Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні мен функциялары және ролі
Тақырыбы. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары және ролі.
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Қаржы түсінігі, қаржы атқарытын
қызметтері, құндық экономикалық категориялардың өзара әрекеттерімен өзара
байланыстары, қаржылық ресурстарымен қорлар қаржылық қатынастар объектілері
ретінде студенттерді таныстыру
Лекция мазмұны. Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін
орта ғасырдағы латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың
finance сөзінен шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен
айрықша қоғамдық арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай
қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі
экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды
экономикалық категориялардың бірі болып табылады.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап"
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық заттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
µлшеудің қажырлы еңбектің және жүмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың
өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар - ақша,
баға, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша—бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің
еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы — жалпы ішкі өнім
мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша
қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге
және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Қаржы – бұл ұлттық табыс пен ІЖӨ бөлістіру мен қайта
бөлістірудің экономикалық құралы.
Қаржы - бұл мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру мақсатында және
шаруашылық субъектлердің ұдайы өндірісін жүзеге асыруда қолданылатын
ақшалай қаражаттардың қорын қалыптастыру мен пайдаланумен байланысты
ақшалай қатынастар жиынтығы болып табылады.
Қаржының қажеттілік деңгейі қоғамның даму қажеттілігіне байланысты
болады. Қоғамды материалдық игіліктермен қамтамасыз ету үшін өндірісті
дамыту қажет. Ал мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру үшін ақша
қаражаттарының қорлары қажет.
Қаржылық қатынастар екі аяны қамтиды:
• мемлекеттік бюджет жүйесіне қажетті орталықтандырылған ақша
қаражаттарының қорларын қалыптастыру мен пайдалануға байланысты
экономикалық ақша қатынастарын;
• кәсіпорынның орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру мен
пайдаланумен байланысты экономикалық ақша қатынастарын;
Қаржы дегеніміз — бұл шаруашылық жургізуші субъектілерде(ШЖС) және
мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен
бірге оларды удайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа
қажеттіліктерін ќанағаттандыруга пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық
өнімнің ќұнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу
процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық,
заңдардық іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан — тауар-ақша қатынастарының
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Қаржының басты
арналымы — табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарына деген
қажеттіліктерін қанағаттандырып отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына
бақылау жасау. Қоғамдық қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қарамағында жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен
құрылымының өзгеруіне жеткізеді.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: баяндау, түсіндіру, кіріспе лекция
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының мәні мен обьективті қажеттілігі.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Мемлекет қаржысының орталық идеясы ретіндегі “ Қоғамдық тауар”
тұжырымдамасы.
3-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржы мәнінің көрінісі ретіндегі оның функциялары.
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Дөнгелек стол.
Тақырыбы: “Қаржы термині және өмірде қажеттілігі”.
“Құндық экономикалық категориялардың өз ара әрекеттерiмен өзара
байланыстары”.
СӨЖ тапсырмалары: Қаржылық саясаттың тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы
қағидаттары
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №2
1. Тақырыбы. Қаржы жүйесі және оны үйымдастырудың қағидалары.
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Қаржы жүйесінің ұғымы.
Жалпымемлекеттің қаржысы. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы.
Халықтың (үй шаруашылығының) қаржысы. Қаржы жүйесінің сфералары. Қаржы
жүйесінің қағидаларымен студенттерді таныстыру
3.Лекция мазмұны. "Қаржы жүйесінің" ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы
және нақтылана түсуі болып табылады.
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып,
пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын
органдардың жиынтығын қамтиды.
Сонымен бірге жалпы институционалдық тұрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл
қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан — ол мемлекетте іс-
әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы
қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек
бір ғана буынмен — мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм
жағдайында батыстың кµптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бүрынғы
КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын — мемлекеттік бюджет пен жергілікті
қаржылар құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл
буындардың көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын
орындап отырды.
Қаржы жүйесі терминінің жоғарыда келтірілген анықтамасында қаржының
мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық процестегі орнын негіздей
отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған. Осы критерийге
сәйкес қаржы жүйесі мынадай үш бөлікті қамтиды:
1) қаржы қатынастарының жиынтығы;
2) ақша қорларының жиынтығы;
3) басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шаруашылық жүргізуші
субъектілер, салалар, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда болатын
экономикалық, ақша қатынастарының жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды.
1) мемлекеттік бюджетке жинақталатын мемлекеттің орталық-
тандырылған ақша қорларын қалыптастырып, пайдаланумен бай-
ланысты болатын экономикалық ақша қатынастары;
2) кәсіпорындардың орталықтандырылмаған ақша қорлары-
ның толық айналымын ортақтастыратын экономикалық ақша қаты-
настары.
Қаржы қатынастарының буындарына тән болып келетін тиісті
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларының жиынтығы қаржы
жүйесінің екінші бөлігін құрайды.
Қаржы жүйесін сыныптаудың функциялық критерийінен басқа қаржы
субъектілерінің (қаржы қатынастарындағы қатысушылардың) белгісі бойынша
сыныптау қолданылады, бұл қаржы жүйесін сфералар мен буындар бойынша:
мемлекеттің қаржысына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына,
халықтың (үй шаруашылығының) қаржысына шектеуге мүмкіндік береді.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: ақпаратты
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының бақылау функциясы және қаржылық бақылау.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Тауар-ақша қатынастары және қаржы
3-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржыны бөлгіштік және ұдайы өндірістік тұжырымдамасы.
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Парламенттiк дебат.
Тақырыбы: “Қазақстан Республикасындағы қаржы жүйесін ұйымдастыру жолдары”
СӨЖ тапсырмалары: Коммерциялық есептің өзіндік ерекшелігі
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №3
1. Тақырыбы. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Қаржы саясатының ұғымы, міндеттері,
мақсаты және қағидалары. Қаржы механизмінің мазмүны және құрылымы. Қаржыны
басқару ұғымы, қағидалары және элементері. Қаржы аппараты, оның құрылымы.
Қаржылық жоспарлау, оның мазмүны, әдістері, ерекшеліктері,қағидалары және
кезеңдері. Қаржылық жоспарлаудың жүйесі және көрсеткіштері. Қаржы
қатынастарын құқықтық реттеу, нормалар, әдістері,актілері. Қаржылық
бақылаудың ұғымы, қағидалары, міндеттері және сыныптамасымен студенттерді
таныстыру
3.Лекция мазмұны. Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды.
Саяси ықпал жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың
сферасына қарай экономикалық немесе әлеуметтік, мәдени немесе техникалық,
қаржы немесе кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
Қаржы саясаты - бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол
мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады.
Қаржы саясаты өзіне бюджет, салық, ақша, кредит, баға және кеден
саясатын қамтиды. Өз кезегіндегіі мемлекеттің қаржы саясаты тек оның
экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың құралы болып келеді,
яғни қосалқы рольді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да бағыттарын —
ұлттық, геосаясатты, әскери саясаттарды да ұмытуға болмайды. Осы бес
бағыттың жиынтығы мемлекеттік саясатты жүргізудің негізгі құралы болып
табылатын қаржы саясатын анықтайды.
Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржы саясатына
негізделеді. Қаржы саясатын жасауға биліктің заңнамалық және атқарушы
тармақтары қатысады. Қазақстан Республикасында оның конституциялық
ерекшеліктеріне қарай жалпы экономикалық саясат сияқты қаржы саясатын
жасаудағы басымдық Қазақстан Республикасының Президентіне жатады, ол жыл
сайынғы Жолдауында ағымдағы жылға және перспективаға арналған қаржы
саясатының басты бағыттарын анықтайды. Үкімет экономиканы дамытудың басты
бағыттарын жүзеге асыру және қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз
ету мақсатымен осы Жолдаудың шеңберінде іс-қимыл жасауы тиіс. Осыған орай
биліктің атқарушы тармағының бір бөлігі ретінде Үкімет қаржы саясатын іске
асыруға қажетті заңдардың жобаларын жасайды және оларды қарап, қабылдау
үшін Президентке тапсырады.
Мезгілінің ұзақтығына және шешілетін мәселердің сипатына қарай
мемлекеттің қаржы саясаты қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасы болып
бөлінеді.
Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып,
перспективаға есептелген және ipi ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын
қаржы саясатының үзақ мерзімді курсы.
Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын ұйымдастыруды дер кезінде өзгертіп
отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы
кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған.
Қазіргі кезеңде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты міндеттер:
А) Елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде қаржы
ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын
қамтамасыз ету.
В) Қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық
шаруашылық секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау.
Б) Эконрмикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Қазақстан жағдайында қаржы саясатының міндеті-экономиканы экономикалық
өсудің траекториясына көшіру, ұлттық шаруашылықтың құрылымын одан әрі
жетілдіру негізінде шаруашылық өмірді тұрақтандыру, кәсіпкерлік қызметті
дамыту, мемлекттік бөліктің үлесін оңтайландыра отырып, меншікті
реформалау, сыртқы экономикалық қызметті ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік
бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі
арқылы іске асыру болып табылады.
Қаржы саясатының мақсаты- қоғам дамуының аса манызды қажеттіліктерін
қанағаттандыруға қажет қаржы ресурстарын толық жұмылдыру. Осыған
байланысты қаржы саясаты кәсіпкерлік қызметті жандандыра түсуге қолайлы
жағдайлар жасауға шақырады.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: ақпаратты
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Қазақстан Республикасының қаржы тұрақтылығының жолдары.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржы басқа экономикалық категориялармен өзара іс-қимылы мен өзара
байланысы.
3-деңгейдің сұрақтары
1. Қазақстан Республикасын тұрақты дамытудың қаржылық бағдарламалары
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Шағын баяндама.
Тақырыбы: “Қазіргі кездегі мемлекеттің қаржы саясаты мен механизімі ”
СӨЖ тапсырмалары: Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №4
1. Тақырыбы. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысының ұғымы, функциялары және негізгі белгілері. Негізгі ұйымдық-
құқықтық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының
ерекшеліктері.Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын
ұйымдастырудың негіздері. Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржы қорлары, оларды қалыптастыру мен пайдаланудың негіздері. Өндірістік
капиталдар және кәсіпорындар қызметінің қаржысының нәтижелері. Коммерциялық
емес ұйымдар мен мекемелер қаржысының мазмұны және оны ұымдастырумен
студенттерді таныстыру
3.Лекция мазмұны. Шаруашылық жургізуші субъектілердің қаржысы — бірыңғай
қаржы жүйесінің құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырынмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді. Елдегі
ақша қатынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, жасалатын қоғамдық
өнімді, үлттық табысты және үлттық байлықты - халықтың қажеттіліктерін,
өндірістік емес сфераның материаддық шығындарын қамтамасыз етудің көздерін
алғашқы бөлуді қамтитындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі,
бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық пайдалы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркөсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау-өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау,
жобалау қызметін, халыққа түрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, маркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоеамдардың, концерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу
және бақылау функцияларын орындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлу функциясының
ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара ауыспалы айналымының процесінде
өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер (салық
мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз)
негізінде бөлінетігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс
процесінде құнды бөлу және қайта белуге қатысуын айқындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы
кәсіпорын экономикасында маңызды рол атқарады: есепсіз және бақылаусыз
шаруашылық жүргізуге болмайды. Ақшамен бақылау тек шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ішінде ғана емес, сонымен бірге оның басқа субъектілерімен,
жоғарғы ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен озара қарым-
қатынастарында да жүзеге асырылады. Субъектілер арасындағы µзара
қатынастарда бақылау жеткізілім тауарларға, корсетілген қызметтерге және
орындалған жұмыстарға ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-кредит органдарымен
µзара іс-әрекет кезінде бақылау бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы
кезінде, банк несиелерін алған және қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, негізгі белгілерді
атауға болады:
1) қаржы қатынастарының көпқырлылығы, олардың нысандары мен мақсатты
арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік қуралдардың (капиталдардың) міндетті болуы және
оларды қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен байла
нысты қатынастардың пайда болуы. Өндірістік капиталдар — бұл
ондірістің серпінді элемент!, олар ондірістің өзі сияқты үздіксіз
қозғалыста болады; сонымен қатар құн нысандарының тұрақты
ауысымы болып отырады. Кәсіпорын қызметінің кез келген
мезетінде ондірістік құралдар материалдық-заттай және ақша нысанында
болуы мүмкін;
3) жоғары белсенділік, шаруашылық қызметінің барлық жағына әсер ету
мүмкіндігі;
4) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы
жүйесінің айқындаушы негізі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субектілердің қаржысы деп өнім (жұмыс, қызметтер
көрсету) өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды және
қорларды жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық
қатынастарды айтады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер — кәсіпорындар мен ұйымдар (фирмалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық, серіктестіктері, ассоциациялар
(бірлестіктер), үлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі
белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша
айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі
мүмкін
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің сфералары бойынша
қызметтің материалдық сферасы және өндірістік емес сфера қызметі болып
бөлінеді.
Қызметтің материалдық сферасы- кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік
әрекетінің негізі болып табылатын материалдық өнімдер мен игіліктерді
жасайды. Ал, өндірістік емес сфера қызметі- нәтижелі қызметтердің нысанын
қабылдайды, қызметтерді жасаудың процесі, әдеттегідей, оларды тұтыну
процесімен тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтауға жатпайды.
Өндірістің түрлері бойынша тауарлар, жұмыстар мен қызметтер болып
болінеді. Бұл дегеніміз қаржы қорларының қозғалыскезінде қаржы нәтижелерін
қалыптастыру, қорланымдарды, табыстарды немес пайданы бөлу және пайдалану
кезінде де әсерін тигізеді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық
қызметінің сипаты бойынша коммерциялық және коммерциялық емес қызметі
болып бөлінеді. Коммерциялық ұйым-болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік
кәсіпорын, шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында
құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес ұйым- болып табылатын заңды тұлға мекеме,
қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік
нысанында және заң құжаттарында қөзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін
және ол кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне
қарай ғана айналыса алады. Сыныптаудың бұл белгісінде қатысты қаржыны
ұйымдастыру қызметті қамтамасыз етудің түрлі қағидаларына: коммерциялық
есепке немесе белгілі бір денгейде шаруашылық жүргізуші субектілердің
қажеттіліктерін жабатын бюджеттік қаржыландыруға есептелген. Коммерциялық
қызметтің басты мақсаты табыс алу болып табылады.
Заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасында меншіктің 2 нысаны
қабылданған: Жеке меншік және мемемлекеттік меншік. Жеке меншік
азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктері
ретінде болады, жеке меншік айырықша түрі ретіне қоғамдық ұйымдардың
меншігі болады. Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік
болып ажыратылады.
Ұйымдық-құқықтық түрлер бойынша: шаруашылық серіктестіктер, мемлекеттік
кооперативтік, қоғамдық ұйымдар және өндірістік емес сфераның ұйымдары мен
мекемелері болып бөлінеді.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: ақпаратты
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Нарықтық экономика жағдайында қаржы қатынастарының дамуы.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының өндіріс тиімділігін арттырудағы ролі.
3-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының ұдайы өндірістегі ролі.
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Интервью.
Тақырыптар: “ Коммерциялық түрде әрекет жасайтын шаруашылық субъектілері
қаржылары және коммерциялық емес ұйымдары мен мекемелердің қаржылары”
СӨЖ тапсырмалары: Қоғамның қаржы ресурстарының кұрамы
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №5
1. Тақырыбы. Мемлекет қаржысына жалпы сипаттама
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Мемлекеттің экономикалық іс
әрекеттері. Қоғамдық тауарлары, игіліктері мен қызметтері. Мемлекеттік
қаржылар туралы түсінік және олардың құрама. Мемлекеттік табыстардың мәні
және жіктелуімен студенттерді таныстыру
3.Лекция мазмұны. Кез-келген қоғамда мемлекет бірқатар факторларға: қоғам
дамуының таңдап алынған үлесіне, саяси құрылысын, қалыптасқан дәстүрлерге,
сыртқы факторлаға қарай экономикалық қызметке қатысады. Жалпы мемлекеттің
қоғамдығы экономикалық қызметі оның мына функцияларында бµлінеді.
1) экономикалық дамудың қалыпты дамуына құқықтық базаны анықтау.
2) монополиялық қызметті шектеу және бәсекелестікті қорғау
3) табыстар мен байлықты қайта бөлу
4) экономиканы тұрақтандыру
5) ресурстарды қайта бөлу
Аталған функциялардың іс-әрекеті тікелей немес жанама түрде “қаржы”
категориясын пайдаланумен байланысты болып келеді. Анықырақ айтсақ табыстар
мен байлықты қайта бөлу, экономиканы тұрақтандыру, ресурстарды қайта бөлу
функцияларында көрінеді.
Мемлекеттің экономиканы тұрақтандыру жөніндегі іс-қимылы экономикалық
жағдайдың ауытқуларын туғызатын жұмыспен қамтылуы және инфляция денгейін
бақылауды, сондай-ақ экономикалық өсуді ынталандыру жөніндегі шараларды
қамтиды. Экономикалық ресурстарды қайта бөлу екі жағдайда нарықтық жүйенің
жетілмегендігінен барып туады.
1) бірқатар тауарларды өндірудің тепе-тендік көлемінің олардың оңтайлы
көлемінен ауытқуы.
2) Ресурстарды бөлуден рыноктың бас тартуы немесе қоғамдық тауарларды,
игіліктерді және қызметтер көрсетуді ұлғайту мен өндіру үшін оларды
жеткілікті бµлу.
Бұл жерде бірінші жағдайды талқылайтын болсақ, тауарлар мен қызметтер
кµрсетудің бірқатарын өндіру немесе тұтыну, бұл тауарларды тікелей өндіруші
немесе тұтынушылар болып табылмайтын субъектілерде шығын тудырады немесе
пайда келтіреді. Бұл құбылысты “жанама нәтижелер” немесе “құйылымдар” деп
атайды және бұл шаруашылық процестердің қатысушылары емес адамдардың немесе
топтардың пайдалары немесе шығындары болып табылады.
Құйылам шығындарына айналадағы ортаның ластанумен, шудың,
тербелістердің, түрлі қолайсыздықтардың болуымен байланысты шығындар
жатады. Бұл жағдайда өндірушілер өздерінің шығындарының бір бөлігін халыққа
аударып салады және өндірушілердің шығындары азаяды. Нәтижесінде
өндірушілерде өндірістің үлкен көлемі болуы мүмкін, демек, бұл тауарларды
өндіру үшін ресурстар көбейтілген көлемде түсетін болады.
Құйылым шығындарын теңестіру үшін мемлекет ұсынымды мынадай реттеуші
шараларды жүргізеді:
- қызметті заңнамалық шектеу немесе оны зиянды әсер болмайтын жағдайларға
жеткізу талабы; мұндай қызметтің нормалары мен стандарттарын сақтау
шығындарды арттыруға және тепе-тең және оңтайлы көлемінің сәйкестігіне
жеткізеді.
- Құйылым шығындарына тең немесе жақын арнаулы салықтарды енгізу, бұл
шаруашылық жүргізуші субъектілердің жалпы шығындарын арттырады және тепе-
теңдіктің жай-күйін қамтамасыз етеді.
Бұл жағдайларда өнімге немесе қызмет көрсетуге ресурстарды тым көп бөлу
жойылатын болады.
Құйылым пайдалары: білім беру, санитарлық-профилактикалық шаралар,
медициналақ көмек, ауа райын болжау, өрттен қорғау және басқа бірқатар
қызметтер көрсету жасайды, бұлардан пайданы бұл игіліктерді нақты
пайдаланушылар ғана емес, сонымен бірге жалпы қоғам да алады.Бұл қызметтер
көрсетуді нақты пайдаланушылар тек нарықтық сұранымды қалыптастырады, ал
құйылым пайдалары ақиқаттық мөлшерге дейін сұранымды толықтырады және
қызметкөрсетудің қажетті көлемін белгілейді, яғни жеткіліксіздігін
сипаттайды.
Құйылымдар пайдалары кезіндегі мемлекеттің реттеуші іс-қимылдары сұраным
мен ұсынымды көбейтуге бағытталған. Сұраным тұтынушыларды құйылым
пайдаларын тудыратын тауарлар немесе қызметтер көрсеуді сатып алу үшін
қосымша сатып алуға жарамдылықпен қамтамасыз ету жолымен арттырылады.
Ұсыным өндірушілерді қаражаттандыру жолымен арттырылады, бұл олардың
шығындарын азайтады және өндірістегі кеңейтуге мүмкіндік береді.
Құйылым шығындарының іс-әрекет процесі яғни шығындардың болуының
нәтижесінде (5,1 сызба) ұсыным сызығы S1 жағдайында болады, яғни қоғамда
аударып салынған шығындардың бөлігінен кәсіпорын босатылады.Барлық
шығынарды қосқан жағдайда ұсыным сызығы S2 жағдайында болады: бұл орайда
тепе-тең көлем Q1-ден Q2-ге төмендейді, ал тепе-тең баға P1-ден P2-ге
көбейеді. Ұсыным сызығының сапырылысуына жағарыда айтылған мемлекттің іс-
қимылымен қол жетеді.
Құйылым пайдаларының іс-әрекеті (5,2 сызба) D1 сұраным сызығы тек оның
нарықтық жағынан қамтып көрсететін және Q2 сызығына сәйкес келетін
сұранымның жалпы мөлшерін төмендететінін білдіреді, яғни нарықтық сұраным
қоғамдық тауарларды тұтынумен байланысты қоғамның барлық пайдасын қамтып
көрсетпейді. Сұранымның нарықтық мөлшері оңтайлы мөлшерінен аз болып
шығады, ал бұл мақсаттарға жұмсалатын ресурстар жеткіліксіз көлемде түседі.
Құйылым пайдаларын түзету (5,3 сызбада “а”) қоғамдық тауарларды
тұтынушыларды мемлекттің қаражаттандыру жолымен, ал “ә” жағдайда
өндірушілерді қаражаттандыру жолымен D1-ден D2-ге көбейтумен қол жетеді.
Екі жағдайда бұл тауарларды өндірудің тепе-тең көлемі көбейеді, бірақ
екінші жағдайда бұдан басқа оларға бағаны төмендетуге қол жетеді.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: ақпаратты
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асырудығы ролі.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының макроэкономикасын дамытудағы ролі.
3-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының Қазақстанның экономикасын дамытудағы ролі.
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Реферат.
Мемлекеттiң экономикалық iс әрекеттерi. Қоғамдық тауарлары, игiлiктерi мен
қызметтерi.
Мемлекеттiк қаржылар туралы түсiнiк және олардың құрамы. Мемлекеттiк
бюджет. Бюджеттен тыс қорлар. Мемлекеттiк несие. Мемлекет кiрiстерiнiң
мәнi. Мемлекеттiк табыстардың мәнi және жiктелуi.
СӨЖ тапсырмалары: Федеративті мемлекеттердегі бюджет жүйесінің буындары
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №6
1. Тақырыбы. Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру.
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Салықтар туралы түсінік және олардың
әлеуметтік – экономикалық мәні және функциялары. Қазақстан Республикасының
салық жүйесін ұйымдастыру.Салықтар алымдарын ұйымдастыру. Салықтың
түрлеріне сипаттамасымен студенттерді таныстыру
3.Лекция мазмұны. Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты
тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде
бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай
төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында. Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып
табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі
қағидасы қалыптасқан:
- пайда (алынған игіліктер) қағидасы
- “қайыр көрсету” (төлем қабілеттілігі) қағидасы
Бұл дегеніміз алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаларын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне
қарай олардың өзгеруіне әкеп соғады.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың класикалық қағидасын бұрын А Смит
ұсынған еді. Олар мыналар:
- салық салу төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс. Бұл деген
әділеттік қағидаты болып табылады.
- Салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек. Бұл анықтылық қағидасы.
- әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен
алудың тиіс. Бұл да қолайлылық қағидасын білдіреді.
- Салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс. Бұл үнемділік қағидасы.
Бұл қағидаларды пайдалану салық салуда зорлық зомбылықты жоқ етті, бұл
процеске реттемелеуді енгізеді және А Смитке “салықтар- оны төлейтіндерге
құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны” деп қорытынды жасауға
мүмкіндік берді.
Салық салудың қазіргі қағидасы мынадай:
1) Салық салудағы әділдік қағидасы
2) Қарапайым қағидасы
3) Салықтардың анықтығы
4) Жеңілдіктердің ең аз саны
5) Салық салудың экономикалық бейтараптығы
6) Салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы.
Елімізде салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге
қатысты бірынғай болып келеді.Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-
құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлуші болып үшке
бөлінеді. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен
өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функциясы- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін талыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзага асыруды қамтамасыз етеді.
Реттеуші функциясы- мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен
байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын
бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл салықтардың нысандарын таңдау,
олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдаланылады.
Қайта бөлу функциясы- бұл арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттң қармағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ұлттық өнімде салықтардан алатын үлесі арқылы анықталады.
Мемлекет салық саясаты- салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның оның
нақтылы кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: ақпаратты
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Қазақстан республикасының қаржы жүйесін ұйымдастыру.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Мемлекеттің қаржы саясаты, қазіргі кезеңдегі оның ерекшеліктері.
3-деңгейдің сұрақтары
1. Экономикалық мезанизм жүйесіндегі қаржы механизмі.
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Дөнгелек стол. “Салық және салық түрлері”
СӨЖ тапсырмалары: Функционалдық өлшем бойынша қаржы жүйесінің қамтамасыз
етуші қосалқы жүйелері
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №7
1. Тақырыбы. Мемлекеттік бюджет.
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Мемлекеттік бюджетің экономикалық мәні
мен ролі және айрықша белгілері. Мемлекеттік бюджетті табыстары мен
шығындардың құрамы. Бюджет балансы. Бюджеттің тапшылығы. Бюджеттік жүйесі
мен бюджеттін құрылуы. Бюджеттің процесі, оның кезеңдері. Жергілікті
қаржылырдың мәні мен ролімен студенттерді таныстыру
3.Лекция мазмұны. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау және оны үдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу
және қайта бәлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа
қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық қатынастарды білдіреді.
Бюджеттік қор— бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық бөліністің
белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-
мәдени қызмет корсету, қорғаныс және басқару жөніндегі қажеттіліктерді
қанагаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының объективті
шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы мен
пайдаланылуы құнды бөлу және қайта болумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бµлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшалығымен
айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол,
қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында бөлінеді. Мемлекетік бюджет арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы
қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20% бөлінеді. Бақылау
функциясы бюджет қорларын бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық
өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, болудің ұнамсыз
барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіңдігінде кµрінеді.
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталық,тандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мемлвкеттің негізгі қаржы жоспары. Ол нақты кезеңге, өдетте, бір
жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын, орталықтандырылған
қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Негізгі қаржы
жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып табылады. Елдің
негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын
қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға
жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық, экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тшмділігін арттырудың мацызды қ±ралы
болып табылады.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субъектілермен және ұжымдармен
етене байланысқан.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: ақпаратты
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Нарықтық экономикадағы қаржылық жоспарлаудың ерекшеліктері.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржы жоспарлары мен болжамдардың жүйесі.
3-деңгейдің сұрақтары
1. Қазіргі жағдайда қаржыны басқару
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Реферат.
Мемлекеттік бюджетің экономикалық мәні мен ролі. Мемлекеттік бюджетті
табыстары мен шығындардың құрамы. Бюджет балансы. Бюджеттің тапшылығы.
Бюджеттік жүйесі мен бюджеттін құрылуы. Бюджеттің процесі.
СӨЖ тапсырмалары: Қаржы механизімінің ұйымдық құрылым және құқықтық режим
құрамы
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №8
1. Тақырыбы. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар.
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Бюджеттен тыс қорлардың мәні.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттен тыс қорларды қолданудың
ерекшеліктері. Қазақстан Республикасының ұлттық қорымен студенттерді
таныстыру
3.Лекция мазмұны. Бюджеттен тыс ќорлардыњ мєні. Бірақ нарықтық
қатынастарға көшу барысында экономикалық және әлеуметтік салаларды
қаржыландыруда бір ғана бюджет қаражаттары жеткіліксіз бола бастады.
Сондықтан қосымша қаржы кездерін іздестіру қажет болды. Бюджет қорымен
қатар 1991 жылдан бастап мақсатты бюджеттен тыс қорлар құрылып, жұмыс істей
бастады.
Бюджеттен тыс қорлар — мемлекеттің қаржы жүйесінін маңызды буыны;
мемлекеттің қатаң белгілі бір мақсаттарға пайдаланатын және заң жүзінде
қалыптасуының бекітілген көздері бар ақша ресурстарының жиынтығы.
Экономикалық категория ретінде бюджеттен тыс қорлар бірқатар қоғамдық
қажеттіліктерді қаржыландыру үшін мемлекет тарапынан қаржы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Қаржы түсінігі, қаржы атқарытын
қызметтері, құндық экономикалық категориялардың өзара әрекеттерімен өзара
байланыстары, қаржылық ресурстарымен қорлар қаржылық қатынастар объектілері
ретінде студенттерді таныстыру
Лекция мазмұны. Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін
орта ғасырдағы латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың
finance сөзінен шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен
айрықша қоғамдық арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай
қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі
экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды
экономикалық категориялардың бірі болып табылады.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап"
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық заттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
µлшеудің қажырлы еңбектің және жүмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың
өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар - ақша,
баға, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша—бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің
еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы — жалпы ішкі өнім
мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша
қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге
және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Қаржы – бұл ұлттық табыс пен ІЖӨ бөлістіру мен қайта
бөлістірудің экономикалық құралы.
Қаржы - бұл мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру мақсатында және
шаруашылық субъектлердің ұдайы өндірісін жүзеге асыруда қолданылатын
ақшалай қаражаттардың қорын қалыптастыру мен пайдаланумен байланысты
ақшалай қатынастар жиынтығы болып табылады.
Қаржының қажеттілік деңгейі қоғамның даму қажеттілігіне байланысты
болады. Қоғамды материалдық игіліктермен қамтамасыз ету үшін өндірісті
дамыту қажет. Ал мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру үшін ақша
қаражаттарының қорлары қажет.
Қаржылық қатынастар екі аяны қамтиды:
• мемлекеттік бюджет жүйесіне қажетті орталықтандырылған ақша
қаражаттарының қорларын қалыптастыру мен пайдалануға байланысты
экономикалық ақша қатынастарын;
• кәсіпорынның орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру мен
пайдаланумен байланысты экономикалық ақша қатынастарын;
Қаржы дегеніміз — бұл шаруашылық жургізуші субъектілерде(ШЖС) және
мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен
бірге оларды удайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа
қажеттіліктерін ќанағаттандыруга пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық
өнімнің ќұнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу
процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық,
заңдардық іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан — тауар-ақша қатынастарының
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Қаржының басты
арналымы — табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарына деген
қажеттіліктерін қанағаттандырып отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына
бақылау жасау. Қоғамдық қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қарамағында жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен
құрылымының өзгеруіне жеткізеді.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: баяндау, түсіндіру, кіріспе лекция
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының мәні мен обьективті қажеттілігі.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Мемлекет қаржысының орталық идеясы ретіндегі “ Қоғамдық тауар”
тұжырымдамасы.
3-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржы мәнінің көрінісі ретіндегі оның функциялары.
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Дөнгелек стол.
Тақырыбы: “Қаржы термині және өмірде қажеттілігі”.
“Құндық экономикалық категориялардың өз ара әрекеттерiмен өзара
байланыстары”.
СӨЖ тапсырмалары: Қаржылық саясаттың тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы
қағидаттары
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №2
1. Тақырыбы. Қаржы жүйесі және оны үйымдастырудың қағидалары.
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Қаржы жүйесінің ұғымы.
Жалпымемлекеттің қаржысы. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы.
Халықтың (үй шаруашылығының) қаржысы. Қаржы жүйесінің сфералары. Қаржы
жүйесінің қағидаларымен студенттерді таныстыру
3.Лекция мазмұны. "Қаржы жүйесінің" ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы
және нақтылана түсуі болып табылады.
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып,
пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын
органдардың жиынтығын қамтиды.
Сонымен бірге жалпы институционалдық тұрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл
қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан — ол мемлекетте іс-
әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы
қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек
бір ғана буынмен — мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм
жағдайында батыстың кµптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бүрынғы
КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын — мемлекеттік бюджет пен жергілікті
қаржылар құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл
буындардың көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын
орындап отырды.
Қаржы жүйесі терминінің жоғарыда келтірілген анықтамасында қаржының
мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық процестегі орнын негіздей
отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған. Осы критерийге
сәйкес қаржы жүйесі мынадай үш бөлікті қамтиды:
1) қаржы қатынастарының жиынтығы;
2) ақша қорларының жиынтығы;
3) басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шаруашылық жүргізуші
субъектілер, салалар, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда болатын
экономикалық, ақша қатынастарының жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды.
1) мемлекеттік бюджетке жинақталатын мемлекеттің орталық-
тандырылған ақша қорларын қалыптастырып, пайдаланумен бай-
ланысты болатын экономикалық ақша қатынастары;
2) кәсіпорындардың орталықтандырылмаған ақша қорлары-
ның толық айналымын ортақтастыратын экономикалық ақша қаты-
настары.
Қаржы қатынастарының буындарына тән болып келетін тиісті
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларының жиынтығы қаржы
жүйесінің екінші бөлігін құрайды.
Қаржы жүйесін сыныптаудың функциялық критерийінен басқа қаржы
субъектілерінің (қаржы қатынастарындағы қатысушылардың) белгісі бойынша
сыныптау қолданылады, бұл қаржы жүйесін сфералар мен буындар бойынша:
мемлекеттің қаржысына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына,
халықтың (үй шаруашылығының) қаржысына шектеуге мүмкіндік береді.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: ақпаратты
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының бақылау функциясы және қаржылық бақылау.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Тауар-ақша қатынастары және қаржы
3-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржыны бөлгіштік және ұдайы өндірістік тұжырымдамасы.
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Парламенттiк дебат.
Тақырыбы: “Қазақстан Республикасындағы қаржы жүйесін ұйымдастыру жолдары”
СӨЖ тапсырмалары: Коммерциялық есептің өзіндік ерекшелігі
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №3
1. Тақырыбы. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Қаржы саясатының ұғымы, міндеттері,
мақсаты және қағидалары. Қаржы механизмінің мазмүны және құрылымы. Қаржыны
басқару ұғымы, қағидалары және элементері. Қаржы аппараты, оның құрылымы.
Қаржылық жоспарлау, оның мазмүны, әдістері, ерекшеліктері,қағидалары және
кезеңдері. Қаржылық жоспарлаудың жүйесі және көрсеткіштері. Қаржы
қатынастарын құқықтық реттеу, нормалар, әдістері,актілері. Қаржылық
бақылаудың ұғымы, қағидалары, міндеттері және сыныптамасымен студенттерді
таныстыру
3.Лекция мазмұны. Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды.
Саяси ықпал жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың
сферасына қарай экономикалық немесе әлеуметтік, мәдени немесе техникалық,
қаржы немесе кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
Қаржы саясаты - бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол
мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады.
Қаржы саясаты өзіне бюджет, салық, ақша, кредит, баға және кеден
саясатын қамтиды. Өз кезегіндегіі мемлекеттің қаржы саясаты тек оның
экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың құралы болып келеді,
яғни қосалқы рольді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да бағыттарын —
ұлттық, геосаясатты, әскери саясаттарды да ұмытуға болмайды. Осы бес
бағыттың жиынтығы мемлекеттік саясатты жүргізудің негізгі құралы болып
табылатын қаржы саясатын анықтайды.
Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржы саясатына
негізделеді. Қаржы саясатын жасауға биліктің заңнамалық және атқарушы
тармақтары қатысады. Қазақстан Республикасында оның конституциялық
ерекшеліктеріне қарай жалпы экономикалық саясат сияқты қаржы саясатын
жасаудағы басымдық Қазақстан Республикасының Президентіне жатады, ол жыл
сайынғы Жолдауында ағымдағы жылға және перспективаға арналған қаржы
саясатының басты бағыттарын анықтайды. Үкімет экономиканы дамытудың басты
бағыттарын жүзеге асыру және қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз
ету мақсатымен осы Жолдаудың шеңберінде іс-қимыл жасауы тиіс. Осыған орай
биліктің атқарушы тармағының бір бөлігі ретінде Үкімет қаржы саясатын іске
асыруға қажетті заңдардың жобаларын жасайды және оларды қарап, қабылдау
үшін Президентке тапсырады.
Мезгілінің ұзақтығына және шешілетін мәселердің сипатына қарай
мемлекеттің қаржы саясаты қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасы болып
бөлінеді.
Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып,
перспективаға есептелген және ipi ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын
қаржы саясатының үзақ мерзімді курсы.
Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын ұйымдастыруды дер кезінде өзгертіп
отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы
кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған.
Қазіргі кезеңде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты міндеттер:
А) Елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде қаржы
ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын
қамтамасыз ету.
В) Қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық
шаруашылық секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау.
Б) Эконрмикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Қазақстан жағдайында қаржы саясатының міндеті-экономиканы экономикалық
өсудің траекториясына көшіру, ұлттық шаруашылықтың құрылымын одан әрі
жетілдіру негізінде шаруашылық өмірді тұрақтандыру, кәсіпкерлік қызметті
дамыту, мемлекттік бөліктің үлесін оңтайландыра отырып, меншікті
реформалау, сыртқы экономикалық қызметті ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік
бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі
арқылы іске асыру болып табылады.
Қаржы саясатының мақсаты- қоғам дамуының аса манызды қажеттіліктерін
қанағаттандыруға қажет қаржы ресурстарын толық жұмылдыру. Осыған
байланысты қаржы саясаты кәсіпкерлік қызметті жандандыра түсуге қолайлы
жағдайлар жасауға шақырады.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: ақпаратты
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Қазақстан Республикасының қаржы тұрақтылығының жолдары.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржы басқа экономикалық категориялармен өзара іс-қимылы мен өзара
байланысы.
3-деңгейдің сұрақтары
1. Қазақстан Республикасын тұрақты дамытудың қаржылық бағдарламалары
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Шағын баяндама.
Тақырыбы: “Қазіргі кездегі мемлекеттің қаржы саясаты мен механизімі ”
СӨЖ тапсырмалары: Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №4
1. Тақырыбы. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысының ұғымы, функциялары және негізгі белгілері. Негізгі ұйымдық-
құқықтық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының
ерекшеліктері.Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын
ұйымдастырудың негіздері. Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржы қорлары, оларды қалыптастыру мен пайдаланудың негіздері. Өндірістік
капиталдар және кәсіпорындар қызметінің қаржысының нәтижелері. Коммерциялық
емес ұйымдар мен мекемелер қаржысының мазмұны және оны ұымдастырумен
студенттерді таныстыру
3.Лекция мазмұны. Шаруашылық жургізуші субъектілердің қаржысы — бірыңғай
қаржы жүйесінің құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырынмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді. Елдегі
ақша қатынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, жасалатын қоғамдық
өнімді, үлттық табысты және үлттық байлықты - халықтың қажеттіліктерін,
өндірістік емес сфераның материаддық шығындарын қамтамасыз етудің көздерін
алғашқы бөлуді қамтитындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі,
бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық пайдалы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркөсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау-өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау,
жобалау қызметін, халыққа түрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, маркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоеамдардың, концерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу
және бақылау функцияларын орындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлу функциясының
ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара ауыспалы айналымының процесінде
өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер (салық
мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз)
негізінде бөлінетігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс
процесінде құнды бөлу және қайта белуге қатысуын айқындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы
кәсіпорын экономикасында маңызды рол атқарады: есепсіз және бақылаусыз
шаруашылық жүргізуге болмайды. Ақшамен бақылау тек шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ішінде ғана емес, сонымен бірге оның басқа субъектілерімен,
жоғарғы ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен озара қарым-
қатынастарында да жүзеге асырылады. Субъектілер арасындағы µзара
қатынастарда бақылау жеткізілім тауарларға, корсетілген қызметтерге және
орындалған жұмыстарға ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-кредит органдарымен
µзара іс-әрекет кезінде бақылау бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы
кезінде, банк несиелерін алған және қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, негізгі белгілерді
атауға болады:
1) қаржы қатынастарының көпқырлылығы, олардың нысандары мен мақсатты
арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік қуралдардың (капиталдардың) міндетті болуы және
оларды қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен байла
нысты қатынастардың пайда болуы. Өндірістік капиталдар — бұл
ондірістің серпінді элемент!, олар ондірістің өзі сияқты үздіксіз
қозғалыста болады; сонымен қатар құн нысандарының тұрақты
ауысымы болып отырады. Кәсіпорын қызметінің кез келген
мезетінде ондірістік құралдар материалдық-заттай және ақша нысанында
болуы мүмкін;
3) жоғары белсенділік, шаруашылық қызметінің барлық жағына әсер ету
мүмкіндігі;
4) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы
жүйесінің айқындаушы негізі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субектілердің қаржысы деп өнім (жұмыс, қызметтер
көрсету) өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды және
қорларды жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық
қатынастарды айтады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер — кәсіпорындар мен ұйымдар (фирмалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық, серіктестіктері, ассоциациялар
(бірлестіктер), үлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі
белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша
айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі
мүмкін
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің сфералары бойынша
қызметтің материалдық сферасы және өндірістік емес сфера қызметі болып
бөлінеді.
Қызметтің материалдық сферасы- кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік
әрекетінің негізі болып табылатын материалдық өнімдер мен игіліктерді
жасайды. Ал, өндірістік емес сфера қызметі- нәтижелі қызметтердің нысанын
қабылдайды, қызметтерді жасаудың процесі, әдеттегідей, оларды тұтыну
процесімен тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтауға жатпайды.
Өндірістің түрлері бойынша тауарлар, жұмыстар мен қызметтер болып
болінеді. Бұл дегеніміз қаржы қорларының қозғалыскезінде қаржы нәтижелерін
қалыптастыру, қорланымдарды, табыстарды немес пайданы бөлу және пайдалану
кезінде де әсерін тигізеді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық
қызметінің сипаты бойынша коммерциялық және коммерциялық емес қызметі
болып бөлінеді. Коммерциялық ұйым-болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік
кәсіпорын, шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында
құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес ұйым- болып табылатын заңды тұлға мекеме,
қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік
нысанында және заң құжаттарында қөзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін
және ол кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне
қарай ғана айналыса алады. Сыныптаудың бұл белгісінде қатысты қаржыны
ұйымдастыру қызметті қамтамасыз етудің түрлі қағидаларына: коммерциялық
есепке немесе белгілі бір денгейде шаруашылық жүргізуші субектілердің
қажеттіліктерін жабатын бюджеттік қаржыландыруға есептелген. Коммерциялық
қызметтің басты мақсаты табыс алу болып табылады.
Заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасында меншіктің 2 нысаны
қабылданған: Жеке меншік және мемемлекеттік меншік. Жеке меншік
азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктері
ретінде болады, жеке меншік айырықша түрі ретіне қоғамдық ұйымдардың
меншігі болады. Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік
болып ажыратылады.
Ұйымдық-құқықтық түрлер бойынша: шаруашылық серіктестіктер, мемлекеттік
кооперативтік, қоғамдық ұйымдар және өндірістік емес сфераның ұйымдары мен
мекемелері болып бөлінеді.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: ақпаратты
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Нарықтық экономика жағдайында қаржы қатынастарының дамуы.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының өндіріс тиімділігін арттырудағы ролі.
3-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының ұдайы өндірістегі ролі.
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Интервью.
Тақырыптар: “ Коммерциялық түрде әрекет жасайтын шаруашылық субъектілері
қаржылары және коммерциялық емес ұйымдары мен мекемелердің қаржылары”
СӨЖ тапсырмалары: Қоғамның қаржы ресурстарының кұрамы
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №5
1. Тақырыбы. Мемлекет қаржысына жалпы сипаттама
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Мемлекеттің экономикалық іс
әрекеттері. Қоғамдық тауарлары, игіліктері мен қызметтері. Мемлекеттік
қаржылар туралы түсінік және олардың құрама. Мемлекеттік табыстардың мәні
және жіктелуімен студенттерді таныстыру
3.Лекция мазмұны. Кез-келген қоғамда мемлекет бірқатар факторларға: қоғам
дамуының таңдап алынған үлесіне, саяси құрылысын, қалыптасқан дәстүрлерге,
сыртқы факторлаға қарай экономикалық қызметке қатысады. Жалпы мемлекеттің
қоғамдығы экономикалық қызметі оның мына функцияларында бµлінеді.
1) экономикалық дамудың қалыпты дамуына құқықтық базаны анықтау.
2) монополиялық қызметті шектеу және бәсекелестікті қорғау
3) табыстар мен байлықты қайта бөлу
4) экономиканы тұрақтандыру
5) ресурстарды қайта бөлу
Аталған функциялардың іс-әрекеті тікелей немес жанама түрде “қаржы”
категориясын пайдаланумен байланысты болып келеді. Анықырақ айтсақ табыстар
мен байлықты қайта бөлу, экономиканы тұрақтандыру, ресурстарды қайта бөлу
функцияларында көрінеді.
Мемлекеттің экономиканы тұрақтандыру жөніндегі іс-қимылы экономикалық
жағдайдың ауытқуларын туғызатын жұмыспен қамтылуы және инфляция денгейін
бақылауды, сондай-ақ экономикалық өсуді ынталандыру жөніндегі шараларды
қамтиды. Экономикалық ресурстарды қайта бөлу екі жағдайда нарықтық жүйенің
жетілмегендігінен барып туады.
1) бірқатар тауарларды өндірудің тепе-тендік көлемінің олардың оңтайлы
көлемінен ауытқуы.
2) Ресурстарды бөлуден рыноктың бас тартуы немесе қоғамдық тауарларды,
игіліктерді және қызметтер көрсетуді ұлғайту мен өндіру үшін оларды
жеткілікті бµлу.
Бұл жерде бірінші жағдайды талқылайтын болсақ, тауарлар мен қызметтер
кµрсетудің бірқатарын өндіру немесе тұтыну, бұл тауарларды тікелей өндіруші
немесе тұтынушылар болып табылмайтын субъектілерде шығын тудырады немесе
пайда келтіреді. Бұл құбылысты “жанама нәтижелер” немесе “құйылымдар” деп
атайды және бұл шаруашылық процестердің қатысушылары емес адамдардың немесе
топтардың пайдалары немесе шығындары болып табылады.
Құйылам шығындарына айналадағы ортаның ластанумен, шудың,
тербелістердің, түрлі қолайсыздықтардың болуымен байланысты шығындар
жатады. Бұл жағдайда өндірушілер өздерінің шығындарының бір бөлігін халыққа
аударып салады және өндірушілердің шығындары азаяды. Нәтижесінде
өндірушілерде өндірістің үлкен көлемі болуы мүмкін, демек, бұл тауарларды
өндіру үшін ресурстар көбейтілген көлемде түсетін болады.
Құйылым шығындарын теңестіру үшін мемлекет ұсынымды мынадай реттеуші
шараларды жүргізеді:
- қызметті заңнамалық шектеу немесе оны зиянды әсер болмайтын жағдайларға
жеткізу талабы; мұндай қызметтің нормалары мен стандарттарын сақтау
шығындарды арттыруға және тепе-тең және оңтайлы көлемінің сәйкестігіне
жеткізеді.
- Құйылым шығындарына тең немесе жақын арнаулы салықтарды енгізу, бұл
шаруашылық жүргізуші субъектілердің жалпы шығындарын арттырады және тепе-
теңдіктің жай-күйін қамтамасыз етеді.
Бұл жағдайларда өнімге немесе қызмет көрсетуге ресурстарды тым көп бөлу
жойылатын болады.
Құйылым пайдалары: білім беру, санитарлық-профилактикалық шаралар,
медициналақ көмек, ауа райын болжау, өрттен қорғау және басқа бірқатар
қызметтер көрсету жасайды, бұлардан пайданы бұл игіліктерді нақты
пайдаланушылар ғана емес, сонымен бірге жалпы қоғам да алады.Бұл қызметтер
көрсетуді нақты пайдаланушылар тек нарықтық сұранымды қалыптастырады, ал
құйылым пайдалары ақиқаттық мөлшерге дейін сұранымды толықтырады және
қызметкөрсетудің қажетті көлемін белгілейді, яғни жеткіліксіздігін
сипаттайды.
Құйылымдар пайдалары кезіндегі мемлекеттің реттеуші іс-қимылдары сұраным
мен ұсынымды көбейтуге бағытталған. Сұраным тұтынушыларды құйылым
пайдаларын тудыратын тауарлар немесе қызметтер көрсеуді сатып алу үшін
қосымша сатып алуға жарамдылықпен қамтамасыз ету жолымен арттырылады.
Ұсыным өндірушілерді қаражаттандыру жолымен арттырылады, бұл олардың
шығындарын азайтады және өндірістегі кеңейтуге мүмкіндік береді.
Құйылым шығындарының іс-әрекет процесі яғни шығындардың болуының
нәтижесінде (5,1 сызба) ұсыным сызығы S1 жағдайында болады, яғни қоғамда
аударып салынған шығындардың бөлігінен кәсіпорын босатылады.Барлық
шығынарды қосқан жағдайда ұсыным сызығы S2 жағдайында болады: бұл орайда
тепе-тең көлем Q1-ден Q2-ге төмендейді, ал тепе-тең баға P1-ден P2-ге
көбейеді. Ұсыным сызығының сапырылысуына жағарыда айтылған мемлекттің іс-
қимылымен қол жетеді.
Құйылым пайдаларының іс-әрекеті (5,2 сызба) D1 сұраным сызығы тек оның
нарықтық жағынан қамтып көрсететін және Q2 сызығына сәйкес келетін
сұранымның жалпы мөлшерін төмендететінін білдіреді, яғни нарықтық сұраным
қоғамдық тауарларды тұтынумен байланысты қоғамның барлық пайдасын қамтып
көрсетпейді. Сұранымның нарықтық мөлшері оңтайлы мөлшерінен аз болып
шығады, ал бұл мақсаттарға жұмсалатын ресурстар жеткіліксіз көлемде түседі.
Құйылым пайдаларын түзету (5,3 сызбада “а”) қоғамдық тауарларды
тұтынушыларды мемлекттің қаражаттандыру жолымен, ал “ә” жағдайда
өндірушілерді қаражаттандыру жолымен D1-ден D2-ге көбейтумен қол жетеді.
Екі жағдайда бұл тауарларды өндірудің тепе-тең көлемі көбейеді, бірақ
екінші жағдайда бұдан басқа оларға бағаны төмендетуге қол жетеді.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: ақпаратты
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асырудығы ролі.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының макроэкономикасын дамытудағы ролі.
3-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржының Қазақстанның экономикасын дамытудағы ролі.
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Реферат.
Мемлекеттiң экономикалық iс әрекеттерi. Қоғамдық тауарлары, игiлiктерi мен
қызметтерi.
Мемлекеттiк қаржылар туралы түсiнiк және олардың құрамы. Мемлекеттiк
бюджет. Бюджеттен тыс қорлар. Мемлекеттiк несие. Мемлекет кiрiстерiнiң
мәнi. Мемлекеттiк табыстардың мәнi және жiктелуi.
СӨЖ тапсырмалары: Федеративті мемлекеттердегі бюджет жүйесінің буындары
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №6
1. Тақырыбы. Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру.
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Салықтар туралы түсінік және олардың
әлеуметтік – экономикалық мәні және функциялары. Қазақстан Республикасының
салық жүйесін ұйымдастыру.Салықтар алымдарын ұйымдастыру. Салықтың
түрлеріне сипаттамасымен студенттерді таныстыру
3.Лекция мазмұны. Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты
тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде
бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай
төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында. Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып
табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі
қағидасы қалыптасқан:
- пайда (алынған игіліктер) қағидасы
- “қайыр көрсету” (төлем қабілеттілігі) қағидасы
Бұл дегеніміз алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаларын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне
қарай олардың өзгеруіне әкеп соғады.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың класикалық қағидасын бұрын А Смит
ұсынған еді. Олар мыналар:
- салық салу төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс. Бұл деген
әділеттік қағидаты болып табылады.
- Салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек. Бұл анықтылық қағидасы.
- әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен
алудың тиіс. Бұл да қолайлылық қағидасын білдіреді.
- Салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс. Бұл үнемділік қағидасы.
Бұл қағидаларды пайдалану салық салуда зорлық зомбылықты жоқ етті, бұл
процеске реттемелеуді енгізеді және А Смитке “салықтар- оны төлейтіндерге
құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны” деп қорытынды жасауға
мүмкіндік берді.
Салық салудың қазіргі қағидасы мынадай:
1) Салық салудағы әділдік қағидасы
2) Қарапайым қағидасы
3) Салықтардың анықтығы
4) Жеңілдіктердің ең аз саны
5) Салық салудың экономикалық бейтараптығы
6) Салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы.
Елімізде салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге
қатысты бірынғай болып келеді.Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-
құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлуші болып үшке
бөлінеді. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен
өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функциясы- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін талыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзага асыруды қамтамасыз етеді.
Реттеуші функциясы- мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен
байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын
бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл салықтардың нысандарын таңдау,
олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдаланылады.
Қайта бөлу функциясы- бұл арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттң қармағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ұлттық өнімде салықтардан алатын үлесі арқылы анықталады.
Мемлекет салық саясаты- салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның оның
нақтылы кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: ақпаратты
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Қазақстан республикасының қаржы жүйесін ұйымдастыру.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Мемлекеттің қаржы саясаты, қазіргі кезеңдегі оның ерекшеліктері.
3-деңгейдің сұрақтары
1. Экономикалық мезанизм жүйесіндегі қаржы механизмі.
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Дөнгелек стол. “Салық және салық түрлері”
СӨЖ тапсырмалары: Функционалдық өлшем бойынша қаржы жүйесінің қамтамасыз
етуші қосалқы жүйелері
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №7
1. Тақырыбы. Мемлекеттік бюджет.
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Мемлекеттік бюджетің экономикалық мәні
мен ролі және айрықша белгілері. Мемлекеттік бюджетті табыстары мен
шығындардың құрамы. Бюджет балансы. Бюджеттің тапшылығы. Бюджеттік жүйесі
мен бюджеттін құрылуы. Бюджеттің процесі, оның кезеңдері. Жергілікті
қаржылырдың мәні мен ролімен студенттерді таныстыру
3.Лекция мазмұны. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау және оны үдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу
және қайта бәлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа
қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық қатынастарды білдіреді.
Бюджеттік қор— бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық бөліністің
белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-
мәдени қызмет корсету, қорғаныс және басқару жөніндегі қажеттіліктерді
қанагаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының объективті
шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы мен
пайдаланылуы құнды бөлу және қайта болумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бµлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшалығымен
айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол,
қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында бөлінеді. Мемлекетік бюджет арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы
қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20% бөлінеді. Бақылау
функциясы бюджет қорларын бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық
өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, болудің ұнамсыз
барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіңдігінде кµрінеді.
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталық,тандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мемлвкеттің негізгі қаржы жоспары. Ол нақты кезеңге, өдетте, бір
жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын, орталықтандырылған
қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Негізгі қаржы
жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып табылады. Елдің
негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын
қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға
жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық, экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тшмділігін арттырудың мацызды қ±ралы
болып табылады.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субъектілермен және ұжымдармен
етене байланысқан.
4.Оқытудың техникалық құралдары: слайдтар, презентациялар
5.Лекцияның оқыту әдістері мен түрлері: ақпаратты
6. Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (1-деңгей, 2-деңгей, 3-деңгей
сұрақтарымен беріледі)
1-деңгейдің сұрақтары
1. Нарықтық экономикадағы қаржылық жоспарлаудың ерекшеліктері.
2-деңгейдің сұрақтары
1. Қаржы жоспарлары мен болжамдардың жүйесі.
3-деңгейдің сұрақтары
1. Қазіргі жағдайда қаржыны басқару
7. ОБСӨЖ тапсырмалары: Реферат.
Мемлекеттік бюджетің экономикалық мәні мен ролі. Мемлекеттік бюджетті
табыстары мен шығындардың құрамы. Бюджет балансы. Бюджеттің тапшылығы.
Бюджеттік жүйесі мен бюджеттін құрылуы. Бюджеттің процесі.
СӨЖ тапсырмалары: Қаржы механизімінің ұйымдық құрылым және құқықтық режим
құрамы
8.Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.оқулық. –Алматы. 2005
2. Ильясов Қ.Қ., Мельников В.Д. Финансы. Учебник для экономической
специальностей вузов.- Алматы, 2002.
3. Өмирбаев С.М. финансы. Учебное пособие для вузов. –Астана , 2003.
4. Құлпыбаев С.К. Баязитова Ш. Қаржы . – Алматы, 2000.
5. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. Қаржы теорисы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей,
2001.
6. Мельников В.Д. ,Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник.- Алматы: Институт
развитие Казахстана, 2001.
7. Берлин С. Теория финансов. Учебное пособие.-Москва, 2000.
8. Финансы. Учебное пособие, под редакцией Ковалевой А.М. –Москва, 1997.
9. Финансы. Учебник для вузов под редакцией М. В. Роамновского. –Москва.
2000.
10. Романовский М.В., Врублебская О.В. , Сабанти Б.М. Финансы. –Москва:
2002.
11. Көкебаева А. М., Ерманкулова Р.И. Қаржы. Оқу құралы.- Түркістан – 2005
Лекция №8
1. Тақырыбы. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар.
2. Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Бюджеттен тыс қорлардың мәні.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттен тыс қорларды қолданудың
ерекшеліктері. Қазақстан Республикасының ұлттық қорымен студенттерді
таныстыру
3.Лекция мазмұны. Бюджеттен тыс ќорлардыњ мєні. Бірақ нарықтық
қатынастарға көшу барысында экономикалық және әлеуметтік салаларды
қаржыландыруда бір ғана бюджет қаражаттары жеткіліксіз бола бастады.
Сондықтан қосымша қаржы кездерін іздестіру қажет болды. Бюджет қорымен
қатар 1991 жылдан бастап мақсатты бюджеттен тыс қорлар құрылып, жұмыс істей
бастады.
Бюджеттен тыс қорлар — мемлекеттің қаржы жүйесінін маңызды буыны;
мемлекеттің қатаң белгілі бір мақсаттарға пайдаланатын және заң жүзінде
қалыптасуының бекітілген көздері бар ақша ресурстарының жиынтығы.
Экономикалық категория ретінде бюджеттен тыс қорлар бірқатар қоғамдық
қажеттіліктерді қаржыландыру үшін мемлекет тарапынан қаржы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz