КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДА ПОРТРЕТ ҲӘМ ОНЫҢ ТҮРЛЕРИ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДА ПОРТРЕТ ҲӘМ ОНЫҢ ТҮРЛЕРИ

Алламуратов Ғайрат Абатбаевич

Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университети

Портрет ҳәр қандай көркем өнерде - - әдебият, сүўретлеў, музыка, кино, театр, ҳәйкелшилик, фотография ҳәм басқа да искусство түрлеринде инсан келбетин сүўретлеўши әдебий категория есапланады. Портрет инсанның сыртқы көринисин сыпатлап ғана қоймай, ал ишки руўхый ҳалын, психологиясын да көрсетип турады. Бунда ҳәр бир көркем өнерде дөретиўшиден өзи баян етип атырған ўақыя-ҳәдийсеге сәйкес түрдеги қаҳарман образын жасаўда көркем портреттен шеберлик пенен пайдаланыў талап етиледи. Өйткени, портрет оқыўшы яки тыңлаўшы - көркем өнерден азықланыўшыға айтылажақ пикирдиң толық, тужырымлы ҳәм көркем жеткерилиўинде нәтийжели хызмет атқарады. Оқыўшы қабыл етип атырған информациялары негизинде сюжетти визуал тамашалаўды әмелге асырады. Оқыўшы фантазиясында ҳәрекетке келген образ портрет арқалы тириледи, оған жан енеди. Шығарма даўамында, әсиресе, ири эпикалық шығармаларда персонаждың портрети сызылмаса, образ гүңгиртленеди ҳәм есте сақланбайды. Демек, портрет арқалы персонажлар динамикасы иске қосылып, сюжет системасының даўамлылығы тәмийинленеди.
Портрет - француз сөзи болып, portraire - сүўретлеў сөзинен алынған. Персонаждың сөз арқалы сүўретленген сыртқы көриниси (бет-әлпети, денеси, кийими, жүз белгилери, дене ҳалаты ҳәм ҳәрекетлери, қылықлары), оқыўшы қыялында жанланатуғын толық инсан образын жаратыўшы ҳәм оның характерин ашыўшы қураллардың бири. Портрет эпикалық шығарманың композициялық тийкарының бир көриниси. [1.226]
Көркем шығармалардағы портрет персонаждың өзиншелигин, келбети, психологиясы, сондай-ақ, характерин айырып көрсетиўши комплексли бирлик саналады. Портрет характер сыяқлы индивидуаллық сыпатқа ийе болып, көбинесе, образдың жеке эгосын айырып көрсетеди. Әдебий шығармада портрет айырым жағдайларда, жазыўшының стиллик мақсети тийкарында образдың типиклик қәсийетин сүўретлеўде де үлкен хызмет атқарады. Мәселен, бай образын сызғанда, байларға тән болған деталлар, хызметкер портретин сүўретлегенде олардың өзиншеликлерине итибар қаратады.
Әдебияттаныў илиминде портрет проблемасы әййемги жәмийетлик санадан берли үйрениў объекти сыпатында мийнетлерде итибарға алынып келинеди. Сөз өнери теориясының туңғыш мийнетиниң авторы, антик дәўир алымы Аристотельдиң (б.э.ш 384-322-жж.) Поэтика мийнетинде де портрет тилге алынады. Алым портреттиң тәбияты ҳәм зәрүрлиги ҳаққында төмендегише пикирди билдиреди.
Биз адамлардың өзине тән қәсийетлерин сүўретлеўде бар болған адамларға сәйкес ҳалда ҳәм соның менен бир ўаққытта шырайлырақ етип ислейтуғын жақсы портрет усталарынан өрнек алыўымыз керек. [2.32] Алым көркем әдебиятта инсанның тәнҳә өзине тийисли болған белгилерин турмыстағы прототипине сәйкеслестириў, зәрүр ҳалда портрет үстинде қайта ислеп әдебиятта сулыўырақ етип пайдаланыўды алға сүреди.
Усы орында алым атап өткен шырайлы портретлер халық аўызеки дөретпелеринде көплеп пайдаланылады. Жазба әдебияттың тийкары болған фольклорда портреттиң классикалық үлгилери өнимли қолланылады. Классикалық деп атаўымыздың себеби, дәстанлық шығармаларда дидактикалық нийет басшы орында турады. Егер образ унамсыз болса атқарыўшы сондай деталларды таңлайды, ҳәтте, портрет гиперболалық усылда асыра көримсиз жағдайда (жийеркенишли) сүўретлениўи мүмкин. Керисинше, образ унамлы характерде ҳәрекет етсе, оның портрети ғалаба халықтың кеўлинен жақсы орын алатуғын шырайлы деталлардан ибарат болады. Батырдың батыр келбети, залымның жаўызлығы идеал дәрежеде көрсетиледи.
Портретти сызыўда фольклорда көбинесе салыстырыў арқалы сулыўлығын, яки унамсыз келбетин ашыў көбирек орын алады. [3.72-73] Демек, портрет қайсы бир дәўир әдебияты, қандай әдебий форма болыўына қарамастан портрет өзиниң әҳмийетлилиги менен өнимли қолланылады.

- Ақ маңлай, бадам кабақлы,
Пистеден юпқа додақлы,
Узын бойлы, кең қушақлы,
Сәлпиншекли шашақлы,
Бүлдирсин Шубар көйлекли,
Бүлкилдеген жүрекли,
Жез буўынлы, хан тырнақлы,
Он еки муқам, бир кылықлы,
Нар текедей керилген,
Алланың берген аяғын,
Басарына еринген,
Терисиниң жуқалығы,
Бир уртлам ишкен суўлары,
Тамағынан өткенде,
Буғағына жеткенде,
Мысалы теңге яңлы,
Елдир-елдир етип көринген.
Реңкине қарасаң,
Он төрттен туўған айдай,
Келбетине қарасаң,
Тумағалы қумайдай.
Көкиреклери қақпақтай,
Шашбаўлары тоқпақтай,
Ақ төсине қарасаң,
Тоты жүрген соқпақтай.
Ол аўызына қарасаң,
Тутылмаған оймақтай,
Ол ләбине қарасаң,
Жылтылдап турған қаймақтай.
Қардай ети,
Қандай бети.

Алпамыс дәстаны. Есемурат жыраў Нурабуллаев варианты. [4.103]

Қарақалпақ дәстанларында мине усындай қаҳарман образының дәстандағы этикалық ҳәм эстетикалық ролине байланыслы атқарыўшының симпатиялық ямаса антипатиялық сүўретлеўлерин көриў мүмкин. Қарақалпақ халқының халық аўызеки дөретпеси болған дәстанларда Аристотельдиң жоқарыда айтып өткен шырайлы портретлерин көплеп ушыратыўымыз мүмкин. Деген менен, ҳәзирги жазба әдебиятта образларға бир тәреплеме (унамсыз, унамлы) дөретиўшилик қатнас жасаў үрдис емес.
Өзбек әдебиятшы илимпазы Э.Худайбердиев портрет ҳаққында сондай дейди: Портрет сызыўдын ҳәр түрлилеринен ҳәр бир жазыўшы өз стили, идеялық мақсетине муўапық ҳалда пайдаланады. Шеберлик пенен сызылған портрет инсанның толық образын жарқынлатыў, руўхый дүньясын жақсырақ көркем баянлаў қуралына айланады.[5.98]
Жазыўшы өз көркем шығармасында образдың унамлы яки унамсызлығына емес, ал турмыслық ҳәм тарийхый ҳақыйқатлыққа сәйкес келиўин тәмийинлеўи талап етиледи. Персонаждың ўақытлық ҳәм кеңислик майданындағы өзгешелиги дыққатқа алыныўы зәрүр. Портрети сүўретленип атырған персонаж өзи тийисли болған заманы ҳәм мәканы менен үнлесиўи мақсетке муўапық болады. Бул өз гезегинде шығарма қаҳарманына болған оқыўшы исениминиң артыўына, сондай-ақ, сюжеттиң тартымлылығына алып келеди. Мәселен, жазыўшы Қ.Мәтмуратовтың мына сүўретлеўине итибар қаратайық.
Алдында гармоншысы, изиндеги топарласқан қыз-жигитлери менен кейўаны қартлары да қарақалпақша Қутлы болсын тойларыңызды айтып, қосықтың арасында наманың епкинин өзгертип частушкаға салып, э-эх, эх-эхлеп, ҳаял-қызлары орайпеклерин былғап, жигитлери басларындағы шәпеклерин бир шекесине қыйсайтып, гә бир аяқлап, гә қос аяқлап, шоршып түсип, отырып-турып, ара-арасында сәдде берип, дөгерегиндегилер тап бирден аспанға мың сан кептер ушырғандай дүрлетип қол шаппатлап, ойнап, Тербенбести тербендирип жибере жақтай дәрежеде ойын заўық пенен басына көтерип киятыр.[6.113-114]
Тербенбес романына тән болған сюжетлик баянлаўда келтирилген бул жәмәәтлик топар портретин окыўшы оқып отырып, орыс халқы ўәкиллери ҳаққында сөз болып атырғанлығын серлейди. Жазыўшы портретти сызыў процессинде ҳәр бир детальға айрықша итибар менен қатнас жасаған. Гармоншы, частушка, э-эх, эх-эх, гә бир аяқлап, гә қос аяқлап шоршып түсиў сыяқлы деталларды пайдаланыўда жазыўшы арнаўлы мақсетти гөзлеген. Яғный роман сюжетинде сүргинге ушыраған ҳәм Тербенбестен жай тапқан оралский орысларын сүўретлеўде орыс миллий мәденияты ҳәм хореографиясына мүрәжат етеди. Бул картиналар сәйкес (миллийлик) түрде таңланбағанда оқыўшы бул жәмәәттиң оралскийли орыслар екенин аңғармаўы да мүмкин. Жазыўшы оралскийли орыслардың портретин, өз мәканы (орысят) миллий мәденияты менен сәйкес түрде сүўретлейди. Бунда автор портретлик сүўретлеўди шебер пайдаланып, қәлиплескен картинаны утымлы жасай алған. Сәтли сызылған портрет картинасы да көркем шығарманың қунлылығын асырыўда нәтийжели хызмет атқаратуғынлығын көрсетеди.
Портретлер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.