Орта ғасырдағы Қазақстанның қала мәдениеті (VI - XVII ғғ. )

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Орта ғасырдағы Қазақстанның қала мәдениеті (VI - XVII ғғ.) Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті Қазақстан тарихы кафедрасының доценті, т.ғ.к. М.Ж. Сүлейменова Қазақстанның ұлан байтақ аумағында ежелден - отырықшы, ал орта ғасырларда қала өмірімен сипатталатын ірі тарихи-мәдени аудандары болған. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу осындай болған. IX - XIII ғғ. басында тау етегі алқабында Жумишлағу және Манкент жаңа қалалары пайда болды. Фараб төңірегінде Отырардан басқа, жаңа астана Кедер, Весидж және Бурух пайда болды. Шауғарда Яссы мен Шағылжан, Қарнақ және Қарашоқ, Шұр (Сүре) бой түзеді. Алғаш рет дереккөздер Сауран қаласын, Сырдария сағаларында - Сығанақ, Янгикент, Жент, Баршукентті атайды. Қаратаудың солтүстік баурайында - Баладж және Берукент, ортаншы Сырдарияда Сүткент қалалары болды. Қазақстанның оңтүстігінде орта азиялықтарға сәйкес ірі қалалар үш бөліктен - қамалдан, шахристаннан және рабадтан тұрады. Цитадель - өз бетінше қорғануға лайықталған қаланың немесе бекіністің анағұрлым бекінген орталық бөлігі, қорғаушылардың штурм кезіндегі соңғы баспанасы. Қалалардың цитадельдерінде билеушілер сарайлары орналасты, олардың интерьерлерін топырақтың, қашалған ағаштар үстінен әшекейлеу, оюлау арқылы сәндендірді. Шахристан - қаланың негізгі ядросы (билеуші мен ақсүйектердің резиденциясы), оған қабырғамен қоршалған цитадель жатады. Рабад - шахристаннан тыс орналасқан қолөнер слободасы жатады. Сырдарияда Құйрықтөбе қаласының оңтүстік-шығыс бөлігінде ХІ - ХІІ ғғ. басындағы кварталдардың қалдықтары ашылған. Олардың әрқайсысында 8 бастап 10 дейін үйлер санауға болады. Қаланың қазып алынған кварталдарының бірінде қолөнер кәсіпкерлігі болған - көзешілер қоныстанған. Қарастырылатын кезеңнің қалалық құрылысы құрылымындағы жаңа элемент мешіт болып табылады. IX - XII ғғ. жазбаша шығармаларында қалаларды сипаттау кезінде міндетті түрде мешіт, оның қалада орналасуы ескеріледі. Қала өміріндегі маңызды роль базарға және сауда құрылыстарына берілді. Қала ішілік рыноктарды араб авторлары - сук және асвак, парсылықтар базар деп атайды. Базарлар шахристанда да және рабадтар аумағында болатын. X - XII ғғ. Оңтүстік Қазақстан қалаларында моншалар пайда болды. Оларды Орта Азияда біршама ерте сала бастады. Үлкен қалаларда бірнеше ондаған моншаларды санауға болатын. Қоғамдық құрылыс қатарында монша 23 көрнекті орын алды. Отырар рабадында XI - XII ғғ. екі монша қазып алынды. Оңтүстік Қазақстанда қала үйлерінің дәстүрлі даму желісін жалғастырған XII-XIII ғғ. үйлерде жаңа типті ошақтар - өсімдіктің және геометриялық өрнектермен әсем әшекейленген дөңгелек және тік бұрышты темір пеш-сандалдар пайда болады. Жетісуда жаңа қалалардың саны да артты. Жазба деерктер кәуландырғандай, олардың саны 21 орнына 26 болды. IX - XIII ғғ басында олардың саны 70 дейін артты. Оның үстіне санының артуы Талас алқабында болды, онда Жiкiл, Балу, Шелже, Тақабкет, Көл, Кендек, Талхар, Лабан, Қаялық қалалары рәсімделді. Шу алқабының астанасы Балсағұн болды. Қала X - XII ғғ. хан ставкасы базасында қалыптасады. Қала үйлері үйлердің екі типімен сипатталады. Біріншісіне жоспарда квадрат немесе тік бұрышты бір бөлмелі жер үсті үйлері жатады. Барлық немесе үш қабырға бойымен сопылар орналасқан. Ортасында немесе шығар жерге жақын тік бұрышты немесе бір бөлігі дөңгеленген саздан жасалған ернеулері бар еден үсті ошағы орнатылады. Екінші типке екі бөлмелі үйлер жатады, оларда тұрғын бөлмелерден басқа шағын қойма болды. Қабырғалардың іргесі қой тастардан салынған. Құрылыста пахса, шикі кірпіш, күйдірілген кірпіш және ағаш пайдаланылды. Жетісу үйлерінің негізінде бөлмелерге қатынасатын дәлізбен біріктірілген, қатарланған ұзын жіңішке бөлмелерді орналастыру принципінде тармақталған жоспарлау жатыр [1]. Осы кезеңде отырықшы және қала өмірі Орталық Қазақстанға таралады. Қалалар мен елді мекендер Жезді, Кеңгір, Сарысу алқаптарында, Ұлытау етегінде орналасқан. Қалалар Шығыс Қазақстанда, Ертіс алқабында бой түзеді. Жазба деректер, бұл қалалар қимақтардікі болғанын хабарлайды. Имақия қаласы - патшаның (қағанның) жаздық резиденциясы біршама ірі болды. Астанадан басқа Дамурия, Сараус, Бенжар, Дахлан, Астур қалалары белгілі болды. Қалалар-ставкалар Батыс Қазақстанда, Урал алқабында пайда болады. Олар түрік-оғыздардікі болды. Ірі қалалардың қазбалары оларды салуда алдыңғы кезеңмен салыстырғанда болған өзгерістер туралы ұғым береді. Қала санының артуы, олардың аумақтық кеңеюі, қалалық елді мекендер санының ұлғаюы керамикалық қолөнер кәсібінің одан әрі дамуына әсер етті. Суланатын керамика пайда болады. Бұйымдардың анағұрлым таралған түрлері графиндер, құмыралар, тостағандар, сапты аяқтар, флакондар болды. Шыны бұйымдарды өңдеу арта түседі. Шыныдан терезе дисктері жасалды. Көзешілер кварталдарының қазбалары бойынша талқыласақ, XI - XII ғғ. шағын қолөнер шеберханалары пайда болады. Оларда тар мамандандыру болды, көзешілер цех ұйымдарына біріктірілді. Темір соғу кәсібі қалада анағұрлым маңыздылардың бірі болды. Бұйымдарды мыстан өндіру қалаларда жаппай таралды, оның үстіне полиметалдар мен мысқа әзірлеу қала орталықтарынан алыс емес Қаратау, Талас, Іле және Жоңғар Алатауында болды. Мысшылар, зергерлер бола отырып, ыдыстар, шырақтар, түр қойғыштар жасады. 24 Сүйектен ою қолөнері және тасты өңдеу даму алды. Сүйек пен мүйізден қашалған оюмен әшекейленген пышақтардың тұтқалары, түймелер, түйрегіштер жасалды. Талғар қаласында сүйек шахмат фигуралары табылған. Ережеге сай, қалалар сауда жағынан да және стратегиялық жағынан да қолайлы жерлерде немесе ықшам аудандар мен облыстардың орталықтарында орналасты. Қалалар мен қала мәдениетінің дамуында Жібек жолы бойымен транзиттік сауда маңызды роль атқарды. Қалалардың орналасуының өзі олардың сауда жолдары трассаларына байланымын көрсетеді. Сауда қаланың дамуында маңызды факторлардың бірі ретінде қызмет етті. Қалада негізгі үш бағыт түйісті: елдер арасында тауар алмасу, қолөнері мен ауыл шаруашылығы (қала мен оның төңірегі), қара мен көшпенді дала арасында болды. Осы уақытта халықаралық керуен саудасы кеңінен белгілі болды, оның дамуында соғдылықтар мен түріктерге маңызды роль беріледі. Ұлы Жібек жолы Қазақстанның оңтүстігі бойынша Жетісу арқылы өтті. Оның, Суяб, Тараз және Испиджаб қалалары арқылы өтетін учаскесінің сипаттамасы белгілі. Испиджабта ол солтүтік-батысқа - Фарабқа, Шабғарға одан әрі Сырдария сағасына тарамдалды. Қытайдан жібек, лак бұйымдар, қағаз, айналар әкелінді. Қытайға батыс елдерінен қасқа жағатын бояулар, вавилон кілемдері, асыл тастар, маржан және інжу, шыны, маталар әкелінді. Көшпенділермен алмасу саудасы жәрмеңкелерде жүзеге асырылды, олар үлкен және шекаралық қалаларда - Испиджабта, Отырарда, Дех-Нуджикесте болды. Оңтүстік-батыс Жетісудің маңызды сауда орталығы Тараз болды, ол туралы деректер саудагерлер қаласы ретінде айтады, Шу алқабында Суяб болды, онда әр түрлі елдердің саудагерлері аралас тұрады, қала тұрғындарының жартысын саудагерлер құрайды [2]. IX - XIII ғғ. бұрынғыдай батыстан шығысқа қарай Жібек жолы белсенді қызмет етеді. Сауданың анағұрлым ірі орталықтары Қазақстанның оңтүстігінде Испиджаб, Кедер, Отырар және Янгикент; оңтүстік-батысында Тараз бен Баласағұн; солтүстік-шығыс Жетісуда Талғар мен Қаялық болды. Испиджабта жабық базарлар мен маталар базары жұмыс істеді. IX - XII ғғ. үшін тауарлық-ақшалай қатынастардың артуы тән болды, ол тауар алмасуды ығыстырды. Қазақстанның ірі қалаларында ақша сарайлары қызмет етті. XI - XII ғғ. қатырм-қатынас құралы ретінде алтынның ролі артты. Қазақстанның орта ғасырлық қала мәдениетінің өркендеуі XIII ғ. басында монғол әскерлерінің жаулап алу жорықтары әсерінен үзілді. Қалалар мен көшпенді даланың дәстүрлі байланыстары бұзылды. Бірақ ХІІІ ғ. ортасына қарай қала өмірінің жандануы жүреді, аудандардың экономикалық байланыстары жаңғырады, қалалар халықаралық сауда және дипломатиялық байланыстар орбитасына ден қояды. Оңтүстік Қазақстан қалаларының экономикалық өмірінің жандануының куәсі нумизматикалық материал болып табылады. XIII ғ. ортасында Отырардың ақша сарайы қарқынды жұмыс істей бастайды, онда басында алтын динарлар, сосын күмістелген дирхемдер, сонымен қатар мыс фельстер соғылады. Олардың бәрі тек жергілікті ақшалай сауданы ғана емес, облыс аралық сауданы 25 да қамтамасыз етті. Отырардан басқа ақшалай өнімді Кенже мен Жент шығарды. XIII ғ. ортасында халықаралық керуен жолдарында Урал өзенінде Сарайшық, Сайран, Саудакент, Барукет, Құмкент, Созақ сияқты және т.б. жаңа қала орталықтары пайда болып, дами бастады. Монғол басқыншылары қираған қалалардың әскери бекіністер ретінде өрлеуіне әрқашан кедергі жасады, дегенмен біртіндеп қалалардың іргелері қайтадан көтеріле бастады. Осы кезде, қазба материалдары куәландырғандай үйлердің жаңа типтері қалыптасады. Олардың арасында сызықтық және айқаспа тәріздес жоспарланған үйлер көзге түседі, XIII-XV ғғ. олардың одан әрі дамуы жүреді. XIII ғ. екінші жартысында қалаларда қолөнер өндірісі дамуын жалғастырды. Отырар қаласында 10 шеберхана зерделенді, бұл үй маңындағы шеберханада жұмыс істейтін өз бетіндік қолөнершілердің жеке өндірісінің куәсі. Шеберханалар өлшемдерін, олардың әрқайсындағы пештер санын салыстыру керамистер ортасында әлеуметтік дифференциация туралы талқылауға мүмкіндік береді. Өндірілетін өнім талдауы осы кезде болатын мамандандыру туралы куәландырады [3]. Өлкелер мен Сығанақ, Сауран, Отырар қалалары экономикасының көтерілуінде, XIV ғ. басында, Қазақстан аумағында монғолдардан кейінгі уақытта жергілікті экономикалық негізде құрылған алғашқы ірі мемлекеттік білім болған Ақ орда құрамына кіргені сөзсіз маңызды роль атқарды. Қазақстанның оңтүстік аудандарының Темір империясына қосылуы, саяси жағдайдың тұрақтануы экономикалық және мәдени өмірдің біршама жандануына ықпал етті. Түркістанның, Қарнақтың, Отырардың көтерілуіне Ахмет Яссауидың алып кешенінің, Арыстан Баб мешітінің құрылысы; әскерлердің көп санының Отырарда, Яссыда, Сауранда шоғырлануы және осының салдары ретінде облыс аралық сауданың жандануы маңызды роль атқарды. Жетісуда қала мәдениетінің тағдары басқа болды. Монғол шапқыншылығының алғашқы жылдары мұндағы жағдай салыстырмалы түрде жайлы болды. Іле алқабында Қайлық, Ілебалық ескеріледі, Талас және Шу алқаптарындағы қалалар аталады. Олардағы өмір жеткілікті түрде қарқынды жүріп жатты. Дегенмен XIII ғ. ортасына қарай егіншілік және қала өмірінің жалпы құлдырауы басталады. Жетісу қалаларының қирауын тудырған себептер әр түрлі болды, бірақ оларға отырықшылықтың ежелгі дәстүрлері де, орталық билік қам жасаған қала мәдениетін сақтап қалу талпыныстары да, Жетісу арқылы өтіп жатқан сауда жолдары да қарсы тұра алмайтындай шоғырға бірікті. Жетісуда көшпенді халықтың үлкен массасы қоныстанды, олар жоғарғы үкіметтің мадақтауымен отырықшы ауыл шаруашылығына тағылықпен қарады, оның үстіне көшпенді ақсүйектердің мүддесімен жайылымдарға, егінге, бақшаларға, бақтарға пайдаланылған мәдени жерлер бөлінеді. Осылайша, отырықшылық мәдениетінің, транзиттік сауда және қолөнер өндірісінің орталықтары болған қалалардың құлдырауы XIII ғ. ортасында әлі де сырттай жайлы болып көрінеді, бірақ оларды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.