша агрегаттары. Фискальдық саясат. Ақша-несие саясаты
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1) Ақша, несие, банк Сейтқасымов Ғ., Алматы, Экономика 2001 ж
2) Ақша айналымы және несие Мақыш С., Алматы 2004 ж
3) Ақша, несие, банк валюталық қатынастар Көшенова Б., Алматы Экономика 2000
4) Деньги, кредит, банки Под ред Лаврушина О.И., Москва, Фин и статистика 1999г
Лекция №3
Тақырыбы: Қолма-қолсыз есеп-айырысу
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Қолма-қолсыз ақшамен есеп-айырысулар жүйесі - бұл қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларын, оларды ұйымдастыруға қойылатын талаптарды, сол сияқты құжат айналымына байланысты есеп айырысу әдістері мен формаларының жиынтығы. Лекция мазмұны:
1. Қолма-қолсыз есеп-айырысу туралы түсінік және мәні.
2. Қолма-қолсыз есеп-айырысудың қағидалары.
3. Қолма-қолсыз есеп-айырысудың формалары.
1. Ақшалай есеп-айырысу екі формада жүзеге асырылады: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу. Қолма-қолсыз ақшамен есеп-айырысулар барысы мынадай шаруашылық аумағында жүзеге асырылады:
-өнімді, қызметтерді және жұмыстарды сатуда;
-ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде;
-банк несиелерін алу және қайтаруда ;
-бюджетке тиісті төлемдерді аударуда;
- халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалануда;
-басқада банкаралық есеп- айырысуларда.
Қолма-қолсыз есеп - айырысулар толығымен банк мекемелері арқылы ұйымдастырылғандықтан да олардың кең көлемде қолданылуына банктердің торабының ықпалы, сондай-ақ олардың дамуына деген мемлекеттің мүддесінің ықпалы болады.
Қолма-қолсыз ақшалармен есеп-айырысу - бұл ақшалай қаражаттарды төлеушілер мен алушылардың шоттарына байланысты жазбаша түрде жасалатын ақшалай есеп-айырысуларды білдіреді. Шаруашылықтағы қолма-қолсыз есеп-айырысулар белгілі бір жүйеге байланысты ұйымдастырылады.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастыру мына талаптарға сәйкес келуі тиіс:
1 өнімді сатуды қамтамасыз ету үшін бірқалыпты қаражат айналымына жағдай жасау;
2 белгіленген мерзімде төлемді жүзеге асыруда төлеушінің жауапкершілігі;
3 қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулар өз уақытында орындалуы.
2. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастырудың қатаң қағидаларының сақталуы кәсіпорынның өзінің алдындағы келісім-шарттық міндеттемелерінің орындалуы үшін экономикалық мүддесі мен жауапкершілігінің жоқтығын біршама дәрежеде орнын толтыруына мүмкіндік береді. Қағидалар мынаған қатаң түрде қарайды:
-төлеу орны - банк, яғни ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастырушы және бақылаушы болады;
-төлеу уақыты - өнімді тиеген соң немесе қызметті көрсеткен соң жүргізіледі, мұнда аванс немесе коммерциялық несиенің қолдануына тыйым салынады;
-төлеушінің келісімі -төлеудің негізіне жатады;
-төлеу көзі - сатып алушының меншікті қаражаты немесе банктік несие ;
-қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формасы, яғни қандай формасын пайдалану анықталады.
Қазіргі таңда қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларына мыналар жатады: біріншіден, барлық шаруашылық субъктілердің ақшалай қаражаттары банк мекемелеріндегі шоттарда сақталып, қолма-қолсыз есеп айырысулар сол шоттар негізінде жүзеге асырылуын көздейді; екіншіден, нарықтың араласуынсыз шаруашылық субъектілерінің қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формаларын таңдаудағы еркін және оларды банктің араласуынсыз шаруашылық келісім шарттарына бекітуді көздейді.
3. Қолма-қолсыз есеп айырысудың негізгі формаларына мыналар жатады:
-төлем тапсырмасы
-төлем талабы-тапсырмасы
-инкассалық үкім
-чекпен есеп айырысу
-вексельмен есеп айырысу
-аккредитивпен есеп айырысу.
Төлем тапсырмасы - ақшаны аударушының (төлеушінің) аталған тапсырмада көрсетілген ақша соммасын бенефициарға аудару туралы қызмет көрсетуші банкке берген тапсырмасы.
Төлем талап -тапсырмасы - бұл бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабы.
Инкассалық өкім- бұл заң актілерінде көзделген жағдайда ақшаны жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу үшін пайдаланылатын төлем құжаты, яғни салық және кеден органдарына төленбеген төлемдерді соттың шешімі бойынша басқа да төлемдерді талап ету жағдайында қолданылады.
Чекпен есеп айырысу барсында төлем құралы ретінде заңды және жеке тұлғалар пайдалана алады. Чек бұл чек берушінің чекті қабылдаушы банкке, өзара жасалған келісім шарт негізінде чекте көрсетілген соманы чекті ұстаушыға төлеу туралы бұйрығы.
Вексельмен есеп айырысу негізінде төлем құралы болып табылады. Жай және аудармалы вексельдің айналысы кездеседі.
Аккредитивтік есеп айырысу жиі қолданыс таппайды. Аккредитив - бұл сатып алушының тапсырмасы бойынша сатып алушының банкісінің жабдықтаушының банкісіне аккредитивте көрсетілген құжаттарды жабдықтаушы бергеннен соң және аккредитивтің басқа да шарттарын орындаған жағдайда төлемді төлеуге берген шартты ақшалай міндеттемесі. Оның мынадай түрлері бар:
-өтелген және өтелмеген ;
-қайтарылатын және қайтарылмайтын.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор (слайд)
Оқытудың әдістері мен түрлері: ақпаратты
Деңгейлік тапсырмалар:
1- деңгей сұрақтары
1. Төлем құжаттарына қандай көрсеткіштер.
2-деңгей сұрақтары
1. Нақтысыз есеп айырысудың формаларын.
3- деңгей сұрақтары
1. Төлем тапсырмасы бойынша есеп айырысу қалай іске асырылады
ОБСӨЖ тапсырмалары: Шағын баянадама :"Қолма-қолсыз есеп-айырысу және оның мәні"
СӨЖ тапсырмалары: Нақтысыз есеп-айырысуларды ұйымдастырудың жалпы негіздері. Аккредитивтік есеп айырысу формалары. ҚР-да екінші деңгейдегі банктерде шот ашу тәртібі. Қолма - қолсыз есеп айырысу құралдары. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу. Төлем талап-тапсырмасы. Чекпен есеп айырысу. Банкаралық есеп-айырысуды ұйымдастыру негізі
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1) Ақша, несие, банк Сейтқасымов Ғ., Алматы, Экономика 2001 ж
2) Ақша айналымы және несие Мақыш С., Алматы 2004 ж
3) Ақша, несие, банк валюталық қатынастар Көшенова Б., Алматы Экономика 2000
4) Деньги, кредит, банки Под ред Лаврушина О.И., Москва, Фин и статистика 1999г
Лекция №4
Тақырыбы: Ақша жүйесі
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Елімізде ақша айналымын ұйымдастыру жалпы мемлекеттік заңдармен реттелуді көрсететін ақша жүйесі болып табылады. Әрбір елдің өзінің ұлттық ақша жүйесі бар.
Лекция мазмұны:
1. Ақша жүйесінің түсінігі және негізгі элементтері
2. Ақша жүйесінің типтері
3. Ақша реформасы
4. Инфляция: оның себептері, түрлері және инфляцияны жеңу әдістері
1. ҚР-ның ақша жүйесі Президенттің жарлығына сәйкес 1995 ж. 30 наурызда ҚР-ның ұлттық банкі туралы заңы күшке енген. Жарлықта ақша айналымын ұйымдастырудағы құқықтар негізі және формалары, оның ішінде ақша айналымын ұйымдастыратьн және реттейтін ақша белгісінің эмиссиясы мен арнайы ақша бірлігін белгіледі.
Ақша жүйесі келесідей элементтерден тұрады:
1.Ақша өлшем бірлігінің аттары. ҚР-ның ақша өлшем бірлігі 100 тиыннан тұратын 1 теңге болып табылады.
2.Ақша белгісінің түрі. Бұл айналымда алтын немесе күміс ақшалардың белгілі бір мөлшерінің орнына жүретін ақша белгілері, олар-тиын, теңге, қағаз ақшалар.
3. Эмиссия тәртібі. Бұл нақты ақшаны шығару, оның айналысын ұйымдастыру және оны айналыстан алып тастау. Эмиссия бұл ақша мен бағалы қағаздардың шығарылымы және айналысы.
4.Ақша түрлері-бұл заңды түрде төлем құралы болып табылады: ақшалай және несие ақшасы.
5.Валюталық курс-бір ақша өлшем бірлігінің басқа ақша бірлігінде білдірілетін бағасы.
2. Ақша жүйесінің өзіне тән типтері бар:
1 металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналыста бола отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металға ауыстырылады.;
2 несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Металл ақша айналысы екіге бөлінеді:
1 Биметаллизм - жалпыға балама ретінде екі бағалы металға негізделген ақша жүйесі. Оның үш түрі бар:
- қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістің арасындағы шекті қатынас,
- қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас мемлекет тарапынан белгіленген,
- ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары заңды төлем құралы қызметін атқарады.
2 Монометаллизм - бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының негізі ретінде бір ғана металл қызмет ететін ақша жүйесі. Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монометаллизмі мынадай түрлерге бөлінеді:
- алтын монета стандарты, оған алтын монетасының айналысы, алтынның ақша қызметін атқаруы, құн белгілерінің еркін алтын монеталарға өсу құны бойынша айырбасталуы;
- алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда айналыста алтын монета болмайды және алтын монетаны еркін түрде жасауға тыйым салынады. Мұнда банкноталар, басқа толық бағалы емес ақшалар сияқты алтын құймасына тек олардың сомалары көрсетілген жағдайлар да ғана айырбасталады.
- алтын девизді стандарты, мұнда да айналыста алтын монета және алтын монетаны еркін түрде жасауға болмайды. Бұл банкноталардың алтынға, шетел валютасына (девизіне) айырбасталатынын білдіреді, яғни бұл стандарт бір елдің валютасы басқа елдің валютасына тәуелділігін көрсетті.
3. Ақша реформасы бұл мемлекеттің ақша жүйесіне өзгеріс енгізуі. Ақша
реформасы 4 кезеңнен тұрады.
1 кезең 1922-1924жылдары аралығында. Бұл реформаны жүргізудің себептері:
біріншіден, 1917жылы қазан төңкерісінен кейін Ресейде қалған ақша айналымы бұзылып, оның артынан азамат соғысы басталып, өндірілген азық-түліктер мемлекетке өткізіліп, олар өз өніміне қолма-қол ақшаны ала алмай, қарызға берді. Осының саладарынан нарықта сатылатын тауарлар азайып, бағалар өсті. Халық азық-түлікті карточкамен алып, жалақы заттай түрде берілді; екіншіден, ақша айналымына көп мөлшерде ақша шығару ақша жүйесінің бұзылуына әкелді.
Ақшаның сатып алу қабілеті төмендеп, ол құнсыздана түскен сайын оның айналыстағы мөлшері біренеше өсіп, үлкен сандармен (миллиард, трилион) есептелді.
Осыған байланысты мемлекет ақша айналысын қалпына келтіру
мақсатында жүргізілген жаңа экономикалық саясаттың нәтижесінде: Біріншіден, өндіріс пен тауар айналымы қалпына келтіріліп, одан әрі дамыды; Екіншіден, екі рет жүргізілген ақша деноминациясының барысында есеп жұмысы жеңілденіп және ақшаның сапасы жақсарды;
Үшіншіден, ақшаның алтын негізі қамтамасыз етілді.
2 кезең 1947 жылы. Мұнда Ұлы Отан соғысы елдің экономикасын орасан зор шығынға ұшыратып, ұлттық байлықтың 30 пайызын жойды. Сол сияқты өндірістен келетін табыс азайып, халықтан түсетін кіріс артты тауар бағасы артты, карточкалық жүйе орнатылды. Аталған кемшліктерді жою үшін: біріншіден, біруақытта артық ақшаны айналымнан шығару; екіншіден, мемлекеттік тауар ресурстарының белгілі бір мөлшерін қалыптастыру; үшіншіден, бюджеттің негізі қаржы жүйесін нығайту қажет болды. Бұл реформаны жүргізудегі ерекшеліктер: халық жалақысын жаңа үлгідегі ақшамен алды, халықты карточкамен жабдықтау жойылды, мемлекеттік бөлшек сауда біртектес бағамен жүргізілді, нанның және басқа да азық-түліктің бағасы 10-12 пайызға арзандады.
3 кезең 1961 жылы жүргізілді. Ұлы Отан соғысынан кейін халық шаруашылығы өркендеп, қоғамдық өндірістің көлемі артып, елдің ақша айналымы, мемлекеттің бюджеті, ұлттық табыс аса зор көрсеткіштерге жетіп, 60 жылдары олар миллион және триллион соммен есептелді. Мұндай үлкен сомамен есеп жүргізу қаржы-банк және шаруашлық мекемелерінің жұмысын күрделендірді. Осының салдарынан жұмысты жеңілдету мақсатында баға масштабы 10 есе ірілендірілді, яғни деноминация жүргізілді. Сосын жаңа үлгідегі банкноталар шығарылды. Баға масштабын ірілендіру нәтижесінде ақшаның сатып алу мүмкіншілігі 10 есе ұлғайып, халықтың табысы сонша есе азайды.
4 кезең 1993 жылы Қазақстан Республикасының егемендігін алып, өзіміздің ұлттық валютамыздың айналымға шығарылуы. Ақша реформасын жүргізудегі негізгі мақсат ақша белгісін тұрақтандыру. 1993 жылы 12 қарашада ҚР-ның Президенті Н.Назарбаев ҚР-да ұлттық валюта енгізу туралы Жарлық шығарды. Осы жарлыққа сәйкес 1993ж. 15 қарашада Қазақстан мемлекетінде ұлттық валюта теңге енгізілді.
4. Инфляция процесінің жағдайына байланысты, ақша айналымы тұрақтылығының негізгі формасы - ақша реформасы мен инфляцияға қарсы саясат болып табылады.
Мемлекет инфляция уақыт аралығында өз валютасының девальвациясына келеді. Девальвация - басқа елдердің валютасымен салыстырғанда ұлттық валюта құнының төмендеуі. Әдетте, ол елдегі төлем балансы елеулі сәйкессіздікке ұшыраған кезде, яғни тауар мен қызмет бағасы экспортталатын тауарлар мен кызмет құнымен бірдей болған кезде пайда болады. Мемлекет инфляцияны жеңу үшін басқа да инфляцияға қарсы саясат шараларын қолданады: еңбек ақы мен бағаны реттеу, қаржы жүйесін сауықтыру, несие экспансиясын ұстау. Ақшаның кұнсыздануын ұстауға бағытталған барлық шаралар дефляциялық шаралар деп атауға болады. Дефляция - инфляцияға қарама-қайшы. Дефляция қаржы-несие шараларының жолдары арқылы жүзеге асырылады, оның ішінде салық салуды ұлғайту, әлеуметтік-мәдени мұқтаждықтар шығынын азайту, ашық базарда мемлекеттік кұнды қағаздарды сату, ссудалық процентті ұлғайту және т.б.
Ревальвация - бұл басқа елдердің ақша бірлігімен салыстырғанда өз ұлттық валюта курсін ресми түрде жоғарылату болып табылады. Ол елдің ақша жүйесін тұрақтандыру әдісі ретінде және инфляциядан кейін ақшамен сатып алу қабілеттілігін калпына келтіру үшін қолданылады.
Нуллификация - ақша реформасының бір түрі, мұнда құнсызданған ақша белгілері қайта аннулировать етіледі, яғни жарамсыз деп табылады
Деноминация - ақша айналымын ретке келтіру, есеп жүргізу мен есеп айырысуды жеңілдету мақсатында елде ескі ақша белгілерін белгіленген ара қатынас бойынша жаңаларына ауыстыру жолымен ұлттық ақша бірлігін ірілендіру.
Ақша реформасы ақша жүйесін сауықтырудың, ақша айналымының дұрыс жүруін қадағалап отырады.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор (слайд)
Оқытудың әдістері мен түрлері: ақпаратты
Деңгейлік тапсырмалар:
1- деңгей сұрақтары
1. Қазақстанда соңғы мәрте ақша реформасы қашан болды.
2-деңгей сұрақтары
1. Инфляциямен күресу жолдары қандай.
3- деңгей сұрақтары
1. Инфляцияның пайда болу себептері қандай
ОБСӨЖ тапсырмалары: Реферат: ҚР-ғы ақша жүйесі. Инфляция: оның түрі мен себептері. Инфляцияны жеңу әдістері мен салдары
СӨЖ тапсырмалары: Қазақстанның ақша жүйесі. Қазақстандағы ақша реформасы. Металдық ақша айналысы. Несиелік және қағаз ақшалар жүйесі. Инфляция және оған қарсы қолданылатын шаралар
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1) Ақша, несие, банк Сейтқасымов Ғ., Алматы, Экономика 2001 ж
2) Ақша айналымы және несие Мақыш С., Алматы 2004 ж
3) Ақша, несие, банк валюталық қатынастар Көшенова Б., Алматы Экономика 2000
4) Деньги, кредит, банки Под ред Лаврушина О.И., Москва, Фин и статистика 1999г
Лекция №5
Тақырыбы: Судалық капитал, процент және несие
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Несие мен ссуданың арасында айырмашылық бар: несие - бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларын көрсетеді; ал ссуда - бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Лекция мазмұны:
1. Несиенің экономикалық категория ретінде мәні
2. Несие формалары және негізгі функциялары.
3. Ссудалық проценттің экономикалық мәні.
4. Ссудалық капитал түсінігі және қалыптастыру ерекшеліктері.
1. Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілермен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай ақ жеке азаматтар да пайдаланады. Көбінесе несиені ақша түрінде түсінеді, бірақ бұл жерде ақша мен несие әр түрлі ұғымды білдіреді. Сол сияқты қаржы мен несие категорияларын бір санайтындар аз емес, несие - бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы дотация, субвенция, субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие - бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық капитал қозғалысы. Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға айналады.
2. Несие экономикалық категория сияқты өзінің формасы бар. Несиелеу кезінде несиенің бірнеше формалары қолданылады. Қазіргі жағдайда келесідей несие формалары белгілі :
- коммерциялық несие
- банк несиесі
- тұтыну несиесі
- мемлекеттік және жеке несиесі
- халықаралық несие.
а) коммерциялық несие - бұл сатушылар сатылған тауарларға төлемді кейінге қалдыру түрінде сатып алушыға тауар күйінде беретін несие. Бұл несие формасының объектісі болып тауар капиталы қызмет етеді.
Банк несиесі - бұл ақшалай ссуда түріндс заемщиктерге банктермен арнайы несие қаржы мекемелерімен берілетін несие. Банк несиенің объектісі болып ақшалай ссуда капиталы болып табылады.
Коммерциялық несиенің шектелген шегі болады:
1. резервтегі капиталдың қызмет атқаруындағы мөлшері;
2. өзінің бағыты бойынша: яғни өндіріс құралдарын өндіретін салаларға, өндіріс құралдарын тұтынатын салаларға беріледі.
Коммерциялық несие вексель түрінде дайындалады. Коммерциялық несие бойынша процент банктік несиесіне қарағанда төмен. Оның мақсаты ссуда бойынша пайда түсіру.
Банк несиесі коммерциялық несие шегінен де асып кетеді. Еркін ақша капиталы кез келген өндіріс салаларына бөліне береді және банк несиесі арқылы кез келген бағытқа жүріп отырады. Мысалы, тоқыма фабрикасының иесі өзінің бос ақша капитальн банкке сала алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс өнеркәсібіне ссудаға бере алады.
б)Тұтыну несиесі - бұл банкі және коммерциялық несие формасында тұрмыстық қызмет көрсетуді төлеу мен тұтыну тауарларын сатып алу үшін халыққа берілетін несие. Тұтыну несиесінің маңызды міндеті халықтың тауарларды сатып алуын кеңейту. Тұтыну несиесі тауар және ақшалай түрінде болуы мүмкін. Тұтыну несиесі бойынша проценттер халықтың табысынан төлеу арқылы ерекшеленеді және ұлттық табысты қайта бөлудің қайтарма формасы ретінде жүреді.
в) мемлекеттік және жеке несие. Мемлекеттік несие - бұл қазына міндеттемелерін шығару арқылы, қарыз немесе кредит беруші мемлекет пен жергілікті өкімет органдары болып табылатын кредиттік қатынастар жиынтығы. Капитализмнің даму жағдайында мемлекетгік заимдар мемлекеттің бюджет шығынын қаржыландырудың маңызды әдісі болып табылады. Мемлекет заимдарын пайдалану нәтижесінен мемлекеттік борыштың өсуін көруге болады.
Мемлекеттік заимдарының құралы тек бюджет тапшылығын жабу үшін қолданылады.
Мұның барлығы жеке несиеден мемлекет несиесінің айырмашылығын көрсетеді, мұнда кредиторлар мен заемшиктер больш жеке заңды және жеке тұлғалар б.т.
г халықаралык несие - бұл кері қайтару, мерзімді белгілеу және процентті төлеу шарттарымен валюта және тауар ресурстарын беруге байланысты халықаралық экономикалық қатынастар саласындағы несие капиталының қозғалысы. Кредиторлар мен заемщиктер болып банктер, жеке тұлғалар, кәсіпорындар, мемлекетгік мекемелер, сонымен бірге халықаралық және аймақтық ұйымдар қатыса алады.
3. Қарыз капиталы - ол уақытша қолдануға берілген құнның өзгеше бағасы болып көрінетін объективті экономикалық категория. Қарыз проценті меншік иесінің басқа біреуге белгілі бір құнды уақытша пайдалануға бергенде пайда болады. Қарызға алған құн оны пайдаланушыға -өндірушіге пайда түсіреді, екінші жағынан несие берушіге табыс ( процент түрінде) болады. Қарыз процентінің мәні - ақша капиталын белгілі бір уақыттан кейін қайтарып беру міндетінен туындайтын экономикалық қатынастар. Несие келісіміне қатысу жақтардың мақсаты-пайда табу. Несие берушінің алатын пайдасы - процент. Проценттік мөлшер деген қарыздардың несиені пайдаланғаны үшін несие берушіге төлейтін ақысы. Оның мөлшері несие беру жөніндегі келісімде көрсетіледі. Ол көптеген факторларға байланысты өзгеріп отырады: несиенің мөлшеріне, пайдалану мерзіміне, жылдық төлем деңгейіне, экономикалық коньюктураға. Проценттің мөлшері: тұрақты, өзгермелі, номиналды және реалды, дисконтты болып бөлінуі мүмкін.
Тұрақты проценттік мөлшер қарызды пайдаланудың барлық мерзімі бойынша өзгеріссіз қалады. Өзгермелі проценттік мөлшер - бұл несиелік ресурстарға деген сұраныс пен ұсыныс арқылы қалыптасатын ақша нарығының жағдайына байланысты, сонымен қатар экономикалық және қарыз алушыны қаржыландыру жағдайында несиелік немесе депозиттік шарттың барлық әрекет ету мерзімі бойынша банк арқылы өзгертілуі мүмкін. Проценттік мөлшердің өзгерілуі өзара келісімімен анықталады. Номиналды процент мөлшері негізінен екі фактордың: несие ресурстарына сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына және инфляцияның қарқынына байланысты туындайды. Реалды процент мөлшері есептеу жолымен шығарылады, яғни инфляцияның қарқыны алынып тасталады.
Қарыз проценті біраз белгілеріне қарай жіктелінеді:
-несиенің формасы мен түрлеріне қарай;
-несие мекемелерінің түрлеріне қарай;
-банктік несиені тартумен берілген инвестиция түрлеріне қарай;
-несиенің мерзіміне қарай;
-несие мекемелерінің көрсетілетін операция түрлеріне қарай .
4. Ссудалық капитал - бұл өсім түрінде ақы төлеп қайтару талабымен несиеге берілетін ақша капиталы. Ссуда капиталының ең манызды көздері ұдайы өндіріс процесінде уақытша босап қалған қаржылар болып табылады. Олар мыналар :
- амортизациялау түрінде негізгі өндірістік қорларды қалпына келтіруге арналған ақша соммалары;
- ұдайы өндіріс процесін одан әрі дамыту үшін қажетті жаңа материалдарды сатып алу мен дайын тауарларды сату уақытының сәйкес келмеуіне байланысты босатылған айналымдагы қаржылар бөлігі;
- жалпы төлеу үшін жиналып қалған тауарлар өткізуден түскен уақытша бос ақша қаржылары, сондай-ақ пайданың бір бөлегін капиталға айналдыруға арналған қаржылар.
Мұнымен қатар карыз капиталының кайнар көзі ретінде адамдардың жинаған ақшалары да пайдаланылады. Қарыз капиталына деген сұраныс пен ұсыныс бірқатар факторларға:
1 өндірістің көлеміне ;
2 мемлекет берген қарыз бен оның борышының арақатынасына;
3 маусымдық жағдайларға;
4 ақшаның құнсыздану процесінің деңгейіне;
5 валюта құнынын өзгеруіне байланысты.
Сондықтан, ақша капиталының уақытша еркін қозғалысы объективті түрде қажетті болып табылады.
Ссудалық процент - деп қарыз алушының заем берушіден пайдалану үшін алған ақшалай және материалдық байлық үшін төленетін төлемін айтады.
Ссуда проценті ставкасының денгейі мен динамикасы операцияның экономикалық мәніне байланысты. Ссуда капиталы нарығында - берілген қарыздың мерзімі мен көлеміне, оның қамтамасыз етілуіне, қарыздың түрі мен қарыз беру формасына, қарыз берудің тәуекелді дәрежеге бағдарланған проценттік ставкалары қолданылады. Проценттік ставкалар ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді, негізгі, қосымша бір уақытта халықаралық қарыз шеңберінде пайдаланылатын ұлттық нарық ставкалары болып бөлінеді. Ссуда процентінің шамасы - белгілі бір мерзім ішінде процент түріне төленетін ақша соммасы қатынасы ретінде белгіленетін проценттік норманы бейнелейді.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор (слайд)
Оқытудың әдістері мен түрлері: ақпаратты
Деңгейлік тапсырмалар:
1- деңгей сұрақтары
1. Несиенің экономиканы дамытудағы маңыздылығы қандай.
2-деңгей сұрақтары
1. Ссудалық капиталға деген сұраныс пен ұсыныс факторлары.
3- деңгей сұрақтары
1. Банктік несиенің коммерциялық несиеден айырмашылығы
ОБСӨЖ тапсырмалары: Реферат: Несиенің мәні экономикалық категория ретінде. Несиенің формалары. Ипотекалық несиелеу
СӨЖ тапсырмалары: Несие қатынастарының пайда болуы және дамуы. Ссудалық капиталының құрылымы және қажеттілігі. Қазіргі таңда Қазақстанда дамыған несиенің формалары мен ерекшеліктері. Несиенің қызметтері мен оның экономикадағы маңыздылығы. Халықаралық несие және оның мәні. Ссудалық процент және оның мәні.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1) Ақша, несие, банк Сейтқасымов Ғ., Алматы, Экономика 2001 ж
2) Ақша айналымы және несие Мақыш С., Алматы 2004 ж
3) Ақша, несие, банк валюталық қатынастар Көшенова Б., Алматы Экономика 2000
4) Деньги, кредит, банки Под ред Лаврушина О.И., Москва, Фин и статистика 1999г
Лекция №6
Тақырыбы: Несие және банк жүйесі
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Несие жүйесін орындауда несиелік қатынас туындайды. Несие мекемелері мен әртүрлі субъектілер арасындағы экономикалық байланыс қайтару және төлеу жағдайында уақытша бос ақша капиталын қайта болу мен жинақтау сылтауы бойынша несие қатынасының мазмұнын анықтайды.
Лекция мазмұны:
1. Несие жүйесінің түсінігі, оның формалары мен құрылымы.
2. Банк мекемелерінің түрлері.
3. Мамандандырылыған несие-қаржы институттары.
4. Несие жүйесін қалыптастыру принциптері
1. Несие - банкі жүйесі нарықты экономикада маңызды рольді атқарады. Оның көмегімен кәсіпорындар, ұйымдар және халықтың ақшалай есеп-айырысу мен төлемдері іске асырылады, халықтың табысы мен сақталған бос ақшаны уақытша белсенді түрде айналымға жүруін, сонымен қатар көптеген әртүрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, консультациялық операциялардың орындалуынан көруге болады.
Әсіресе, өндіріске несие жүйесінің әсері немесе ыкпалы өте көп. Ол өндірістің тиімді өсуіне, олардың қорын кеңейтуге, бір саладан екінші салаға ақшаның келіп құйылуына қабілетті.
Несие жүйесінің маңыздылығы мен мәні бірқатар көрсеткіштермен беріледі: керекті салаға салынған жалпы несие көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастырудағы банкі ссудасының үлесі, төлем айналымының жиынтығы және т.б.
АҚШ несие қатынасының даму дәрежесі бойынша, шаруашылықта тұтыну және өндіріс сферасында банк операцияларының кеңеюі бойынша, несие мекемелерінің әртүрлілігі бойынша әлемдегі басқа елдерден алда болуда.
Несие жүйесі - заңды және жеке тұлғаларға әртүрлі қызмет түрлерін көрсетеді, елімізде ақша айналымын реттейді. Несие қатынасы екі жақты сипатқа тән: яғни бірдей түрде шаруашылық субъектілер үшін қажет болса, сонымен бірге несие жүйесіндегі мекемелерге де қажет. Ақшаны несие мекемелеріне сақтау-несие ресурстарын құрайды, ал оны экономика және халық үшін орналастыру - несиемен беріледі.
Несие 2 формада болады: тауарлы және ақшалай түрде. Тауарлы несие-коммерциялық несиенің бірінші негізін көрсетеді. Бір-біріне шаруашылық субъектілерімен ссуданы беру тауар формасымен берілген сол несие ақшалай формасында көрсетілген. Себебі, несиені алған субъект кредиторға вексель тауар несиесін алғанын бекіткенін жазып береді. Мұнда несие қатынасының субъектілері болып шаруашылық субъектілер мен банктер болып табылады.
Несие катынасының, несие формасы мен несие мекемелер жиынтығы несие жүйесін кең мағынада түсінуге әкеледі.
Тар мағынадағы несие жүйесі - бұл елімізде басқалай қаржы қызметтерін көрсететін, ақша айналымын реттеуші, несие - есеп айырысу қатынастарьн ұйымдастырушы несие мекемелерінің тармағы. Несие жүйесі-банкінің және басқалай несие мекемелерінің жиынтығымен, құқықтық форманы ұйымдастыру мен несие операцияларын жүзеге асырумен сипатталады.
2. Несие жүйесі ақша қаржысының, құралуы мен бөлінуіне байланысты спецификалық функцияны атқаруда бірнеше буындардан тұрады.Несие жүйесіндегі жеке буындар арасьшдағы функцияның бөлінуі- капиталдың ұдайы ондіріс процесінде олардың атқаратын қызметінің ерекшеліктерімен айқындалады.
Несие жүйесінің ұйымдық құрылымы әртүрлі несие мекемелерімен сипатталады, олар 3 топқа бөлінеді:
- Орталык банк (эмиссиялык);
- коммерциялық банк;
- мамандандырылған несие мекемелері
(сақтандыру, сақтау, ипотекалық, трасталық).
Орталық банк - бұл ең бастапқы мсмлекеттің бірінші денгейдегі банкі. Ол занды және жеке тұлғалармен операцияны жүргізбейді. Оның клиентурасы - коммерциялық банкілер және басқа да несие мекемесі, сонымен бірге әр түрлі қызмет көрсететін үкімет ұйымдары болып табылады.
Орталық банк тікелей әсер етуде және реттеуде, бақылау жасауда тек банк мекемелеріне қатысы болған жағдайда сол функцияларды атқарады. Эмиссиялық банк ірі ақша құралынан тұрады, мұндай құрал басқа банкілерде жоқ. Оның пассивтері бюджет құралынан, айналымдағы нақты ақшадан тұрады. Мұндай жағдай басқа банкілердің қызметін басқару мен көмек көрсетуге мұмкіншілік береді. Қазақстанда эмиссиялық банк бұл ұлтгық банк болып табылады, ал қалған банкілер, онын ішінде коммерциялық банктер эмиссиялық еместер. Банктер, ол айналымға ақша шығара алмайды, тек өз клиенттерінін, шаруашылық қызметін қамтамасыз етумен байланысты несиелік, есеп-айырысу және қаржылық операцияның барлық түрімен айналысады. Оныц ішіндегі ең маңыздысы: уақытша бос ақшаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Ақша бірнеше тауарлар (мал, жүн және т.б.) ролін атқарғанда және көптеген құн формасынан өткенен кейін адамзат метал түріндегі ақша айналымына келді. Металдың ақша түрінде қызмет атқару процесінен бірте - бірте теңге (монета) ақшалар келе бастады .
Лекция мазмұны:
1. Ақшаның шығуы және табиғаты
2. Ақша жалпыға бірдей эквивалент ретінде
3. Ақшаның қызметтері, оның ерекшеліктері
1. Ақша ерте заманда пайда болды. Ол өнімнің және міндетті түрде тауар өндірісінің даму шарты болып табылады. Ақша ертеден бастап болған соң, ол адам өркениеті дамығанда немесе одан бұрын болуы мүмкін. Ғасыр бойында ақша үнемі өзгеріп отырады және оның қазіргі жағдайы бітетін және соңғы фаза болып табылмайды. Ақша жаратылысын ізденудегі маңызды жаңалық - бұл оның тауардан пайда болуы. Айырбастың дамуы келесідей құнның формасы жолымен туындады :
1. қарапайым немесе кездейсоқ, яғни ерте кезде бір тауар басқа тауардың құнын көрсететін еді, (құндары бір - бірімен сәйкес келуі керек).
2. толық немесе өрістетілген (дамыған) - айырбастың дамуына байланысты құнын көрсететін форма. Мұнда ірі қоғамдық еңбекті бөлумен, мал шаруашылығымен және жер шаруашылығымен айналысатын тайпаға бөлуге тура келді . Осыған байланысты бұған көптеген қоғамдық еңбек заттары жатады, ал әрбір тауар көптеген тауарға қарама - қарсы тұрады;
3. жалпыға ортақ, құн формасы. Тауар өндірісінің және айырбастың болашақта дамуы жергілікті базарда ең маңызды айырбас ролін атқаратын, жеке тауарлардың тауар әлемінен бөлініп шығуына әкелді (тұз , жүн, мал және т. с.с.) немесе тауар әлемінен тауарды бөліп қарауға әкелді . Бұл форманың ерекшелігі тек бір тауарға ғана бекітілген жоқ, әр түрлі уақытта оны алма кезекпен түрлі тауарлармен алмасып орындап отырды .
4. ақшалай формадағы құны - келешекте айырбасқа түсетін бір тауардың нәтижесі жалпыга ортақ эквивалент екендігіндегі ролін бөліп көрсетеді. Айырбастың дамуы мен әлемдік базарды құрудагы мұндай роль асыл металдар мен - алтын және күміспен бекітілген.
2. Ақша - бұл жалпыға бірдей маңызды тауар болып табылады. Олар тауар айырбастың даму нәтижесінде көптеген тауардан бөлініп шықты. Тарихи дамудың әр түрлі кезеңінде ақшаның ең манызды ролін тауар (мал, тері, жүн және т. б.) атқарады. Сосын бірдей түрдегі, бөлінбелі, сақталатын сапаға қабілетті металдар пайда болды.
Ақша маңызды тауар болғандықтан, оның келесідей спецификалық ерекшеліктері бар:
-оның тұтыну құнында басқа тауардың құны көрсетіледі;
-оған жасалған нақты еңбек абстрактылы еңбек көрінісінің жалпыға ортақ формасы қызметін атқарады;
- оның қүрамындағы жеке еңбек тікелей коғамдық еңбек ретінде орналасады. Тауар мен ақшаның айырмашылығы оның тұтынушылық құнынан көруге болады. Кез келген тауардың белгілі қажеттілікті қанағаттандыратын қайталанбайтын, ерекше қабілеттілігі бар. Мысалы, нан-тамақ қажеттілігін қанағатандырса, ал пальто-киім кажеттілігін канағаттандырады. Мұның барлығы ақшалай тауарға да қатысты. Сонымен қатар , ақшаның тауарлардан айырмашылыгы жалпы тұтынушылық құнға ие, яғни тікелей барлық тауарлармен алмасып отырады.
3. Ақшаның атқаратын әрбір функциясы тауар айырбас процесінен келіп шығатын тауар өндірушілердің байлалыс формасы ретінде әлеуметтік-экономикалық жағының ақша мазмұнын көрсетеді. Ақша бірнеше функцияны атқарады:
-құн өлшеуші;
-айналым құралы ретінде;
-қорлану құралы ретінде;
Ақша айналым құралы функциясы кезінде тауарды өткізу уақытында делдал болып табылады. Тауарды қолдан-қолға өткізуде оның айналым сферасына үнемі итере отырып, тұтьнушыға жеткізе де отыра, ақша үздіксіз қозғалыста жүреді. Сатушы тауарьн сата сала, басқа тауарды сатып алуға асықпайды. Ақшаның делдалдық көмегі арқасында осы уақытша және тура келмейтін кеңістікті жеңе аламыз.
Айналымнан кететін, өз қүнын өткізіп қоятын, ақшаның тауардан айырмашылығы сату және сатып алу процесін қамтамасыз ете отырып, ақша айналым құралы ретінде өз орнын табады. Көбінесе, бізде ақша айналым құрал функциясын атқаруда - мемлекеттік, кооперативтік, коммерциялық саудада, базарда тауарды сатып алу кезінде орындалады.
Ақшаның айналым құралы ретінде атқаратын функциясының ерекшелігі келесідей болып табылады:
1. ол нақты ақша түрінде орындалады;
2. бұл функцияда ақша-тауар айырбас кезінде делдал болып қызмет атқарса , онда оны нағыз ақша емесалтын, оның орнын басатын-ақша белгісі орындайды.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор (слайд)
Оқытудың әдістері мен түрлері: баяндау, түсіндіру, кіріспе лекция
Деңгейлік тапсырмалар:
1- деңгей сұрақтары
1. Ақшаның шығуы және табиғаты.
2-деңгей сұрақтары
1. Ақша жалпыға бірдей эквивалент ретінде.
3- деңгей сұрақтары
1. Ақшаның қызметтері, оның ерекшеліктері
ОБСӨЖ тапсырмалары: Дөңгелек стол:"Ақшаның жаратылысы мен шығу тарихы"
СӨЖ тапсырмалары: Ақшаның даму эволюциясы. Ақшаның экономикадағы ролі. Ақша-айналым құралы ретінде. Ақша-қорлану құралы ретінде. Ақша - төлем құралы ретінде
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1) Ақша, несие, банк Сейтқасымов Ғ., Алматы, Экономика 2001 ж
2) Ақша айналымы және несие Мақыш С., Алматы 2004 ж
3) Ақша, несие, банк валюталық қатынастар Көшенова Б., Алматы Экономика 2000
4) Деньги, кредит, банки Под ред Лаврушина О.И., Москва, Фин и статистика 1999г
Лекция №2
Тақырыбы: Ақша айналысы
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Нақтылы ақша мен нақтысыз ақшаның арасында тығыз және өзара байланысқан тәуелділік бар: ақша үнемі бір сфера айналымынан басқа сфераға өту арқылы, нақтылы ақша белгісі - банкінің депозит формасына ауысады және керісінше. Банкі есеп шотына нақтысыз ақша құралының келіп түсуі - бұл міндетті түрде ақшаны беру (немесе тарату) шарты болып табылады. Лекция мазмұны:
1. Ақша айналысы мен айналымының түсінігі.
2. Айналымдағы ақша және оның құрылымы.
3. Сақталған қаржы, инвестиция және қаржы нарығы
4. Ақша массасы мен ақша агрегаттары
1. Ақша айналымы - бұл тауарды немесе қызмет көрсетуді өткізуде қамтамасыз ететін ақша қозғалысының нақты қолма-қол және қолма-қолсыз формасы болып табылады. Сонымен қатар, шаруашылықтағы есеп-айырысу мен тауар түрдегі емес төлемдер де болып табылады .
Ақша айналымының объективті жағы - тауар мен ақшаны бөліп көрсететін тауар өндірісі болып табылады. Капитализм тұсында қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуі мсн жалпы ұлттық және әлемдік базардың қалыптасуы ақша айналымының келешекте дамуына әкеледі. Ол жалпы қоғамдық өнім жиынтығын айналым мен айырбасқа әкеле отырып, капиталдың үнемі айналысқа түсуін қамтамасыз етеді.
Нақтылай және нақтысыз формадағы ақшаның көмегімен тауардың айналым процесі, сонымен бірге жалған және ссудалық капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.
Ақша айналымы екі сфераға бөлінеді: нақтылай және нақтысыз. Нақтылай ақша айналымы-бұл қолда бар ақшаның қозғалысы. Ол банкноттармен, әр түрлі тиындар (немесе монеталар) және қағаз ақшаларымен қамтамасыз етіледі.
Нақтысыз ақша айналымы - бұл қолма - қолсыз ақша айналымының козғалысы болып табылады. Оған клиенттердің есеп шотындағы банк депозиттері жатады. Ол чектердің , несие карточкалары, электрондық аударымдардың көмегімен жүзеге асырылады. Сонымен қатар, ақша айналымында вексельдер, сертификаттар да қолданылады. Ал кейбір елдерде түрлі міндеттер мен талаптар қолданылады.
2. Өнімдер базары - бұл фирмалармен өндірілген тауарлар мен қызмет түрлерін үй шаруашылығы сатып алатын базары болып табылады.
Ресурстар базары - бұл фирмалардың өндіріске қажетті ресурстарды сатып алудағы базары болып табылады жұмысшы күші, капитал және табиғи ресурстар. Бұл жеңілдетілген экономикалық жүйеде барлық ресурстар үй шаруашылығына жатады, яғни ресурстарды фирмаларға белгілі ақшалай төлемдермен сатады; бұл төлемдер еңбек ақы, ренталық төлемдер, проценттік табыстар түрін қамтиды. Бұл процестер үздіксіз және жалғасқан.
ұлттық өнім - бұл экономика жүйесінде өндірілген барлық дайын тауарлар мен қызмет түрлерінің құнының бағасы.
Дайын тауалар мен қызмет көрсету - бұл сатуға дайын немесе сатылған, өз кезегінде тұтыну үшін, инвестиция үшін, мемлекеттік сатып алуларды жүзеге асыру үшін немесе экспорт үшін қолданылатын тауарлар мен қызмет түрлері.
Аралық, тауарлар, мысалы: коммерциялық пекарниялармен нанды дайындау үшін сатып алынған ұн немесе автомашинаны өндіру үшін автомабиль заводтарымен сатып алатын құрыш ұлттық өнімге жатпайды.
ұлттық табыс - бұл үй шаруашылығымен алатын барлық табыстар: оның ішінде барлық еңбек ақы, рента, проценттік төлем және пайданы көрсетеді . Айналым үлгісінде ұлттық табыс пен ұлттық өнім тең.
Айналымнан құралған бөлігі нақты түрде, сол сияқты номиналды түрде өлшенуі мүмкін.
Экономика ғылымында номиналды тсрмині инфляцияны есепке алмайтын, бағада көрсетілетін кез келген сандық белгі үшін қоданылады, яғни сол бағада тауарлар мен қызмет көрсету түрлерінің нақты сатылып қоюы.
Нақты - мұнда инфляция эффектілері есепке алынады және соған сәйкес түзетулер жүзеге асырылады. Бұдан басқа сандық керсеткіштер бар. Оны статистикалық мөлшер деп атайды. Бұл көрсеткіштер кейбір нақтылы уақыт сәттерінде санды өлшеуге қызмет етеді. Мұндай мөлшер уақыт интервалының есебінсіз-ақ көрсетіледі.
3. Сақталған қаржы, инвестиция және қаржы нарығы
Қазіргі таңдағы нарықтық экономика жағдайында үй шаруашылығының жыл сайынғы шығыны орташа, олардың табыстарының көлемі төмен. Үй шаруашылығының табысының бір бөлігі сақталған қаржы болып табылады. Себебі, ол тауарларды сатып алуға, салықты төлеуге жұмсалынбайды, тек сақтауға жіберіледі.
Сақтаудың ең көп тараған формасы табыстың бір бөлігін нақты ақша түрінде жинақтап құрау немесе сақтау, банкілеріне ақша салу , иә болмаса құнды қағаздарды алу болып табылады.
Айталық, барлық үй шаруашылығы ақшаны сақтау категориясына жатпайды. Мысалы, үй шаруашылығының жастар жағын алып қарайтын болсақ, олар кейбір қымбат тауарлар мен қызмет көрсету түрлерін үй,білім жоәне т.с. сатып алу үшін, ақшаны еңбектеп тапқаннан гөрі, көп ақша жұмсағысы келеді. Бұл заттарды сатып алу займдар бойынша жүзеге асырылады.
Фирмалармен жүзеге асырылатын инвестиция екі түрлі компоненттен тұрады:
Бірінші - бұл инвестиция бастапқы капитал, яғни қайта өндірілген капитал игіліктерін қалыптастыру (өндіріс кұрал-жабдықтары, компьютерлер және өндіріс ғимараты).
Екіншісі- өндіріс процесінде қолдануға жататын шикізаттар қорын көрсететін тауар-материалдық қор инвестициясы болып табылады. Сондықтан, ақшаны сақтауды көбінесе үй шаруашылығы жасайтын болса, ал инвестиция фирмалармен жүзеге асырылады. Сол себепті ақшаны орналастыруды жүзеге асыратын механизм жиынтығы қажет. Міне, бұл механизмдер қаржы нарығы арқылы іске асырылады.
4. Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы мен ақша базасы жатады. Ақша массасы - жеке тұлғаларға, кәсіпорындармен мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.
Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша айналысының сандық өзгерісін талдау үшін, сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге байланысты шараларды жасау үшін әр түрлі көрсеткіштер пайдаланылады. Ондай көрсеткіштерді ақша агрегаттары деп атаймыз.
Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банкілердің баланстық шоттарын шоғырландыру негізінде анықталады және оның құрамына айнылыстағы қолма-қол ақша және резидент заңды тұлғалар мен үй шаруашылығы (жеке тұлғалардың) депозиттері жатады.
Қазақстан Республикасында Ұлттық банктің 12.01.1995ж. Директорлар кеңесінің N2 хаттамасымен бекітілген Ақша массасын, ақша базасын анықтау әдісі және ішкі, сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды жіктеу туралы ережесіне сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор (слайд)
Оқытудың әдістері мен түрлері: ақпаратты
Деңгейлік тапсырмалар:
1- деңгей сұрақтары
1. Ақша айналымының құрылымына не жатады.
2-деңгей сұрақтары
1. Мемлекет ақша айналымын қандай саясат арқылы реттейді.
3- деңгей сұрақтары
1. Қаржы нарығының каналдарын атаңдар
ОБСӨЖ тапсырмалары: Парламенттік дебат: "Ақша айналымы мен ақша айналысының мәні"
СӨЖ тапсырмалары: Мемлекет тарапынан ақша айналымын реттеу. ҚР-ғы ақша айналымы. Қолма-қол ақша айналымы. Қолма-қолсыз ақша айналымы. Ақша массасын анықтаудағы ақша агрегаттары. Фискальдық саясат. Ақша-несие саясаты
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1) Ақша, несие, банк Сейтқасымов Ғ., Алматы, Экономика 2001 ж
2) Ақша айналымы және несие Мақыш С., Алматы 2004 ж
3) Ақша, несие, банк валюталық қатынастар Көшенова Б., Алматы Экономика 2000
4) Деньги, кредит, банки Под ред Лаврушина О.И., Москва, Фин и статистика 1999г
Лекция №3
Тақырыбы: Қолма-қолсыз есеп-айырысу
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Қолма-қолсыз ақшамен есеп-айырысулар жүйесі - бұл қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларын, оларды ұйымдастыруға қойылатын талаптарды, сол сияқты құжат айналымына байланысты есеп айырысу әдістері мен формаларының жиынтығы. Лекция мазмұны:
1. Қолма-қолсыз есеп-айырысу туралы түсінік және мәні.
2. Қолма-қолсыз есеп-айырысудың қағидалары.
3. Қолма-қолсыз есеп-айырысудың формалары.
1. Ақшалай есеп-айырысу екі формада жүзеге асырылады: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу. Қолма-қолсыз ақшамен есеп-айырысулар барысы мынадай шаруашылық аумағында жүзеге асырылады:
-өнімді, қызметтерді және жұмыстарды сатуда;
-ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде;
-банк несиелерін алу және қайтаруда ;
-бюджетке тиісті төлемдерді аударуда;
- халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалануда;
-басқада банкаралық есеп- айырысуларда.
Қолма-қолсыз есеп - айырысулар толығымен банк мекемелері арқылы ұйымдастырылғандықтан да олардың кең көлемде қолданылуына банктердің торабының ықпалы, сондай-ақ олардың дамуына деген мемлекеттің мүддесінің ықпалы болады.
Қолма-қолсыз ақшалармен есеп-айырысу - бұл ақшалай қаражаттарды төлеушілер мен алушылардың шоттарына байланысты жазбаша түрде жасалатын ақшалай есеп-айырысуларды білдіреді. Шаруашылықтағы қолма-қолсыз есеп-айырысулар белгілі бір жүйеге байланысты ұйымдастырылады.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастыру мына талаптарға сәйкес келуі тиіс:
1 өнімді сатуды қамтамасыз ету үшін бірқалыпты қаражат айналымына жағдай жасау;
2 белгіленген мерзімде төлемді жүзеге асыруда төлеушінің жауапкершілігі;
3 қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулар өз уақытында орындалуы.
2. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастырудың қатаң қағидаларының сақталуы кәсіпорынның өзінің алдындағы келісім-шарттық міндеттемелерінің орындалуы үшін экономикалық мүддесі мен жауапкершілігінің жоқтығын біршама дәрежеде орнын толтыруына мүмкіндік береді. Қағидалар мынаған қатаң түрде қарайды:
-төлеу орны - банк, яғни ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастырушы және бақылаушы болады;
-төлеу уақыты - өнімді тиеген соң немесе қызметті көрсеткен соң жүргізіледі, мұнда аванс немесе коммерциялық несиенің қолдануына тыйым салынады;
-төлеушінің келісімі -төлеудің негізіне жатады;
-төлеу көзі - сатып алушының меншікті қаражаты немесе банктік несие ;
-қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формасы, яғни қандай формасын пайдалану анықталады.
Қазіргі таңда қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларына мыналар жатады: біріншіден, барлық шаруашылық субъктілердің ақшалай қаражаттары банк мекемелеріндегі шоттарда сақталып, қолма-қолсыз есеп айырысулар сол шоттар негізінде жүзеге асырылуын көздейді; екіншіден, нарықтың араласуынсыз шаруашылық субъектілерінің қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формаларын таңдаудағы еркін және оларды банктің араласуынсыз шаруашылық келісім шарттарына бекітуді көздейді.
3. Қолма-қолсыз есеп айырысудың негізгі формаларына мыналар жатады:
-төлем тапсырмасы
-төлем талабы-тапсырмасы
-инкассалық үкім
-чекпен есеп айырысу
-вексельмен есеп айырысу
-аккредитивпен есеп айырысу.
Төлем тапсырмасы - ақшаны аударушының (төлеушінің) аталған тапсырмада көрсетілген ақша соммасын бенефициарға аудару туралы қызмет көрсетуші банкке берген тапсырмасы.
Төлем талап -тапсырмасы - бұл бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабы.
Инкассалық өкім- бұл заң актілерінде көзделген жағдайда ақшаны жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу үшін пайдаланылатын төлем құжаты, яғни салық және кеден органдарына төленбеген төлемдерді соттың шешімі бойынша басқа да төлемдерді талап ету жағдайында қолданылады.
Чекпен есеп айырысу барсында төлем құралы ретінде заңды және жеке тұлғалар пайдалана алады. Чек бұл чек берушінің чекті қабылдаушы банкке, өзара жасалған келісім шарт негізінде чекте көрсетілген соманы чекті ұстаушыға төлеу туралы бұйрығы.
Вексельмен есеп айырысу негізінде төлем құралы болып табылады. Жай және аудармалы вексельдің айналысы кездеседі.
Аккредитивтік есеп айырысу жиі қолданыс таппайды. Аккредитив - бұл сатып алушының тапсырмасы бойынша сатып алушының банкісінің жабдықтаушының банкісіне аккредитивте көрсетілген құжаттарды жабдықтаушы бергеннен соң және аккредитивтің басқа да шарттарын орындаған жағдайда төлемді төлеуге берген шартты ақшалай міндеттемесі. Оның мынадай түрлері бар:
-өтелген және өтелмеген ;
-қайтарылатын және қайтарылмайтын.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор (слайд)
Оқытудың әдістері мен түрлері: ақпаратты
Деңгейлік тапсырмалар:
1- деңгей сұрақтары
1. Төлем құжаттарына қандай көрсеткіштер.
2-деңгей сұрақтары
1. Нақтысыз есеп айырысудың формаларын.
3- деңгей сұрақтары
1. Төлем тапсырмасы бойынша есеп айырысу қалай іске асырылады
ОБСӨЖ тапсырмалары: Шағын баянадама :"Қолма-қолсыз есеп-айырысу және оның мәні"
СӨЖ тапсырмалары: Нақтысыз есеп-айырысуларды ұйымдастырудың жалпы негіздері. Аккредитивтік есеп айырысу формалары. ҚР-да екінші деңгейдегі банктерде шот ашу тәртібі. Қолма - қолсыз есеп айырысу құралдары. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу. Төлем талап-тапсырмасы. Чекпен есеп айырысу. Банкаралық есеп-айырысуды ұйымдастыру негізі
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1) Ақша, несие, банк Сейтқасымов Ғ., Алматы, Экономика 2001 ж
2) Ақша айналымы және несие Мақыш С., Алматы 2004 ж
3) Ақша, несие, банк валюталық қатынастар Көшенова Б., Алматы Экономика 2000
4) Деньги, кредит, банки Под ред Лаврушина О.И., Москва, Фин и статистика 1999г
Лекция №4
Тақырыбы: Ақша жүйесі
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Елімізде ақша айналымын ұйымдастыру жалпы мемлекеттік заңдармен реттелуді көрсететін ақша жүйесі болып табылады. Әрбір елдің өзінің ұлттық ақша жүйесі бар.
Лекция мазмұны:
1. Ақша жүйесінің түсінігі және негізгі элементтері
2. Ақша жүйесінің типтері
3. Ақша реформасы
4. Инфляция: оның себептері, түрлері және инфляцияны жеңу әдістері
1. ҚР-ның ақша жүйесі Президенттің жарлығына сәйкес 1995 ж. 30 наурызда ҚР-ның ұлттық банкі туралы заңы күшке енген. Жарлықта ақша айналымын ұйымдастырудағы құқықтар негізі және формалары, оның ішінде ақша айналымын ұйымдастыратьн және реттейтін ақша белгісінің эмиссиясы мен арнайы ақша бірлігін белгіледі.
Ақша жүйесі келесідей элементтерден тұрады:
1.Ақша өлшем бірлігінің аттары. ҚР-ның ақша өлшем бірлігі 100 тиыннан тұратын 1 теңге болып табылады.
2.Ақша белгісінің түрі. Бұл айналымда алтын немесе күміс ақшалардың белгілі бір мөлшерінің орнына жүретін ақша белгілері, олар-тиын, теңге, қағаз ақшалар.
3. Эмиссия тәртібі. Бұл нақты ақшаны шығару, оның айналысын ұйымдастыру және оны айналыстан алып тастау. Эмиссия бұл ақша мен бағалы қағаздардың шығарылымы және айналысы.
4.Ақша түрлері-бұл заңды түрде төлем құралы болып табылады: ақшалай және несие ақшасы.
5.Валюталық курс-бір ақша өлшем бірлігінің басқа ақша бірлігінде білдірілетін бағасы.
2. Ақша жүйесінің өзіне тән типтері бар:
1 металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналыста бола отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металға ауыстырылады.;
2 несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Металл ақша айналысы екіге бөлінеді:
1 Биметаллизм - жалпыға балама ретінде екі бағалы металға негізделген ақша жүйесі. Оның үш түрі бар:
- қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістің арасындағы шекті қатынас,
- қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас мемлекет тарапынан белгіленген,
- ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары заңды төлем құралы қызметін атқарады.
2 Монометаллизм - бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының негізі ретінде бір ғана металл қызмет ететін ақша жүйесі. Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монометаллизмі мынадай түрлерге бөлінеді:
- алтын монета стандарты, оған алтын монетасының айналысы, алтынның ақша қызметін атқаруы, құн белгілерінің еркін алтын монеталарға өсу құны бойынша айырбасталуы;
- алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда айналыста алтын монета болмайды және алтын монетаны еркін түрде жасауға тыйым салынады. Мұнда банкноталар, басқа толық бағалы емес ақшалар сияқты алтын құймасына тек олардың сомалары көрсетілген жағдайлар да ғана айырбасталады.
- алтын девизді стандарты, мұнда да айналыста алтын монета және алтын монетаны еркін түрде жасауға болмайды. Бұл банкноталардың алтынға, шетел валютасына (девизіне) айырбасталатынын білдіреді, яғни бұл стандарт бір елдің валютасы басқа елдің валютасына тәуелділігін көрсетті.
3. Ақша реформасы бұл мемлекеттің ақша жүйесіне өзгеріс енгізуі. Ақша
реформасы 4 кезеңнен тұрады.
1 кезең 1922-1924жылдары аралығында. Бұл реформаны жүргізудің себептері:
біріншіден, 1917жылы қазан төңкерісінен кейін Ресейде қалған ақша айналымы бұзылып, оның артынан азамат соғысы басталып, өндірілген азық-түліктер мемлекетке өткізіліп, олар өз өніміне қолма-қол ақшаны ала алмай, қарызға берді. Осының саладарынан нарықта сатылатын тауарлар азайып, бағалар өсті. Халық азық-түлікті карточкамен алып, жалақы заттай түрде берілді; екіншіден, ақша айналымына көп мөлшерде ақша шығару ақша жүйесінің бұзылуына әкелді.
Ақшаның сатып алу қабілеті төмендеп, ол құнсыздана түскен сайын оның айналыстағы мөлшері біренеше өсіп, үлкен сандармен (миллиард, трилион) есептелді.
Осыған байланысты мемлекет ақша айналысын қалпына келтіру
мақсатында жүргізілген жаңа экономикалық саясаттың нәтижесінде: Біріншіден, өндіріс пен тауар айналымы қалпына келтіріліп, одан әрі дамыды; Екіншіден, екі рет жүргізілген ақша деноминациясының барысында есеп жұмысы жеңілденіп және ақшаның сапасы жақсарды;
Үшіншіден, ақшаның алтын негізі қамтамасыз етілді.
2 кезең 1947 жылы. Мұнда Ұлы Отан соғысы елдің экономикасын орасан зор шығынға ұшыратып, ұлттық байлықтың 30 пайызын жойды. Сол сияқты өндірістен келетін табыс азайып, халықтан түсетін кіріс артты тауар бағасы артты, карточкалық жүйе орнатылды. Аталған кемшліктерді жою үшін: біріншіден, біруақытта артық ақшаны айналымнан шығару; екіншіден, мемлекеттік тауар ресурстарының белгілі бір мөлшерін қалыптастыру; үшіншіден, бюджеттің негізі қаржы жүйесін нығайту қажет болды. Бұл реформаны жүргізудегі ерекшеліктер: халық жалақысын жаңа үлгідегі ақшамен алды, халықты карточкамен жабдықтау жойылды, мемлекеттік бөлшек сауда біртектес бағамен жүргізілді, нанның және басқа да азық-түліктің бағасы 10-12 пайызға арзандады.
3 кезең 1961 жылы жүргізілді. Ұлы Отан соғысынан кейін халық шаруашылығы өркендеп, қоғамдық өндірістің көлемі артып, елдің ақша айналымы, мемлекеттің бюджеті, ұлттық табыс аса зор көрсеткіштерге жетіп, 60 жылдары олар миллион және триллион соммен есептелді. Мұндай үлкен сомамен есеп жүргізу қаржы-банк және шаруашлық мекемелерінің жұмысын күрделендірді. Осының салдарынан жұмысты жеңілдету мақсатында баға масштабы 10 есе ірілендірілді, яғни деноминация жүргізілді. Сосын жаңа үлгідегі банкноталар шығарылды. Баға масштабын ірілендіру нәтижесінде ақшаның сатып алу мүмкіншілігі 10 есе ұлғайып, халықтың табысы сонша есе азайды.
4 кезең 1993 жылы Қазақстан Республикасының егемендігін алып, өзіміздің ұлттық валютамыздың айналымға шығарылуы. Ақша реформасын жүргізудегі негізгі мақсат ақша белгісін тұрақтандыру. 1993 жылы 12 қарашада ҚР-ның Президенті Н.Назарбаев ҚР-да ұлттық валюта енгізу туралы Жарлық шығарды. Осы жарлыққа сәйкес 1993ж. 15 қарашада Қазақстан мемлекетінде ұлттық валюта теңге енгізілді.
4. Инфляция процесінің жағдайына байланысты, ақша айналымы тұрақтылығының негізгі формасы - ақша реформасы мен инфляцияға қарсы саясат болып табылады.
Мемлекет инфляция уақыт аралығында өз валютасының девальвациясына келеді. Девальвация - басқа елдердің валютасымен салыстырғанда ұлттық валюта құнының төмендеуі. Әдетте, ол елдегі төлем балансы елеулі сәйкессіздікке ұшыраған кезде, яғни тауар мен қызмет бағасы экспортталатын тауарлар мен кызмет құнымен бірдей болған кезде пайда болады. Мемлекет инфляцияны жеңу үшін басқа да инфляцияға қарсы саясат шараларын қолданады: еңбек ақы мен бағаны реттеу, қаржы жүйесін сауықтыру, несие экспансиясын ұстау. Ақшаның кұнсыздануын ұстауға бағытталған барлық шаралар дефляциялық шаралар деп атауға болады. Дефляция - инфляцияға қарама-қайшы. Дефляция қаржы-несие шараларының жолдары арқылы жүзеге асырылады, оның ішінде салық салуды ұлғайту, әлеуметтік-мәдени мұқтаждықтар шығынын азайту, ашық базарда мемлекеттік кұнды қағаздарды сату, ссудалық процентті ұлғайту және т.б.
Ревальвация - бұл басқа елдердің ақша бірлігімен салыстырғанда өз ұлттық валюта курсін ресми түрде жоғарылату болып табылады. Ол елдің ақша жүйесін тұрақтандыру әдісі ретінде және инфляциядан кейін ақшамен сатып алу қабілеттілігін калпына келтіру үшін қолданылады.
Нуллификация - ақша реформасының бір түрі, мұнда құнсызданған ақша белгілері қайта аннулировать етіледі, яғни жарамсыз деп табылады
Деноминация - ақша айналымын ретке келтіру, есеп жүргізу мен есеп айырысуды жеңілдету мақсатында елде ескі ақша белгілерін белгіленген ара қатынас бойынша жаңаларына ауыстыру жолымен ұлттық ақша бірлігін ірілендіру.
Ақша реформасы ақша жүйесін сауықтырудың, ақша айналымының дұрыс жүруін қадағалап отырады.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор (слайд)
Оқытудың әдістері мен түрлері: ақпаратты
Деңгейлік тапсырмалар:
1- деңгей сұрақтары
1. Қазақстанда соңғы мәрте ақша реформасы қашан болды.
2-деңгей сұрақтары
1. Инфляциямен күресу жолдары қандай.
3- деңгей сұрақтары
1. Инфляцияның пайда болу себептері қандай
ОБСӨЖ тапсырмалары: Реферат: ҚР-ғы ақша жүйесі. Инфляция: оның түрі мен себептері. Инфляцияны жеңу әдістері мен салдары
СӨЖ тапсырмалары: Қазақстанның ақша жүйесі. Қазақстандағы ақша реформасы. Металдық ақша айналысы. Несиелік және қағаз ақшалар жүйесі. Инфляция және оған қарсы қолданылатын шаралар
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1) Ақша, несие, банк Сейтқасымов Ғ., Алматы, Экономика 2001 ж
2) Ақша айналымы және несие Мақыш С., Алматы 2004 ж
3) Ақша, несие, банк валюталық қатынастар Көшенова Б., Алматы Экономика 2000
4) Деньги, кредит, банки Под ред Лаврушина О.И., Москва, Фин и статистика 1999г
Лекция №5
Тақырыбы: Судалық капитал, процент және несие
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Несие мен ссуданың арасында айырмашылық бар: несие - бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларын көрсетеді; ал ссуда - бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Лекция мазмұны:
1. Несиенің экономикалық категория ретінде мәні
2. Несие формалары және негізгі функциялары.
3. Ссудалық проценттің экономикалық мәні.
4. Ссудалық капитал түсінігі және қалыптастыру ерекшеліктері.
1. Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілермен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай ақ жеке азаматтар да пайдаланады. Көбінесе несиені ақша түрінде түсінеді, бірақ бұл жерде ақша мен несие әр түрлі ұғымды білдіреді. Сол сияқты қаржы мен несие категорияларын бір санайтындар аз емес, несие - бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы дотация, субвенция, субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие - бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық капитал қозғалысы. Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға айналады.
2. Несие экономикалық категория сияқты өзінің формасы бар. Несиелеу кезінде несиенің бірнеше формалары қолданылады. Қазіргі жағдайда келесідей несие формалары белгілі :
- коммерциялық несие
- банк несиесі
- тұтыну несиесі
- мемлекеттік және жеке несиесі
- халықаралық несие.
а) коммерциялық несие - бұл сатушылар сатылған тауарларға төлемді кейінге қалдыру түрінде сатып алушыға тауар күйінде беретін несие. Бұл несие формасының объектісі болып тауар капиталы қызмет етеді.
Банк несиесі - бұл ақшалай ссуда түріндс заемщиктерге банктермен арнайы несие қаржы мекемелерімен берілетін несие. Банк несиенің объектісі болып ақшалай ссуда капиталы болып табылады.
Коммерциялық несиенің шектелген шегі болады:
1. резервтегі капиталдың қызмет атқаруындағы мөлшері;
2. өзінің бағыты бойынша: яғни өндіріс құралдарын өндіретін салаларға, өндіріс құралдарын тұтынатын салаларға беріледі.
Коммерциялық несие вексель түрінде дайындалады. Коммерциялық несие бойынша процент банктік несиесіне қарағанда төмен. Оның мақсаты ссуда бойынша пайда түсіру.
Банк несиесі коммерциялық несие шегінен де асып кетеді. Еркін ақша капиталы кез келген өндіріс салаларына бөліне береді және банк несиесі арқылы кез келген бағытқа жүріп отырады. Мысалы, тоқыма фабрикасының иесі өзінің бос ақша капитальн банкке сала алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс өнеркәсібіне ссудаға бере алады.
б)Тұтыну несиесі - бұл банкі және коммерциялық несие формасында тұрмыстық қызмет көрсетуді төлеу мен тұтыну тауарларын сатып алу үшін халыққа берілетін несие. Тұтыну несиесінің маңызды міндеті халықтың тауарларды сатып алуын кеңейту. Тұтыну несиесі тауар және ақшалай түрінде болуы мүмкін. Тұтыну несиесі бойынша проценттер халықтың табысынан төлеу арқылы ерекшеленеді және ұлттық табысты қайта бөлудің қайтарма формасы ретінде жүреді.
в) мемлекеттік және жеке несие. Мемлекеттік несие - бұл қазына міндеттемелерін шығару арқылы, қарыз немесе кредит беруші мемлекет пен жергілікті өкімет органдары болып табылатын кредиттік қатынастар жиынтығы. Капитализмнің даму жағдайында мемлекетгік заимдар мемлекеттің бюджет шығынын қаржыландырудың маңызды әдісі болып табылады. Мемлекет заимдарын пайдалану нәтижесінен мемлекеттік борыштың өсуін көруге болады.
Мемлекеттік заимдарының құралы тек бюджет тапшылығын жабу үшін қолданылады.
Мұның барлығы жеке несиеден мемлекет несиесінің айырмашылығын көрсетеді, мұнда кредиторлар мен заемшиктер больш жеке заңды және жеке тұлғалар б.т.
г халықаралык несие - бұл кері қайтару, мерзімді белгілеу және процентті төлеу шарттарымен валюта және тауар ресурстарын беруге байланысты халықаралық экономикалық қатынастар саласындағы несие капиталының қозғалысы. Кредиторлар мен заемщиктер болып банктер, жеке тұлғалар, кәсіпорындар, мемлекетгік мекемелер, сонымен бірге халықаралық және аймақтық ұйымдар қатыса алады.
3. Қарыз капиталы - ол уақытша қолдануға берілген құнның өзгеше бағасы болып көрінетін объективті экономикалық категория. Қарыз проценті меншік иесінің басқа біреуге белгілі бір құнды уақытша пайдалануға бергенде пайда болады. Қарызға алған құн оны пайдаланушыға -өндірушіге пайда түсіреді, екінші жағынан несие берушіге табыс ( процент түрінде) болады. Қарыз процентінің мәні - ақша капиталын белгілі бір уақыттан кейін қайтарып беру міндетінен туындайтын экономикалық қатынастар. Несие келісіміне қатысу жақтардың мақсаты-пайда табу. Несие берушінің алатын пайдасы - процент. Проценттік мөлшер деген қарыздардың несиені пайдаланғаны үшін несие берушіге төлейтін ақысы. Оның мөлшері несие беру жөніндегі келісімде көрсетіледі. Ол көптеген факторларға байланысты өзгеріп отырады: несиенің мөлшеріне, пайдалану мерзіміне, жылдық төлем деңгейіне, экономикалық коньюктураға. Проценттің мөлшері: тұрақты, өзгермелі, номиналды және реалды, дисконтты болып бөлінуі мүмкін.
Тұрақты проценттік мөлшер қарызды пайдаланудың барлық мерзімі бойынша өзгеріссіз қалады. Өзгермелі проценттік мөлшер - бұл несиелік ресурстарға деген сұраныс пен ұсыныс арқылы қалыптасатын ақша нарығының жағдайына байланысты, сонымен қатар экономикалық және қарыз алушыны қаржыландыру жағдайында несиелік немесе депозиттік шарттың барлық әрекет ету мерзімі бойынша банк арқылы өзгертілуі мүмкін. Проценттік мөлшердің өзгерілуі өзара келісімімен анықталады. Номиналды процент мөлшері негізінен екі фактордың: несие ресурстарына сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына және инфляцияның қарқынына байланысты туындайды. Реалды процент мөлшері есептеу жолымен шығарылады, яғни инфляцияның қарқыны алынып тасталады.
Қарыз проценті біраз белгілеріне қарай жіктелінеді:
-несиенің формасы мен түрлеріне қарай;
-несие мекемелерінің түрлеріне қарай;
-банктік несиені тартумен берілген инвестиция түрлеріне қарай;
-несиенің мерзіміне қарай;
-несие мекемелерінің көрсетілетін операция түрлеріне қарай .
4. Ссудалық капитал - бұл өсім түрінде ақы төлеп қайтару талабымен несиеге берілетін ақша капиталы. Ссуда капиталының ең манызды көздері ұдайы өндіріс процесінде уақытша босап қалған қаржылар болып табылады. Олар мыналар :
- амортизациялау түрінде негізгі өндірістік қорларды қалпына келтіруге арналған ақша соммалары;
- ұдайы өндіріс процесін одан әрі дамыту үшін қажетті жаңа материалдарды сатып алу мен дайын тауарларды сату уақытының сәйкес келмеуіне байланысты босатылған айналымдагы қаржылар бөлігі;
- жалпы төлеу үшін жиналып қалған тауарлар өткізуден түскен уақытша бос ақша қаржылары, сондай-ақ пайданың бір бөлегін капиталға айналдыруға арналған қаржылар.
Мұнымен қатар карыз капиталының кайнар көзі ретінде адамдардың жинаған ақшалары да пайдаланылады. Қарыз капиталына деген сұраныс пен ұсыныс бірқатар факторларға:
1 өндірістің көлеміне ;
2 мемлекет берген қарыз бен оның борышының арақатынасына;
3 маусымдық жағдайларға;
4 ақшаның құнсыздану процесінің деңгейіне;
5 валюта құнынын өзгеруіне байланысты.
Сондықтан, ақша капиталының уақытша еркін қозғалысы объективті түрде қажетті болып табылады.
Ссудалық процент - деп қарыз алушының заем берушіден пайдалану үшін алған ақшалай және материалдық байлық үшін төленетін төлемін айтады.
Ссуда проценті ставкасының денгейі мен динамикасы операцияның экономикалық мәніне байланысты. Ссуда капиталы нарығында - берілген қарыздың мерзімі мен көлеміне, оның қамтамасыз етілуіне, қарыздың түрі мен қарыз беру формасына, қарыз берудің тәуекелді дәрежеге бағдарланған проценттік ставкалары қолданылады. Проценттік ставкалар ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді, негізгі, қосымша бір уақытта халықаралық қарыз шеңберінде пайдаланылатын ұлттық нарық ставкалары болып бөлінеді. Ссуда процентінің шамасы - белгілі бір мерзім ішінде процент түріне төленетін ақша соммасы қатынасы ретінде белгіленетін проценттік норманы бейнелейді.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор (слайд)
Оқытудың әдістері мен түрлері: ақпаратты
Деңгейлік тапсырмалар:
1- деңгей сұрақтары
1. Несиенің экономиканы дамытудағы маңыздылығы қандай.
2-деңгей сұрақтары
1. Ссудалық капиталға деген сұраныс пен ұсыныс факторлары.
3- деңгей сұрақтары
1. Банктік несиенің коммерциялық несиеден айырмашылығы
ОБСӨЖ тапсырмалары: Реферат: Несиенің мәні экономикалық категория ретінде. Несиенің формалары. Ипотекалық несиелеу
СӨЖ тапсырмалары: Несие қатынастарының пайда болуы және дамуы. Ссудалық капиталының құрылымы және қажеттілігі. Қазіргі таңда Қазақстанда дамыған несиенің формалары мен ерекшеліктері. Несиенің қызметтері мен оның экономикадағы маңыздылығы. Халықаралық несие және оның мәні. Ссудалық процент және оның мәні.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1) Ақша, несие, банк Сейтқасымов Ғ., Алматы, Экономика 2001 ж
2) Ақша айналымы және несие Мақыш С., Алматы 2004 ж
3) Ақша, несие, банк валюталық қатынастар Көшенова Б., Алматы Экономика 2000
4) Деньги, кредит, банки Под ред Лаврушина О.И., Москва, Фин и статистика 1999г
Лекция №6
Тақырыбы: Несие және банк жүйесі
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Несие жүйесін орындауда несиелік қатынас туындайды. Несие мекемелері мен әртүрлі субъектілер арасындағы экономикалық байланыс қайтару және төлеу жағдайында уақытша бос ақша капиталын қайта болу мен жинақтау сылтауы бойынша несие қатынасының мазмұнын анықтайды.
Лекция мазмұны:
1. Несие жүйесінің түсінігі, оның формалары мен құрылымы.
2. Банк мекемелерінің түрлері.
3. Мамандандырылыған несие-қаржы институттары.
4. Несие жүйесін қалыптастыру принциптері
1. Несие - банкі жүйесі нарықты экономикада маңызды рольді атқарады. Оның көмегімен кәсіпорындар, ұйымдар және халықтың ақшалай есеп-айырысу мен төлемдері іске асырылады, халықтың табысы мен сақталған бос ақшаны уақытша белсенді түрде айналымға жүруін, сонымен қатар көптеген әртүрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, консультациялық операциялардың орындалуынан көруге болады.
Әсіресе, өндіріске несие жүйесінің әсері немесе ыкпалы өте көп. Ол өндірістің тиімді өсуіне, олардың қорын кеңейтуге, бір саладан екінші салаға ақшаның келіп құйылуына қабілетті.
Несие жүйесінің маңыздылығы мен мәні бірқатар көрсеткіштермен беріледі: керекті салаға салынған жалпы несие көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастырудағы банкі ссудасының үлесі, төлем айналымының жиынтығы және т.б.
АҚШ несие қатынасының даму дәрежесі бойынша, шаруашылықта тұтыну және өндіріс сферасында банк операцияларының кеңеюі бойынша, несие мекемелерінің әртүрлілігі бойынша әлемдегі басқа елдерден алда болуда.
Несие жүйесі - заңды және жеке тұлғаларға әртүрлі қызмет түрлерін көрсетеді, елімізде ақша айналымын реттейді. Несие қатынасы екі жақты сипатқа тән: яғни бірдей түрде шаруашылық субъектілер үшін қажет болса, сонымен бірге несие жүйесіндегі мекемелерге де қажет. Ақшаны несие мекемелеріне сақтау-несие ресурстарын құрайды, ал оны экономика және халық үшін орналастыру - несиемен беріледі.
Несие 2 формада болады: тауарлы және ақшалай түрде. Тауарлы несие-коммерциялық несиенің бірінші негізін көрсетеді. Бір-біріне шаруашылық субъектілерімен ссуданы беру тауар формасымен берілген сол несие ақшалай формасында көрсетілген. Себебі, несиені алған субъект кредиторға вексель тауар несиесін алғанын бекіткенін жазып береді. Мұнда несие қатынасының субъектілері болып шаруашылық субъектілер мен банктер болып табылады.
Несие катынасының, несие формасы мен несие мекемелер жиынтығы несие жүйесін кең мағынада түсінуге әкеледі.
Тар мағынадағы несие жүйесі - бұл елімізде басқалай қаржы қызметтерін көрсететін, ақша айналымын реттеуші, несие - есеп айырысу қатынастарьн ұйымдастырушы несие мекемелерінің тармағы. Несие жүйесі-банкінің және басқалай несие мекемелерінің жиынтығымен, құқықтық форманы ұйымдастыру мен несие операцияларын жүзеге асырумен сипатталады.
2. Несие жүйесі ақша қаржысының, құралуы мен бөлінуіне байланысты спецификалық функцияны атқаруда бірнеше буындардан тұрады.Несие жүйесіндегі жеке буындар арасьшдағы функцияның бөлінуі- капиталдың ұдайы ондіріс процесінде олардың атқаратын қызметінің ерекшеліктерімен айқындалады.
Несие жүйесінің ұйымдық құрылымы әртүрлі несие мекемелерімен сипатталады, олар 3 топқа бөлінеді:
- Орталык банк (эмиссиялык);
- коммерциялық банк;
- мамандандырылған несие мекемелері
(сақтандыру, сақтау, ипотекалық, трасталық).
Орталық банк - бұл ең бастапқы мсмлекеттің бірінші денгейдегі банкі. Ол занды және жеке тұлғалармен операцияны жүргізбейді. Оның клиентурасы - коммерциялық банкілер және басқа да несие мекемесі, сонымен бірге әр түрлі қызмет көрсететін үкімет ұйымдары болып табылады.
Орталық банк тікелей әсер етуде және реттеуде, бақылау жасауда тек банк мекемелеріне қатысы болған жағдайда сол функцияларды атқарады. Эмиссиялық банк ірі ақша құралынан тұрады, мұндай құрал басқа банкілерде жоқ. Оның пассивтері бюджет құралынан, айналымдағы нақты ақшадан тұрады. Мұндай жағдай басқа банкілердің қызметін басқару мен көмек көрсетуге мұмкіншілік береді. Қазақстанда эмиссиялық банк бұл ұлтгық банк болып табылады, ал қалған банкілер, онын ішінде коммерциялық банктер эмиссиялық еместер. Банктер, ол айналымға ақша шығара алмайды, тек өз клиенттерінін, шаруашылық қызметін қамтамасыз етумен байланысты несиелік, есеп-айырысу және қаржылық операцияның барлық түрімен айналысады. Оныц ішіндегі ең маңыздысы: уақытша бос ақшаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz