Қазақ ауылының шаруашылық жағдайы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНА КАПИТАЛИСТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЕНУІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ АУЫЛЫНЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫНА ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.1Қазақ ауылының шаруашылық жағдайы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.2Қазақ ауылының әлеуметтік жіктеліске ұшырауы . . . . . . . . . . . . . . . . 55
1.3Қазақ ауылына капиталистік қатынастардың енуіне байланысты қазақ байларының әлеуметтік бейнесінің өзгеруі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
II ҚАЗАҚ АУЫЛЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ӨЗГЕРУІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
2.1Қазақ аулылның мал шаруашылығындағы өсімқор - сауда
капиталы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
2.2Қалалардың қазақ ауылының әлеуметтік - экономикалық өмірінің өзгеруіне тигізген әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
ӘДЕБИЕТТЕР. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155

КІРІСПЕ

ТАҚЫРЫПТЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ. Уақыт өткен сайын Қазақстанның революцияға дейінгі тарихының әлі де болса толық зерттелмеген, ғалымдардың назарынан тыс қалып келе жатқан көкейтесті мәселелері мен кезеңдерін зерттеуге тарихшылар мен басқа да қоғамдық ғылым зерттеушілерінің көп көңіл қойғандығы байқалуда. Қазақ халқының революцияға дейінгі тарихына байланысты ғылыми кітаптар жарық көріп, мерзімдік баспа-сөз беттерінде құнды-құнды мақалалар жарияланып, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени дамуы жөнінде дұрыс ой-пікірлер айтылуда.
Дегенмен де, XIX ғ. екінші жартысы - XX ғ. басында қазақ ауылының әлеуметтік құрылымында болған өзгерістер осы күнге дейін ғалымдардың арнаулы зерттеу объектісіне айнала қойған жоқ. Сол себепті, қазақ ауылының әлеуметтік өмірінің терең жіктеліске түсуіне әсерін тигізген әлеуметтік-экономикалық факторлар ашылмай келеді. Қазақ даласында қалыптасқан рулық, патриархалдық-феодалдық экономикалық жүйенің ыдырауына капиталистік өндірістік қатынастардың бірте-бірте тигізген әсері туралы мәселе толығымен шешілген жоқ.
Россия экономикасына тартылған қазақ ауылдарындағы әлеуметтік жіктелістің тереңдеуін, әлеуметтік топтардың арасындағы экономикалық және саяси байланыстарды, товар-ақша қатынасының қазақ даласында дамуына сәйкес, товарлы мал шаруашылығымен айналысқан қазақ байларының пайда болуын ғылыми тұрғыда тереңдеп зерттемей біз қазақ шаруаларының әлеуметтік-таптық көзқарастарын, шет кәсіпке кетушілік процесінің қазақ даласында да болуы себептерін және жалдамалы жұмысшылардың пайда болуының экономикалық негізін анықтай алмаймыз. Осы тұрғыдан алғанда қазақ ауылының әлеуметтік өмірінде болған өзгерістерді жан-жақты зерттеудің аса зор ғылыми-практикалық және тарихи-танымдық маңызы болып отыр.
XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеметтік-экономикалық, саяси және мәдени өмірі туралы көптеген материалдар жарық көрді.
Алғашқыда Қазақстан XIX ғасырдың ортасына дейін, көбінесе географиялық және этнографиялық жағынан терең зерттеліп келсе, енді, Ұлы Жүз қазақтарының Россия қол астына кіруімен қазақ халқының патша империясына қосылу процесінің түгелдей аяқталуына байланысты, отаршылдықты көздеген патша әкімшілігі қазақ даласының экономикасын, әлеуметтік өмірі мен мәдениетін тереңдеп зерттеуге кірісті. Бұл жұмыс, әсіресе, 1867-1868 жылдардағы реформаны дайындау барысында кең жүргізілді. Қазақ даласын уысынан шығармай басқаруда мақсат еткен патша үкіметі реформаның жобасын дайындау үшін өлкемізде зерттеу жұмыстарын жүргізуге арналған "Далалық комиссия" дегенді құрды. 1865 жылы құрылған бұл комиссияның құрамына ішкі істер министірлігінің, әскери министірліктің және Орынбор мен Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының өкілдері кіреді.
Осы комиссияға мүше болған кейбір патша ченовниктерінің жинақталған материалдар негізінде жазған еңбектерінің қазақ елінің экономикалық, саяси және мәдени өмірі туралы көп мағлұмат алуға болады. Әсіресе, осы комиссия құрылымында әскери министірліктің өкілі болған А.К. Гейнс XIX ғ. соңына қарай қазақтардың шаруашылық өмірі туралы құнды еңбектер жазды. I Қазақ өмірімен жете танысуды мақсат еткен ол қазақ ауылдарын жиі-жиі аралап, Семейде, Көкпектіде, Аякөзде, Лепсіде және Қарағанды көмір кендері мен Спасск заводында болды. Ол өз еңбектерінде қазақ ауылының әлеуметтік құрылымына көп көңіл бөлді. Петропавловск маңында еңбек еткен жатақтардың тұрмыс-тіршілігін мұқият қадағалаған ол жатақтардың көшпелі өмірден қол үзуін "цивилизацияға бастаған маңызды қадам" деп бағалады.I Алайда, оның кез келген қайыршыланған кедейді жатаққа жатқызуымен келісуге болмайды.2
1867-1868 ж.ж. реформадан кейінгі қазақ даласында болған әкімшілік-территориялық өзгерістер, Россияда дамып келе жатқан капиталистік қатынастардың қазақ ауылының экономикалық өміріне әсер етуі, көшпелі қазақ малшыларының әлеуметтік құрылымында болған өзгерістер А.И. Добросмысловтың, Л. Чермаковтың, П.П. Румянцевтің, Т. Седельниковтің, П. Головачевтің және т.б. еңбектерінде терең бейнеленді.3
Бұл зерттеулердің ішінен біз қарастырып отырған мәселеге байланысты. П.П. Румянцевтің еңбектерін ерекше атауға болады. Халықшылық бағыт ұстанған ол қазақ халқының тарихын XY ғасырдың орта тұсынан бастап өзі өмір сүріп отырған тұсқа дейін, яғни ХХ ғ. басына дейін, зерттеп, қазақ қоғамының әлеуметтік өміріне көп көңіл бөлді. Зерттеушінің қазақ тарихы жөніндегі жасаған барлық қорытындыларымен келісуге болмайды. Ол қазақ қоғамында XIX ғасырдың аяғына қарай жаңа әлеуметтік бейнедегі байлардың пайда болғанын, олардың капиталистік өндірістік қатынастардың алғашқы көрінісімен тығыз байланысты екенін айтып көрсеткенімен, қазақ шаруаларында көрінген әлеуметтік жіктелісті талдау жасауға талпыныс жасаған жоқ. Бірақ та, оның қазақ аулының әлеуметтік-экономикалық өмірінің өзгеріске түсуі біздің өлкеге еніп келе жатқан товар-ақша қатынасының дамуымен байланыстырып қарауы дұрыс.
Семей облысындағы қазақтардың шаруашылығы мен тұрмыс жағдайы туралы құнды пікірлерді Н.Я. Коншиннің жариялаған еңбектерінен көре алдық.I Бұл зерттеуші де, Гейнс А.К. сияқты, өте кедейленген қазақтардың бәрін жатаққа жатқызуға тырысты. Мұндай пікір, XIX ғасырдың аяғында жатақтардың өзі ішінде әлеуметтік жіктеліс тереңдей түсіп, олардың қатарынан орташа және ауқатты шаруалар шыға бастаған шағында дұрыс емес еді. Соған қарамастан Н.Я. Коншин қазақтың патриархалдық-феодалдық қоғамында болып жатқан өзгерістерді дәл түсініп, көре берген.
Қазақтардың әлеуметтік-экономикалық өмірі туралы, әсіресе, Сібірдегі алтын іздейтін өндірістердегі қазақтардың жағдайы жөнінде құнды деректерді тағы бір халықшылдық көзқараста болған В.И. Семевскийдің I еңбектерінен кездестірдік. Бұл зерттеуші өз еңбектерінде шаруа мен пролетариатты бір әлеуметтік топқа жатқызған. Жұмысшы мен шаруаның арасындағы айырмашылықты ажыратып айтпағанымен, оның Сібірдегі алтын кеңдеріңде жұмыс істеген қазақ жатақтарының саны мен күнделікті өмірінің ауыр жағдайлары туралы жазғандары біз үшін пайдалы дерек болды.
Революцияға дейінгі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени тарихын арналған, революцияға дейінгі жарық көрген шығармалардың ішінен бір Н. Огановскийдің,2 В.П. Кранихфельдтің,3 И. Хохловтың,4 В.А. Владимирскийдің,5 Ф.К. Зобниннің,6
Л. Мейердің,2 П.И. Тихоновтың3 және Ф.А. Шербинаның4 еңбектерін мұқият қарап, қазақ ауылының әлеуметтік-шаруашылық өмірінде XIX ғасырдың екінші жартысы - ХХ ғасырдың басында терең жіктелістігі туралы, қазақ қоғамда болған өзгеріске Россия капитализмінің, патша үкіметінің аграрлық-отарлау саясатының, қоныс аудару салтының, және сауданың дамуына байланысты қазақ даласында орныға бастаған товар-ақша қатынасының әсері туралы көп мағлұмат алып, фактілік материалдарын диссертацияда қаралатын мәселелерді ашу барысында пайданландық.
Революцияға дейінгі авторлардың біразы XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ қоғамының әлеуметтік өмірінде өз ролін жоғалта бастаған сұлтандар тобы туралы, олардың төлеңгіттері жөнінде өз еңбектерінде айтып, олардың қоғамды орнын анықтауға тырысқан.
Қазақтардың көшпелі өмір салтынан бірте - бірте отырықшылыққа ауысуын, ол прцесске қоныс аудару саясатының тигізіп отырған әсері туралы В. Тресвятскийдің,1 М.Н. Ядринцевтің,2 Б.О. Юзефовичтің,3 Ә. Бөкейхановтың4 жазғандарын таба алдық.
Бұл авторлардың бәрінің де еңбектері қазақ ауылының революцияға дейінгі тарихы үшін құнды болып табылады. Әйтсе де, Әлихан Бөкейхановтың 1910 жылы жарық көрген Қырғыздар Қазақтар - Н.Т. деп аталатын тарихи еңбегін ерекше атап келіп отыр. Қазақ халқының өкілі болған автордың бұл еңбекті жазу барысында өте бай фактілік материалдарды пайдаланумен қоса қазақ ауылының тыныс тіршілігін терең білетіндігі пайдасын тигізетіндігі көрініп тұр. Диссиртациялық жұмысты жазу барысында біз автордың өзіміз зерттеу жүргізіп отырған далалық облыстардағы жақтардың үлес салмағын анықтауға тырысқан жазбаларына білтемелер жасадық. Революцияға дейінгі авторлардың ішінен қазақ ауылының әлеуметтік-экономикалық жағдайын дәл етіп, шындыққа сай көрсеткен қазақ халқының ұлы ойшылдары - Ш. Уәлихановтың,5 Ы. Алтынсариннің,6 А. Құнанбайевтың7 шығармалары біз үшін бағалы деректер болды.
Шоқан Уәлиханов өз еңбектерінде қазақ қоғамының XIX ғасырдың ортасында - ақ әлеуметтік жағынан терең жіктеліске түскенін дәлелдей
қазақ қоғамындағы байларға, билерге, төре-сұлтандарға, олардың төлеңгіттеріне сипаттама беріп, олардың қазақтың патриархалдық-феодалдық қоғамдағы орнын анықтайды.
Ұлы ақын Абай өзінің өлеңдерінде XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ шаруаларының ауыр жағдайын, әлеуметтік теңсіздікті, қазақ кедейлерін сүліктей сорып жатқан қазақ байлары мен патша үкіметінің итаршыларын қатты сынап, орыс халқының озық ойлы азаматтарымен жақын араласып, озық мәдениеттен үлгі алуға шақырады.
Қазақ ауылының әлеуметтік және шаруашылық өмірінің терең жіктеліске түсуі туралы көп деректер қазақ даласында XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында жұмыс істеген экспедицияның материалдарынан2 табуға мүмкіндік болды. Халықшыл, земство статистигі Ф.А. Шербина басқарған экспедиция қазақ даласында 1896-1901 жылдардың аралығында жұмыс істеп, соның нәтижесінде Ақмола мен Семей облыстарының 10 уезін, Торғай облысының солтүстігінде екі-Ақтөбе және Қостанай уездерінде терең зерттеу жұмыстарын жүргізді. В.И. Ленин өзінің Россияда капитализмнің дамуы деген классикалық еңбегінде Шербинаны статистикалық мәліметтерді өңдеуіндегі шындықты бұрмалайтын теріс әдістерін қатаң сынға алғанына3 қарамастан, Шербина экспедициясының көп томдық материалдары Қазақстан тарихының екі ғасыр межесіндегі кезеңін зерттеу үшін бай мағлұмат берді. Мысалы, Өскемен уезінің материалдарынан алтын кендерінде жұмыс істеген қазақтардың ауыр жағдайлары, кен басшыларының жұмысшыларды азапта ұстауы, жалақының өте төмен екендігін байқасақ, қазақ даласына товар-ақша қатынасының таралуын дұрыс түсіндірмейді. Товар-ақша қатынасы қазақ қауымына тән құбылыс емес является чуждым началом1 , оның дамуын қазақ ауылына жақын орналасқан, жұмыс күнін қажет еткен кен өндіретін кәсіпшіліктер мен орыс селоларының жақын маңда болуы сияқты сыртқы ортаның әсерінен внешние причины болды деп түсіндіреді.
Қазақтардың көшпелі шаруашылығының экстенсивтік сипатын, тұрақсыздығын ашып көрсете отырып, көшпелілердің мал санын көбейтуді ойлағандарымен, ол үшін ешқандай жағдай жасалмайтындығын айтады. Сондықтан қатты қыстан кейін болатын жұт кезінде малдың қырылып қалатындығы көп қайталайтындығын анық көрсетеді.
Бірақ, Шербина экспедициясының материалдарында қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық құрылымына анализ жасалмаған. Қазақ қоғамдағы ескі өндірістік қатынасты сақтап қалғысы келген, қазақ халқының шұрайлы жерлерін тартып алуды мақсат еткен патша үкіметінің жүргізіп отырған отаршылдық саясатының салдарларын Шербина байқай алмады. Экспедиция материалдары бойынша қазақ шаруашылықтары мал санына, егістік жерінің көлеміне, кәсіпшіліктің түрлеріне қарай тоғыз топқа бөлінді. Осының өзі қазақ ауылында мүлік теңсіздігінің тереңдеп кеткенін көрсетіп тұрса да, экспедиция басшысы Ф.А. Шербина, қазақ ауылында өте кедей немесе өте бай2 шаруашылықтың көзге байқалмайтындығы туралы жазады. Экспедиция материалдарында қазақтардың жерді пайдалану нормасын анықтауда да көп қателіктер жіберіледі. Қазақ даласынан басы артық жерді көп шығару үшін жанталасқан Шербина бастаған экспедиция мүшелерін сынға алған Статистик деген бүркеншік атпен мақала жазған біреу Шербиндік норманың теориалық жағынан ақылға сыйматынын, бұратана қалықтарға қауіпті экономикалық күйреу екенін1 бұраталардың аяқ-қолына салынған кісенге теңейді.
Экспедиция мүшелерінің басып шығырған еңбектерінде материалдарды анализ жасауда жіберілген қателіктеріне қарамастан, бұл жинақтардағы фактілік материалдырды Қазақстан тарихын зерттеген барлық зерттеушілер пайдаланып келеді. Революцияға дейінгі экономикалық әдебиеттерде де жинақ томдарына сілтемелер жасалған. Біз де тарихи шындыққа келетін фактірлерді, сын көзбен қарай отырып, өз жұмысымызда пайдаландық.
Қазақ даласында әлеуметтік - экономикалық өзгерістер туралы деректер әр облыстың жыл сайын шығарылып тұрған Шолуларында жинақталған. Қазақтардың мал шаруашылығы жөнінде, қазақ даласында сауда қатынасының дамуы, әсіресе жәрмеңке саудасының өрістеуі жайында, қазақ шаруаларының әлеуметтік жағдайлары туралы, қазақ шаруаларының шет кәсіпке кетумен айналысқандығы және олардың қай жерлерде, қандай жағдайда жұмыс істегендіктері туралы деректер бар.
Ал облыстық Естелік кітапшаларында Памятная книжка - Н.Т.
Қазақ өмірінің әр қырына байланысты жазылған зерттеушілердің ғылыми еңбектері жарияланып тұрды.
Жұмысты орындау барысында халқымыздың әдеби және тарихи мұраларының ішінде ерекше орын алатын Дала уалаятының газетінің беттерінде жарияланған мақалаларды пайдаландық.1 Бұл газет өзінің программасы бойынша патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, заңдарын, әкімшілік басқару істерін жариялайтын оның ресми тілі ретінде шықты. Сол кездегі басқа газеттер сияқты Дала уалаятының газеті де ресми және ресми емес бөлімнен тұрады. Соңғы ресми емес бөлімде көбінесе көпшілікке пайдалы, ғылыми-көпшілік материалдар, білімге қатынасы бар мақалалар басылып тұрды. Бұл үкімет тарапынан ресми газет болса да, көп уақыт Сібірге айдалып келген, бостандықты көздеген адамдардың ықпалында болып, олар мұны халық газеті етуге тырысты. Бұл ретте газетке дұрыс бағыт беруде Н.М. Ядринцевтің, Л.К. Чермактың ролі өте зор болды. Дала уалаятының газеті жергілікті басқа газеттерден гөрі қазақ бұқарасының тұрмысын, оның шаруашылық жағдайларын, мәдени тіршілігін біршама толық жазып тұрған газет болды.
Қазақстанның XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы тарихының әр түрлі мәселелері 1917 жылғы Октябрь революциясынан кейін жаңаша, таптық көзқарас тұрғысында қайта қаралып, зерттеле де бастады. Қазақ ауылының тарихын зерттеу 20-шы жылдардын аяғы мен 30-шы жылдардың ішінде біршама жүзеге асырылды. Алғашқы зерттеушілердің қатарында Т. Рысқұлов, Ғ. Тоқжанов, С. Асфендияров, сынды мемлекет қайраткерлері мен ғалымдар болды.
Аса ірі қоғам қайраткері Тұрар Рысқұлов өз еңбектерінде2 ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ ауылындағы таптық күрестің барысына сақталып, қазақ шаруаларының әлеуметтік-таптық көзқарасына анықтала берді.
П.Г. Галузо өзінің шығармаларында1 аса бай құжаттық материалдар негізінде Қазақстанның оңтүстігінде патша үкіметі жүргізген отарлау саясатының барысында қалыптасқан аграрлық қатынастардың дамуын әңгімелейді. Зерттеушінің қазақ ауылының таптық жіктеліске талдау жасағанда ұстанған әдісін, Қазақстанның оңтүстік аудандарының ауыл шаруашылығындағы капитализм дамуының екі жолын көрсете білуін біз далалық өлкеде товар-ақша қатынасының орнауының нәтижесінде әлеуметтік өмірдің өзгеруін зерттеу барысында басшылыққа алдық.
Қазақстан тарихының күрделі мәселелерін зерттеген тарихшы-ғалым, профессор Санжар Жапарұлы Асфендияров өз еңбектерінде2 XIX ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақ даласындағы тау-кен өндірісіндегі, балық өнеркәсібіндегі және фабрика - заводтарда жұмыс істеген жұмысшы қазақтардың саны мен олардың ауыр жағдайлары туралы деректер келтіреді. Біздің жұмысымыз үшін ғалымның басшылығымен шыққан жинақтың3 екінші кітабындағы материалдардың көп көмегі тиді.
XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ ауылдарының патша үкіметі тарапынан отарлануы Ғ. Тоқжановтың еңбегінде де қаралады.4
Қазақстанның революцияға дейінгі тарихының әр түрлі мәселелеріне кеңес дәуірінің 50-80-ші жылдарында жырық көрген тарихи әдебиеттердің көпшілігі арналды. Бұл жылдары тарихи - ғалымдар Бекмаханов Е.Б.
баевтың,1 Ж.Қ. Қасымбаевтың,2 Н.Е. Бекмахановтың,3 Т.Ж. Шойыншаевтың,4 С.А. Сүндетовтың,5 Л.М. Әуезованың,6 В.Н. Алексеенконың,7 Х. Арғынбаевтың,2 П. Пахмурныйдың,3 Д.И. Дулатованың,4 және т.б. зерттушілердің еңбектерінде Қазақстанның революцияға дейінгі тарихының әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени дамуы жөнінде жан-жақты зерттеу жургізілген. Бұл еңбектердің барлығы да біз зерттеп отырған мәселеге қатысы бар. Солай бола тұрса да жоғарыда аталған авторлардың ішінен Е.Б. Бекмахановтың, Б.Сулейменовтың, Ж.Х. Қасымбаевтың, С.А. Сундетовтың еңбектерін айтуға болады.
Бар саналы өмірін Қазақстанның тарих ғылымына арнаған қайсар талант иесі, көрнекті ғылым Ермұхан Бекмаханұлы Бекмаханов, сталиндік алапат құғын - сүргінге қарамастан, артына өте бай ғылыми мұра қалдырды. Қазақстанның Россияға қосылуы сияқты аса күрделі проблеманы терең зерттей отырып, сол процестің салдарынан болған қазақ даласындағы үлкен өзгерістердің себептерін ашып берді. XIX ғасырдың екінші жартысындағы әлеуметтік өмірдің өзгеруінің экономикалық факторларын көрсетеді.
Қазақстанның XIX ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы тарихын зерттеуге көп үлес қосқан ғалым Бек Сулейменовтың шығармаларында Қазақстанда аграрлық қатынастардың барысы, 1867-1868 ж.ж. реформадан кейінгі әкімшілік - территориялық өзгерістер, қазақ ауылының отырықшылана бастауы, 1905-1907 жылдардағы революциялық қозғалыстарға қазақ шаруаларының, сондай-ақ, қазақ ауылындағы таптық жіктелістің күшейе түсуі мен таптық күрестің барысы, бұл мәселелер жөнінде автор тұжырымды ойлар айтқан.
Кейінгі кезде Қазақстанның революцияға дейінгі тарихының әр түрлі мәселелерін терең зерттеп, өндіртіп еңбек жазып жүрген белгілі ғалым Ж. Қасымбаевтың еңбектері қалалардың тарихына, олардың әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуы мәселесіне, қазақ даласы мен Россия арасындағы сауданың дамуына, әсіресе, жәрмеңке саудасына, сондай-ақ қазақ шаруаларының шетке кәсіп іздеп кетушілік процесіне арналды. Автордың қазақ ауылының әлеметтік өмірінің XIX ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. бас кезінде терең жіктеліске түскендігі туралы тұжырымды ойларын жұмысты жазу барысында басшылыққа алдық.
Қазақстанның солтүстік-шығыс облыстарының материалдары негізінде еңбек жазған зерттеуші С.А. Сүндетов революцияға дейінгі қазақ ауыл шаруашылығындағы жаңадан көріне бастаған капиталистік өндірістік қатынастардың барысы туралы сөз қозғап, қазақ ауылдарында болған әлеуметтік өзгерістердің экономикалық факторларына тоқталады.
Біздің зерттеп отырған мәселеге байланысты осы күндері жарық көрген біраз коллективтік еңбектер бар. Олардың ішінде Қазақстан далаларының тарихына,1 XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақтардың шаруашылық дамуына,2 революцияға дейінгі Қазақстан тарихының тарихнамасына1 арналған зерттеу жинақтарынан қазақ ауылының әлеуметтік-экономикалық жіктеліске түсуі туралы көп мағлұматтар алдық.
Қазақстанның революцияға дейінгі тарихына арналып жазылған зерттеулердің, әсіресе, біз қарастырып отырған Ақмола, Семей, Торғай және Орал, яғни, бұрынғы далалық облыстардың әлеуметтік-экономикалық дамуы мен ондағы болған өзгерістер туралы ғылыми еңбектердің молдығы кеңес дәуіріндегі тарихшылардың көп еңбектенгендігін көрсетеді. Кейінгі күндерде Қазақстанның тарихына деген ықпалын артып, оған қызығушылық жас ғалымдарды да қазақ халқының XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында әлеуметтік-экономикалық дамуын тереңдеп зерттеуге итермелеуде.2
Тарихнаманың осынша молдығына қарамастан қазақ ауылының әлеуметтік құрылымында болған терең жіктеліс, осы процестің болу себептері, септігін тигізген экономикалық-әлеуметтік факторлар толық ашылмай келеді. Қазақ даласында дами бастаған товар-ақша қатынастарының қазақтың патриархалдық-феодалдық қоғамының ыдырай бастауына тигізген әсері, XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында біртіндеп ене бастаған капиталистік қатынастардың қазақ ауылының әлеуметтік жіктеліске түсуіне тигізген әсері толық зерттелмей келеді.
ТАҚЫРЫПТЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ШЕНБЕРІ. Қазақстанның далалық Ақмола, Семей, Торғай және Орал облыстары географиялық орналасу жағынан экономикалық және әкімшілік басқару жағынан бір-бірімен тығыз байланысты болды. Қазақстан Россияға түгелдей қосылғаннан кейін өз қазақ даласына шексіз билік жүргізуді мақсат етіп қойған патша үкіметі 1867 ж. 2 июльде Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы уақытша ереже қабылдады. Осы ережелерге сәйкес Қазақстан территориясы үш генерал-губернаторлыққа: Түркістан, Орынбор және Батыс - Сібір генерал-губернаторларына бөлінді. Түркістан генерал-губернаторлығына Жетісу және Сырдария облыстары 1867, Орынбор генерал-губернаторлығына Орал және Торғай облыстары, Батыс-Сібір генерал-губернаторлығына, Ақмола және Семей облыстары кірді 1868ж..
Патша үкіметі Қазақстандағы әкімшілік құрлысын қайта қарады, Уақытша ереже екі жыл мерзімге тәжірибе түрінде енгізілген еді. Алайда бұл тәжірибе ұзағырақ уақытқа созылып, тек XIX ғасырдың 80-90 жылдары отарлаушы өкімет орындары өлкемізде әкімшілік басқару реформаларын енгізуді аяқтауға кірісті. Сөйтіп, 1886 ж. 2 июньда Түркістан өлкесін басқару туралы ереже, 1891 ж. 25 мартта Ақмола, Семей, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы ереже қабылданады.
1891 жылғы 25 марттағы Ережеге сәйкес бұрынғы Орынбор және Шығыс-Сібір генерал-губернаторлықтарының орнына орталығы Омбы қаласы болған дала генерал-губернаторлығы құрылды. Оның құрамына Ақмола, Семей, Орал, Торғай және Жетісу облыстары кіреді. Жетісу облысы 1897 жылы қайтадан Түркістан генерал-губернаторлығының қарамағына берілді.
Далалық облыстар Россиямен шекаралас аудандарда орналасқандықтан Россия капитализмінің әсері алдымен осы өлкеде байқалып,қазақ ауылының экономикалық және әлеуметтік жағынан жіктеліске түсуі басқа аудандарға қарағанда бұрын болды. Далалық облыстардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бір-бірімен қарайлас болды. Олардың бір орталыққа бағынуына байланысты тарихи деректер бір жерде анықталып, зерттеу еңбектерде де байланыстырып қарастырылғандықтан, бізде жеке - жеке бөлмей, бірге зерттеуді жөн деп таптық.
БІТІРУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ХРОНОЛОГИЯЛЫҚ ШЕҢБЕРІ. Қазақ ауылының шаруашылығының өзгеріске ұшырауы 1861 жылғы шаруалар реформасынан кейінгі жылдарда дамыған капиталистік қатынастардың қазақ өлкесіне ене бастаған тікелей байланысты. Қазақстан ауыл шаруашылығында капиталистік қатынастардың алғашқы белгілерінің байқалып, оның одан әрі дамуы және қазақ даласында товар-ақша қатынасының өрістеуі патша үкіметінің Қазақстанның кең байтақ өлкесін басқару үшін жүргізген 1867-1868 жылдардағы уақытша ережелеріне сәйкес жүргізген отарлау саясатымен тығыз байланысты болды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның Россия капитализмінің дамуын қамтамассыз ететін шикізат көзі болғаны белгілі. Орталық Россиядағы ірі-ірі заводтар мен фабрикаларды шикізаттармен қамтамассыз ету үшін өлкеде тау-кен жұмыстарын жүргізетін, алтын өндейтін өндірістер жұмыс істей бастады. Қазақ даласында шаруашылықтың негізі болып отырған мал мен мал өнімдерін өндейтін өнеркәсіптер ашылып, мал шаруашылығының товарлылығының артып, қазақ даласында сауда жәрмеңкесінің кең жайыла дамыған кезеңі болды. Капиталистік қатынастарға тартылған қазақ ауылының да әлеуметтік - экономикалық бейнесінің де мықтап өзгере бастаған кезі де осы уақыт еді. Капиталистік рынокпен байланысты қазақ байларының да, завод, фабрика сияқты капиталистік өндіріс орындарымен тығыз байланысты қазақ жұмысшы табының алғашқы пионерлері - жатақтардың да бұрынғыдан да көбейіп, қазақ ауылының саяси өміріне қатыса бастаған уақыты да осы кезең болатын. Қазақ ауылының -әлеуметтік-экономикалық өмірінде ірі өзгерістер болатын XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы 1867-1914 жж. диссертациялық зерттеудің хронологиялық шегі болды.
БІТІРУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ретінде экономикалық өмірдің өзгеруіне сәйкес қоғамның әлеуметтік-таптық құрылымының да өзгеріп, терең жіктеліске түсетіндігі туралы кейінгі уақыттарда жаңа концепциялық ережелер басшылыққа алынды.1
1867-1914 жылдардағы қазақ ауылының әлеуметтік - экономикалық өмірінің өзгеруін зерттегенде біз К. Маркстің Капиталында дәлелдеген капиталистік қоғамның тууы туралы ережеге, ол қоғамда әлеуметтік теңсіздік болу заңдылығын, әлеуметтік теңсіздік болған жерде еңбекші халықтың қаналатыны жөніндегі қағидаға сүйендік. В.И. Лениннің Россияда капитализмнің дамуы, Россиядағы XIX ғасырдың аяқ кезіндегі аграрлық мәселе, Рыноктар туралы дейтін мәселеге дейтін еңбектеріндегі айтылған капиталистік қатынастардың шеткі ұлт аймақтарға тигізетін әсері туралы, капитализмнің тереңдей және кеңейе дамуы туралы ғылыми тұжырымдарына сүйендік.
БІТІРУЖҰМЫСЫНЫҢ ДЕРЕКТЕМЕЛІК БАЗАСЫН негізінен тарихи құжаттардан алынған фактілік материалдар құрады.
XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ ауылының әлеуметтік, шаруашылық және мәдени дамуының барысы жөніндегі тарихи деректерді статистикалық жинақтарды мұқият қарап шығуымыздың нәтижесінде Ақмола, Семей, Торғай
және Орал облыстарының 1867-1914 ж.ж. кезеңдегі экономикалық, әлеуметтік және сауда қатынастарының дамуын көрсететін көптеген тарихи документтердің куәсі болдық.
Осы кезеңдегі 1867-1914ж.ж. далалық облыстардың тарихы жөніндегі фактілік материалдар Дала генерал-губернаторлығының кеңселік документтері Кенцелярия Степного генерал-губернетора - фонда жинақталған құжаттардан алдық. Бұл документтерде дала генерал-губернаторының жыл сайын беріп тұратын есебімен қоса, қазақ даласының шаруашылық, қоғамдық - саяси және мәдени дамуы туралы деректер келтірілген. Сондай-ақ, бұл документтердің ішіне қазақтар өмірінің әр түрлі қырларынан хабардар ететін жекелеген облыстардың әскери-губернеторларының есептері, далалық облыстарды басқарудың барысы жайында, дала генерал-губернаторының және орталықтан келіп кететін патша үкіметінің бұйрықтары мен түрлі указдары, патша чиновниктерінің облыстардың уездерін тексеріп, ревизия жұмыстарын жүргізгендігі туралы санқилы документтері, Қазақ даласында сауда, оның ішінде жәрмеңке саудасын ұйымдастыру жөніндегі документтер тіркелген.
Осы документтердің ішінен біздер үшін ең құнды деректердің бірі болып табылатыны бұл-қазақ шаруаларының өз қолдарымен жазған хаттар мен арыз - өтініштері. Алайда бұл хаттар мен арыздарда қазақ шаруалары бастан көшірген ауыр тұрмыс, оларға көрсеткен бай-феодалдық зорлық-зомбылығы мен қанауы, патша үкіметінің жүргізіп отырған қатігез тонаулыққа негізделген отаршылдық саясатын айқын көрінген.
Әр облыстың әскери губернаторларының есебіне қосымша ретінде шығарылған Шолулар мен әр түрлі ғылыми-статистикалық материалдар жарияланып тұрған Естелік кітапшалар да деректік негізі бар басылымдар болды.
XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстанның далалық бөлігінде экспедициялық жұмыстар жүргізуді басқарған басшылардың басшылығымен жарық көрген жинақтың да, Торғай-Орал қоныс аудару ауданының статистикалық партиясының жинақтап шығарған болатын қазақтардың жерді пайдалануы туралы материалдардың зерттелініп отырған проблема үшін зор деректемелік маңызы болды.
Кеңес дәуірінде шыққан тарихи документтер жинақтарының қазақ ауылының әлеуметтік жағдайлары мен қазақ шаруаларының саяси өмірі туралы фактілік материалдар пайдаланылды.
БІТІРУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАҚСАТЫ: XIX ғасырдың екінші жартысы және ХХ ғасырдың басындағы ресей капитализімінің қазақ ауылшаруашылығына тигізген әсері және оның салдарларын жан-жақты көрсету, Бұл мақсаттың басын ашу барысында далалық облыстардың мәліметтері пайдаланылды.
Бітіру жұмысының басты мақсаттары төмендегідей:
XIX ғасырдың 50-60-шы жылдарындағы қазақ ауылына капиталистік қатынастардың енуінің қарсаңындағы ауыл шаруашылығының даму барысын Ресей шаруашылығының дамуымен байланыстыра талқылау;
* Жатақтардың әлеуметтік - құқылық жағдайын Далалық губернаторлығының ерекшелігіне сай талдау;
* Қазақ байларының мүліктік және қоғамдық жағдайын капитализмнің енуімен байланыстыра талдау;
* далалық және қалалық жәрмеңкелердің патриархалдық қарым-қатынастарға әсерін ашып көрсету;
* ауылдың рыноктың байланыстарға тартылуының дәрежесін анықтау;
* Көшпенділердің дәстүрлі шаруашылығының салаларындағы сауда капиталының және көпестіктің орнын белгілеу.
БІТІУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЖАНАЛЫҒЫ мынада болып табылады:
* Қазақ аулының әлеуметтік - экономикалық бейнесінің өзгеруі туралы осы күнге дейін ғылыми айналымға кірмеген архив деректерінің зерттеу барысында пайдаланылуы;
* Қазақ ауылының шаруашылық жіктелісінің әсерінен болған көшпелі
жылдар өміріндегі әлеуметтік өзгерістердің барысын анықтау;
* қазақ жатақтарының әлеуметтік - праволық жағдайының зерттелуі;
* Қазақстанның далалық облыстарынан шет кәсіпке кетушілік болғанын көрсету;
* қазақ аулында товарлы мал шаруашылығымен тығыз байланысты болған жаңа бейнедегі әлеуметтік топ екендігін көрсету;
* қазақ аулының шаруашылық құрылымының өзгеруіне әсерін тигізген әлеуметтік-экономикалық факторларды ашып көрсету;
* патриархалдық - феодалдық қоғамның ыдырауындағы сауданың қазақ даласындағы жәрмеңке саудасының ролін анықтау;
* қазақ даласындағы товар-ақша қатынасының дамуына жағдай жасаған өсімқор элементтердің орнын анықтау;
* қазақ ауылының әлеуметтік категорияларының таптық көзқарасына баға беру;
БІТІРУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІН XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы туралы жалпылама еңбектер жазған кезде пайдалануға болады. Бітіру жұмысының фактілік материалдар қазақ ауылының тарихын ғылыми тұрғыдан зерттегенде, жоғарғы оқу орындарында Қазақстан тарихынан лекциялық курстар мен арнаулы семинар сабақтарын өткізген кездерде пайдалануға болады. Диссертациядық материалдың кейбір аспектілерін көпшілікке арналған ғылыми-көпшілік еңбектер жазғанда өлкетанушылар да қолдануға болады.
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ КІРІСПЕДЕН, негізгі мәселені қарастыратын екі қорытынды бөлімімен және әдебиеттерден тұрады.
Кіріспе бөлімінде мәселенің зерттелу деңгейі мен тарихнамасына жасалынып, диссертацияның мақсаты анықталады.
Бірінші бөлімдеҚазақ даласында капиталистік қатынастардың енуі олардың қазақ аулылының әлеуметтік құрылымына тигізген әсері.
Бұл тарауда қазақ ауылының 1861 ж. реформа тұсындағы, кейінгі әлеуметтік - экономикалық, қоғамдық - саяси өміріне тоқталып, қазақ даласында XIX ғ. екінші жартысында әлеуметтік-экономикалық өзерістер туралы әңгімеленіп, қазақ жатақтарын және мал шаруашылығымен айналысқан байлардың қазақ қоғамындағы орнын анықтауға бедел жасалады.
Қазақ ауылының шаруашылық құрылымының өзгеруінің әлеуметтік-экономикалық факторлары деп аталатын екінші бөлімде қазақ ауылынын патриархалдық-феодалдық қоғамның ыдырауына сауданың, тигізген әсері туралы, мал шаруашылығының саудасының өсуіне байланысты өсімқор элементтердің пайда болуы туралы, олардың сауданы дамытуға ролі жайында айтылады. Қазақ ауылының әлеуметтік категорияларының таптық көзқарасына тоқталады.
Қорытынды бөлімінде бітіру жұмысында қаралған мәселелерге жалпылама қорытынды жасалады.

I РЕСЕЙ КАПИТАЛИЗІМІНІҢ ҚАЗАҚ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ XlX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫ.

1.1Қазақ ауылының шаруашылық жағдайы

XIX ғасырдың 60-шы жылдарында Қазақстан патшалы Ресейдің ең артта қалған отарланушы аймағы болатын. Патриархалдық - феодалдық тәртіптер үстем болып тұрған қазақ ауылының негізгі кәсібі ерте заманнан бері қарай өлкеміздің тарихи-географиялық жағдайларына байланысты қалыптасқан, шаруашылықтың көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы түрлерімен сипатталатын экстенсивті мал шаруашылығы болды.
Бұл кезде Ресейде крепостниктің правоның жойылып, елде капиталистік қатынастар дами бастаған еді. Патшаның жарлығымен крепостниктің тәртіптің жойылуына Ресей экономикасының даму екпіні мен капиталистік өндірістік қатынастардың өрістей бастауы орасан зор ықпал етті.
1861 ж. реформа бойынша крепостниктік тәртіп жойылғанымен, Ресейдегі аграрлық мәселенің өз шешімін табуы өте қиын еді. Шаруалардың өз басы бостандық алғанымен, жерден айырылып қалған олардың жағдайлары бұрынғыдан да ауырлай түсті. Шаруалардың күнкөріс көзі болып отырған, бұрын пайдаланып жүрген азғандай жерлерін помещиктар алып қойды. Ресейдің осы кезеңдегі тарихы шаруалардың жер үшін болған күресіне толы болды. Күнкөріс үшін орыс мұжықтары басқа жерлерге табыс іздеп кете бастады.
Ресейде қалалардың саны артып, ірі өнеркәсіп орталықтары пайда болып, темір жолдар салынды. Халық шаруашылығында пайдаланатын барлық өндіріс құрал-жабдықтары дамыды. В.И. Лениннің айтуынша: Соқа мен тоқпақтың, су диірмені мен қолмен айналдыратын тоқыма станоктың Россиясы плуг пен молотилканың, бу диірмені мен бу күшімен жүретін тоқыма станоктың Россиясына тез айнала бастады. Капиталистік өндіріске бағынған халық шаруашылығының қай саласын алсақ та техниканың соншалықты толық қайта қаралуы көзге түспейтін бірде-бір сала жоқ.1
Ресейде капиталистік қатынастардың дамуының нәтижесінде өнеркәсіп пролетариаты қалыптасып, орыс деревняларында капитализмнің ауыл шаруашылығына ене бастауына байланысты шаруалар арасында әлеуметтік жіктеліс күшейе түсті.
Басқа да ұлт аймақтары сияқты, Ресейдің орталық бөлігі болып тұрған Қазақстанда да орыс капитализмінің әсерімен елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өзгерістер болды.
XIX ғасырдың 60-шы жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу процесі толығымен аяқталып, қазақ даласында орыс патшалығы билік жүргізбеген жер қалмаған еді. Сол себепті, өлкеде әлеуметтік - экономикалық, саяси және мәдени өмірдің даму барысы патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген әкімшілдік - отаршылдық саясатымен тығыз байланысты болды.
Бүкілресейлік капиталистік рыноктың нығаюына жағдай жасаған орыс капитализмінің дамуы шикізат көзіне айналған Қазақстанды да тысқары қалдыра алмады. Капиталистік өндірістік қатынасқа негізделген Ресей экономикасының өркендеуі Қазақстан сияқты шеткі ұлт аймақтарымен тығыз шаруашылық байланысына түспейінше мүмкін болмады. Өйткені, Орталық Ресейдегі ірі-ірі өндіріс орындарын шикізатпен қамтамасыз ететін аудандардың бірі қазақ даласы болды.
Біз қарастырып отырған кезде Ресей капитализмі екі түрлі жолмен дамыды. Біріншіден, Орталық Ресейдің өзінде капиталистік қатынастар дами бастады.
Даму жолына түскен өнеркәсіп пен егіншіліктің одан әрі өрістеуі, яғни, капитализмнің тереңдей дамуы, екіншіден, Ресей капитализмінің жаңа территориялардағы ықпалының күшейіп, үстемдігінің орнауы, немесе, капитализмнің кеулеп дамуы жолымен дамыды.
Біздің зерттеу объектіміз болып отырған далалық облыстар - Семей, Ақмола, Торғай және Орал облыстарының қазақ ауылдары XIX ғасырдың 60-шы жылдарына қарай көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Біраз жерлерде отырықшы мал шаруашылығы дамыды. Қазақ ауылдарының шаруашылығын мұндай түрлерге бөлудің негізгі белгісі қазақ шаруаларының жайылымдық жерлерді пайдалану принципі мен қазақ даласының табиғи-географиялық ерекшеліктері болды. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын малшылар жайылымдық жерлердің қыстау, көктеу, жайлау, күздеу деп бөлінетін түрлерін жылдың төрт мезгіліне сәйкес пайдаланатын. XIX ғасырдың соңғы ширегіне дейін қазақ руларының көпшілігінің өздеріне тән көшіп-қонатын жайылымдық жерлері болды. Мысалы, біздің зерттеу объектіміз болып отырған Қазақстанның орталық, солтүстік - шығыс және батыс бөліктерін алып қарасақ, республикамыздың солтүстік жартысында суы мол жазық дала, көптеген өзен бойлары, көл жағалаулары төрт түлік малға жайлау болса, Сарыарқаның жоны, Ақтау, Ортау, Ұлытау, Көкшетау, Баянауыл, Қарқаралы және Сарыарқа жүйесіндегі үлкенді-кішілі таулы жоталардың бетегелі жондары, шұрайлы ойпаттары жылқы бағуға қолайлы болып, қамысты өзен бойы мен құрақты көл жиектері ірі қара мен түйеге қысқы жайылым ретінде пайдаланылды.1
Оңтүстік - шығыс Алтай мен Алатаудың биік салқын төскейлері жайлау болса, Зайсан, Алакөл ойпаттары қысқы жайылым болды. Тарбағатай, Сауыр, Маңырақ таулары әрі қысқы жайылым, әрі оның бау- бақша егін салатын жерлер болды. Көшпелілік жағдайында мал өсіретін қазақ шаруалары төрт түлік малдың ішінде жылқы мен қойды қысы-жазы тебіндеп жайылту әдісімен бағатын. Ал жартылай көшпелі мал шаруашылығы басым жерлерде қазақ шаруалараның тұрақты қыстаулары болды. Осындай қыстауларына жақынырақ маңда олардың күзгі және көктемгі жайылымдық жерлер болды, олар қыстау маңына егін салып, астық өсірумен де айналысты. Бұлар қыстың аязы қатты суық күндерінде, көктем мен күздің жаңбырлы, боранды суықтарында малдарының біразын тұрақты қораларда ұстады. Мұндай малға арналып салынған қоралардың қазақ даласында көп болғаны туралы тарихи әдебиеттерде айтылып жүр. Мал қоралардың жабық және ашық түрлері болды.
Ақмола облысының Омбы, Петропавл, Көкшетау уездерінде, Семей облысының Павлодар, Өскемен уездерінде, Торғай облысының Қостанай уезінде, Орал облысының Орал уезінде ауа-райының қыс кезіндегі қаталдығына байланысты мал қамайтын қораладың жабық түрі пайдаланылған. Солтүстік аудандарда негізгі қыстау маңынан салынған, күзде немесе көктемде отыратын жалған қыстаулар деп аталатын қоралар салынатын. Мұндай қоралардың төбелері жабылмайтын, тек жан-жағы қоршалған аула ғана болатын. Онда шошаладан басқа тұрғын үй де салынбайтын. Ашық қоралар көбінесе Ертіс жағасында, Тарбағатай, Баянауыл, Қызылтау, Ақтау, Ортау, Көкшетау және тағы басқа осылар сияқты тау бөктерлерінде жиі кездесетін.2
Мал шаруашылығының көшпелі, жартылай көшпелі және отыршылықпен байланыстырылатын түрлері туралы революцияға дейінгі тарихи әдебиеттерден де, кеңес дәуіріндегі зерттеулерде де терең қарастырылыпрылып, бұл мәселенің табиғи - географиялық, әлеуметтік-экономикалық
және тарихи факторлары анықталғандай болды. Мысалы, патша әкімшілігі ұйымдастырған Қоныс аудару басқармасының экспедицияларының жинақтаған материалдары бойынша Ақмола облысындағы қазақтардың шаруашылығы негізгі үш түрге бөлінеді.
Экспедиция мүшелері қазақ ауылының мал шаруашылығын мұндай түрлерге бөлгенде жайылымдық жерлердің пайдалану принциптерін негізгі белгі етіп алған. Экспедиция материалдарына қарағанда Ақмола облысының қазақ ауылдарында шаруашылықтың жартылай көшпелі түрі XIX ғ. соңғы ширегінде басымырақ болды. Таза көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан қазақ малшылары жайылымдық жерлерде малдарын жылдың төрт мезгілінде де тебіндеп жайылту әдісімен бағатын болса, жартылай көшпелі мал шаруашылығымен кәсіптенгендер жазғы жайлауларды мүлдем пайдаланбаған, немесе аз пайдаланған.2 Қазақ қоғамының XIX ғасырдың екінші жартысында әлеуметтік жіктеліске тусінің нәтижесінде қазақ ауылдарында отыршылыққа ден қоя бастаған егінші шаруалар мен жатақтар көбейе бастады. Шаруашылықтың үшінші түрімен малдарын тұрақты түрде жыл бойы қысқы жайылымдарға ғана ұстап, қыстауларда алысқа ұзамай, қыстау маңында егін егіп, ұсақ кәсіпшіліктермен айналысқан жатақтар мен егінші шаруалар кәсіптенді.3 Қазақ ауылында XIX ғасырдың екінші жартысында отыршылыққа көшу процесі айқын көріне бастады.
Қазақтардың өмірі туралы көп зерттеу еңбектер жазып қалдырған А.А. Кауфман шаруашылықтың көшпелі түрі туралы былай деді: Таза көшпелі тұрмыс дегеніміз мынау-мұнда шаруашылық тек мал шаруашылығына негізделеді, мал жыл бойы тебіндеп жайылады, осыған орай, егіншілік түгілі, малға қысқа қарай шөп дайындау да болмайды. Қажеттілікке сәйкес көшпелі өмір салтымен кәсіптенген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.