Модернизм эстетикасы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

1.Модернизм эстетикасы

Модернизм(итал. Modernismo лат.modernus – жаңа,қазіргі) – ХХ ғасыр
басында рухани сана дағдарысы кезінде пайда болған философиялық –
эстетикалық ағымдардың жиынтық атауы.Модернизм негізінен философиялық ой
толғамдардан қуат алады.Сол себепті еуропалықтар үшін бар өнердің өзегі һәм
ұйытқысы философия болды.Модернизм – өнер қайраткерлерінің әлемдік
қақтығыстарға,адамзат дамуындағы дағдарыстарға деген көзқарастарын
білдірді.Ең алдымен , modern сөзі қазіргі жаңа кезең деген мағынаны
білдіреді.Оның екі мәндік мағынасы бар: біріншісі қазіргі кезең қазіргі
кезең талабына сай , екіншісі модернге, яғни модернизмге.

Постмодерн термині пайда болмас бұрын тарихи сахнада ең көп талқыланатын
өзекті мәселе модерн еді.Бірақ ол постмодернизмнен мүлде басқа арнада
қарастырылды.Өкілдері- Бэкон,Декарт ,Ньютон,Гегель,Маркс және т.б.

Белгілі әдебиет теоретигі М.Н.Эйнштейн модерн түбірінен
тамырланатын екі үлкен айырмашылығы бар ұғымды ажыратып берді:

1)модернділік – орта ғасырдан бастау алып немесе (modernity немесе орыс
терминологиясымен сәйкес жаңа уақыт) қайта өрлеу (ренессанс) дәуірінен
басталып, ХХ ғасырдың ортасына дейін жалғасқан,жарты мыңжылдықты қамтыған
бүкіл әлем тарихындағы үлкен дәуір;

2)модернизм-модерн дәуірін аяқтайтын жарты ғасыр өмір сүрген ХІХ ғасырдың
аяғына дейін жалғасқан немесе бірінші дүниежүзілік соғыстан 1950-1960
жылдарға дейін созылған,белгілі бір мәдени кезең;

Модернизм мен постмодернизмнің қазақ әдебиетіндегі көріністері жөнінде ой
сабақтап келе жатқан ғалым Б.Майтанов бұл эстетикалық құбылыстың ұлттық сөз
өнеріміздегі белгілерін ХХ ғасырдың алғашқы ширегінен бастайды.Ол :Сәл
ертерек дәуірге көз салсақ,модернизм мен постмодернизмге хас мәтін
құрамының байлығы мен әркелкілігі М.Әуезовтың Қорғансыздың күні, Жетім,
Бүркіт аңшылығының суреті, Ж.Аймауытовтың Елес, М.Жұмабаевтың
Шолпанның күнәсы, С.Ерубаевтың Менің құрдастарым, С.Сейфулиннің Біздің
тұрмыс шығармаларынан мол аңғарылады.Аталған туындылардағы
интертекст,реминисценция,аллюзия көріністері өмір шындығын қалыптағы
реалистік баяндаудан гөрі оны қабылдаушы субъектімен арақатынаста , жан-
жақты танытуда зор нарративтік роль атқарды.Модернистік прозада шарықтап
дамыған сана ағымын суреттеу өнері М.Әуезов ,Ж.Аймауытов,М.Жұмабаев
мәтіндерінде ұлттық дәстүр сілемдерін қалыптастырды,-дей отырып,-
Поэзиядасимволизм мен импрессионизм көріністері,прозада экзистенциализм мен
экспрессионизм эстетикасына тән белгілер күрделі дүниетанымдық ,көркемдік
ізденістерге мұрындық болғанын жоққа шығару қате,- деген маңызды тұжырым
жасайды.

Модернизмнің басты мақсаты-мәдениетті модернизациялау, яғни
жетілдіру.ХХ ғасырдың басындағы авангардистік ағымдардың манифестерін
оқып қарасаңыз,барлығының да мәдениетті жетілдіру проблемасын көтергенін
байқар едіңіз.Алайда модернизм де біркелкі емес,ала-құла ,көптеген
мүдде,көзқарас,эстетикалық теориялардың қақтығысынан тұрады.

1.1Символизм

Символизм-Еуропада ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың басында,одан
кейін Ресейде әдебиет пен өнерде өріс алған ағым.Символизмнің шығуына
буржуазиялық мәдениеттің дағдарысқа ұшырап, тарихи-әлеуметтік жағдайдың
өзгеруі себеп болды.Символизм ағымында жазылған шығармалар шындықтан
аулақтап мистикаға,декаденттік сарындарға бой алдырды.Адамның
болмысының,қаһарманның даралығын жақтады.

Символизмнің негізі ХХ ғасырдың 60-70жылдары Францияда қаланды.Поль
Верлен (1844-1896),Артур Рембо (1854-1891),Стефан Малларме (1842-1898)
Франциядағы символизмнің негізгі ядросы болып табылады.Нақтырақ
айтсақ,символизмнің алғашқы іргетасы 1871-1873 жж.Париж Коммунасынан кейін
қаланды.Кешірек, оны әдеби ағым ретінде теоретик Стефан Малларме өз
деңгейінде қалыптастырды.1886 жылы

Фигарогазетінде Символизм манифесті басылып шықты.Верлен 80-жылдардың
басында Қарғыс атқан ақындар очерктерін жарыққа шығарады.Символистер
өздерін қарғыс атқандардеп атаған.

Символизм бағытын ұстанушылар теориялық түп қазығын немістің
идеалистік философтары А.Шопенгауэр,Э.Гартман,Ф.Ницще еңбектерінен алды.

Символизмнің қазақ әдебиетіндегі өкілдері деп Мағжан Жұмабаев пен
Бернияз Күлеевті атауға болады.Әдебиет зерттеушісі А.Шәріптің Қазақ
поэзиясы және ұлттық идея атты монографиясында қазақ символизміне арналған
тарау бар.Қазақ поэзиясындағы символизмнің орны жайлы А.Шәріп: Бір қызығы,
Еуропа символизмі жарты ғасырға жуық қом жинаса,оның Ресейдегі жаңғырығы
жүзжылдықтың ширегіндей уақытқа созылыпты;ал қазақ поэзиясындағы өткінші
жаңбырдай бұл құбылыс қас-қағым сәтте маңайын көкке малшындырып,тынысты
тазалап,қат-қабат құнарын қалдырып кетті.Қазақ символизмі аяғынан тік тұра
бастаған заматта,Еуропа мен орыс символизмі толысу, тіпті тоқырау сатыларын
өзегінен түгел өткеріп, жасарын жасап үлгерген еді.Сондықтан Мағжан мен
Бернияз өз шығармашылықтарындааты шулы әдеби ағымның кемелі мен
кемшінін,өміршеңі мен өтпелісін саралап-сұрыптап пайдалану мүмкіндігін
иеленді.Ең бастысы,қазақтың мәдениет бақшасына символизмнің туын
тіккенде,оны бйланыстыру міндетін мойынға артты - деген пікірін білдірді.

Жалпы,Мағжанның символизм ағымына еліктеп жазған жиырмаға жуық өлеңі
бар деп есептеледі.Атап айтқанда, Толқын, Жазғы жолда, Сең, Шолпы,
Қайың, Қысқы жолда, Мені де,өлім,әлдиле, Жан сөзі т.б. Қаламгердің
символға құрылатын шығармаларының негізі табиғат лирикасының үлесінде.

1.2.Натурализм

Натурализм (француздың naturalism;латынның naturalis – табиғи,natura-
табиғат)-өмір құбылыстарын табиғи қалпында айтып баяндауды мақсат ететін
бейнелеу тәсілі.Жалпы ХІХ ғасырдың аяғында Еуропа және ағылшын әдебиеті мен
өнерінде пайда болған бағыт.Натурализм өмірді тексеріске,зерттеуге
салмай,бар көрген-білгенді тек сол қалпында айтып беруді талап етеді.Бір
затты не адамды суреттегенде оның жалпы бейнесін не қимылын жеріне
жеткізе,майда-шүйде , елеусіз тастауға болатын бөлшектеріне дейін жеткізуді
мақсат тұтады.

Француз әдебиетінде бұл тәсілді енгізіп,дұрыс қолдана білген Анатоль
Франс, Эмиль Золя болды.Ал неміс әдебиетіндегі натурализмнің туын ең алғаш
байқаған- Теодор Фонтоне.Ол неміс әдебиетіндегі ХІХ ғасырдағы белгілі
сыншыларының бірі болатын.1886 жылы туып келе жатқан жаңа мектепті
көріп,өздерін театр,газет пен журналдарда кеңінен танытып жатқан жас
жазушыларды құшағын жая қарсы алды.Ал Ресейдегі натурализмнің жағдайы
қандай екен?Орыс жазушылары Ф.Достоевский ,И.Тургенев,Л.Толстой
шығармаларында натурализм көрініс тапты.Орыс әдебиетінде натуралдық
мектептің негізін қалаушы Н.Гоголь ,идеялық дем беруші В.Белинский
болған.Натуралдық мектептің орыс әдебиетінде алар орны зор.

Қазақ әдебиеттану ғылымындағы натурализмнің зерттелу тарихына көз
жіберсек,оларда белгілі бір жүйелілік жоқ.Бірде ағым,бірде бағыт болып
қолданылады.Белгілі әдебиет зерттеушісі З.Қабдолов натурализмде бағыттық
белгілерден гөрі ағымдық ерекшеліктердің басым екенін айтады.

Қазақ әдебиетіндегі натурализм туралы елеулі пікір айтқан
ғалымдарымыздың қатарына Е.Ысмайылов,М.Қаратаев,Т.Кәкішев,Р. Нұрғалиды ,
тәуелсіздік кезеңіндегі зерттеуші ғалым Ж.Жарылғаповты т.б.
жатқызамыз.С.Жұмағұлов Сын сардары еңбегінде осы сыншы ғалымдарымыздың
натуализм тралы пікірлерін бір арнаға жинап,сол кезде жазылған
мақалалар,қоғам қайраткерлерінің жаңа ағымға деген көзқарастары хақында
қысқаша мәлімет береді.Сол кезең тұрғысынан қарастырсақ,ғалым ағаларымыздың
ой-пікір,көзқарастары кеңестік идеологияның құрсауынан шыға алмағанын
байқаймыз.Оны белгілі әдебиетші ғалым академик М.Қаратаевтың мына ой-
толғамынан көреміз: Сәтсіздіктердің үлкен себебінің бірі – адам образын
түюдегі жалаңдық,біржақтылық.Мұның арғы атасы натурализм-схема,штамп.Бұл
тек сол кезеңнің ғана емес,соңғы онжылдықтың да әдеби даму процесінің
дамуына, әдебиет саласының көтерілуіне кедергі жасап келе жатқан
шырмау,шикілік десе,қазақ әдебиеттану ғылымы мен сынының қалыптасуына
үлкен үлес қосқан сыншы-ғалым Е.С.Ысмайылов Әдебиеттегі формализм мен
натурализмге қарсы мақаласында І.Жансүгіров,
С.Мұқанов,Т.Жароков,Ә.Тәжібаев,А.То қмағанбетов,Б.Майлин шығармаларында
көрініс берген натурализм элементтерін мысалға келтіре отырып,кемшіліктерін
батыл сынға алады.Сыншы көркем әдебиеттің дамуына кері әсерін тигізетін
бұндай кемшіліктермен,сәтсіздіктермен бітімсіз күресу керек деп өз ойын
білдіреді.

1.3.Футуризм

Футуризм – латын тілінен аударғанда болашақ деген мағынаны
білдіреді.Футуризм – ХХ ғасырдың басында Ресейдің авангардист суретшілердің
шығармаларында көрініс тауып,онан соң көркем әдебиетте әдеби ағым ретінде
атала бастады.Футурист суретшілер қанды көтерілісті бейнелеуде қызыл күрең
және қызыл түстерді таңдап алды.Белгілі суретші Гюден Теодор (1802-1880)
Мұхиттағы дауыл деп аталатын суретін,Уолтер Краинның 1892 жылы Мюнхенге
қойылған Нептунның тұлпарлары деп аталатын т.б. суреттерін атауға
болады.Сонымен қатар ХХ ғасырдың басындағы Италия мен орыс футуристері өз
мемлекеттерінің ішкі саяси жағдайларымен байланыстырып көрсетті.Оған атақты
орыс суретшісі И.К.Айвазовскийдің Теңіз деп аталатын суретін мысалға
алуға болады.

Ақын Томмазо Маринеттимен суретші Дж.Баламен бірігіп 1909жылы 22
ақпанда Францияның Фигаро газетінде футуризмның манифесін жариялайды.

1911 жылы Игорь Северянин футуризм сөзіне эго деген терминді қосып
Рядовые люди из цикла эго-футуризм деген поэма жазады.Сөйтіп эго-
футуризмнің негізін салады.1912 жылы И.Северянин мен К.Олмипов бірігіп
Скрижали Академии эго поэзии деген атпен эгофутуристердің алғашқы
манифесін жариялайды.Кейін ол ғарыштық футуризм деп аталады.1913-1914
жылдардың аралығында Д.Д.Бурлюк бастаған кубофутуристер мен И.Северянин
басшылық еткен эгофутуристер бірігеді.

1914 жылы Италия футуризмнің негізін қалаушы ақын Т.Маринетти
футуризм жайлы баяндама жасау үшін Петербург пен Москваға келеді.Бұл кезде
орыс футуристері француздардың кубофутуристерімен ортақ тіл табысып,саяси
пікір жағынан тығыз байланысып үлгереді.Сондықтан да кейбір зерттеушілер:
Футуризм – жаңа Ресейдің басты өнері болды,-деп атап көрсетеді.Футуризм –
солшыл коммунизмнің көркем өнерінің түрі болып,1917 жылы барлық
авангардистерді ингилистердің ұрандарының аясында біріктіріп, солшылдар
атанды.Бірақ олар өздерінің көзқарастары мен идеялық бағыттары жағынан
большевиктерден гөрі,анархистерге жақын келгендіктен, коммунистерге қатерлі
болып саналады да , 1930 жылдан бастап аралары бөлінеді.Бұдан кейін олардың
орнын жұмысшы-шаруа әдебиеті ауыстырады.Түрлі сатылардан өтіп орыс
әдебиетінде пайда болған футуризмді,кеңес үкіметінің әдебиет зерттеушілері
мойындамағаны туралы футуризмді зерттеуші В.Марков: Футуризм- буржуазиялық
қатерлі бағыт ретінде,ұзақ жылдар бойы кеңестік саясаттың бағанасының
басындағы масқараға айналып келді де,1930 жылдан кейін оны мүлдем естерінен
шығарады.

Футуризмде шапшаңдық пен ұраншылдық,жылдамдық күш алады.Бұл қазақ
әдебиетінде де көрініс берді.Оған Сәкен Сейфулиннің Кел,жігіттер, Жас
қазақ марсельезасы, Қызыл ерлер, Біздің тұрмыс экспресс, Советстан
поэмаларын жатқызамыз.С.Сейфулиннің футуризмі авангардистік стильден шыққан
деуге де болады.Кезінде ақынның бұл шығармалары сынға ұшырады.

1.4.Акмеизм

Акмеизм – (acme-ре.жоғары деңгей ,шың,гүлдену,гүлденген мезгіл)-ХХ
ғасыр басында Ресейде символизмге қарсы туындаған әдеби ағым.Аталмыш
ағымның негізін орыс поэзиясындағы Цех поэтов үйірмесінің
мүшелері:Николай Гумилов (1886-1921),С.М.Городецкий (1884-
1967),О.Мандельштам (1891-1938),М.Зенкович (1891-1973), А.Ахматова (1889-
1966) т.б. қалады.1910 жылы символистердің Весы журналы жабылған соң,
ақын Н.Гумилев Бұл символизмнің мүлде құрып жоғалуы емес.Адамзат
философиялық ойлауын доғармайынша символизм тоқырамайды.Ендеше символизм
жоғалып кетпейді,керісінше өзінің түрін өзгертіп,қолданылу аясын
түрлендіреді-деген пікірін білдірді.Осылайша акмеизм символистер мен
футуристердің шығармашылықтарына қарсылық ретінде пайда болады.

Акмеизм көне гректің акмэ деген сөзінен шыққан.Ер азаматтың күш-қуаты
мен қайратының толысқандығын бейнелейді.Сондықтан да өнер иелерінің орта
жасқа келіп ақылдарының кемелденіп толуымен,қайрат-күштерінің қуаттылығымен
байланыстырған.Сонымен бірге антика суретшілерінің туылған және өлген жылы
айтылмай , шығармашылығының толысып,даналық ойлары мен пікірлерінің
қалыптасатын кезеңі акмэ деп аталатын символдық образды терминмен
бейнелеген.Акмеизмнің негізін салушылар оны адамизм деп те атаған.
Адамизм – жер бетіндегі алғашқы адамның пайда болуымен,дәлірек айтқанда
Адамның есімімен байланыстырыла аталады. Адамизм терминін алғаш
С.Городецкий қолданған. Адамизм- ер жүрек, алған бетінен қайтпайтын
қайсар,өмірге көзқарасы нық әрі табанды деген мағынаны береді.Алғаш әлемді
жандандырып бойына нәр жіберген ,табиғаттың сұлулығы мен тазалығын
,көркемдігін көріп,оны өз қолымен жасап,оған өз аттарын беріп,бағыттарын
айқындаулары тиіс деген ойдан туындаған.

Акмеизм – (1913-1914) шамамен екі жыл өмір сүрген әдеби
ағым.Акмеизмнің символизмнен басты айырмашылығы өмірді абстракциялы
түсінуден аулақ,суреткердің жеке философиялық субъектизмінен тыс,өмірдің
шынайы шындығымен адамның ерен еңбегі мен жігерін бірге дәріптеу болды.

Акмеизмнің негізгі қызметі символизм мен реализмді теңдікте ұстауы
болды.Эмиграциядағы орыс поэзиясына акмеизм үлкен ықпал етті.Себебі
Н.Гумилевтің Францияға жер ауып кеткен шәкірттері Г.Иванов , Г.Адамович ,
Н.Оцуп, И.Одоевцевалардың шығармаларында көрініс берді.Осылардың ішіндегі
мықтылары Г.Иванов пен Г.Адамовичтер өлеңдерінде акмеизмнің негізгі
ұстанымдары:жеңіл мысқыл, қарапайымдылық,интонацияға көп мән берген.Ал
Кеңестік Ресейде Ник.Тихонов , И.Сельвинский , М.Светлов, Э.Багрицкийдің
шығармаларында акмеизмнің ұшқындары астарлы түрде бейнеленді.Сондай-ақ
акмеизм авторлық өлеңдерге де өз ықпалын тигізді.

1.5.Имажинизм

Имажинизм (француз тілінен аударғанда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.