Инфляцияның мәні, түрлерi
Жоспар:
Кiрicпе ...3
І бөлім. Инфляцияның мәні, түрлерi ...5
І.І Инфляцияның мәні ...5
І.ІІ Инфляцияның түрлерi ...8
ІІ бөлiм. Инфляцияның әлеуметтiк. экономикалық себептері және салдары ...12
ІІ.І. Инфляцияның әлеуметтiк . экономикалық себептері ...12
ІІ.ІІ. Инфляцияның әлеуметтiк.экономикалық салдары ...16
ІІІ. Инфляцияның Қазақстандағы инфляциялық процестерді статистикалық талдау және болжау ...19
Қорытынды ...35
Қолданған әдебиеттер ...36
Кiрicпе ...3
І бөлім. Инфляцияның мәні, түрлерi ...5
І.І Инфляцияның мәні ...5
І.ІІ Инфляцияның түрлерi ...8
ІІ бөлiм. Инфляцияның әлеуметтiк. экономикалық себептері және салдары ...12
ІІ.І. Инфляцияның әлеуметтiк . экономикалық себептері ...12
ІІ.ІІ. Инфляцияның әлеуметтiк.экономикалық салдары ...16
ІІІ. Инфляцияның Қазақстандағы инфляциялық процестерді статистикалық талдау және болжау ...19
Қорытынды ...35
Қолданған әдебиеттер ...36
Кіріспе
Бұл курстық жұмысымның тақырыбы: «Инфляцияның мәні, түрлері және әлеуметтік – экономикалық себептері мен салдарлары» деп аталады. Бұл тақырыпты таңдауыма басты себеп оның бүгінгі қоғамдағы, экономикамыздағы көкейкесті мәселелердің бірі болуында және экономикалық теориядағы өзектілігінде болып отыр. Инфляция экономикалық құбылыс ретінде ұзақ жылдардан бері өмір сүріп келеді. Инфляция қалыптасулары бір-бірімен байланысты ақшамен бірге пайда болған және ол тарихи тұрғыда сонау АҚШ еліндегі үлкен бір дағдарыс есебінен туды дейді.
Экономикалық әдебиеттерде инфляция түсінігі ХХ ғасырда өте кеңейе түсті. Инфляция түсінігі тауар айналымы қажеттілігінің ақша масса айналымы мен шексіз толып кетуі, тауар бағасының өсуі және ақша бірлігінің құнсыздануы жалпы, дәстүрлі түсінік. Инфляция тауар бағаларының өсуінде жүргенімен, бұл таза ақша феноменына ғана қатысты болуы мүмкін емес және де барлық бағаның міндетті түрде шоғырлануы деген сөз емес. Сондықтан да бұл өте күрделі әлеуметтік –экономикалық құбылыс.
Қазір де әр түрлі бағаның өсуі инфляция болып табылады ма деген сұрақтар талқылануда. Тауар өндіруге жұмсалған шығындардың жоғарылауы инфляциялық фактор емес деп, ал ақша айналымына байланысты баға өсуі инфляциялық фактор болып саналды. Көптеген Россиялық экономистер және олардың бастысын әріптестері әр түрлі баға және тарифтердің жоғарлауы инфляция болып табылады деген пікірмен келісетін инфляцияның көп факторлы теориясының позициясын ұстанады.
Бұл курстық жұмысты таңдаған мақсатым – Қазақстан Республикасына және де өзге мемлекеттерге қаржы мәселесінің қандай сипаты тиетінін жақсы танығым келеді және әр елдегі инфляцияның зардаптары мен себептерін талдай келе, оларды Қазақстан Республикасының экономикасымен салыстырғым келеді.
Бұл жұмыс отандық және шетелдік әдебиеттерде өте кең ауқымда зерттеліп жазылған. Осы жұмысты жазу барысын да оқулықтармен қатар ағымдық баспасөздері, статистикалық мәліметтерді де пайдаландым.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер орындалуы керек:
Инфляцияның мәнін ашып, пайда болу себептерін атап, түрлерін
көрсету.
Инфляцияның нарықтық экономикадағы әсер ету ерекшеліктерін
атау және де Қазақстандағы ерекшеліктерін көрсету.
Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясат жолдарын анықтау.
Жұмыс ІІІ бөлімнен тұрады:
І бөлім. Инфляцияның мәні, түрлері
ІІ бөлім. Инфляцияның әлеуметтік – экономикалық себептері және салдары
ІІІ бөлім. Инфляцияның Қазақстандағы ерекшеліктері
Бұл курстық жұмысымның тақырыбы: «Инфляцияның мәні, түрлері және әлеуметтік – экономикалық себептері мен салдарлары» деп аталады. Бұл тақырыпты таңдауыма басты себеп оның бүгінгі қоғамдағы, экономикамыздағы көкейкесті мәселелердің бірі болуында және экономикалық теориядағы өзектілігінде болып отыр. Инфляция экономикалық құбылыс ретінде ұзақ жылдардан бері өмір сүріп келеді. Инфляция қалыптасулары бір-бірімен байланысты ақшамен бірге пайда болған және ол тарихи тұрғыда сонау АҚШ еліндегі үлкен бір дағдарыс есебінен туды дейді.
Экономикалық әдебиеттерде инфляция түсінігі ХХ ғасырда өте кеңейе түсті. Инфляция түсінігі тауар айналымы қажеттілігінің ақша масса айналымы мен шексіз толып кетуі, тауар бағасының өсуі және ақша бірлігінің құнсыздануы жалпы, дәстүрлі түсінік. Инфляция тауар бағаларының өсуінде жүргенімен, бұл таза ақша феноменына ғана қатысты болуы мүмкін емес және де барлық бағаның міндетті түрде шоғырлануы деген сөз емес. Сондықтан да бұл өте күрделі әлеуметтік –экономикалық құбылыс.
Қазір де әр түрлі бағаның өсуі инфляция болып табылады ма деген сұрақтар талқылануда. Тауар өндіруге жұмсалған шығындардың жоғарылауы инфляциялық фактор емес деп, ал ақша айналымына байланысты баға өсуі инфляциялық фактор болып саналды. Көптеген Россиялық экономистер және олардың бастысын әріптестері әр түрлі баға және тарифтердің жоғарлауы инфляция болып табылады деген пікірмен келісетін инфляцияның көп факторлы теориясының позициясын ұстанады.
Бұл курстық жұмысты таңдаған мақсатым – Қазақстан Республикасына және де өзге мемлекеттерге қаржы мәселесінің қандай сипаты тиетінін жақсы танығым келеді және әр елдегі инфляцияның зардаптары мен себептерін талдай келе, оларды Қазақстан Республикасының экономикасымен салыстырғым келеді.
Бұл жұмыс отандық және шетелдік әдебиеттерде өте кең ауқымда зерттеліп жазылған. Осы жұмысты жазу барысын да оқулықтармен қатар ағымдық баспасөздері, статистикалық мәліметтерді де пайдаландым.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер орындалуы керек:
Инфляцияның мәнін ашып, пайда болу себептерін атап, түрлерін
көрсету.
Инфляцияның нарықтық экономикадағы әсер ету ерекшеліктерін
атау және де Қазақстандағы ерекшеліктерін көрсету.
Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясат жолдарын анықтау.
Жұмыс ІІІ бөлімнен тұрады:
І бөлім. Инфляцияның мәні, түрлері
ІІ бөлім. Инфляцияның әлеуметтік – экономикалық себептері және салдары
ІІІ бөлім. Инфляцияның Қазақстандағы ерекшеліктері
Қолданған әдебиеттер:
1. Әкімбеков С.Ә. Экономикалық теория. Астана: Экономика-2002ж.
2. Албегова И.М., Емцова Р.Г., Холопов А.В. Государственная экономическая политика: опыт, перехода к рынку-Москва Дело и сервис, 1998г.
3. Асатов Ғ., Носоков Д. Словарь экономических терминов-Алматы, 1999ж.
4. Аубакиров Я., Экономикалық теория негіздері-Алматы: Санат, 1998ж.
5. Ғабдулов М., Смағұлов С. Нарық. Алматы: Экономика, 2000ж.
6. Добрынин И.А. Экономическая теория. Санкт-Петербург: Питер, 2001г.
7. Жүнісов Б., Мәмбетов Ұ., Байжомартов Ү. Нарықтық экономика негіздері. Алматы, 1994ж.
8. Камаев В.Д. Экономикческая теория. Москва: Гуманитарный издательский центр, 1998г.
9. Көшенова Б. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Алматы, 2002ж.
10. Мамыров Н.Қ. ред.-Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы: Экономика,1998ж.
11. Мәдешов Б. Нарықтық экономика теориясына кіріспе. Алматы: экономика 1995ж.
12. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. Алматы: экономика 2001ж.
13. Сахариев А.С. «Жаңа кезең экономикалық теориясы»: Алматы, 2004жыл.
14. Ілиясов Қ.Қ. «Қаржы»: Алматы; 2003жыл.
15. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами. – М.: Финансы и статистика, 1996.
16. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие»: Алматы, 2004жыл.
1. Әкімбеков С.Ә. Экономикалық теория. Астана: Экономика-2002ж.
2. Албегова И.М., Емцова Р.Г., Холопов А.В. Государственная экономическая политика: опыт, перехода к рынку-Москва Дело и сервис, 1998г.
3. Асатов Ғ., Носоков Д. Словарь экономических терминов-Алматы, 1999ж.
4. Аубакиров Я., Экономикалық теория негіздері-Алматы: Санат, 1998ж.
5. Ғабдулов М., Смағұлов С. Нарық. Алматы: Экономика, 2000ж.
6. Добрынин И.А. Экономическая теория. Санкт-Петербург: Питер, 2001г.
7. Жүнісов Б., Мәмбетов Ұ., Байжомартов Ү. Нарықтық экономика негіздері. Алматы, 1994ж.
8. Камаев В.Д. Экономикческая теория. Москва: Гуманитарный издательский центр, 1998г.
9. Көшенова Б. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Алматы, 2002ж.
10. Мамыров Н.Қ. ред.-Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы: Экономика,1998ж.
11. Мәдешов Б. Нарықтық экономика теориясына кіріспе. Алматы: экономика 1995ж.
12. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. Алматы: экономика 2001ж.
13. Сахариев А.С. «Жаңа кезең экономикалық теориясы»: Алматы, 2004жыл.
14. Ілиясов Қ.Қ. «Қаржы»: Алматы; 2003жыл.
15. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами. – М.: Финансы и статистика, 1996.
16. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие»: Алматы, 2004жыл.
Жоспар:
Кiрicпе
3
І бөлім. Инфляцияның мәні, түрлерi
5
І.І Инфляцияның мәні
5
І.ІІ Инфляцияның түрлерi
8
ІІ бөлiм. Инфляцияның әлеуметтiк- экономикалық себептері
және салдары
12
ІІ.І. Инфляцияның әлеуметтiк - экономикалық себептері
12
ІІ.ІІ. Инфляцияның әлеуметтiк-экономикалық салдары
16
ІІІ. Инфляцияның Қазақстандағы инфляциялық процестерді статистикалық талдау
және болжау
19
Қорытынды
35
Қолданған әдебиеттер
36
Кіріспе
Бұл курстық жұмысымның тақырыбы: Инфляцияның мәні, түрлері және
әлеуметтік – экономикалық себептері мен салдарлары деп аталады. Бұл
тақырыпты таңдауыма басты себеп оның бүгінгі қоғамдағы, экономикамыздағы
көкейкесті мәселелердің бірі болуында және экономикалық теориядағы
өзектілігінде болып отыр. Инфляция экономикалық құбылыс ретінде ұзақ
жылдардан бері өмір сүріп келеді. Инфляция қалыптасулары бір-бірімен
байланысты ақшамен бірге пайда болған және ол тарихи тұрғыда сонау АҚШ
еліндегі үлкен бір дағдарыс есебінен туды дейді.
Экономикалық әдебиеттерде инфляция түсінігі ХХ ғасырда өте кеңейе
түсті. Инфляция түсінігі тауар айналымы қажеттілігінің ақша масса
айналымы мен шексіз толып кетуі, тауар бағасының өсуі және ақша
бірлігінің құнсыздануы жалпы, дәстүрлі түсінік. Инфляция тауар
бағаларының өсуінде жүргенімен, бұл таза ақша феноменына ғана қатысты
болуы мүмкін емес және де барлық бағаның міндетті түрде шоғырлануы
деген сөз емес. Сондықтан да бұл өте күрделі әлеуметтік –экономикалық
құбылыс.
Қазір де әр түрлі бағаның өсуі инфляция болып табылады ма деген
сұрақтар талқылануда. Тауар өндіруге жұмсалған шығындардың жоғарылауы
инфляциялық фактор емес деп, ал ақша айналымына байланысты баға өсуі
инфляциялық фактор болып саналды. Көптеген Россиялық экономистер және
олардың бастысын әріптестері әр түрлі баға және тарифтердің жоғарлауы
инфляция болып табылады деген пікірмен келісетін инфляцияның көп
факторлы теориясының позициясын ұстанады.
Бұл курстық жұмысты таңдаған мақсатым – Қазақстан Республикасына және
де өзге мемлекеттерге қаржы мәселесінің қандай сипаты тиетінін жақсы
танығым келеді және әр елдегі инфляцияның зардаптары мен себептерін талдай
келе, оларды Қазақстан Республикасының экономикасымен салыстырғым келеді.
Бұл жұмыс отандық және шетелдік әдебиеттерде өте кең ауқымда
зерттеліп жазылған. Осы жұмысты жазу барысын да оқулықтармен қатар
ағымдық баспасөздері, статистикалық мәліметтерді де пайдаландым.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер орындалуы керек:
Инфляцияның мәнін ашып, пайда болу себептерін атап, түрлерін
көрсету.
Инфляцияның нарықтық экономикадағы әсер ету ерекшеліктерін
атау және де Қазақстандағы ерекшеліктерін көрсету.
Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясат жолдарын анықтау.
Жұмыс ІІІ бөлімнен тұрады:
І бөлім. Инфляцияның мәні, түрлері
ІІ бөлім. Инфляцияның әлеуметтік – экономикалық себептері және салдары
ІІІ бөлім. Инфляцияның Қазақстандағы ерекшеліктері
І бөлім. Инфляцияның мәні, себептері және түрлері.
І.І.Инфляцияның мәні және пайда болу себептері
Инфляцияның мәні - ол тауарлар мен көрсетілген қызметтің бағасының өсуі
және тауар тапшылығы мен қызмет сапасының төмендеуі салдарынан ақшаның
құнсыздануы, оның сатып алу мүмкіндігінің құлдырауы. Инфляция- қоғамдық
ұдайы өндірістегі диспропорцияның керінісі. Ол мемлекеттің табысы мен
шығынның үйлеспеуі салдарынан кездесетін кез келген экономикалық формацияға
тән құбылыс. Инфляция ұлттық табысты экономиканың салдары арасында,
коммерциялық құрылымдар, халықтың топтары мен мемлекеттің және шаруашылық
субъектілері арасында қайта бөлуге тірейді.
Инфляция адамзат тарихында жаңа құбылыс емес. Оның бай тарихы бар. 1775-
1783 жылдары Солтүстік Америкала тәуелсіздік үшін болған соғыс доллардың
құнсыздануына әкеліп соктырды. Франция 1789-1794 жылдары революция кезінде
өндірілген кағаз ассигнаттар 7 жылда 883 есе құнсызданды.
Алғашқы рет "инфляция" деген үғым ақша айналымына қатысты АҚШ-та Азамат
соғысы кезінде (1851-1865ж.ж.) орасан зор гривналар ақша орнына қолданылған
күміс кесек 450млн доллар шығарылуына байланысты қолданыла бастады, ал оның
төлем кабіліеті 2 жылдың ішінде 60 процентке дейін төмендеді.
Қоғамдық ұдайы өндірістің пропорциясын стихиялык реттеу, соның ішінде
ақшаның қазына жинау құралы қызметі механизмін атқару кезеңінде қалыптасқан
айналым саласында, алтын монометаллизм жағдайында инфляцияның созылмалы
ауру ретінде дамуына кедергі жасалды. Еркін бәсеке кезеңіндегі
капитализм жағдайында инфляцияны соғыс, дағдарыстар, стихиялық
апатта кезінде болатын несие ақшаларының алтынға айырбасталуының тоқтатуы
кезде пайда болды. Капитализмнің жалпы дағадарысы кезінде инфляция жалпы
созылмалы сатып алып, маңызды әлеуметтік-экономикалық проблемалардың біріне
айналады.
Енді инфляция дегеніміз не, осы сөздің басын ашып алайық. Инфляция
латын сөзінен алғанда inflatio- көтерілу, ісіну, қағаз ақшаның
құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік- экономикалық құбылыстар
жиынтығы, басқаша айтқанда айналыстағы ақша өнімдері мөлшерінің тауарлар
бағаларының қосындысынан артып кетіп, осының нәтижесінде тауарлармен
қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны білдіререді. Инфляция
жұмысшылардың тұрмыс жағдайына зардаптың ықпалын тигізеді. Себебі тауар
бағасы бірнеше есе өседі, ал мемлекет жалақыны бұрыңғы дәрежесінен
арттырмауға тырысады. Ақшаның кұнсыздануы халықтың әл- ауқатының дәрежесіне
әкеп соқтырады. Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді.
Инфляцияның деңгейінің кетерілуіне байланысты еңбекке деген
ынта да бұзылады. Инфляция тауар тапшылығының басты себебі бола тұрып
тауар мен азық - түлікті белгіленген норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Инфляция кешенді себептердің негізінде пайда болады
және оның маңыздылары болып мыналар саналады: мемлекеттік
бюджеттің тапшылығы, оны азайту мақсатында мемлекеттік
бағалы қағаздар немесе жай қағаз ақшалар шығарылады.
Тұтыну игіліктерінің көбеюіне айналмайтын, адамзат еңбегінің
маңсатынсыз шығындарына жол беретін мемлекеттің өндірістік
емес шығындары, әсіресе әскери шығындар.
Сұранымды ұсынымнан алшақтататын тауар тапшылығы және соның негізінде
бағаның өсуі, бірқатар өндірушілердің аз өнімдеріне, олардың тұтыну сапасын
арттырмай- ақ жоғары баға қою және негізінен қымбат тұратын өнім шығаруға
мүмкіндік беретін монополиялық үстемдік жағдайы, жалақының
өсуінің еңбек өнімділігінің өсуінен алшақтауы және басқа себептер. Бұл
себептер мемлекетттік бюджеттің тапшылығының тұрақты ұдайы өндірілуіне және
жиі - жиі артық ақша эмиссиясына, эмиссия - айналысқа ақша және бағалы
қағаздар шығару жағдай жасайды.
І.ІІ. Инфляцияның түрлері.
Шет ел мамандары инфляцияның өту қарқынына байланысты
үш түрге бөледі:
— баяу немесе сұлама инфляция;
— қарқынды инфляция;
— ұшкыр инфляция.
Баяу инфляция кезінде баға жай өседі, жылына 10 %- тен аз, ақша
негізінде өз құның сақтап қалады. Мұндай кезде халықта да, мемлекетте
төтешне жағдай да тап болмайды. Мұндай кезде халықта да, мемлекетте төтешне
жағдай да тап болмайды. Қарқынды инфляция кезінде баға жылына 10-20-дан
200%-ке дейін өседі. Соның салдарынан жалақы өсіп, ол бағаның одан әрі
өсуіне әкеп соқтырады. Біздің елде болып жатқан ақшаның құнсыздануы
инфляцияның осы түріне жатады. Ал ұшқыр инфляция кезінде ақшаның саны мен
баға астрономиялық қарқынмен 1000%- тен жоғары. Баға мен жалақының арасы
алшақтап, бай адамдардың да тұрмыс тіршілігі қиындай бастайды.
Шет ел нарықта болатын инфляциялық тепе- теңдік формаларына байланысты
ашық және басылыңкы деп бөледі. Еркін баға белгілеу экономикасына тән ашық
инфляция бағаның тауарлар мен қызметтерге созылмалы артуы түрінде көрінеді.
Ашық инфляция кейбір тауар нарығындағы бағаның оқтын - оқтын төмендеуімен
немесе оның өсуінің байлауымен сыйыса береді, ал ол ашық инфляцияның нарық
механизмін едәуір бұрмалағанымен әйтсе де оны толық бүлдіре алмайтынын
керсетеді.
Жасырын инфляция деп аталатын басылыңкы инфляция реттелмелі бағалар
қолданылатын экономикаға тән, ол тауар тапшылығына, өнімнің сапасынын
нашарлауында, амалсыздан ақша жинақтауда, астыртын экономикада бартерлік
айырбастың дамуында көрінеді. Басылыңқы инфляция, ақшаның жалпылама төлем
қабілеті бар құрал жөне тауарлар мен қызметттерді бөлу өлшемі кызметін
атқара алмаған жағдайда тауар бағасын сұраным мен ұсынымның тепе - теңдік
бағасынан төмен ұстап отыруды мемлекетпен қолдау нәтижесінде пайда болады.
Бұндай жағдай ұзақ уақыттан бері біздің экономикамызға тән болып отыр.
Басылыңкы инфляция өнім сапасының төмендеуімен, ақшаның амалсыз
жиналуымен, астыртын экономиканың, бартерлік келісімнің дамуымен көрінеді.
Басылыңкы инфляция мемлекет тауар бағасын сұраным мен ұсыным тепе - теңдігі
бағасынан төмендеуін қолдау әсерінен туады, онда ақшалар жалпы төлем құралы
және тауарларды бөлу өлшемі ретінде қызметін атқарудан калады. Егер біздің
осы уақытқа дейінгі экономиканы алсақ, онда ол ұзақ жылдар бойы басылыңқы
инфляция жағдайында болды. Және болашақ экономика үшін бұл қауіпті емес,
одан әлі де болса құтылуға болады.
Шетелдік экономистер сұраным мен ұсынымға байланысты
екі типке бөледі:
— сұраным инфляциясы;
— өндіріс шығындарының өсуінің немесе жиынтық ұсынымның азаюының
нәтижесінде болатын инфляция (ұсыным инфляциясы). Сұраным инфляциясының
мәнін бір сөзбен былай деп сипаттауға болады: "Тым көп ақшалар тым аз
тауарларды аулайды". Сұраным инфляциясы нарықтық байланыстарды монополизм
мен әкімшілдік - әміршілдік басқару жүйесінің ұзақ үстемдігі болған
жағдайда да орын алады. Мысал ретінде біздің экономиканы алсақ, онда ұзақ
жылдар бойы жасанды түрде төмен жұмыссыздық деңгейі сақталады. Оған
табыссыз жұмыс орнын, ең көп еңбек шығынын қажет ететін өндірісті сақтау
арқылы қол жетті. Ал жалақының еңбексіз табылған табысқа айналуы, оны
сұраным инфляциясына айналдырады, бағаны өсіреді.
Ұсыным инфляциясы ұсыным мен шығындарды өзгерту
нәтижесінде болуы мүмкін. Ұсыным инфляциясының екі түрі бар:
— жалақының өсуі әсерінен болатын инфляция
— ұсыным экономикасы механизмінің бұзылуы нәтижесінде
пайда болатын инфляция.
Инфляцияның сипаты қоғамдық ұдайы өндірісті дамыту барысында елеулі
түрде өзгереді. Осыған байланысты инфляцияны кейбір елдерде орын алатын
жергілікті инфляция, барлық елдерді қамтитын бүкіл әлемдік инфляция, елде
бір ішкі экономикалық факторлардын әсерінен болатын индуцироланған
инфляция, мөлшерден тыс несие инфляция, сыртқы себептерден туындайтын
сырттан әкелінген және сыртқа шығарылатын инфляция, инфляциялық процестің
бірқалыптылығы еместігінен байланысты болатын сатылы инфляция деп
ерекшелейді.
Инфляция балансталған, тепе - теңдікті болуы мүмкін, яғни бағаның өсуі
баяу және ол барлық тауарлар мен қызметтерге бірдей өседі. Мұндай жағдайда
бағаның жылдық өсуіне сәйкес ставка проценті көбейеді, бұл бағалардың
тұрақтануы кезеңіндегі экономикалық ахуалды білдіреді.
Болжамды, күткен инфляцияны кенеттен ершитін инфляциядан ажырата білу
керек. Күткен инфляцияның мерзімін анықтауға болады, үкімет оны
"жоспарлайды", мысал ретінде Ресей Федерациясыньщ, Қазақстанның 1991жылы
бағаны ырықтандыру алдында жасаған бағаны жоғарлату қарқынының
бағдарламасын келтіруге болады.
Кенеттен болатын инфляция бағаның күтпеген кезде өсуімен сипатталады,
ол ақша айналымына, салық салу жүйесіне теріс әсер етеді. Егер экономикалық
инфляция күтілген болса, халық өз табысының құнсыздануынан қауіптеніп,
артық тауарлар сатып алуға ұмтылады, қызмет көрсету шығындарын шамадан тыс
көбейтеді, сөйтіп экономикаға қиындық келтіреді. Қоғамдағы шын қажеттілік
бүркемделенеді, шаруашылықтың қалыпты жайы бұзылады. Бағаның тұтқиылдан
шарықтауы инфляцияны күтуді одан әрі арандатып, бағаның өсуін өршітеді.
Егер бағаның тұтқиылдан өсуі "инфляцияны күту" басталмаған экономикада орын
алса, онда халықтың бағаның өсуіне көзқарасы өзгеше болады. Бағаның күрт
өсуі қысқа мерзімді құбылыс, ол төмендейді деген үмітпен , тұтынушылар
рынокка сатып алу қабілеті бар сұраныс ретінде ғана ақша жасайды, көбірек
сақтап, жинауға тырысады. Сұраныстың көлемі азайған шақта бағаның өзіне оны
төмендету ол тауар тапшылығына, өнімнің сапасынын нашарлауында, амалсыздан
ақша жинақтауда, астыртын экономикада бартерлік айырбастың дамуында
көрінеді. Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді.
Инфляцияның деңгейінің кетерілуіне байланысты еңбекке деген
ынта да бұзылады. Инфляция тауар тапшылығының басты себебі бола тұрып
тауар мен азық - түлікті белгіленген норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Инфляция кешенді себептердің негізінде пайда болады
және оныц маңыздылары болып мыналар саналады: мемлекеттік
бюджеттің тапшылығы, оны азайту мақсатында мемлекеттік
бағалы қағаздар немесе жай қағаз ақшалар шығарылады.
Тұтыну игіліктерінің көбеюіне айналмайтын, адамзат еңбегінің
маңсатынсыз шығындарына жол беретін мемлекеттің өндірістік
емес шығындары, әсіресе әскери шығындар.
Сұранымды ұсынымнан алшақтататын тауар тапшылығы
және соның негізінде бағаның өсуі, бірқатар өндірушілердің аз өнімдеріне,
олардың тұтыну сапасын арттырмай- ақ жоғары баға қою және негізінен қымбат
тұратын өнім шығаруға мүмкіндік беретін монополиялық үстемдік жағдайы,
жалақының өсуінің еңбек өнімділігінің өсуінен алшақтауы және басқа
себептер. Бұл себептер мемлекетттік бюджеттің тапшылығының
тұрақты ұдайы өндірілуіне және жиі - жиі артық ақша эмиссиясына, эмиссия -
айналысқа ақша және бағалы қағаздар шығару жағдай жасайды.
ІІ бөлiм. Инфляцияның әлеуметтiк- экономикалық себептері
және салдары
ІІ.І Инфляцияның әлеуметтік- экономикалық себептері
Инфляция — ақша жүйесінің дағдарысты жай күйі. Ақшаның
құнсыздануына мына факторлар себепші болады: айналысқа артық ақшаның
шығарылуы; қолайсыз төлем балансы; үкіметке сенімнің жоғалуы.
Ұзақ уақыт бойы инфляцияны монетарлық құбылыс деп санай отырып, ол
ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өcyi тұрғысында түсіндірліп
келді. Әлі де 6ірқатар шетелдік авторлар инфляцияны экономикада
бағаның жалпы деңгейінің артуы ретінде аньқтайды. Алайда
инфляцияньң тауар бағасының өcyіндe көргенімен оны тек таза ақша
феноменіне жатқыза салуға болмайды. Бұл нарықтық шаруашылықтың түрлі
сфераларындағы ұдайы өндірістің сәйкессіздігінен туатын күрделі
әлеуметтік - экономикалық құбылыс. Инфляция әлемнің көптеген
елдеріндегі экономиканьң қазіргі дамуының ең өткір
проблемаларының бipi болып есептеледі.
Бүгінде инфляция бағаның өcyi нәтижесінде ақшаның сатып алу
жарамдылығының құлдырауымен ғана емес, сонымен бірге елдің экономикалық
дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияға өндіріс пен
өткізу сферасындағы әртүрлі факторлар тудырған өндіріс процесінің қарама
- қайшылықтары ceбeпшi болады. Инфляцияның әуел бастағы ceбeбi -
ұлттық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы жинақтау мен тұтыну,
сұраным мен ұсыным, мемлекеттің кipicтepi мен шығыстары,
айналыстағы ақша массасы мен шаруашылықтың ақшаға қажеттілігі
арасындағы алшақтытар.
Инфляцияның iшкi және сыртқы факторларын (себептері) айыра білу қажет.
Ішкі факторлардың арасында ақшаға жатпайтын және ақшалай -
монетарлық факторларды бөлуге болады. Ақшаға жатпайтындары — бұл
шаруашылық сәйкестігінің бұзылуы, экономиканың циклдық дамуы,
өндірістің монополизациялануы, инвестициялардың теңгерімсіздігі,
әлеуметтік – саяси сиппаттағы ерекше жағдайлар және басқалары.
Ақшалай факторларға мемлекеттік каржының дағдарысы бюджет
тапшылығы, мемлекеттік борыштың өcyi, ақша эмиссиясы, сондай - ақ
несие жүйесінің кеңеюі, ақша айналысы жылдамдығының артуы нәтижесінде
несие құралдарының өcyi және басқалары жатады.
Дүниежүзілік құрылымдық дағдарыстар (шикізат, энергетика,
валюта дағдарыстары), басқа елдерге инфляцияны экспортқа
шығаруға бағытталған мемлекеттік валюта саясаты, алтынды, валютаны
жасырын экспортқа шығару инфляцияның сыртқы факторлары болып
табылады. Сөйтіп, көпфакторлы процесс ретінде
инфляция - бұл ақша айналысы заңының бұзылуымен байланысты болатын
қоғамдық ұдайы өндipic дамуындағы, басқа елдерге инфляцияны
экспортқа шығаруға бағытталған мемлекеттік валюта саясаты алшақтықтың
көpiнici.
Инфляцияның ic - әрекетін қаржы проблемаларымен байланыстырып
отыру қажет, өйткені инфляция құбылысы мынандай қаржылық факторларға
тәуелді болып келеді:
белгілі бір салық нысандары мен әдістерін қолдану;
инфляциялық сипаттағы шараларды мемлекеттік бюджет
қаржыландырудың ауқымы;
мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабудың әдістері;
мемлекеттік берешектің көлемі.
Нарьқтық экономиканың механизмі — бәсеке мен тиімсіз кәсіпорындардың
банкроттығы жеткіліксіз қалыптасқанда, ол өндірістің жеке салаларында
ол жоқ болғанда инфляция дамиды. Еркін бәсеке жағдайында, мемлекет
шығыстарын немесе кредиттерді қысқарту жөніндегі шаралармен
туындайтын сұранымның төмедеуі кезінде кәсіпорын не өндірістің
көлемін қысқартуға, не оның шығындарын төмендетуге мәжбү
Микроэкономиикалық деңгейде мұнымен қатар не іскерлік белсенділіктің
құлдырауы, не бағалардың темендеуі болады. Алайда фирмалар,
компаниялар жағдайдың жақсаруына үміттене отырып, рынокта тұра алуға
тырысады және бағалар мен өндіріс шығьшдарын төмендетуге мәжбүр
болады. Процестің жаппай ауқымдағы әрекеті инфляцияның мүмкіндік жасайды.
Жалпы инфляцияньң себептері базистік қатынастардың қарама-
қайшылықтарьнан, экономикадағы үйлесімсіздіктер мен дағдарыстан, оның
өздігінен дамуға қабілетсідігінен, бүкіл қоғамдық өндірістің төмен
тиімділігінен болады.
Инфляция сырқы экономикалық қызмет тарапынан арандатылуы мүмкін,
бұл — импорталатын және экспорталатын инфляция. Бірінші жағдай да ол
шетелдік валютаның шамадан тыс түсімімен және импорттық
бағалардың жоғарылауынан туады. Түскен шетелдік валютаны коммерциялық
банктер орталық банкте депозиттейді, орнына ұлттық валютада баламалы сома
алады; банк naсивтеpi аpтады, мұның өзi оларға несие операцияларын және
кредиттік экспансияны кеңейтуге мүмкіндік бepeдi, ұлттық валютада
номиландырылған ақша ауқымының көбейіп кетуіне қозғау салады.
Экспортталатын инфляция тауарлар мен қызметтер көрсетуге
экспорттық бағаның көтерілуінен туады, бұл тұтынушы елдерде, соның ішінде
дамып келе жатқан елдерде бағаның өcyiнe соқтырады. Инфляциялар
халықаралық корпорациялардың болады Инфляция сырқы экономикалық
қызмет тарапынан арандатылуы мүмкін, бұл — импорталатын және
экспорталатын инфляция. Бірінші жағдай да ол шетелдік валютаның шамадан
тыс түсімімен және импорттық бағалардың жоғарылауынан туады.
Түскен шетелдік валютаны коммерциялық банктер орталық банкте
депозиттейді, орнына ұлттық валютада баламалы сома алады; банк naсивтеpi
аpтады, мұның өзi оларға несие операцияларын және кредиттік экспансияны
кеңейтуге мүмкіндік бepeдi, ұлттық валютада номиландырылған ақша ауқымының
көбейіп кетуіне қозғау салады.
Экспортталатын инфляция тауарлар мен қызметтер көрсетуге
экспорттық бағаның көтерілуінен туады, бұл тұтынушы елдерде, соның ішінде
дамып келе жатқан елдерде бағаның өcyiнe соқтырады. Инфляциялар
халықаралық корпорациялардың рыноктердегі үстемдік жағдайды
пайдаланатын монополиялардың қызметіне қозғау салады. Корпорациялардың
валюталық операциялары олар болған елдерде несие капиталының қосымша
ұсынымын жасайды. Сөйтіп шетелдік валютаның қосымша ауқымы айналысқа түседі
және комерциялық және орталық банктер арқылы ұлттық ақша айналысқа
шығарылады.
Экспортталатын инфляция тауарлар мен қызметтер көрсетуге
экспорттық бағаның көтерілуінен туады, бұл тұтынушы елдерде, соның ішінде
дамып келе жатқан елдерде бағаның өcyiнe соқтырады. Инфляциялар
халықаралық корпорациялардың рыноктердегі үстемдік жағдайды
пайдаланатын монополиялардың қызметіне қозғау салады. Корпорациялардың
валюталық операциялары олар болған елдерде несие капиталының қосымша
ұсынымын жасайды.
Сөйтіп шетелдік валютаның қосымша ауқымы айналысқа түседі және
комерциялық және орталық банктер арқылы ұлттық ақша айналысқа шығарылады.
Инфляцияның көріну нысаны — ақшаның құнсыздануы мен өнімге,
тауарларға және қызметтерге бағаның көтерлуінде тұлғаланатын оның
сатып алуға жарамдалығының тиісінше төмендеуі.
Инфляцияның табиғаты ақшаның онымен салыстырмалы тұлғаланатын тауар
ауқымынан оқшауландырылған қозғалысты жүзеге асыратын қабілетсіздігінде.
Ақшаның жұмыс icтey негізі болып табылатын оның бұл қасиеті оған өзінің
арналымын тауар, төлем айналымына қызмет көрсетуге отырып, тиімді
орындауға, қорланым мен құнды сақтаудың құралы болуға мүмкіндік береді.
Бipaқ ақшаның бұл қасиеті мемлекет белгілеген өлшемге сәйкес оның саны мен
оған қарсы тұратын құнның натуралдық заттай компоненттерінің сәйкестігі
жағдайында көрінеді.
Ұлттық өндірістің артуы жағдайында ұдайы өндіріс процестерінде
метериалдық ағындарға қалыпты қызмет көрсету үшін ақшаның саны үйлесімді
өcyi тиіс, өндіріс төмендеген кезде ақшаның артық санын айналыстан алу
қажет. Алайда, практикада соңғы шарт бірқатар себептер бойынша ылғи
орындала бсрмейді, бұл себептер тиісінше инфляцияның өмip сүруінің
себептepi де болып табылады.
ІІ.І. Инфляцияның әлеуметтік- экономикалық салдары.
Инфляция кезінде өндіріс карқыны төмендейді, экономикалык өсудін
пропорциясы бұзылады, ақша - несие, қаржы жөне валюта механизмі бүлінеді,
елде әлеуметтік - экономикалық тұрақсыздық күшейді. Инфляция халыкаралык
экономикалық қарым - қатынастарды. жұмыс күшін ұдайы өндіру шарттарын
бұзады, капиталды экономиканың ең пайдалы салдарына салуды ынталандырады,
экономикалық қылмыстар мен астыртын экономиканын дамуын жеделдетеді.
Инфляцияның зардаптары күрделі және көп түрлі болып
келеді. Инфляцияның жоғары деңгейі баға мен пайда нормасын
жоғарлатып, уакытша конъюктураны жандырады. Процестің ұшығуы
барысында инфляция ұдайы өндіріске кедергі келтіріп, қоғамдағы
экономикалық және әлеуметтік шиеленістерді тереңдетеді. Инфляция
аттың текіректеп шауып, бой бермеген
кезіндегідей шаруашылықтың шырқын бұзып, айтарлықтай зиян келтіріп,
экономикалық саясатты жүргізуге жол бермейді. Бағаның өр түрлі өсуі
экономика салаларының арасындағы сәйкестілікті бұзып, тұтынушылар сұранысын
бүркемелеп, ішкі рынокта тауарлар өткізуді қиындатады. Мұндай инфляция
тұтынушының ақшадан тауарға ауысуын күшейтіп, бұл процесті таудан аққан
тасқынға айналдырып, тауарға тапшылық тудырып, ақша қорлануына ынтаны
жойып, ақша - несие жүйесінің қызметін бұзады. Бұдан басқа халықтың жинағы
құнсызданады, банктер, несие беретін мекемелер зиян шегеді.
Өндірістердің интернационалдануы инфляцияны бір елден екіншісіне
аударады, халықаралық валюта және несие қатынастары күрделенеді.
Өнеркәсібі дамыған елдерге жылжымалы инфляция тән,
яғни жылдан жылға ауысатын бірқалыпты ақшаның
құнсыздануы. Батыс экономистерінің жобалауынша инфляциянын бұл түрі өндіріс
пен жалпы ұлттық өнімнің өсуін ынталандыруы мүмкін. Ал дамушы мемлекеттерде
қарқынды және ұшқыр инфляция басымдау болады. Инфляцияға әсер ететін
факторлар, оның түрлері және инфляцияның әлеуметтік - экономикалық
зардаптарын жою шаралары да әр елдің экономикалық өсуін ерекшеліктеріне
байланысты болады.
Дамушы елдерді инфляцияның даму жағдайлары мен оған әсер ететін
факторларға байланысты төмендегідей жіктеуге болады.
Бірінші топтағы елдерге Латын Америкасының дамушы мемлекеттері жатады.
Оларда 80- жылдардың аяғы - 90- жылдардың бас кезінде экономикалық тепе-
теңдіктің жоқтығы, мемлекет бюджетінің тұрақты тапшылығы, ішкі саясатта
ақша шығару станогі мен үнемі индекстеу механизмінің қолданылуы байқалып,
ал сыртқы экономикалык ортада жүйелі түрде ұлттык валютаның курсы
төмендеді.
Екінші топқа Колумбия, Эквадор, Бирма, Венесуэла, Иран,
Египет, Сирия, Чили елдері кіреді, оларда да экономикалық тепе -
теңдіктің жоктығы байқалып, ал қаржы саясатында
өз қаржыландыруға және несиелік экспансияға ерекше көңіл бөлінді. Бүл
елдерде қарқынды инфляция сақталып, бірен- саран индекстеу жүргізілуде,
жүмыссыздықтың жоғары деңгейі сақталуда.
Үшінші топқа жататын елдер - Сингапур, Малайзия, Оңтүстік Корея,
Бахрейн, Біріккен Арабтар Әміршіліктері, Сауд Аравиясы-жеткілікті
деңгейде экономикалық тепе - теңдігі бар мемлекеттер.
Оларда жылжымалы инфляция сақталуда, бағаға қатал бақылау енгізілген.
Экономикасы дамыған нарық жағдайында жұмыс істеуде инфляцияға қарсы шаралар
ретінде тауарды сыртқа шығару және шетел валютасының құйылуы зор роль
атқаруда жұмыссыздық бірқалыпты деңгейде жүруде.
Төртінші топқа дамушы мемлекеттер әлеміне теңгерілген
бұрыңғы социалистік мемелекеттер кіреді. Бұл мемлекеттердегі
инфляция жоспарлы жүйесінен нарыкқа өту барысында
туындайтын объективті процестерге байланысты болады. Себебі
инфляция факторлары, біріншіден, мемлекеттік бюджеттің бұрыннан
келе жатқан тапшылығы негізінде қаржыландыру мәселелерінде
анықталады; екіншіден, құрылым факторлары, мысалы, тез қайтарылымы
болмайтын ауыр өнеркәсіпке салынатын инвестицияның қауырт
өсуі; үшіншіден, "баға қойшысы" деп аталатын ауыл
шаруашылығы өнімдерінің бағасымен салыстырғандығы өнеркәсіп
өнімдері бағасының қарқынды өсуінің арасындағы үйлесімсіздік. Құрылым
факторлары тек бағаны қауырт көтеріп шығын инфляциясына жағдай жасап қана
қоймай, сонымен қатар сұраныс инфляциясының өсуіне әсерін тигізеді.
Бұл мемлекеттер өндірістің өсуі мен ішкі нарықтың аз сұранысы
арасындағы қайшылықтарды, бір жағынан, зиянды қаржыландыру жолымен, яғни
ақша массасын басып шығарумен, екінші жағынан, шетел займдарын көптеген
мөлшерде тартумен шешуге ұмтылуда. Нәтижесінде бұл топтағы мемлекеттерде
көп мөлшерде ішкі және ұшқыр инфляциялардың нышаны - ақша айналымы
жылдамдығының өсуі, ақша массасының жиынтық сатып алу мүмкіншілігінің кенет
төмендеуі жөне ақша айналысынан ұсақ монеталар түгілі бірте-бірте ұсақ
қағаз купюралардың да жойылуы. Сонымен қатар сыртқы
қарыздың өсуі мемлекет ішінде доллардың немесе басқа шетел валютасынын
қолданылуына жол ашады. Бұл процесс инфляцияның одан әрі қарқындауына
және елден капиталдық "өкетілуіне" соқтырады. Инфляцияның әлеуметтік -
экономикалық зардаптары төмендегі жағдайлардан: тауарлар бағасының өсуінен;
халықтың ақшалы жинағының; шаруашылык субъектілерінің жөне мемлекеттік
бюджет қаржысынын құнсыздануынан; халықтың экономикалык белсенділігінін
төмендеуі мен жұмыссыздықтың көбеюінен; ұлттық валютасының сатып алу
мүмкіндігінің төмендеуі мен басқа валюталарға қарағанда оның накты курсынын
бұрмалануынан, көлеңкелі экономиканың белсенді өсуі мен оның салық төлеуден
жалтаруынан және көптеген көлеңкелі процестерден байқалады.
Инфляцияның әлеуметтік зардаптары да бар, ол ұлттық табысты қайта
бөледі, халыққа салық үстіне салық болып, номиналды және нақты жалақының
өсу қарқынын қызметтер мен тауарлар бағасының күрт өсуінен кейін қалдырады.
Инфляция зардабын барлық жалдамалы жұмысшылар, еркін кәсіп иелері,
зейнеткерлер жөне т.б. басынан өткізеді.
Инфляцияның зардаптарын жойып, ақша айналысын тұрақтандырудың негізгі
әдістері - акша реформасын жүргізу және инфляцияға қарсы басқа да
саясаттар жүргізу болып табылады.
ІІІ бөлім. Инфляцияның Қазақстандағы ерекшеліктері.
Қазақстандағы инфляция барлық ТМД елдері сияқты ел экономикасының
мемлекеттік- монополияланған жүйеден нарыктық қатынастарға өту кезіндегі
өндірістерге байланысты. КСРО- ның халык шаруашылығындағы инфляция көптеген
жылдар бойы мойындалған жоқ. Социализм жүйесінің экономикасы жағдайында
инфляция болу мүмкін емес, ол тек капиталистік өндіріс тәсіліне тән деген
үзілді - кесілді тұжырымдар айтылды.
Қазақстандағы қазіргі инфляцияның себептерін нарықка өтуге дейінгі
инфляцияны тудыратын факторлардан іздестіру керек. Олардың ең бастысы -
шаруашылықты басқарудың жоспарлы болу жүйесі. Ол шаруашылықтың шығынды
механизмін қалыптастыруға, халық шаруашылығында материалды - ақшалық
үйлесімсіздіктің тууына мүмкіндік жасап, экономиканың барлық салаларына
зиян шеккізді. Әсіресе:
ұлттық өнімді жинақтау қорына жөне тұтыну қорына
бөліп, соның негізінде инвестициялық саясат жүргізуде;
құрал - жабдықтарды өндіру және тұтыну тауарларын өндіру
салаларында;
мемлекеттік баға белгілеу жүйесінде;
мемлекеттік бюджеттін кірісі мен шығынында;
несиелік және қаржылық ресурстарды қалыптастыруды
байқалды.
Қазіргі инфляцияның бір көрінісі - тауар тапшылығы біздің экономикада
ондаған жылдардан бері байқалуда, оның түпкі себептері:
Біріншіден, бұрыңғы КСРО- ның 20 жылдар аяғынан бастап бұрыңғы нарықтық
кұрылымдарды жоя бастауы;
Екіншіден, бұрыңғы КСРО- ның экономикасында көп жылдар бойы
үйлесімсіздік қалыптасты, яғни бір жағынан, өндірістік құрал-жабдықтар
шығаратын ауыр өнеркәсіп жедел қарқынмен дамыса, екінші жағынан, тұтыну
құралдарын өндіретін салалар қарқынсыз жай дамиды. Ол салалар- ауыл
шаруашылығы, тамақ, женіл және басқа өнеркәсіп салалары. Статистика
мөліметтері бойынша, барлық өнеркәсіп өндірісінде А тобындағы салалардын
үлесі 1928 жылы-39,5%, 1940ж- 61%, 1960ж-72,5% болды.
Үшіншіден, бұрыңғы КСРО- ның ұлттық табысының жартысына жуығы жинақтау
қорына кетсе, ал алдыңғы қатардағы өркендеген мемлекеттерде ол 15-25%
болды;
Төртіншіден, бұрыңғы КСРО- да ұлттық жиынтық өнімнің 25-30%-ті ғана
тұтыну қорын құраса, өркендеген елдерде ол көрсеткіш (60-65%) болды. Жалақы
да өте төмен, яғни ол ұлттық табыстың 13 бөлігін құрады, ал өркендеген
капиталистік елдерде ол 23 бөлігі болды.
Сөйтіп, біздің елде инфляцияны тудыратын себептер көп
жылдар бойы қалыптасты. Бірақ жоспарлы-әкімшілік экономика
жағдайында да директивалы баға белгілеу халықтың күнделікті
қажет заттарының бағасын тұрақты қалыпта ұстауға мүмкіндік
берді. Көптеген тауарлар бағасын өндірістегі, сұраныс пен ұсыныстағы
езгерістерді есептемей тұрақты қалыпта немесе төмен деңгейде ұстап тұру
кейбір тауарлар мен көрсетілген қызмет бағасының олардың құнымен
салыстырғанда әлдеқайда көп ауытқуына (деформация) әкеп соқтырды. Мемлекет
жүйелі түрде көтерме, сатып алу бағаларын қайта қарап, ол бөлшек саудадағы
бағасын өзгеріссіз төмен қалыпта қалдырды. Бұл бағалар еңбектің қажетті
қоғамдық шығындары мен өнімнің сапасын , олардың тұтыну касиетін, оларға
сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасын көрсеткен жоқ, ол әлемдік деңгейден
біраз ауытқыды.
Сөйтіп, тауардың көтерме, сатып алу бағасы мен бөлшек саудадағы
бағалары арасындағы үйлесімсіздік жылдан - жылға тереңдей түсті. Оған
мемлекеттің бюджеттен дотация беріліп отырылды. Бұл тауар өндірушілердің
көтерме және дара бағаларды көтере белгілеуге деген ұмтылысын күшейтіп,
соның әсерінен кейбір тауарлардың тапшылығына және кейбіреулерінің сауда
орындары мен өнеркәсіптің жиналып қалуына әкеп соқтырды.
Өндірушілердің өнімнің сапасын жақсартып, оның өз құнын төмендетуге
ынтасы болмады. Нәтижесінде жылма - жыл сауда орындардың тауарлар кем
бағамен сатылып, немесе шығынға жазылып отырды. Осының бәрі "жабық"
инфляцияның айғақ белгілері.
Қазақстанда 1992 жылдан бастап нарықтық өзгерістер аясында
жүргізілген баға белгілеуді босату шаралары бағаның
кенет көтерілуіне, сонымен бірге инфляцияның қарқындап өсуіне
әсер етті. 1993 жылы айналымдағы ақша массасы 6,3 есе, ал баға 21,7 есе
өсті; 1994 жылы ақша массасы мен инфляция қарқыны әрқайсысы 1995 жылы 216
және 160% болды. Ал 1996 жылы ақша массасыньң өсу қарқыны одан әрі баяулап,
инфляцияның біртіндеп төмендеуін байқатты.
Жалпы экономикадағы инфляция деңгейін тұтыну бағасының
индексі көрсетеді. Ол үй шаруашылығының "тұтыну қоржынының"
үлес салмағын есептеу негізінде бірсыпыра тауарлар мен
көрсетілген қызмет бағасының өсу индексінің қорытындысымен есептелінеді.
Қазақстанда ТБИ 1991 жылы белгіленді. "Тұтыну қоржынына" біздің елде 275
тауарлар мен қызмет түрлері кіреді. Бағаның және тұтыну тауарлары
құрылымының өзгеруі ескеріліп, ТБИ- нің құрылымы да әлсін - әлі қайта
қаралады. 2005 жылғы әр отбасының бюджетін тексеру нәтижесіне байланысты
2006 жылы "тұтыну ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрicпе
3
І бөлім. Инфляцияның мәні, түрлерi
5
І.І Инфляцияның мәні
5
І.ІІ Инфляцияның түрлерi
8
ІІ бөлiм. Инфляцияның әлеуметтiк- экономикалық себептері
және салдары
12
ІІ.І. Инфляцияның әлеуметтiк - экономикалық себептері
12
ІІ.ІІ. Инфляцияның әлеуметтiк-экономикалық салдары
16
ІІІ. Инфляцияның Қазақстандағы инфляциялық процестерді статистикалық талдау
және болжау
19
Қорытынды
35
Қолданған әдебиеттер
36
Кіріспе
Бұл курстық жұмысымның тақырыбы: Инфляцияның мәні, түрлері және
әлеуметтік – экономикалық себептері мен салдарлары деп аталады. Бұл
тақырыпты таңдауыма басты себеп оның бүгінгі қоғамдағы, экономикамыздағы
көкейкесті мәселелердің бірі болуында және экономикалық теориядағы
өзектілігінде болып отыр. Инфляция экономикалық құбылыс ретінде ұзақ
жылдардан бері өмір сүріп келеді. Инфляция қалыптасулары бір-бірімен
байланысты ақшамен бірге пайда болған және ол тарихи тұрғыда сонау АҚШ
еліндегі үлкен бір дағдарыс есебінен туды дейді.
Экономикалық әдебиеттерде инфляция түсінігі ХХ ғасырда өте кеңейе
түсті. Инфляция түсінігі тауар айналымы қажеттілігінің ақша масса
айналымы мен шексіз толып кетуі, тауар бағасының өсуі және ақша
бірлігінің құнсыздануы жалпы, дәстүрлі түсінік. Инфляция тауар
бағаларының өсуінде жүргенімен, бұл таза ақша феноменына ғана қатысты
болуы мүмкін емес және де барлық бағаның міндетті түрде шоғырлануы
деген сөз емес. Сондықтан да бұл өте күрделі әлеуметтік –экономикалық
құбылыс.
Қазір де әр түрлі бағаның өсуі инфляция болып табылады ма деген
сұрақтар талқылануда. Тауар өндіруге жұмсалған шығындардың жоғарылауы
инфляциялық фактор емес деп, ал ақша айналымына байланысты баға өсуі
инфляциялық фактор болып саналды. Көптеген Россиялық экономистер және
олардың бастысын әріптестері әр түрлі баға және тарифтердің жоғарлауы
инфляция болып табылады деген пікірмен келісетін инфляцияның көп
факторлы теориясының позициясын ұстанады.
Бұл курстық жұмысты таңдаған мақсатым – Қазақстан Республикасына және
де өзге мемлекеттерге қаржы мәселесінің қандай сипаты тиетінін жақсы
танығым келеді және әр елдегі инфляцияның зардаптары мен себептерін талдай
келе, оларды Қазақстан Республикасының экономикасымен салыстырғым келеді.
Бұл жұмыс отандық және шетелдік әдебиеттерде өте кең ауқымда
зерттеліп жазылған. Осы жұмысты жазу барысын да оқулықтармен қатар
ағымдық баспасөздері, статистикалық мәліметтерді де пайдаландым.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер орындалуы керек:
Инфляцияның мәнін ашып, пайда болу себептерін атап, түрлерін
көрсету.
Инфляцияның нарықтық экономикадағы әсер ету ерекшеліктерін
атау және де Қазақстандағы ерекшеліктерін көрсету.
Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясат жолдарын анықтау.
Жұмыс ІІІ бөлімнен тұрады:
І бөлім. Инфляцияның мәні, түрлері
ІІ бөлім. Инфляцияның әлеуметтік – экономикалық себептері және салдары
ІІІ бөлім. Инфляцияның Қазақстандағы ерекшеліктері
І бөлім. Инфляцияның мәні, себептері және түрлері.
І.І.Инфляцияның мәні және пайда болу себептері
Инфляцияның мәні - ол тауарлар мен көрсетілген қызметтің бағасының өсуі
және тауар тапшылығы мен қызмет сапасының төмендеуі салдарынан ақшаның
құнсыздануы, оның сатып алу мүмкіндігінің құлдырауы. Инфляция- қоғамдық
ұдайы өндірістегі диспропорцияның керінісі. Ол мемлекеттің табысы мен
шығынның үйлеспеуі салдарынан кездесетін кез келген экономикалық формацияға
тән құбылыс. Инфляция ұлттық табысты экономиканың салдары арасында,
коммерциялық құрылымдар, халықтың топтары мен мемлекеттің және шаруашылық
субъектілері арасында қайта бөлуге тірейді.
Инфляция адамзат тарихында жаңа құбылыс емес. Оның бай тарихы бар. 1775-
1783 жылдары Солтүстік Америкала тәуелсіздік үшін болған соғыс доллардың
құнсыздануына әкеліп соктырды. Франция 1789-1794 жылдары революция кезінде
өндірілген кағаз ассигнаттар 7 жылда 883 есе құнсызданды.
Алғашқы рет "инфляция" деген үғым ақша айналымына қатысты АҚШ-та Азамат
соғысы кезінде (1851-1865ж.ж.) орасан зор гривналар ақша орнына қолданылған
күміс кесек 450млн доллар шығарылуына байланысты қолданыла бастады, ал оның
төлем кабіліеті 2 жылдың ішінде 60 процентке дейін төмендеді.
Қоғамдық ұдайы өндірістің пропорциясын стихиялык реттеу, соның ішінде
ақшаның қазына жинау құралы қызметі механизмін атқару кезеңінде қалыптасқан
айналым саласында, алтын монометаллизм жағдайында инфляцияның созылмалы
ауру ретінде дамуына кедергі жасалды. Еркін бәсеке кезеңіндегі
капитализм жағдайында инфляцияны соғыс, дағдарыстар, стихиялық
апатта кезінде болатын несие ақшаларының алтынға айырбасталуының тоқтатуы
кезде пайда болды. Капитализмнің жалпы дағадарысы кезінде инфляция жалпы
созылмалы сатып алып, маңызды әлеуметтік-экономикалық проблемалардың біріне
айналады.
Енді инфляция дегеніміз не, осы сөздің басын ашып алайық. Инфляция
латын сөзінен алғанда inflatio- көтерілу, ісіну, қағаз ақшаның
құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік- экономикалық құбылыстар
жиынтығы, басқаша айтқанда айналыстағы ақша өнімдері мөлшерінің тауарлар
бағаларының қосындысынан артып кетіп, осының нәтижесінде тауарлармен
қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны білдіререді. Инфляция
жұмысшылардың тұрмыс жағдайына зардаптың ықпалын тигізеді. Себебі тауар
бағасы бірнеше есе өседі, ал мемлекет жалақыны бұрыңғы дәрежесінен
арттырмауға тырысады. Ақшаның кұнсыздануы халықтың әл- ауқатының дәрежесіне
әкеп соқтырады. Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді.
Инфляцияның деңгейінің кетерілуіне байланысты еңбекке деген
ынта да бұзылады. Инфляция тауар тапшылығының басты себебі бола тұрып
тауар мен азық - түлікті белгіленген норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Инфляция кешенді себептердің негізінде пайда болады
және оның маңыздылары болып мыналар саналады: мемлекеттік
бюджеттің тапшылығы, оны азайту мақсатында мемлекеттік
бағалы қағаздар немесе жай қағаз ақшалар шығарылады.
Тұтыну игіліктерінің көбеюіне айналмайтын, адамзат еңбегінің
маңсатынсыз шығындарына жол беретін мемлекеттің өндірістік
емес шығындары, әсіресе әскери шығындар.
Сұранымды ұсынымнан алшақтататын тауар тапшылығы және соның негізінде
бағаның өсуі, бірқатар өндірушілердің аз өнімдеріне, олардың тұтыну сапасын
арттырмай- ақ жоғары баға қою және негізінен қымбат тұратын өнім шығаруға
мүмкіндік беретін монополиялық үстемдік жағдайы, жалақының
өсуінің еңбек өнімділігінің өсуінен алшақтауы және басқа себептер. Бұл
себептер мемлекетттік бюджеттің тапшылығының тұрақты ұдайы өндірілуіне және
жиі - жиі артық ақша эмиссиясына, эмиссия - айналысқа ақша және бағалы
қағаздар шығару жағдай жасайды.
І.ІІ. Инфляцияның түрлері.
Шет ел мамандары инфляцияның өту қарқынына байланысты
үш түрге бөледі:
— баяу немесе сұлама инфляция;
— қарқынды инфляция;
— ұшкыр инфляция.
Баяу инфляция кезінде баға жай өседі, жылына 10 %- тен аз, ақша
негізінде өз құның сақтап қалады. Мұндай кезде халықта да, мемлекетте
төтешне жағдай да тап болмайды. Мұндай кезде халықта да, мемлекетте төтешне
жағдай да тап болмайды. Қарқынды инфляция кезінде баға жылына 10-20-дан
200%-ке дейін өседі. Соның салдарынан жалақы өсіп, ол бағаның одан әрі
өсуіне әкеп соқтырады. Біздің елде болып жатқан ақшаның құнсыздануы
инфляцияның осы түріне жатады. Ал ұшқыр инфляция кезінде ақшаның саны мен
баға астрономиялық қарқынмен 1000%- тен жоғары. Баға мен жалақының арасы
алшақтап, бай адамдардың да тұрмыс тіршілігі қиындай бастайды.
Шет ел нарықта болатын инфляциялық тепе- теңдік формаларына байланысты
ашық және басылыңкы деп бөледі. Еркін баға белгілеу экономикасына тән ашық
инфляция бағаның тауарлар мен қызметтерге созылмалы артуы түрінде көрінеді.
Ашық инфляция кейбір тауар нарығындағы бағаның оқтын - оқтын төмендеуімен
немесе оның өсуінің байлауымен сыйыса береді, ал ол ашық инфляцияның нарық
механизмін едәуір бұрмалағанымен әйтсе де оны толық бүлдіре алмайтынын
керсетеді.
Жасырын инфляция деп аталатын басылыңкы инфляция реттелмелі бағалар
қолданылатын экономикаға тән, ол тауар тапшылығына, өнімнің сапасынын
нашарлауында, амалсыздан ақша жинақтауда, астыртын экономикада бартерлік
айырбастың дамуында көрінеді. Басылыңқы инфляция, ақшаның жалпылама төлем
қабілеті бар құрал жөне тауарлар мен қызметттерді бөлу өлшемі кызметін
атқара алмаған жағдайда тауар бағасын сұраным мен ұсынымның тепе - теңдік
бағасынан төмен ұстап отыруды мемлекетпен қолдау нәтижесінде пайда болады.
Бұндай жағдай ұзақ уақыттан бері біздің экономикамызға тән болып отыр.
Басылыңкы инфляция өнім сапасының төмендеуімен, ақшаның амалсыз
жиналуымен, астыртын экономиканың, бартерлік келісімнің дамуымен көрінеді.
Басылыңкы инфляция мемлекет тауар бағасын сұраным мен ұсыным тепе - теңдігі
бағасынан төмендеуін қолдау әсерінен туады, онда ақшалар жалпы төлем құралы
және тауарларды бөлу өлшемі ретінде қызметін атқарудан калады. Егер біздің
осы уақытқа дейінгі экономиканы алсақ, онда ол ұзақ жылдар бойы басылыңқы
инфляция жағдайында болды. Және болашақ экономика үшін бұл қауіпті емес,
одан әлі де болса құтылуға болады.
Шетелдік экономистер сұраным мен ұсынымға байланысты
екі типке бөледі:
— сұраным инфляциясы;
— өндіріс шығындарының өсуінің немесе жиынтық ұсынымның азаюының
нәтижесінде болатын инфляция (ұсыным инфляциясы). Сұраным инфляциясының
мәнін бір сөзбен былай деп сипаттауға болады: "Тым көп ақшалар тым аз
тауарларды аулайды". Сұраным инфляциясы нарықтық байланыстарды монополизм
мен әкімшілдік - әміршілдік басқару жүйесінің ұзақ үстемдігі болған
жағдайда да орын алады. Мысал ретінде біздің экономиканы алсақ, онда ұзақ
жылдар бойы жасанды түрде төмен жұмыссыздық деңгейі сақталады. Оған
табыссыз жұмыс орнын, ең көп еңбек шығынын қажет ететін өндірісті сақтау
арқылы қол жетті. Ал жалақының еңбексіз табылған табысқа айналуы, оны
сұраным инфляциясына айналдырады, бағаны өсіреді.
Ұсыным инфляциясы ұсыным мен шығындарды өзгерту
нәтижесінде болуы мүмкін. Ұсыным инфляциясының екі түрі бар:
— жалақының өсуі әсерінен болатын инфляция
— ұсыным экономикасы механизмінің бұзылуы нәтижесінде
пайда болатын инфляция.
Инфляцияның сипаты қоғамдық ұдайы өндірісті дамыту барысында елеулі
түрде өзгереді. Осыған байланысты инфляцияны кейбір елдерде орын алатын
жергілікті инфляция, барлық елдерді қамтитын бүкіл әлемдік инфляция, елде
бір ішкі экономикалық факторлардын әсерінен болатын индуцироланған
инфляция, мөлшерден тыс несие инфляция, сыртқы себептерден туындайтын
сырттан әкелінген және сыртқа шығарылатын инфляция, инфляциялық процестің
бірқалыптылығы еместігінен байланысты болатын сатылы инфляция деп
ерекшелейді.
Инфляция балансталған, тепе - теңдікті болуы мүмкін, яғни бағаның өсуі
баяу және ол барлық тауарлар мен қызметтерге бірдей өседі. Мұндай жағдайда
бағаның жылдық өсуіне сәйкес ставка проценті көбейеді, бұл бағалардың
тұрақтануы кезеңіндегі экономикалық ахуалды білдіреді.
Болжамды, күткен инфляцияны кенеттен ершитін инфляциядан ажырата білу
керек. Күткен инфляцияның мерзімін анықтауға болады, үкімет оны
"жоспарлайды", мысал ретінде Ресей Федерациясыньщ, Қазақстанның 1991жылы
бағаны ырықтандыру алдында жасаған бағаны жоғарлату қарқынының
бағдарламасын келтіруге болады.
Кенеттен болатын инфляция бағаның күтпеген кезде өсуімен сипатталады,
ол ақша айналымына, салық салу жүйесіне теріс әсер етеді. Егер экономикалық
инфляция күтілген болса, халық өз табысының құнсыздануынан қауіптеніп,
артық тауарлар сатып алуға ұмтылады, қызмет көрсету шығындарын шамадан тыс
көбейтеді, сөйтіп экономикаға қиындық келтіреді. Қоғамдағы шын қажеттілік
бүркемделенеді, шаруашылықтың қалыпты жайы бұзылады. Бағаның тұтқиылдан
шарықтауы инфляцияны күтуді одан әрі арандатып, бағаның өсуін өршітеді.
Егер бағаның тұтқиылдан өсуі "инфляцияны күту" басталмаған экономикада орын
алса, онда халықтың бағаның өсуіне көзқарасы өзгеше болады. Бағаның күрт
өсуі қысқа мерзімді құбылыс, ол төмендейді деген үмітпен , тұтынушылар
рынокка сатып алу қабілеті бар сұраныс ретінде ғана ақша жасайды, көбірек
сақтап, жинауға тырысады. Сұраныстың көлемі азайған шақта бағаның өзіне оны
төмендету ол тауар тапшылығына, өнімнің сапасынын нашарлауында, амалсыздан
ақша жинақтауда, астыртын экономикада бартерлік айырбастың дамуында
көрінеді. Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді.
Инфляцияның деңгейінің кетерілуіне байланысты еңбекке деген
ынта да бұзылады. Инфляция тауар тапшылығының басты себебі бола тұрып
тауар мен азық - түлікті белгіленген норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Инфляция кешенді себептердің негізінде пайда болады
және оныц маңыздылары болып мыналар саналады: мемлекеттік
бюджеттің тапшылығы, оны азайту мақсатында мемлекеттік
бағалы қағаздар немесе жай қағаз ақшалар шығарылады.
Тұтыну игіліктерінің көбеюіне айналмайтын, адамзат еңбегінің
маңсатынсыз шығындарына жол беретін мемлекеттің өндірістік
емес шығындары, әсіресе әскери шығындар.
Сұранымды ұсынымнан алшақтататын тауар тапшылығы
және соның негізінде бағаның өсуі, бірқатар өндірушілердің аз өнімдеріне,
олардың тұтыну сапасын арттырмай- ақ жоғары баға қою және негізінен қымбат
тұратын өнім шығаруға мүмкіндік беретін монополиялық үстемдік жағдайы,
жалақының өсуінің еңбек өнімділігінің өсуінен алшақтауы және басқа
себептер. Бұл себептер мемлекетттік бюджеттің тапшылығының
тұрақты ұдайы өндірілуіне және жиі - жиі артық ақша эмиссиясына, эмиссия -
айналысқа ақша және бағалы қағаздар шығару жағдай жасайды.
ІІ бөлiм. Инфляцияның әлеуметтiк- экономикалық себептері
және салдары
ІІ.І Инфляцияның әлеуметтік- экономикалық себептері
Инфляция — ақша жүйесінің дағдарысты жай күйі. Ақшаның
құнсыздануына мына факторлар себепші болады: айналысқа артық ақшаның
шығарылуы; қолайсыз төлем балансы; үкіметке сенімнің жоғалуы.
Ұзақ уақыт бойы инфляцияны монетарлық құбылыс деп санай отырып, ол
ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өcyi тұрғысында түсіндірліп
келді. Әлі де 6ірқатар шетелдік авторлар инфляцияны экономикада
бағаның жалпы деңгейінің артуы ретінде аньқтайды. Алайда
инфляцияньң тауар бағасының өcyіндe көргенімен оны тек таза ақша
феноменіне жатқыза салуға болмайды. Бұл нарықтық шаруашылықтың түрлі
сфераларындағы ұдайы өндірістің сәйкессіздігінен туатын күрделі
әлеуметтік - экономикалық құбылыс. Инфляция әлемнің көптеген
елдеріндегі экономиканьң қазіргі дамуының ең өткір
проблемаларының бipi болып есептеледі.
Бүгінде инфляция бағаның өcyi нәтижесінде ақшаның сатып алу
жарамдылығының құлдырауымен ғана емес, сонымен бірге елдің экономикалық
дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияға өндіріс пен
өткізу сферасындағы әртүрлі факторлар тудырған өндіріс процесінің қарама
- қайшылықтары ceбeпшi болады. Инфляцияның әуел бастағы ceбeбi -
ұлттық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы жинақтау мен тұтыну,
сұраным мен ұсыным, мемлекеттің кipicтepi мен шығыстары,
айналыстағы ақша массасы мен шаруашылықтың ақшаға қажеттілігі
арасындағы алшақтытар.
Инфляцияның iшкi және сыртқы факторларын (себептері) айыра білу қажет.
Ішкі факторлардың арасында ақшаға жатпайтын және ақшалай -
монетарлық факторларды бөлуге болады. Ақшаға жатпайтындары — бұл
шаруашылық сәйкестігінің бұзылуы, экономиканың циклдық дамуы,
өндірістің монополизациялануы, инвестициялардың теңгерімсіздігі,
әлеуметтік – саяси сиппаттағы ерекше жағдайлар және басқалары.
Ақшалай факторларға мемлекеттік каржының дағдарысы бюджет
тапшылығы, мемлекеттік борыштың өcyi, ақша эмиссиясы, сондай - ақ
несие жүйесінің кеңеюі, ақша айналысы жылдамдығының артуы нәтижесінде
несие құралдарының өcyi және басқалары жатады.
Дүниежүзілік құрылымдық дағдарыстар (шикізат, энергетика,
валюта дағдарыстары), басқа елдерге инфляцияны экспортқа
шығаруға бағытталған мемлекеттік валюта саясаты, алтынды, валютаны
жасырын экспортқа шығару инфляцияның сыртқы факторлары болып
табылады. Сөйтіп, көпфакторлы процесс ретінде
инфляция - бұл ақша айналысы заңының бұзылуымен байланысты болатын
қоғамдық ұдайы өндipic дамуындағы, басқа елдерге инфляцияны
экспортқа шығаруға бағытталған мемлекеттік валюта саясаты алшақтықтың
көpiнici.
Инфляцияның ic - әрекетін қаржы проблемаларымен байланыстырып
отыру қажет, өйткені инфляция құбылысы мынандай қаржылық факторларға
тәуелді болып келеді:
белгілі бір салық нысандары мен әдістерін қолдану;
инфляциялық сипаттағы шараларды мемлекеттік бюджет
қаржыландырудың ауқымы;
мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабудың әдістері;
мемлекеттік берешектің көлемі.
Нарьқтық экономиканың механизмі — бәсеке мен тиімсіз кәсіпорындардың
банкроттығы жеткіліксіз қалыптасқанда, ол өндірістің жеке салаларында
ол жоқ болғанда инфляция дамиды. Еркін бәсеке жағдайында, мемлекет
шығыстарын немесе кредиттерді қысқарту жөніндегі шаралармен
туындайтын сұранымның төмедеуі кезінде кәсіпорын не өндірістің
көлемін қысқартуға, не оның шығындарын төмендетуге мәжбү
Микроэкономиикалық деңгейде мұнымен қатар не іскерлік белсенділіктің
құлдырауы, не бағалардың темендеуі болады. Алайда фирмалар,
компаниялар жағдайдың жақсаруына үміттене отырып, рынокта тұра алуға
тырысады және бағалар мен өндіріс шығьшдарын төмендетуге мәжбүр
болады. Процестің жаппай ауқымдағы әрекеті инфляцияның мүмкіндік жасайды.
Жалпы инфляцияньң себептері базистік қатынастардың қарама-
қайшылықтарьнан, экономикадағы үйлесімсіздіктер мен дағдарыстан, оның
өздігінен дамуға қабілетсідігінен, бүкіл қоғамдық өндірістің төмен
тиімділігінен болады.
Инфляция сырқы экономикалық қызмет тарапынан арандатылуы мүмкін,
бұл — импорталатын және экспорталатын инфляция. Бірінші жағдай да ол
шетелдік валютаның шамадан тыс түсімімен және импорттық
бағалардың жоғарылауынан туады. Түскен шетелдік валютаны коммерциялық
банктер орталық банкте депозиттейді, орнына ұлттық валютада баламалы сома
алады; банк naсивтеpi аpтады, мұның өзi оларға несие операцияларын және
кредиттік экспансияны кеңейтуге мүмкіндік бepeдi, ұлттық валютада
номиландырылған ақша ауқымының көбейіп кетуіне қозғау салады.
Экспортталатын инфляция тауарлар мен қызметтер көрсетуге
экспорттық бағаның көтерілуінен туады, бұл тұтынушы елдерде, соның ішінде
дамып келе жатқан елдерде бағаның өcyiнe соқтырады. Инфляциялар
халықаралық корпорациялардың болады Инфляция сырқы экономикалық
қызмет тарапынан арандатылуы мүмкін, бұл — импорталатын және
экспорталатын инфляция. Бірінші жағдай да ол шетелдік валютаның шамадан
тыс түсімімен және импорттық бағалардың жоғарылауынан туады.
Түскен шетелдік валютаны коммерциялық банктер орталық банкте
депозиттейді, орнына ұлттық валютада баламалы сома алады; банк naсивтеpi
аpтады, мұның өзi оларға несие операцияларын және кредиттік экспансияны
кеңейтуге мүмкіндік бepeдi, ұлттық валютада номиландырылған ақша ауқымының
көбейіп кетуіне қозғау салады.
Экспортталатын инфляция тауарлар мен қызметтер көрсетуге
экспорттық бағаның көтерілуінен туады, бұл тұтынушы елдерде, соның ішінде
дамып келе жатқан елдерде бағаның өcyiнe соқтырады. Инфляциялар
халықаралық корпорациялардың рыноктердегі үстемдік жағдайды
пайдаланатын монополиялардың қызметіне қозғау салады. Корпорациялардың
валюталық операциялары олар болған елдерде несие капиталының қосымша
ұсынымын жасайды. Сөйтіп шетелдік валютаның қосымша ауқымы айналысқа түседі
және комерциялық және орталық банктер арқылы ұлттық ақша айналысқа
шығарылады.
Экспортталатын инфляция тауарлар мен қызметтер көрсетуге
экспорттық бағаның көтерілуінен туады, бұл тұтынушы елдерде, соның ішінде
дамып келе жатқан елдерде бағаның өcyiнe соқтырады. Инфляциялар
халықаралық корпорациялардың рыноктердегі үстемдік жағдайды
пайдаланатын монополиялардың қызметіне қозғау салады. Корпорациялардың
валюталық операциялары олар болған елдерде несие капиталының қосымша
ұсынымын жасайды.
Сөйтіп шетелдік валютаның қосымша ауқымы айналысқа түседі және
комерциялық және орталық банктер арқылы ұлттық ақша айналысқа шығарылады.
Инфляцияның көріну нысаны — ақшаның құнсыздануы мен өнімге,
тауарларға және қызметтерге бағаның көтерлуінде тұлғаланатын оның
сатып алуға жарамдалығының тиісінше төмендеуі.
Инфляцияның табиғаты ақшаның онымен салыстырмалы тұлғаланатын тауар
ауқымынан оқшауландырылған қозғалысты жүзеге асыратын қабілетсіздігінде.
Ақшаның жұмыс icтey негізі болып табылатын оның бұл қасиеті оған өзінің
арналымын тауар, төлем айналымына қызмет көрсетуге отырып, тиімді
орындауға, қорланым мен құнды сақтаудың құралы болуға мүмкіндік береді.
Бipaқ ақшаның бұл қасиеті мемлекет белгілеген өлшемге сәйкес оның саны мен
оған қарсы тұратын құнның натуралдық заттай компоненттерінің сәйкестігі
жағдайында көрінеді.
Ұлттық өндірістің артуы жағдайында ұдайы өндіріс процестерінде
метериалдық ағындарға қалыпты қызмет көрсету үшін ақшаның саны үйлесімді
өcyi тиіс, өндіріс төмендеген кезде ақшаның артық санын айналыстан алу
қажет. Алайда, практикада соңғы шарт бірқатар себептер бойынша ылғи
орындала бсрмейді, бұл себептер тиісінше инфляцияның өмip сүруінің
себептepi де болып табылады.
ІІ.І. Инфляцияның әлеуметтік- экономикалық салдары.
Инфляция кезінде өндіріс карқыны төмендейді, экономикалык өсудін
пропорциясы бұзылады, ақша - несие, қаржы жөне валюта механизмі бүлінеді,
елде әлеуметтік - экономикалық тұрақсыздық күшейді. Инфляция халыкаралык
экономикалық қарым - қатынастарды. жұмыс күшін ұдайы өндіру шарттарын
бұзады, капиталды экономиканың ең пайдалы салдарына салуды ынталандырады,
экономикалық қылмыстар мен астыртын экономиканын дамуын жеделдетеді.
Инфляцияның зардаптары күрделі және көп түрлі болып
келеді. Инфляцияның жоғары деңгейі баға мен пайда нормасын
жоғарлатып, уакытша конъюктураны жандырады. Процестің ұшығуы
барысында инфляция ұдайы өндіріске кедергі келтіріп, қоғамдағы
экономикалық және әлеуметтік шиеленістерді тереңдетеді. Инфляция
аттың текіректеп шауып, бой бермеген
кезіндегідей шаруашылықтың шырқын бұзып, айтарлықтай зиян келтіріп,
экономикалық саясатты жүргізуге жол бермейді. Бағаның өр түрлі өсуі
экономика салаларының арасындағы сәйкестілікті бұзып, тұтынушылар сұранысын
бүркемелеп, ішкі рынокта тауарлар өткізуді қиындатады. Мұндай инфляция
тұтынушының ақшадан тауарға ауысуын күшейтіп, бұл процесті таудан аққан
тасқынға айналдырып, тауарға тапшылық тудырып, ақша қорлануына ынтаны
жойып, ақша - несие жүйесінің қызметін бұзады. Бұдан басқа халықтың жинағы
құнсызданады, банктер, несие беретін мекемелер зиян шегеді.
Өндірістердің интернационалдануы инфляцияны бір елден екіншісіне
аударады, халықаралық валюта және несие қатынастары күрделенеді.
Өнеркәсібі дамыған елдерге жылжымалы инфляция тән,
яғни жылдан жылға ауысатын бірқалыпты ақшаның
құнсыздануы. Батыс экономистерінің жобалауынша инфляциянын бұл түрі өндіріс
пен жалпы ұлттық өнімнің өсуін ынталандыруы мүмкін. Ал дамушы мемлекеттерде
қарқынды және ұшқыр инфляция басымдау болады. Инфляцияға әсер ететін
факторлар, оның түрлері және инфляцияның әлеуметтік - экономикалық
зардаптарын жою шаралары да әр елдің экономикалық өсуін ерекшеліктеріне
байланысты болады.
Дамушы елдерді инфляцияның даму жағдайлары мен оған әсер ететін
факторларға байланысты төмендегідей жіктеуге болады.
Бірінші топтағы елдерге Латын Америкасының дамушы мемлекеттері жатады.
Оларда 80- жылдардың аяғы - 90- жылдардың бас кезінде экономикалық тепе-
теңдіктің жоқтығы, мемлекет бюджетінің тұрақты тапшылығы, ішкі саясатта
ақша шығару станогі мен үнемі индекстеу механизмінің қолданылуы байқалып,
ал сыртқы экономикалык ортада жүйелі түрде ұлттык валютаның курсы
төмендеді.
Екінші топқа Колумбия, Эквадор, Бирма, Венесуэла, Иран,
Египет, Сирия, Чили елдері кіреді, оларда да экономикалық тепе -
теңдіктің жоктығы байқалып, ал қаржы саясатында
өз қаржыландыруға және несиелік экспансияға ерекше көңіл бөлінді. Бүл
елдерде қарқынды инфляция сақталып, бірен- саран индекстеу жүргізілуде,
жүмыссыздықтың жоғары деңгейі сақталуда.
Үшінші топқа жататын елдер - Сингапур, Малайзия, Оңтүстік Корея,
Бахрейн, Біріккен Арабтар Әміршіліктері, Сауд Аравиясы-жеткілікті
деңгейде экономикалық тепе - теңдігі бар мемлекеттер.
Оларда жылжымалы инфляция сақталуда, бағаға қатал бақылау енгізілген.
Экономикасы дамыған нарық жағдайында жұмыс істеуде инфляцияға қарсы шаралар
ретінде тауарды сыртқа шығару және шетел валютасының құйылуы зор роль
атқаруда жұмыссыздық бірқалыпты деңгейде жүруде.
Төртінші топқа дамушы мемлекеттер әлеміне теңгерілген
бұрыңғы социалистік мемелекеттер кіреді. Бұл мемлекеттердегі
инфляция жоспарлы жүйесінен нарыкқа өту барысында
туындайтын объективті процестерге байланысты болады. Себебі
инфляция факторлары, біріншіден, мемлекеттік бюджеттің бұрыннан
келе жатқан тапшылығы негізінде қаржыландыру мәселелерінде
анықталады; екіншіден, құрылым факторлары, мысалы, тез қайтарылымы
болмайтын ауыр өнеркәсіпке салынатын инвестицияның қауырт
өсуі; үшіншіден, "баға қойшысы" деп аталатын ауыл
шаруашылығы өнімдерінің бағасымен салыстырғандығы өнеркәсіп
өнімдері бағасының қарқынды өсуінің арасындағы үйлесімсіздік. Құрылым
факторлары тек бағаны қауырт көтеріп шығын инфляциясына жағдай жасап қана
қоймай, сонымен қатар сұраныс инфляциясының өсуіне әсерін тигізеді.
Бұл мемлекеттер өндірістің өсуі мен ішкі нарықтың аз сұранысы
арасындағы қайшылықтарды, бір жағынан, зиянды қаржыландыру жолымен, яғни
ақша массасын басып шығарумен, екінші жағынан, шетел займдарын көптеген
мөлшерде тартумен шешуге ұмтылуда. Нәтижесінде бұл топтағы мемлекеттерде
көп мөлшерде ішкі және ұшқыр инфляциялардың нышаны - ақша айналымы
жылдамдығының өсуі, ақша массасының жиынтық сатып алу мүмкіншілігінің кенет
төмендеуі жөне ақша айналысынан ұсақ монеталар түгілі бірте-бірте ұсақ
қағаз купюралардың да жойылуы. Сонымен қатар сыртқы
қарыздың өсуі мемлекет ішінде доллардың немесе басқа шетел валютасынын
қолданылуына жол ашады. Бұл процесс инфляцияның одан әрі қарқындауына
және елден капиталдық "өкетілуіне" соқтырады. Инфляцияның әлеуметтік -
экономикалық зардаптары төмендегі жағдайлардан: тауарлар бағасының өсуінен;
халықтың ақшалы жинағының; шаруашылык субъектілерінің жөне мемлекеттік
бюджет қаржысынын құнсыздануынан; халықтың экономикалык белсенділігінін
төмендеуі мен жұмыссыздықтың көбеюінен; ұлттық валютасының сатып алу
мүмкіндігінің төмендеуі мен басқа валюталарға қарағанда оның накты курсынын
бұрмалануынан, көлеңкелі экономиканың белсенді өсуі мен оның салық төлеуден
жалтаруынан және көптеген көлеңкелі процестерден байқалады.
Инфляцияның әлеуметтік зардаптары да бар, ол ұлттық табысты қайта
бөледі, халыққа салық үстіне салық болып, номиналды және нақты жалақының
өсу қарқынын қызметтер мен тауарлар бағасының күрт өсуінен кейін қалдырады.
Инфляция зардабын барлық жалдамалы жұмысшылар, еркін кәсіп иелері,
зейнеткерлер жөне т.б. басынан өткізеді.
Инфляцияның зардаптарын жойып, ақша айналысын тұрақтандырудың негізгі
әдістері - акша реформасын жүргізу және инфляцияға қарсы басқа да
саясаттар жүргізу болып табылады.
ІІІ бөлім. Инфляцияның Қазақстандағы ерекшеліктері.
Қазақстандағы инфляция барлық ТМД елдері сияқты ел экономикасының
мемлекеттік- монополияланған жүйеден нарыктық қатынастарға өту кезіндегі
өндірістерге байланысты. КСРО- ның халык шаруашылығындағы инфляция көптеген
жылдар бойы мойындалған жоқ. Социализм жүйесінің экономикасы жағдайында
инфляция болу мүмкін емес, ол тек капиталистік өндіріс тәсіліне тән деген
үзілді - кесілді тұжырымдар айтылды.
Қазақстандағы қазіргі инфляцияның себептерін нарықка өтуге дейінгі
инфляцияны тудыратын факторлардан іздестіру керек. Олардың ең бастысы -
шаруашылықты басқарудың жоспарлы болу жүйесі. Ол шаруашылықтың шығынды
механизмін қалыптастыруға, халық шаруашылығында материалды - ақшалық
үйлесімсіздіктің тууына мүмкіндік жасап, экономиканың барлық салаларына
зиян шеккізді. Әсіресе:
ұлттық өнімді жинақтау қорына жөне тұтыну қорына
бөліп, соның негізінде инвестициялық саясат жүргізуде;
құрал - жабдықтарды өндіру және тұтыну тауарларын өндіру
салаларында;
мемлекеттік баға белгілеу жүйесінде;
мемлекеттік бюджеттін кірісі мен шығынында;
несиелік және қаржылық ресурстарды қалыптастыруды
байқалды.
Қазіргі инфляцияның бір көрінісі - тауар тапшылығы біздің экономикада
ондаған жылдардан бері байқалуда, оның түпкі себептері:
Біріншіден, бұрыңғы КСРО- ның 20 жылдар аяғынан бастап бұрыңғы нарықтық
кұрылымдарды жоя бастауы;
Екіншіден, бұрыңғы КСРО- ның экономикасында көп жылдар бойы
үйлесімсіздік қалыптасты, яғни бір жағынан, өндірістік құрал-жабдықтар
шығаратын ауыр өнеркәсіп жедел қарқынмен дамыса, екінші жағынан, тұтыну
құралдарын өндіретін салалар қарқынсыз жай дамиды. Ол салалар- ауыл
шаруашылығы, тамақ, женіл және басқа өнеркәсіп салалары. Статистика
мөліметтері бойынша, барлық өнеркәсіп өндірісінде А тобындағы салалардын
үлесі 1928 жылы-39,5%, 1940ж- 61%, 1960ж-72,5% болды.
Үшіншіден, бұрыңғы КСРО- ның ұлттық табысының жартысына жуығы жинақтау
қорына кетсе, ал алдыңғы қатардағы өркендеген мемлекеттерде ол 15-25%
болды;
Төртіншіден, бұрыңғы КСРО- да ұлттық жиынтық өнімнің 25-30%-ті ғана
тұтыну қорын құраса, өркендеген елдерде ол көрсеткіш (60-65%) болды. Жалақы
да өте төмен, яғни ол ұлттық табыстың 13 бөлігін құрады, ал өркендеген
капиталистік елдерде ол 23 бөлігі болды.
Сөйтіп, біздің елде инфляцияны тудыратын себептер көп
жылдар бойы қалыптасты. Бірақ жоспарлы-әкімшілік экономика
жағдайында да директивалы баға белгілеу халықтың күнделікті
қажет заттарының бағасын тұрақты қалыпта ұстауға мүмкіндік
берді. Көптеген тауарлар бағасын өндірістегі, сұраныс пен ұсыныстағы
езгерістерді есептемей тұрақты қалыпта немесе төмен деңгейде ұстап тұру
кейбір тауарлар мен көрсетілген қызмет бағасының олардың құнымен
салыстырғанда әлдеқайда көп ауытқуына (деформация) әкеп соқтырды. Мемлекет
жүйелі түрде көтерме, сатып алу бағаларын қайта қарап, ол бөлшек саудадағы
бағасын өзгеріссіз төмен қалыпта қалдырды. Бұл бағалар еңбектің қажетті
қоғамдық шығындары мен өнімнің сапасын , олардың тұтыну касиетін, оларға
сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасын көрсеткен жоқ, ол әлемдік деңгейден
біраз ауытқыды.
Сөйтіп, тауардың көтерме, сатып алу бағасы мен бөлшек саудадағы
бағалары арасындағы үйлесімсіздік жылдан - жылға тереңдей түсті. Оған
мемлекеттің бюджеттен дотация беріліп отырылды. Бұл тауар өндірушілердің
көтерме және дара бағаларды көтере белгілеуге деген ұмтылысын күшейтіп,
соның әсерінен кейбір тауарлардың тапшылығына және кейбіреулерінің сауда
орындары мен өнеркәсіптің жиналып қалуына әкеп соқтырды.
Өндірушілердің өнімнің сапасын жақсартып, оның өз құнын төмендетуге
ынтасы болмады. Нәтижесінде жылма - жыл сауда орындардың тауарлар кем
бағамен сатылып, немесе шығынға жазылып отырды. Осының бәрі "жабық"
инфляцияның айғақ белгілері.
Қазақстанда 1992 жылдан бастап нарықтық өзгерістер аясында
жүргізілген баға белгілеуді босату шаралары бағаның
кенет көтерілуіне, сонымен бірге инфляцияның қарқындап өсуіне
әсер етті. 1993 жылы айналымдағы ақша массасы 6,3 есе, ал баға 21,7 есе
өсті; 1994 жылы ақша массасы мен инфляция қарқыны әрқайсысы 1995 жылы 216
және 160% болды. Ал 1996 жылы ақша массасыньң өсу қарқыны одан әрі баяулап,
инфляцияның біртіндеп төмендеуін байқатты.
Жалпы экономикадағы инфляция деңгейін тұтыну бағасының
индексі көрсетеді. Ол үй шаруашылығының "тұтыну қоржынының"
үлес салмағын есептеу негізінде бірсыпыра тауарлар мен
көрсетілген қызмет бағасының өсу индексінің қорытындысымен есептелінеді.
Қазақстанда ТБИ 1991 жылы белгіленді. "Тұтыну қоржынына" біздің елде 275
тауарлар мен қызмет түрлері кіреді. Бағаның және тұтыну тауарлары
құрылымының өзгеруі ескеріліп, ТБИ- нің құрылымы да әлсін - әлі қайта
қаралады. 2005 жылғы әр отбасының бюджетін тексеру нәтижесіне байланысты
2006 жылы "тұтыну ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz