Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және оның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін арттырудағы негізгі бағыттары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім I. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты ... ... ... ...5
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
Бөлім II. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1. Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік белсенділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Бөлім III. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
ақпараттық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3.2. Кәсіпорынның табыстылығы және оны жоғарлату ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Бөлім I. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты ... ... ... ...5
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
Бөлім II. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1. Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік белсенділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Бөлім III. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
ақпараттық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3.2. Кәсіпорынның табыстылығы және оны жоғарлату ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН АТиСО АКАДЕМИЯЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ
К У Р С Т Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Кәсіпорын қаржысы пәнінен
Тақырыбы: Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және оның активтерінің
өтімділігі мен төлем қабілеттілігін арттырудағы негізгі бағыттары.
Орындаған: Қаржы
мамандығының
331 топ студенті
Қ.С. Самиғолла
Тексерген: арнайы пәндер
оқытушысы Р.С.Шуюншбаева
ОРАЛ - 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім I. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың
мақсаты ... ... ... ...5
1.2. Қаржылық жағдайды талдау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Бөлім II. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1. Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік белсенділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
Бөлім III. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
ақпараттық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 23
3.2. Кәсіпорынның табыстылығы және оны
жоғарлату ... ... ... ... ... ... .. 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...36
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Кіріспе
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің
экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты кәсіпорын қаржысында
есептің әдістемесі мен тәжірибесінде түбегейлі өзгерістер болды. Нарықтық
экономика жағдайында болатын экономикалық қатынастар жүйесінде кәсіпорын
қаржысы маңызды орын алады.
Қазіргі жағдайда кәсіпорын қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі
әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне
асыруды камтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы
керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі
ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп,
айтарлықтай кеңейеді.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қоғамда қаржылық талдау біреудің
орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туындады: салмақ,
ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік
жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара
салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей
шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес. Қай уақытта болмасын бұл өте
маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық
қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша
айтқанда, жалпы мемлекеттік меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық
пен жауапкерсіздікті іскерлік, басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп,
ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән
ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс-әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар
мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни
миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар
кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын
едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз
бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы
нарықта білікті серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен
іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар
бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді
(жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз
қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз
тандауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс
бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша сөзбен айтқанда, кәсіпорын қаржысы қызметінің жетістіктерін басқару
деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен
ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы,
материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің
экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсеңділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, ең
ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер анықталды:
- қаржы менеджменті саласында алған білімімді қолдану;
- қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және
заңнамалық материалдарды жинақтау және өңдеу;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
- жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді
анықтау және оларды жою жолдарын ұсыну.
Курстық жұмыстың теориялық бөлімі қаржылық жағдайды талдаудың
түсінігін ашуға негізделген. Бұл бөлім өзіне қаржылық жағдайды талдаудың
мақсаттары, міндеттері және қажеттілігі, қаржылық талдаудың ақпараттық
негізі, әдістері мен тәсілдері туралы ақпараттарды біріктіреді.
Бөлім I. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері
1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
Кәсіпорын қаржылық іс-әрекетін ұйымдастырудың маңызды міндеті - әр
түрлі ақша қорларын қалыптастырып, оларды тиімді пайдалану. Олар арқылы
кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетке қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі,
өндірісті өркендетуді қаржыландыру, бюджетпен есеп айырысу және т.б. іске
асырылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 Бухгалтерлік есеп
туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп
беруге мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және каржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған: субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорыннын қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай күй дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы
(активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оның қалыптастыру
көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер)
сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым -
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарының калаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі деп
жазады.
М. Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов қаржылық жағдай ұғымын
былайша түсіндіреді: Қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының қолда
барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы.
Профессор И.Т. Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы,
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін - өзі өтеу - деп жазады.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен баян-
дайды: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп
түсіндіреді. Қаржылық тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады. Енді біреулер өз қаражаттары есебінен активтерге
(негізгі қорлар, материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген
қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық
қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын
шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазады.
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтай-ды.
Олардың ойынша Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М. Родионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән айнасы
- қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ қәсіпорынды кеңейтуге
және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы
ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады. Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды.
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс - шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы
басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар
кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеггемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға,
оның материалдық - техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
Айта біз олардын кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. Қаржылық
тұрақтылықтың мәні - қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және
пайдаланумен анықталады - деп жазады В.Т.Артеменко мен М.В.Беллендир.
Біздің ойымызша бұл ұғымды А.Д. Шеремет мен В.С. Сайфулин дәлірек және
анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні — бұл қорлар мен
шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі деп түсіндіреді.
Э.А. Маркарьян мен Г.П. Герасименко да дәл осындай көзқараста.
Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі немесе Сауда,
несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда
болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау
мүмкіндігін көрсететін телем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы
көрінісі болып табылады. Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге
оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар
да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А.Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1) пайда болу
орнына байланысты - ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты-негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы (мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
● кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
● шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы
төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
● төленген жарғылық капиталдьщ мөлшері;
● шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
● қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса
алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
● кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу жақсы
қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз
жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін
қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы
үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық
жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс. Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз
облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен алғысы келетін, ал заем мерзімі
біткен уақытта облигация құнын толық өтеуді талап ететін облигация
иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық кәсіпорын сияқты банктер де өз
несиелерімен тәуекел ете отырып несие алушының өз қарызын уақытында және
толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы шешім қабылдай отырып, кез
келген банк өз клиентінің қаржылық жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз
етілуін тексереді. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер
осы кәсіпорынға несие беру орынды ма, жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен
жағдайда қандай пайызбен және қанша мерзімге деген сұрақтарды шешудегі
негізгі белгі болып табылады. Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және
төлем қабілеттілігі жоғары кәсіпорындармен келісім - шартқа үлкен ықыласпен
отырады. Тіпті қаржы органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның
жағдайы тұрақты болғанын қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді уакытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экокомикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың ең
жақсы тәсілі, бұл талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәспорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызмет атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы
дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
● қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
● активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті
зерттеу;
● айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
● қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
● кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын
зерттеу;
● ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде
дебиторлық борыш және қорлар есебі;
● баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының
және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін анықтау;
● кәсіпорын табыстылығын бағалау;
● кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ
олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп
шығару;
● кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
● кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның, шаруашылық қызметін талдаудың
қор ытындылаушы кезеңі болып табылады. Ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәй-кестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыста бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады.
Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорының өзіндік қаражаттарының
көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс
табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Менің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
● кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын
талдау;
● кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
● кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштерін талдау;
● баланс өтімділігін талдау;
● кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие
қабілеттілігін талдау.
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
кажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның каржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық кызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табпаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық
есеп негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет. Соңғы кездері
мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда қаржылық талдауды
жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық көрді.
Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның
жекелей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл
әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандык тәжірибеде қолданылмаған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісінің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым
қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны түсінікті.
Бұл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған басқарушылық
шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады және нарықтық
қатынастар және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді. Бұрынғы қолданылып
келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың мәндерін, баланс бөлімі мен
топтарының жиындарын олардың мөлшерлік көлемдерімен салыстыру, мөлшерден
ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу шешуші роль атқарды.
Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі онда жоспарлық
көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде сарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған номативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің, меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (кұрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтер үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезендермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен
болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, одан кейін
перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде
шамалардың біреу бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынас ретінде
көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке баптарының
арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның
қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады
және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды
ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық
қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды
талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі
ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте
ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады:
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың керсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде - тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды керсеткішке біріктіргенде ол кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда керсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және иңдекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық
ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді. Айта кеткен жөн,
кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізудің дәйектілігі жөніндегі
басылып шығарылған әдістемелік зерттеулердегі авторлардың ұсыныстары
оқырмандардың назарын аударады.
Жалпы редакциясын В.И.Стражева басқарған, Беларусь Республикасының
Мемлекттік экономикалық университетінің авторлар ұжымы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдауды алдымен оның активтері мен пассивтерін талдаудан
бастау ұсынылады, содан кейін кәсіпорынның төлеу қабілеті мен қаржылық
тұрақтылығын, сондай-ақ активтердің қайтарымдылығын талдауға және оның
қаржы жағдайын қысқа мерзімді болжауға кеңес беріледі.
О.В.Ефимов өзінің Қаржылық жағдайды қалай талдау керек деген
еңбегінде талдау әдістемесін, әрбір шаруашылық жүргізушінің маңызды
міндетінің бірі болып табылатын және де кәсіпорынның төлеу қабілеті мен
өтімділігіне қосымша баға беруге мүмкіндік беретін мүліктік массаның
кұрылымын бағалаудан бастайды.
И.М. Лоханина мен 3.К. Золкина алдымен есеп беруді құрастырудың
сапасын тексереді, содан кейін оны оқуды жүргізіп, соның негізінде
кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалайды, одан кейін кәсіпорынның мүліктік
жағдайына және оның қалыптасу көздеріне, қаржылық дербестігіне және талдау
қабілеттігіне тереңдетілген талдау жасайды.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудың соңғы (ерекше) әдістемесін А.Д.
Шеремет пен Р.С. Сайфулин ұсынады. Ол талдаудың келесі бөліктерінен
Қаржылық жағдайдың жалпы бағасы және есепті кезеңдегі оның өзгерісі;
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау; баланс өтімділігін талдау;
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін және төлеу қабілетін талдау.
Қаржылық жағдайды және оның есепті кезеңде өзгерісін салыстырмалы
аналитикалық баланс-нетто бойынша бағалау, сондай-ақ қаржылық тұрақтылықты
абсолюттік көрсеткіштерін талдау, олардың ойынша кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың басқа бөліктерін дамытуға тиісті оның негізгі бастапқы
пунктін құрайды. Баланс өтімділігін талдау, тұрақтылықты талдаудан туындап,
ағымдағы төлеу қабілеттілігін бағалап, болашақтағы төлем қабілеті мен
қаржылық тепе-теңдіктің сақталу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға тиіс.
В.А. Андреев және В.В. Ковалев кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалауға
байланысты жұмысты екі модульді құрылым түрінде ұйымдастыруды ұсынады:
экспресс-талдау және тереңдетіп талдау. Экспресс-талдаудың негізгі мақсаты
- бұл шаруашылық субъектісінің даму динамикасын және қаржылық жағдайын
бағалау болып табылады. Оның шеңберінде қойылған мақсатқа көрнекті және жай
қол жеткізуге мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштердің аздаған санының
динамикасына есеп, бақылау және талдау жүргізіледі.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты - шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңде қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорының болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты. Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы
жағдайын талдауда аудиторлық түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі
бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы талдауды жүргізудің дәйектілігіне
байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып, аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-
жақты әрі кешенді талдау жүргізе алады, сондай-ақ объективті және анық баға
береді, қаржылық тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі
жөнінде ұсыныстар дайындайды.
Бөлім II. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын талдау
2.1. Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін арттыру
Кәіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың логикалық жалғасы – кәсіпорын
қызметінің кемшіліктерін жою жолдарын іздеу болып табылады.
Жағымсыз жағдайлардың ауқымына байланысты кәсіпорын жағдайын жетілдіруге
қажетті іс-әрекеттер көлемі анықталады. Жеңіл қаржылық дағдарыс кезінде
ағымдағы қаржылық жағдайды бірыңғайлау, яғни ақша қаражаттарының кірістері
мен шығыстарын үйлестіру жеткілікті. Ал терең қаржылық дағдарыс жағдайы
қаржылық жағдайды тұрақтандырудың барлық ішкі және сыртқы механизмдерін
қолдануды қажет етеді. Кәсіпорынның жағдайы аппаттық деңгейге жеткенде
қаржылық жағдайды жетілдірудің жолдарын іздестіру қажет, ал табылмаған
жағдайда кәсіпорынды жою туралы шешім қабылдауға мәжбүр болады.
Кәсіпорынның банкроттығының алдын алу жолдарының бірі ол – акциялар
бойынша дивидендтер көлемін азайту немесе төлеуден уақытша бас тарту. Бірақ
бұл шараны іске асыру үшін кәсіпорын акционерлерін қаржылық сауықтыру
бағдарламасының нәтиже беретіндігін және болашақта дивидендтер көлемінің
өсетендігіне сендіру қажет.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сауықтырутырудың маңызды көзі – факторинг,
яғни кәсіпорынның өзінің дебиторлық борыштары бойынша талап ету құқықтарын
банке немесе факторинг компанияларға сатуы болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын тұрақтандырудың ішкі механизмдері ең
алдымен кәсіпорынның ағымдағы төлем қабілеттілігін қалпына келтіруге
бағытталуы тиіс. Ағымдағы төлем қабілетсіздікті жою мақсатында кәсіпорын
қаржылық жағдайды жетілдіру бойынша оперативтік шаралар жүргізу, яғни
ағымдағы шығыстарды азайту және кейбір активтерді сату қажет. Осыдан кейін
алдағы кезеңде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге
бағытталған тактикалық шаралар жүргізілуі қажет. Кәсіпорынның толық
қаржылық тұрақтылығының негізгі шарты ол – ұзақ мерзімді қаржылық теңдікті
қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның стратегиялық шаралары
қаржылық тұрақтылықты ұзақ мерзімде уақытқа дейін сақтап тұруға бағытталуы
тиіс. Кәсіпорынды дағдарыстан алып шығу үшін қаржылық жағдайды
тұрақтандырудың ішкі және сыртқы механизмдерінің жиынтығынан құралатын
кәсіпорынды сауықтыру бойынша бизнес – жоспар жасалынады. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайын сауықтырудың бағытттарын мынадай:
Қаржылық сауықтырудың негізгі бағыттары
Кәсіпорын меншікті айналым қаражаттарының жетіспеушілігін азайту
мақсатында жаңа акциялар мен облигациялар шығаруы мүмкін. Бірақ жаңа
акцияларды шығару олардың бағамдарының төмендеуіне алып келуі мүмкін. Сон-
дықтан батыс елдерінде көбіне облигацияларға көп жүгінеді.
Кәсіпорынның материалдық техникалық базасын жаңартудың ең тиімді
жолдарының бірі – лизинг. Ол инвестициялаудың бір түрі болып табылады.
Лизингтік операциялар бойынша жедел амортизацияны пайдалану өндіріс
құралдарының оперативті түрде жаңартып отыруға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынға үлкен табыс әкелетін тиімді жобаларды іске асыру мақсатымен
кредиттер тарту да кәсіпорынды сауықтырудың негігі бағыттарының бірі болып
табылады.
Меншікті капиталдың жетіспеушілігін азайтудың бір жолы ол – оның
айналымдылық жылдамдығын арттыру болып табылады.
Меншікті қаржы ресурстарынының көлемін арттыру жолдары:
- тұрақты шығындар сомасын азайту;
- айнымалы шығындар сомасын азайту;
- жедел амортизацияны пайдалану;
- пайдаланылмайтын мүліктерді сату;
- сыртқы әлеуметтік және тағы да басқа бағдарламалардан бас тарту,
инвестициялық белсенділікті төмендету.
Кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың негізгі бағыттарыныың бірі өндіріс
табыстылығын арттыратын ішкі резервтерді іздеу болып табылады. Оған
өндіріс қуаттылығын толық пайдалану, өнімнің сапасы мен бәсеке
қабілеттілігін арттыру, өзіндік құнды азайту, материалдардық, еңбек және
қаржы ресурстарын үнемді пайдалану жатады.
Тәжірибеде кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін негізгі үш
проблема кездеседі:
- Төлемқабілеттіліктің төмен болуы, яғни ақша қаражаттарының
жетіспеушілігі. Бұған кәсіпорынның кредиторлар, жұмысшылар және бюджет
алдындағы міндеттемелерін өтеуге қаражаттарының жетіспеушілігі дәлел
бола алады.
- Меншік иелерінің мүдделерін толық қанағаттандырмау. Бұған меншік
иелері алатын табыстарының олардың салған салымдарына қарағанда
әлдеқайда төмен болуы дәлел бола алады.
- Қаржылық тәуелсіздігінің немесе қаржылық тұрақтылығының төмендеуі.
Тәжірибеде қаржылық тұрақтылықтың төмен болуы болашақта
міндеттемелерді өтеу бойынша қиыншылықтар тудыруы мүмкін, ал бұл өз
кезегінде кәсіпорынның кредиторларға тәуелді болуына алып келеді.
Жоғарыда жасалынған талдау негізде біздің кәсіпорында алғашқы екі
проблеманың (өте төменгі төлем қабілеттік және рентабельділік)
қаржылық тәуелсіздігіне келсек, ол ұзақ мерзімді қарыздардың жоқ болуы
және кәсіпорын қызметінің негізінен меншікті капиталмен
қаржыландырылуына байланысты кәсіпорын кредиторларға тәуелді емес,
яғни қаржылық тұрақты. Талдау барысында анықталған кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығының әлсіз жақтары негізінен төлемқабілеттілік пен
рентабельділіктің төмен болуынан туындап отыр. Осыған байланысты біз
кәсіпорынның қаржылық тұрақтандыру үшін төлемқабілеттік пен
рентабельділікті арттыру жолдарын іздеу керек деген қорытындыға
келеміз.
Кәсіпорынның төменгі төлемқабілеттілігі мен рентабельділігін талдау
кезінде ұзақ мерзімді міндеттемелерді алу қажет пе деген сұрақ туындайды.
Бір жағынан, ұзақ мерзімді міндеттемелерді пайдаланбау кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын, яғни тәуекелсіздігін білдірсе, екінші жағынан, ұзақ
мерзімді міндеттемелер кәсіпорынның төлемқабілеттігі мен рентабельділігін
арттыруға көмектеседі. Бұл жағдайда біз тәуекел - табыс деген екі
факторлы моделіне тоқталып кеткен жөн. Бұл модельдің негізгі қағидаты -
тәуекелсіз табыс та жоқ. Яғни, тәуекел мен табыстың қолайлы қатынасын
тапқан жөн. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН АТиСО АКАДЕМИЯЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ
К У Р С Т Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Кәсіпорын қаржысы пәнінен
Тақырыбы: Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және оның активтерінің
өтімділігі мен төлем қабілеттілігін арттырудағы негізгі бағыттары.
Орындаған: Қаржы
мамандығының
331 топ студенті
Қ.С. Самиғолла
Тексерген: арнайы пәндер
оқытушысы Р.С.Шуюншбаева
ОРАЛ - 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім I. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың
мақсаты ... ... ... ...5
1.2. Қаржылық жағдайды талдау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Бөлім II. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1. Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік белсенділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
Бөлім III. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
ақпараттық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 23
3.2. Кәсіпорынның табыстылығы және оны
жоғарлату ... ... ... ... ... ... .. 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...36
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Кіріспе
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің
экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты кәсіпорын қаржысында
есептің әдістемесі мен тәжірибесінде түбегейлі өзгерістер болды. Нарықтық
экономика жағдайында болатын экономикалық қатынастар жүйесінде кәсіпорын
қаржысы маңызды орын алады.
Қазіргі жағдайда кәсіпорын қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі
әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне
асыруды камтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы
керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі
ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп,
айтарлықтай кеңейеді.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қоғамда қаржылық талдау біреудің
орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туындады: салмақ,
ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік
жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара
салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей
шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес. Қай уақытта болмасын бұл өте
маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық
қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша
айтқанда, жалпы мемлекеттік меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық
пен жауапкерсіздікті іскерлік, басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп,
ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән
ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс-әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар
мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни
миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар
кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын
едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз
бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы
нарықта білікті серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен
іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар
бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді
(жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз
қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз
тандауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс
бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша сөзбен айтқанда, кәсіпорын қаржысы қызметінің жетістіктерін басқару
деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен
ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы,
материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің
экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсеңділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, ең
ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер анықталды:
- қаржы менеджменті саласында алған білімімді қолдану;
- қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және
заңнамалық материалдарды жинақтау және өңдеу;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
- жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді
анықтау және оларды жою жолдарын ұсыну.
Курстық жұмыстың теориялық бөлімі қаржылық жағдайды талдаудың
түсінігін ашуға негізделген. Бұл бөлім өзіне қаржылық жағдайды талдаудың
мақсаттары, міндеттері және қажеттілігі, қаржылық талдаудың ақпараттық
негізі, әдістері мен тәсілдері туралы ақпараттарды біріктіреді.
Бөлім I. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері
1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
Кәсіпорын қаржылық іс-әрекетін ұйымдастырудың маңызды міндеті - әр
түрлі ақша қорларын қалыптастырып, оларды тиімді пайдалану. Олар арқылы
кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетке қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі,
өндірісті өркендетуді қаржыландыру, бюджетпен есеп айырысу және т.б. іске
асырылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 Бухгалтерлік есеп
туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп
беруге мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және каржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған: субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорыннын қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай күй дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы
(активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оның қалыптастыру
көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер)
сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым -
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарының калаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі деп
жазады.
М. Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов қаржылық жағдай ұғымын
былайша түсіндіреді: Қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының қолда
барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы.
Профессор И.Т. Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы,
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін - өзі өтеу - деп жазады.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен баян-
дайды: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп
түсіндіреді. Қаржылық тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады. Енді біреулер өз қаражаттары есебінен активтерге
(негізгі қорлар, материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген
қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық
қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын
шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазады.
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтай-ды.
Олардың ойынша Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М. Родионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән айнасы
- қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ қәсіпорынды кеңейтуге
және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы
ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады. Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды.
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс - шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы
басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар
кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеггемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға,
оның материалдық - техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
Айта біз олардын кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. Қаржылық
тұрақтылықтың мәні - қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және
пайдаланумен анықталады - деп жазады В.Т.Артеменко мен М.В.Беллендир.
Біздің ойымызша бұл ұғымды А.Д. Шеремет мен В.С. Сайфулин дәлірек және
анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні — бұл қорлар мен
шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі деп түсіндіреді.
Э.А. Маркарьян мен Г.П. Герасименко да дәл осындай көзқараста.
Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі немесе Сауда,
несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда
болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау
мүмкіндігін көрсететін телем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы
көрінісі болып табылады. Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге
оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар
да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А.Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1) пайда болу
орнына байланысты - ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты-негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы (мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
● кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
● шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы
төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
● төленген жарғылық капиталдьщ мөлшері;
● шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
● қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса
алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
● кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу жақсы
қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз
жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін
қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы
үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық
жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс. Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз
облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен алғысы келетін, ал заем мерзімі
біткен уақытта облигация құнын толық өтеуді талап ететін облигация
иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық кәсіпорын сияқты банктер де өз
несиелерімен тәуекел ете отырып несие алушының өз қарызын уақытында және
толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы шешім қабылдай отырып, кез
келген банк өз клиентінің қаржылық жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз
етілуін тексереді. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер
осы кәсіпорынға несие беру орынды ма, жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен
жағдайда қандай пайызбен және қанша мерзімге деген сұрақтарды шешудегі
негізгі белгі болып табылады. Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және
төлем қабілеттілігі жоғары кәсіпорындармен келісім - шартқа үлкен ықыласпен
отырады. Тіпті қаржы органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның
жағдайы тұрақты болғанын қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді уакытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экокомикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың ең
жақсы тәсілі, бұл талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәспорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызмет атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы
дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
● қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
● активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті
зерттеу;
● айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
● қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
● кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын
зерттеу;
● ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде
дебиторлық борыш және қорлар есебі;
● баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының
және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін анықтау;
● кәсіпорын табыстылығын бағалау;
● кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ
олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп
шығару;
● кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
● кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның, шаруашылық қызметін талдаудың
қор ытындылаушы кезеңі болып табылады. Ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәй-кестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыста бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады.
Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорының өзіндік қаражаттарының
көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс
табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Менің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
● кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын
талдау;
● кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
● кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштерін талдау;
● баланс өтімділігін талдау;
● кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие
қабілеттілігін талдау.
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
кажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның каржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық кызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табпаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық
есеп негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет. Соңғы кездері
мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда қаржылық талдауды
жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық көрді.
Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның
жекелей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл
әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандык тәжірибеде қолданылмаған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісінің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым
қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны түсінікті.
Бұл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған басқарушылық
шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады және нарықтық
қатынастар және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді. Бұрынғы қолданылып
келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың мәндерін, баланс бөлімі мен
топтарының жиындарын олардың мөлшерлік көлемдерімен салыстыру, мөлшерден
ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу шешуші роль атқарды.
Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі онда жоспарлық
көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде сарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған номативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің, меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (кұрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтер үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезендермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен
болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, одан кейін
перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде
шамалардың біреу бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынас ретінде
көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке баптарының
арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның
қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады
және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды
ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық
қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды
талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі
ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте
ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады:
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың керсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде - тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды керсеткішке біріктіргенде ол кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда керсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және иңдекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық
ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді. Айта кеткен жөн,
кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізудің дәйектілігі жөніндегі
басылып шығарылған әдістемелік зерттеулердегі авторлардың ұсыныстары
оқырмандардың назарын аударады.
Жалпы редакциясын В.И.Стражева басқарған, Беларусь Республикасының
Мемлекттік экономикалық университетінің авторлар ұжымы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдауды алдымен оның активтері мен пассивтерін талдаудан
бастау ұсынылады, содан кейін кәсіпорынның төлеу қабілеті мен қаржылық
тұрақтылығын, сондай-ақ активтердің қайтарымдылығын талдауға және оның
қаржы жағдайын қысқа мерзімді болжауға кеңес беріледі.
О.В.Ефимов өзінің Қаржылық жағдайды қалай талдау керек деген
еңбегінде талдау әдістемесін, әрбір шаруашылық жүргізушінің маңызды
міндетінің бірі болып табылатын және де кәсіпорынның төлеу қабілеті мен
өтімділігіне қосымша баға беруге мүмкіндік беретін мүліктік массаның
кұрылымын бағалаудан бастайды.
И.М. Лоханина мен 3.К. Золкина алдымен есеп беруді құрастырудың
сапасын тексереді, содан кейін оны оқуды жүргізіп, соның негізінде
кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалайды, одан кейін кәсіпорынның мүліктік
жағдайына және оның қалыптасу көздеріне, қаржылық дербестігіне және талдау
қабілеттігіне тереңдетілген талдау жасайды.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудың соңғы (ерекше) әдістемесін А.Д.
Шеремет пен Р.С. Сайфулин ұсынады. Ол талдаудың келесі бөліктерінен
Қаржылық жағдайдың жалпы бағасы және есепті кезеңдегі оның өзгерісі;
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау; баланс өтімділігін талдау;
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін және төлеу қабілетін талдау.
Қаржылық жағдайды және оның есепті кезеңде өзгерісін салыстырмалы
аналитикалық баланс-нетто бойынша бағалау, сондай-ақ қаржылық тұрақтылықты
абсолюттік көрсеткіштерін талдау, олардың ойынша кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың басқа бөліктерін дамытуға тиісті оның негізгі бастапқы
пунктін құрайды. Баланс өтімділігін талдау, тұрақтылықты талдаудан туындап,
ағымдағы төлеу қабілеттілігін бағалап, болашақтағы төлем қабілеті мен
қаржылық тепе-теңдіктің сақталу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға тиіс.
В.А. Андреев және В.В. Ковалев кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалауға
байланысты жұмысты екі модульді құрылым түрінде ұйымдастыруды ұсынады:
экспресс-талдау және тереңдетіп талдау. Экспресс-талдаудың негізгі мақсаты
- бұл шаруашылық субъектісінің даму динамикасын және қаржылық жағдайын
бағалау болып табылады. Оның шеңберінде қойылған мақсатқа көрнекті және жай
қол жеткізуге мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштердің аздаған санының
динамикасына есеп, бақылау және талдау жүргізіледі.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты - шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңде қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорының болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты. Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы
жағдайын талдауда аудиторлық түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі
бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы талдауды жүргізудің дәйектілігіне
байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып, аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-
жақты әрі кешенді талдау жүргізе алады, сондай-ақ объективті және анық баға
береді, қаржылық тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі
жөнінде ұсыныстар дайындайды.
Бөлім II. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын талдау
2.1. Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін арттыру
Кәіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың логикалық жалғасы – кәсіпорын
қызметінің кемшіліктерін жою жолдарын іздеу болып табылады.
Жағымсыз жағдайлардың ауқымына байланысты кәсіпорын жағдайын жетілдіруге
қажетті іс-әрекеттер көлемі анықталады. Жеңіл қаржылық дағдарыс кезінде
ағымдағы қаржылық жағдайды бірыңғайлау, яғни ақша қаражаттарының кірістері
мен шығыстарын үйлестіру жеткілікті. Ал терең қаржылық дағдарыс жағдайы
қаржылық жағдайды тұрақтандырудың барлық ішкі және сыртқы механизмдерін
қолдануды қажет етеді. Кәсіпорынның жағдайы аппаттық деңгейге жеткенде
қаржылық жағдайды жетілдірудің жолдарын іздестіру қажет, ал табылмаған
жағдайда кәсіпорынды жою туралы шешім қабылдауға мәжбүр болады.
Кәсіпорынның банкроттығының алдын алу жолдарының бірі ол – акциялар
бойынша дивидендтер көлемін азайту немесе төлеуден уақытша бас тарту. Бірақ
бұл шараны іске асыру үшін кәсіпорын акционерлерін қаржылық сауықтыру
бағдарламасының нәтиже беретіндігін және болашақта дивидендтер көлемінің
өсетендігіне сендіру қажет.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сауықтырутырудың маңызды көзі – факторинг,
яғни кәсіпорынның өзінің дебиторлық борыштары бойынша талап ету құқықтарын
банке немесе факторинг компанияларға сатуы болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын тұрақтандырудың ішкі механизмдері ең
алдымен кәсіпорынның ағымдағы төлем қабілеттілігін қалпына келтіруге
бағытталуы тиіс. Ағымдағы төлем қабілетсіздікті жою мақсатында кәсіпорын
қаржылық жағдайды жетілдіру бойынша оперативтік шаралар жүргізу, яғни
ағымдағы шығыстарды азайту және кейбір активтерді сату қажет. Осыдан кейін
алдағы кезеңде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге
бағытталған тактикалық шаралар жүргізілуі қажет. Кәсіпорынның толық
қаржылық тұрақтылығының негізгі шарты ол – ұзақ мерзімді қаржылық теңдікті
қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның стратегиялық шаралары
қаржылық тұрақтылықты ұзақ мерзімде уақытқа дейін сақтап тұруға бағытталуы
тиіс. Кәсіпорынды дағдарыстан алып шығу үшін қаржылық жағдайды
тұрақтандырудың ішкі және сыртқы механизмдерінің жиынтығынан құралатын
кәсіпорынды сауықтыру бойынша бизнес – жоспар жасалынады. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайын сауықтырудың бағытттарын мынадай:
Қаржылық сауықтырудың негізгі бағыттары
Кәсіпорын меншікті айналым қаражаттарының жетіспеушілігін азайту
мақсатында жаңа акциялар мен облигациялар шығаруы мүмкін. Бірақ жаңа
акцияларды шығару олардың бағамдарының төмендеуіне алып келуі мүмкін. Сон-
дықтан батыс елдерінде көбіне облигацияларға көп жүгінеді.
Кәсіпорынның материалдық техникалық базасын жаңартудың ең тиімді
жолдарының бірі – лизинг. Ол инвестициялаудың бір түрі болып табылады.
Лизингтік операциялар бойынша жедел амортизацияны пайдалану өндіріс
құралдарының оперативті түрде жаңартып отыруға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынға үлкен табыс әкелетін тиімді жобаларды іске асыру мақсатымен
кредиттер тарту да кәсіпорынды сауықтырудың негігі бағыттарының бірі болып
табылады.
Меншікті капиталдың жетіспеушілігін азайтудың бір жолы ол – оның
айналымдылық жылдамдығын арттыру болып табылады.
Меншікті қаржы ресурстарынының көлемін арттыру жолдары:
- тұрақты шығындар сомасын азайту;
- айнымалы шығындар сомасын азайту;
- жедел амортизацияны пайдалану;
- пайдаланылмайтын мүліктерді сату;
- сыртқы әлеуметтік және тағы да басқа бағдарламалардан бас тарту,
инвестициялық белсенділікті төмендету.
Кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың негізгі бағыттарыныың бірі өндіріс
табыстылығын арттыратын ішкі резервтерді іздеу болып табылады. Оған
өндіріс қуаттылығын толық пайдалану, өнімнің сапасы мен бәсеке
қабілеттілігін арттыру, өзіндік құнды азайту, материалдардық, еңбек және
қаржы ресурстарын үнемді пайдалану жатады.
Тәжірибеде кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін негізгі үш
проблема кездеседі:
- Төлемқабілеттіліктің төмен болуы, яғни ақша қаражаттарының
жетіспеушілігі. Бұған кәсіпорынның кредиторлар, жұмысшылар және бюджет
алдындағы міндеттемелерін өтеуге қаражаттарының жетіспеушілігі дәлел
бола алады.
- Меншік иелерінің мүдделерін толық қанағаттандырмау. Бұған меншік
иелері алатын табыстарының олардың салған салымдарына қарағанда
әлдеқайда төмен болуы дәлел бола алады.
- Қаржылық тәуелсіздігінің немесе қаржылық тұрақтылығының төмендеуі.
Тәжірибеде қаржылық тұрақтылықтың төмен болуы болашақта
міндеттемелерді өтеу бойынша қиыншылықтар тудыруы мүмкін, ал бұл өз
кезегінде кәсіпорынның кредиторларға тәуелді болуына алып келеді.
Жоғарыда жасалынған талдау негізде біздің кәсіпорында алғашқы екі
проблеманың (өте төменгі төлем қабілеттік және рентабельділік)
қаржылық тәуелсіздігіне келсек, ол ұзақ мерзімді қарыздардың жоқ болуы
және кәсіпорын қызметінің негізінен меншікті капиталмен
қаржыландырылуына байланысты кәсіпорын кредиторларға тәуелді емес,
яғни қаржылық тұрақты. Талдау барысында анықталған кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығының әлсіз жақтары негізінен төлемқабілеттілік пен
рентабельділіктің төмен болуынан туындап отыр. Осыған байланысты біз
кәсіпорынның қаржылық тұрақтандыру үшін төлемқабілеттік пен
рентабельділікті арттыру жолдарын іздеу керек деген қорытындыға
келеміз.
Кәсіпорынның төменгі төлемқабілеттілігі мен рентабельділігін талдау
кезінде ұзақ мерзімді міндеттемелерді алу қажет пе деген сұрақ туындайды.
Бір жағынан, ұзақ мерзімді міндеттемелерді пайдаланбау кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын, яғни тәуекелсіздігін білдірсе, екінші жағынан, ұзақ
мерзімді міндеттемелер кәсіпорынның төлемқабілеттігі мен рентабельділігін
арттыруға көмектеседі. Бұл жағдайда біз тәуекел - табыс деген екі
факторлы моделіне тоқталып кеткен жөн. Бұл модельдің негізгі қағидаты -
тәуекелсіз табыс та жоқ. Яғни, тәуекел мен табыстың қолайлы қатынасын
тапқан жөн. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz