Ас тұзының қаныққан ерітіндісін қолдана флотациялау әдісі
:: Ас тұзының қаныққан ерітіндісін қолдана флотациялау әдісі ( Фюллеборн бойынша )
Принципі: тоғышар жұмыртқасының тығыздығы қаныққан ерітіндінің тығыздығынан төмен болғандықтан үстіңгі бетіне қалқып шығуына негізделген.
Жадығаттар мен жабдықтар (4-сурет): микроскоп, зат шынылары, төсеніш шыны, стақандар (250 мл), сүзгі, гельминтологиялық ілмек (тік бұрышпен иілген, d = 6 мм), келісап пен келіше, ас тұзының қаныққан ерітіндісі (тығыздығы 1,18-1,2).
:: Дарлинг әдісі
Принципі: қалқыту және тұндыру процедураларын кезектестіре жүргізіледі.
Жадығаттар мен жабдықтар: центрифуга, Дарлинг сұйықтығы ( глицерин және ас тұзы тең қатынаста), темір ілмек.
Орындалуы:
Нәжісті сумен жартылай сұйық консистенцияға дейін араластырады және 3 мин. центрифугада айналдырады, соның нәтижесінде гельминт жұмыртқалары астына қарай шөгеді. Пробирка ішіндегі сұйықтықты төгіп тастап, тұнбасына Дарлинг сұйықтығын (ас тұзының қаныққан ерітіндісімен тең қатынаста араласқан глицерин) қосады. Тұнбаны жақсылап араластырып, қайтадан 3-5 мин. центрифугада айналдырады. Осыдан кейін тұнбадағы паразиттік гельминттердің жұмыртқалары үстіңгі бетке қалқып шығады. Темір ілмекпен бетіндегі қабатынан (пленканы) зат шынысына тамызып, төсеніш шынымен жауып, микроскоппен зерттеледі.
beim Rind. J. Vet. Med. B 35, 557-569.
Седиментациялау әдісі (Benedek бойынша)
Принципі: тығыздығы жоғары паразиттер судағы нәжістің басқа фракцияларына қарағанда жылдам шөгуіне негізделген.
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, Петри табақшасы, стақандар (250 мл), ұсақ көзді темір сүзгілер, келісап пен келіше, пастер түтігі, метилен көгінің ерітіндісі. Орындалуы:
шамамен 1 шай қасықтай нәжісті келішеде сумен мұқият араластырады;
суспензияны стақанға сүзген соң, қалған нәжісті біртекті болғанға дейін сумен шаю;
сынаманы тұнғанша 3 минутке қалдырады;
тұнба үстіндегі ерітіндіні төгіп тастап, қайта су құяды (6-сурет); 5. сынаманы тұнғанша 3 минутке қалдырады;
6- сурет. Седиментациялық әдіс
тұнба үстіндегі ерітіндіні төгіп тастап (тұндыруды бірнеше рет қайталауға болады), тұнбаны Петри табақшасына ауыстырады да, пастер түтікшесімен 1 тамшы метилен көгін тамызады.
микроскоп астында 40-100х үлкейтімде зерттейді. Анықталады:
Нақтылы: трематод жұмыртқалары (Dicrocoelium-нан басқа), жылқы мен түйеде E.leuckarti ооцисталары.
Анық емес: цестод және нематод жұмыртқалары, нематод балаңқұрттары және қарапайымдылар.
Ескерту: сапасын анықтау әдісі.
Центрифуганы қолдана седиментациялау әдісі (Котельников пен Корчагин және Хренов бойынша экспресс-әдістеме)
Жадығаттар мен жабдықтар: центрифуга, микроскоп, пробиркалар, пинцеттер.
Орындалуы: Қой және ешкіден алынған нәжіс сынамасын (3-5 г) температурасы 20-22°C суы бар пробиркаларға салады. Пробиркаларды 1000-1500 айн.мин. жылдамдықпен 2 мин. бойы центрифугада айналдырады. Сынамаларды пинцетпен алып, тұнбаға дейінгі суды төгеді, тұнбаны сілкіп зат шынысына құяды және микроскоп астында зерттейді.
Анықталады: диктиокаулюс, мюллериус және басқа протостронгилидтердің балаңқұрттары.
Вайд әдісі
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, зат немесе сағат шынысы, жылы су (40°C).
Орындалуы: Қой не ешкінің жаңадан бөлінген бірнеше құмалағын зат немесе сағат шыныға қойып, үстіне 40°C температурадай шамалы су қосады. Егер құмалақты зат шынысына қойса, онда бірнеше тамшы су жеткілікті болады. Арада 40 минут өткеннен кейін құмалақтарды алып тастап, шыныда қалған сұйықтықты микроскоп астында нематод балаңқұрттарына зерттейді. Бұл әдістеме тек құмалақтар тығыз болғанда ғана тиімді болады.
Анықталады: қой мен ешкінің диктиокаулюс, мюллериус, протостронгилюс, цистокаулюс балаңқұрттары.
Гельминтолярвоскопиялық әдіс (Берман-Орлов бойынша)
Принципі: балаңқұрттардың термотропизміне (жылыға қарай қарай ығысатын қасиеті) негізделген.
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, Петри табақшасы, штатив, резеңке түтікшеге жалғанған бөреңке (воронка), қысқыш, ұсақ көзді темір сүзгілер немесе дәке.
Дайындау: резеңке түтікшені бөреңкемен жалғап, түтіктің шетін тік бұрышпен кеседі. Бөреңкені штативке бекіткен соң, жылы сумен толтырылады.
Орындалуы:
шамамен 1 шай қасық нәжісті (10-20г) сүзгішке немесе дәкеге орайды, оны бөреңкеге салып, үстіне су құяды (7-сурет).
7- сурет. Гельминтолярвоскопиялық әдіс
кем дегенде 12 сағатқа (немесе түні бойы), ал ең дұрысы 24 сағатқа бөлме температурасында қалдырады;
қысқышты біртіндеп босата отырып, алғашқы тамшыларын Петри табақшасына тамызады;
микроскоп астында 40-100х үлкейтімде зерттейді. Анықталады:
Нақтылы: жаңа түскен нәжісте: өкпе гельминттерінің 1 сатыдағы балаңқұрттары (шошқаның: Metastrongylys басқалары) және стронгилоидтар; жатып қалған нәжісте: ас қорыту жүйесі стронгиляталарының балаңқұрттары.
Ажыратып балау: емін еркін өмір сүретін нематодтардың ересектері мен балаңқұрттарынан айыру керек.
Анық емес: гельминт жұмыртқалары, қарапайымдылар.
Ескерту: сапасын анықтау әдісі. Егер, сандық көрсеткішті анықтау керек болса, онда нәжіс салмағы 10 г болуы шарт.
:: Mс-Master әдісі (жұмыртқалар мен ооцисталарды санау)
Принципі: стандартталған нәжіс көлемін қолдана Mc-Master санақ камерасында жұмыртқа мен ооцисталарды санау.
8- сурет. Mc-Master камерасы
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, Mс-Master санақ камерасы (8-сурет), келіше мен келісап, өлшегіш цилиндр (100 мл), кішігірім бөреңкелер, темір сүзгіштер, пипеткалар, таразы, қаныққан ас тұзының ерітіндісі (тығыздығы 1,18-1,2).
Дайындау: флотациялау ерітіндісі зерттеуге дейін 1 тәулік бұрын дайын болуы шарт: 1 л суға 340 г NaCl ерітіледі. Орындалуы:
таразыда 4 г нәжісті өлшеп алу;
нәжіс сынамысын келішеде қаныққан ас тұзының ерітіндісімен араластырып, өлшегіш цилиндрге темір сүзгіш арқылы сүзіп, белгіленген көлемге 60 мл (!) дейін қаныққан ас тұзының ерітіндісімен жеткізеді де сүзгішті алып тастайды;
Ерітіндіні пипетке көмегімен мұқият араластырып, пипеткамен алған 2-3 мл суспензияы Mс-Master санақ камерасының бір бөлігіне, ерітіндіні қайта араластырып, екінші камераны суспензиямен толтырады;
флотациялау үшін санақ камераны 3-5 минутке қалдырады;
уақыт өтісімен 40-100х үлкейтімінде зерттейді;
жұмыртқа немесе ооцисталардың 1 г нәжістегі саны анықталады (EpG немесе OpG). Екі камерадағы анықталған жұмыртқа немесе ооциста саны х 50 көбейтіледі (EpG(OpG).
Анықталады:
Нақты анықтайтыны: стронгилоид, ас қорыту жүйесі стронгиляттары, аскаридат жұмыртқалары, кокцидий ооцисталары (криптоспоридии; E.leuckarti, E.cameli ооцисталарынан басқа).
Анықталмайтыны: цестод және трематод жұмыртқалары, нематод балаңқұрттары, лямблийлер.
Ескерту: сандық әдіс. Егер, нәжістің 2 г зерттелінсе, жұмыртқа санын х 100 көбейту арқылы анықтайды.
Аталмыш әдісті антгельминтті препараттардың тиімділігін тексерген кезінде де қолдануға болады, яғни емдік дәрілерді қолданғанға дейін және емдеуден кейін жұмыртқа (ооциста) санын салыстыра отырып тиімділікті анықтайды.
:: Анал тесігі маңынан қырындыны жабысқақ лента көмегімен зерттеу әдісі (Якобс бойынша)
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, зат шынысы, жабысқақ жағы бар мөлдір полиэтилен пленкасы жарамды (скотч), қолайлысы ЛПО-1, ЛПО-2 операциялық пленкалары. Орындалуы:
жабысқақ лентаның 8-10 см кесіндісін дайындап, алдын ала зат шынысының бетіне жапсырып қою;
қырындыны алар алдында зат шынысынан жабысқақ лентаны босатып, екі шетінен ұстаған қалпы лента жолағын бірден анал тесігі мен перианал немесе анал тесігі маңындағы қатпарға саусақты тигізбей жабыстырады.
лентаны теріден тартып алған соң, жабысқақ жағымен зат шынысының бетіне біркелкі етіп (микроскопиялау кезінде кедергі болмас және ауа көпіршіктерін болдырмау үшін) жабыстырады.
зат шынысының шетінен шығып тұрған лентаның артық жерлерін кесіп тастайды.
микроскоптың астында 50-100х үлкейтімде зерттейді.
Анықталады: приматтар, кеміргіштер мен тақтұяқтылардың оксиур жұмыртқалары.
2.3. Қанды зерттеу
Зерттеуге жататын материалдар. Ауру және аурудан күдікті жануарлардан перифериялық қанды: а) тәжірибе топтарындағы малдарға жұқтыру (биосынама қоюға), б) серологиялық зерттеу жүргізу, в) микроскопиялық препараттарды дайындау: қысылған тамшы, жұғынды жасау, қалың қан жұғындысын дайындау жұмыстарын орындау мақсатында алады.
Биосынама қоюға және серологиялық зерттеулерді жүргізу үшін жылқыдан, ірі және ұсақ қара малдан күре тамырдан, құстан - қанатасты көк тамырдан асептика мен антисептикалық ережелерді ескере жалпы белгілі әдістің көмегімен жүргізеді. Микроскопиялық зерттеулерде қан жұғындасы мен препараттарында қарапайымдыларды анықтау үшін құлақтың шетін тіліп, ал құстарда - айдарынан немесе қанатасты көк тамырдан алады.
Коагулянт ретінде: гепарин (0,75 мг1 мл қанға), натрий цитраты (5 мг1 мл қанға) алынады.
Ауруларға күдік туғанда зерттелінетін қанды:
:: Бабезиозға:
тікелей зерттеу үшін: ауада кептірілген (тек қана капиллярлық қан, мысалы, құлақтың ұшынан алынған) қанның жұқа жұғындысы (2-4 дана, боялмаған) пайдаланылады.
антиденелерді анықтау мақсатында: ұйымаған 5-10 мл қан немесе 3-5 мл қанның сарысуы (коагулянт қосылмаған).
:: Лейшманиозға:
антиденелерді анықтау мақсатында: ұйымаған 5-10 мл қан немесе 3-5 мл қанның сарысуы (коагулянт қосылмаған).
тікелей зерттеу үшін: лейшманиоздың тері қабынған ағымында паразиттерді алғашқы түйін пайда болғанда анықтау тиімді. Сондықтан, теріден қырындыны жараның шетіндегі инфильтраттан немесе грануляция басталған орыннан кішігірім кесіндісін биопсиялап, оны екі таза зат шынысының арасына қысып зерттейді.
:: Филяриозға:
- тікелей зерттеу үшін: коагулянт қосылған 5 мл ұйымаған қан пайдаланылады, антиденеантигендерді анықтау мақсатында: ұйымаған 5-10 мл қан немесе 3-5 мл қанның сарысуы (коагулянт қосылмаған) қолданылады.
Үлкейтімсіз жүргізілетін зерттеулер. Қан жұғындысын дайындау
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, зат және төсеніш шынылар, пастер түтікшелері, физиологиялық ерітінді (0,85%).
Дайындау: физиологиялық ерітіндіні дайындау жолы: 8,5 г NaCl-ды 1 л суда еріту. Орындау:
Ұйымаған қанның 1 тамшысын зат шынысының бетіне тамызып, ас тұзының физиологиялық ерітіндісінің кішігірім көлемімен сұйылтқан соң, төсеніш шынымен жабады.
Микроскоптың 100-400х үлкейтімінде зерттейді (диафрагма жабық).
Анықталатыны: тірі және қозғалатын микрофилярий мен трипаносомдар.
Гимза бойынша жұғындыны бояу
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, зат шынылары
(майсыздандырылған), бояулар езілген кюветалар, метанол (absolut), Гимза бояуы (метил спирті мен глицериндегі метиленнің, эозин мен метилен көгі ерітіндісі түрінде шығарылады), иммерсиялық май.
Дайындау: жұмыс ерітіндісін дайындау үшін 1-3 тамшы бояуды 1 мл суда ерітеді, ерітінді қолданар алдында дайындалады (!). Орындау:
Ұйымаған немесе капиллярлық қанның 1 тамшысын зат шынысының бетіне тамызады. Зат шынысын үстел үстінде немесе шет жақтарынан сол қолмен ұстайды. Оң қолмен шлифтеуші шыныны 45° бұрышпен зат шынысына қарай қойып, қанмен жанасқанша оңға қарай жылжытады (9-сурет).
9- сурет. Жұғындыны жасау
Қан толығымен шлифтеуші шынының шетіне жеткенше ұстап, жеңіл қимылмен оңнан солға қарай қан толық біткенше жылжытады. Қан тамшысы көлемі бойынша зат шынысының шетіне 1-1,5 см жетпей аяқталатын болуы керек. Шыныда қан жұғындысы аяқталғанға дейін созылуы керек. Қан түйіршіктерінің бүтіндігі бұзылмас үшін шлифтеуші шыныны зат шынысына қатты баспау қажет. Жақсы жасалған қан жұғындысы сарғылт түсті және соңы сыпырғышқа ұқсас болуы керек.
Қан жұғындысы кептіруге қалдырады.
Метанолмен 3-5 минут бекітеді.
Жұғындыны қайта кептіреді.
Гимза жұмыс ерітіндісі көмегімен 30 минут ішінде бояп қояды.
Уақыт өтісімен бояуды дистильденген сумен шаяды да, жұғындыны кептіреді.
Микроскоптың 100х үлкейтімінде (микрофилярийге) немесе автотрофтарға (бейорганикалық қоспалардан органикалық заттар түзетін организмдер: мысалы: рикеттсийлер. пироплазмидалар) зерттейді.
Анықтайтыны: микрофилярийлер, пироплазмидалар (бабезий, тейлерий, трипаносом және басқалары), рикеттсийлер (анаплазма).
Үлкейтіп жүргізілетін зерттеулер. Гимза бойынша қалың жұғындыны бояу
Принципі: Гимза ерітіндісі бекітілмеген қанды гемолиздейді, қан түйіршіктеріндегі паразиттер эритроциттерде жақсы көрініп тұрады, боялған қан жұғындысын жасау әдісімен салыстырғанда шамамен 20-30 есе оларды көру тиімділігі артады.
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, зат шынысы (майсыздандырылған!), шыны таяқшалар, бояуымен дайын кюветалар, Гимза жұмыс ерітіндісі, иммерсиялық май.
Дайындау: Гимзаның жұмыс ерітіндісі қолданар алдында дайындалады.
Орындау:
капиллярлық қанның 1 тамшысын зат шынысының ортасына тамызып, шыны таяқшамен немесе басқа зат шынысының бұрышымен ортадан периферияға қарай араластырып жылжытады.
кептіруге қалдырады ( 1 сағаттай).
бекітпей (!) Гимзаның жаңа дайындалған ерітіндісімен 30 минут бояйды.
бояу ерітіндісін дистильденген сумен шаяды, кептіруге қалдырады.
микроскоптың 100х үлкейтімінде (микрофилярийге) немесе автотрофтарға иммерсиялық май тамызып 1000х (пироплазмидалар) зерттейді.
Анықтайтыны: микрофилярийлер, пироплазмидалар (бабезии, трипаносомалар).
Ескерту: жұғындыны микроскопиялау кезінде қимылдайтын паразиттерді ажырату қиындық туғызады.
Тері қырындысын және жүн жамылғысын зерттеу
Зерттелінетін материалдар
Қышыма қотыр кенелеріне зерттеу мақсатында қандауырдың көмегімен қабынған теріден немесе кенелердің көп жиналатын қабынған тері мен сау терінің шекарасынан қаншымақ шыққанша ( тереңінен!) қырынды алады.
Көзге көрінетін микроскопиялық эктопаразиттерді 70% спиртте (формалинде емес!) бекітеді. Тасымалдағанда ауызы жақсы жабылатын шыны сауыттарда болуы шарт.
Макроскопиялық зерттеулер
Құстың қауырсыны мен жануарлардың терісін алғашқыда кенелерге, мамық және қауырсынжегіштерге, бит, жүнжегіштерге макроскопиялық зерттейді.
Микроскопиялық зерттеулер
Калий сілтісін қолдана зерттеу әдісі
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, Петри табақшасы, стақандар (250 мл), спирттік шам, центрифугалық пробиркаларға арналған штатив, центрифуга, центрифугалық пробирка мен калий сілтісі (10%).
Орындалуы:
тері қырындысын стақанға салып, 10% калий сілтісін қосады да, 60-70ºС біртіндеп 3-4 минут қыздырады (немесе бөлме температурасында 3-4 сағатқа қалдырады).
тұндыруға 1 сағатқа қалдырады.
тұнба үстіндегі сұйықтықты төгіп, тұнбаны центрифугалайды.
тұнбаны Петри табақшасына ауыстырады.
микроскоптың 50-100х үлкейтімінде зерттейді (диафрагма жабық болуы шарт!).
Анықталатыны: қышыма қотыр кенелері.
Компрессорлық зерттеу әдісі: терінің қырындысын зат шынысына салып, бірнеше тамшы 5-10% сілтілі ерітіндіні (KOH, NaOH) қосып, екінші зат шынымен жабады да микроскоптың кіші үлкейтілімде қарайды.
Бұлшық етті зерттеу
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп немесе трихинеллоскоп, компрессориум, қайшы, пинцеттер. Орындалуы:
күріш дәніндей туралған ет сынамаларын компрессориум шыныларының арасына орналастырылып, қысылады (10-сурет).
микроскоп астында 20х50х үлкейтімде зерттейді.
10- сурет. Трихинеллезге компрессорлық әдіспен зерттеу
Анықталатыны: трихинелла балаңқұрттары, саркоциста цисталары.
Трихинелла балаңқұрттарын анықтау әдісі (жасанды асқазан сөлінде ыдырату)
Принцип: пепсин мен ас тұзы қышқылын қолдана жасанды түрде бұлшық етті ыдырату.
Жадығаттар мен жабдықтар: шыны немесе пластик бөреңкелер, резиңке түтіктер (10 см-дей), түтікшені қысатын қысқыш, штатив және бөреңкені ілетін бекіткіш, сүзгі торлар (15x15 см), жылы су, электромагнитті араластырғыш, пластмасс Петри табақшасы, зат және төсеніш шынылары, микроскоп. Орындалуы (11-сурет):
бұлшық ет үлгілерінен жалпы салмағы 100 г сынамада біріктіріп блендерда тураған соң, 3 литрлік шыны ыдысқа салады;
10 г пепсинді + 46-48 С температурадағы 2000 мл суға араластырып, 16 мл тұз қышқылын қосады;
шыны ыдыс аузын жұқа күміс фольгамен жауып, қоспаны магнитті араластырғышта 44-47 С температурады 30 минут бойы айналдырады;
№1 дәрісЖАЛПЫ ПАРАЗИТОЛОГИЯ
1 Кіріспе
2 Паразитологияның қысқаша даму тарихы және ғалымдардың қосқан үлестері
1 Паразитология - (грек сөзі parasotos - арамтамақ, тоғышар, logos - ғылым) паразиттердің жіктелуін, құрылысын, экологиясын, иесі мен тоғышардың бірімен бірінің қарым-қатынасын, адам, жануар және өсімдіктерде тудыратын ауруларымен оларға қарсы жүргізілетін күрес және дауалау шараларын ұйымдастыратын кешенді биологиялық ғылым.
Паразиттік организмдер табиғатта еркін өмір сүрген организмдерден эволюциялық даму барысында сұрыпталып регрессивтік және прогрессивтік өзгерістерге ұшырау нәтижесінде пайда болған.
Паразит өкілдерін зерттеумен шұғылданатын салалар (пәндер) академик К.И.Скрябиннің анықтамасы бойынша олардың шығу тегіне, тоғышарлық мекеніне, қоздырушының жануарлар әлеміндегі алатын орнына байланысты жіктеледі.
Шығу тегіне қарай: зоопаразитология - жануартектес паразиттерді (гельминттер, кенелер, жәндіктер, біржасушалы қарапайымдар) және олардың тудыратын ауруларын зерттеумен шұғылданатын ғылым; фитопаразитология - өсімдіктектес (бактерийлер, бациллалар, вирустар, саңырауқұлақтар, риккетсиялар) паразиттерді және олардың тудыратын ауруларын зерттеумен шұғылданатын ғылым болып бөлінеді.
Паразит иелері мен қоздырушылардың биологиялық тұғырығына қарай: медициналық зоопаразитология, адамның паразиттері мен тудыратын ауруларын, ветеринариялық зоопаразитология, жануарлардың паразиттері мен тудыратын ауруларын; агрономиялық зоопаразитология, ауылшаруашылық дақылдарының паразиттері мен тудырған ауруларын; орман зоопаразитологиясы, ағаш тұқымдарының паразиттері мен тудырған ауруларын зерттеумен айналысады.
Қоздырушылар жануарлар патшалығындағы типіне қарай 4 тарауға жіктеледі: гельминтология (HELMINS), арахнология (ARACHNEA), энтомология (ENTOMA) және протозоология (PROTOZOA). Қазіргі уақытта ғылымға 90-ға жуық тоғышарлық күй кешетін организмдер белгілі. Паразит өз иесімен жанасқанда ауру үнемі өрбімейді, өйткені оның дамуына паразит пен иесінің арасындағы қарым-қатынас, малдың жасы мен бейімділігі, қоздырушының саны мен уыттылығына байланысты болады. Белгілі паразиттердің ішінде ең зардаптысы - гельминттер. Бұрынғы КСРО аумағында 25 000 гельминт түрі белгілі.
Паразитология ғылымының мақсаты - жануарларды паразиттерден сауықтыру арқылы адамдардың зооантропоноздармен дерттенуін болдырмау.
2 Паразитологияның қысқаша даму тарихы және ғалымдардың қосқан үлестері. Паразиттік күй кешетін құрттар (аскарида, тения) жөніндегі алғашқы деректер ислам дүниесіне ертеректен (б.э.д. 600 жыл бұрын) белгілі. Гиппократ, Аристотель, Авицена, Рудольфи өздерінің еңбектерінде адамдарда анықталған аскарида, оксиур, тения, шошқада - финна көпіршіктері туралы келтіреді. XVII-XVIII ғасырларда паразитологиялық ғылымға 980 астам паразит түрлері 756 иелерінен табылған. Паразитология саласы XX ғасырдың басында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді. Гельминтологияның негізін қалаған атақты ғалым, ветеринария мен медицина ғылымдарының докторы, профессор, 10 жақын және шалғай мемлекеттердің Академияларының академигі К.И.Скрябин (1878-1972) әртүрлі жануарлардың гельминттер фаунасын анықтау мақсатында 320 жуық экспедициялар ұйымдастырып, осының нәтижесінде 200 астам құрттардың морфологиясын, биологиясын, иесімен арасындағы қарым-қатынасын зерттеген. Сол кездегі Мәскеу, Новочеркаск қалаларындағы зооветеринарлық институттардың құрамында паразитология кафедрасын ашқан. Әйгілі Е.Н.Павловский медицина ғылымдарының докторы, профессор жалпы паразитология және арахноэнтомология салаларының дамуына айтарлықтай үлесін қосып, 250 экспедиция ұйымдастыруының арқасында адам мен жануарларға қауіпті беймәлім 10 трансимиссивтік ауру ошақтарын ашты. Қарапайымдыларды зерттеумен шұғылдануда В.Л.Якимовтың алатын орны бөлек. Ленинградтағы Ветеринарлық институтта протозоологтардың мектебін ұйымдастырған ғалым. Профессор В.А.Догель - жалпы паразитология мен ихтиопатология саласына айтарлықтай үлес қосты. Елімізде паразитология ғылымының алға басуына гельминтолог-ғалымдар: Боев С.Н., Гвоздев Е.В., Щульц Р.С., Даугалиева Э.Х., Диков Г.И., Кәдіров Н.Т., Егізбаева Х.Е., Рамазанов В.Т., арахноэнтомолог Галузо И.Г., Целищева А.А., Есімбеков Ж.М., протозоологтар Сванбаев С.К., Хван М.В., Сабаншиев М.С., Ысқақов М.М. айтарлықтай ғылыми жаңалықтарымен үлес қосты. Аталмыш ғылым саласының жетістіктеріне жаңадан 200-ден астам паразит түрлерінің ашылуы, адам арасында риштаны, дракункулезді жою, дәрі-дәрімектерді қолданудың тиімді әдістерін ұсынуы, гельминтоздарды жайылымдық дауалау, көпшілік гельминтоздардан мал басын сауықтыру жатқызуға болады. Сондықтан паразитология саласының негізгі көздеген мақсаты жануарларды паразитоздардан сауықтыру арқылы олардың өнімділігін арттыру болып табылады.
ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1 Табиғаттағы организмдер арасындағы қарым-қатынас түрлері.
2 Паразитизмнің анықтамасы, оның пайда болуы және табиғатта таралуы.
3 Жануар организмінде паразиттердің мекендеуі.
4 Паразит түрлері: экто- және эндопаразиттер, уақытша, тұрақты, үстемепаразиттер.
5 Паразит иелері (дефинитивтік, аралық, қосымша, резервуарлық, облигаттық, факультативтік).
6 Паразит пен иесінің қарым-қатынас түрлері. Биологиялық тұғырықтың паразиттің құрылысына және биологиясына тигізетін ықпалы.
7 Паразиттің иесінің организміне тигізетін әсері (механикалық, токсикалық, инокуляторлық, трофикалық, аллергиялық).
І Табиғаттағы организмдер арасындағы қарым-қатынас түрлері. Табиғаттағы барлық тіршілік иелері (жануарлар, өсімдіктер) бір бірімен тығыз қарым-қатынаста болады. Олардың ішінде келесілер маңызды:
1. Индифференттік (немқұрайлы, селбесу) тіршілік ету - екі организмнің бір-біріне тәуелсіз, алайда кеңістіктің ортақтығына қарай тығыз байланыста болуы. Мысалы: теңіз түбіндегі қатар байланыста тіршілік етуші мұртты ұсақ шаяндар, актиниялар, коралл полиптері, теңіз кірпікшелілері, жұлдыздары, лилиялары және т.б. организмдер.
2. Симбиоз (syn - бірге, bios - тіршілік ету) екі организмнің өз тіршілігін сақтап қалу үшін өзара тиімді қарым-қатынаста болуы. Симбиоз екі жақтың біріне немесе екеуіне де тиімді болып ерекшеленеді.
А) Кеңістіктегі байланыс немесе синойкия (sym - бiрге, oikos - үй, мекен) кеңiстiкте мекен ретiнде пайдалану, екі организмнің бірі екіншісіне ешбір зиян келтірмей, тек қана оны мекен ретінде пайдалануы және өзі содан пайда көруі. Мысалы, көпаяқты шаянның балаңқұрты губканың қуысына еніп алып өмір бақи сонда қалады да, соның нәтижесінде өсіп-өнуге мүмкіндік алады.
Б)Комменсализм, немесе қоректік байланыс(тегін қорегін айыру, табу) екі организмнің бірі екіншісінің есесінен қалған азық қалдықтарымен қоректенуі. Мысалы: жабысқақ балықтар акуланың денесіне жабысып алып, кеңістікте еркін орын алмастырады және оның азық қалдықтарын пайдаланып тіршілік етеді.
В) Мутуализм (mutuus) немесе екі жақты симбиоз түрінде екі организм немесе симбионттың өз тіршілігі үшін бір біріне пайда келтіруі. Мысалы: краб (шаян) өзінің қысқыштарымен актинияларды ұстап, солардың көмегімен жауларынан қорғанады, ал актиниялар шаянды (крабты) кеңістікте қозғалу құралы ретінде пайдалануы.
Паразитизмнемесе тоғышарлық күнелту - генетикалық тегі бірдей емес организмдердің бірге тіршілік етуінің табиғатта тарихи қалыптасқан және кең таралған түрі. Паразитизм бірге тіршілік етуші организмдердің эволюциялық дамуы сатыларында бірге өтуіне байланысты пайда болған. Паразит иесінсіз тіршілік ете алмайды. Паразитизм екі биологиялық түрдің бірі (паразит) өз тіршілік дәуірінің белгілі бір кезеңінде екіншісінен (иесі) физикалық және физиологиялық тұрғыдан тәуелді болатын экологиялық қарым-қатынасы.
Тоғышарлықтың түрлері (паразитизмнің формалары).
oo Тіршілік ету мерзімінің ұзақтығына қарай бөлінуі:
1) Уақытша паразитизм паразитпен иесінің аса тығыз емес және уақытша ғана жанасуымен сипатталады. Уақытша паразиттер иесін қоректену үшін ғана пайдаланады (соналар, масалар, қандалалар және т.б.) қалған өмірінде иесінен тыс тіршілік етеді. Олар барлығы бірдей дерлік эктопаразиттерге жатады.
2) Стационарлық (тұрақты) паразитизм деп паразиттердің иесінің организмінде ұзақ уақыт, кейде тіпті өмірбақи (ішінде не сыртында) мекендеп, оны қорек алу үшін пайдаланады, бұлардың көбі эндопаразиттерге жатады.
oo Паразиттер даму цикліне қажетті иелер санына қарай да бөлінеді:
а) гомоксенділер (бір иелі) барлық даму сатылары бір ие организмінде өтетін паразиттер (эймерия стиедэ үй қоянында, боофилюс кенесінің тек ірі қара терісіндегі тіршілігі);
б) гетероксенділер (көп иелі) даму циклінің сатылары екі немесе бірнеше түрлі ие организмінде өтетін паразиттер (шошқа таспа құрты ересек сатысында - адамның ішегінде, ал балаңқұрт сатысында - шошқаның бұлшық еттерінде).
oo Паразиттің даму сатысына байланысты:
а) Имаголық паразитизм - жыныстық жетілуі аяқталған, ересек сатысындағы паразиттерге тән, ал балаңқұрттар ерікті тіршілікте болуы ықтимал (гемонхтың имаго сатысы күйіс қайырушы малдардың ұлтабарында тоғышарлық етеді, ал балаңқұрттары қоршаған ортада ерікті тіршілікте болады).
б) Ларвалдық паразитизм - аралық ие организмінде паразиттің балаңқұрт сатысының (личинкасы) тіршілік етуі бұл уақытта осы паразиттің ересек сатыдағы өкілдері қоршаған ортада еркін тіршілікте болады (оқыра бөгелегінің личинкалары ауыл шаруашылық мал организмінде, ал ересек бөгелектер - қоршаған ортада).
oo Ие организміндегі мекендеу орнына байланысты:
в) Эндопаразиттер - иесінің табиғи қуыс-кеңістіктерінде, ішкі мүшелерінде, ұлпалары мен торшаларында мекендейді (гельминт, қарапайымдылар).
г) Эктопаразиттер - уақытша немесе ұдайы иесінің дене үстінде (сыртында) паразиттік тіршілік етеді (қосқанатты насекомдар, биттер және т.б.).
д) Үстемепаразитизм кейде өзі паразиттік тіршіліктегі организмде басқа паразиттер мекендейді. Мұндай құбылыс буынаяқтылар арасында жиі кездеседі. Аскаридалардың бактериялармен, мониезиялардың буностомамен залалдануы да кездеседі.
Прогрессивтік (қажетті) адаптациялар (бейімделулер)
- кейбір эктопаразиттердің дене кескінінің өзгеруі (биттер, қандалалар және т.б.) - иесінің денесіне жақын және тығыз жанасуына, оған сенімдірек бекінуіне, жүні мен шаштары арасында еркін орын ауыстыруына мүмкіндік береді, аяқтарындағы жабысқақ ілгектері де сол мақсат үшін қызмет етеді;
- қансорғыш жәндіктерде жақсы дамыған тескіш - кескіш - сорғыш тұмсық пайда болуы және сілекей бездерінің қанның ұюына кедергі келтіретін антикоагулянт бөлуі.
- паразиттердің дене өлшемдері үлкенірек, себебі олар игеруге оңай және дайын қоректік заттарды пайдаланады. Мысалы: еркін тіршілік етуші нематодтардың ұзындығы 1-10мм аралығында болса, паразиттік нематодтар - аскаридалардың ұзындығы 30-35см жетеді;
- ішек гельминттерінің сыртқы қабығында (тегумент) иесінің қоректік заттарын игеру қабілетінің пайда болуы. Осы гельминттер, сонымен қатар антиферменттер бөліп шығарып, өз денесі иесінің асқазан сөлімен қорыты-луына жол бермейді және интрамолекулярлық тыныс алу арқылы анаэробтық жағдайда өмір сүреді;
- аса жетік қоректену тәсіліне байланысты жылдам өсу қабілеттілігінің пайда болуы. Мысалы: кейбір цестодтар тәулік ішінде 10 см астам өседі;
- қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына паразит төзімділігінің жоғары болуы. Мысалы: делафондияның инвазиялық сатыдағы балаңқұрттары топырақта 6 жыл бойы тіршілігін сақтайды, эктопаразиттер - аргас кенелері қоректенбесе де, бірнеше жыл бойы тірі қалады;
- эндопаразиттерде мығым бекіну мүшелер пайда болуы (сорғыштар, ботриялар, сколексіндегі ілгектер);
- кейбір гельминттердің балаңқұрт сатысында иесінің организмінде өзінің тұрақты тіршілік ететін орнына қарай миграциялық қозғалыс арқылы жету қабілеті пайда болуы (аскаридаттар, диктиокаулидтер және т.б.) және сыртқы ортадағы миграциялық қозғалыс қабілеті пайда болуы (стронгилят-тар балаңқұрттары);
- эктопаразит немесе эндопаразиттің болсын ұрық шашу қабілетінің жоғары болуы;
Регрессивтік (қажетсіз) адаптациялар (бейімделулер)
- эндопаразиттердің көпшілігінде аяқтарының кішірейіп, немесе құрып кетуі (мысалы, қышыма - қотыр қоздырушыларының аяқтары мен аяқ бұлшық еттерінің редукцияға ұшырауы);
- таспа құрттар иесінің ішек қуысында дайын қоректік заттарды денесінің сыртқы қабығы арқылы соруына байланысты асқорыту мүшелерінің мүлдем атрофияға ұшыраған, сөйтіп олар эндоосмостық тәсілмен қорек алады;
- эктопаразиттерді - биттер, мамық - қауырсын жегіштер, жүн, шаш жегіштер ұдайы ие денесінде тіршілік ететіндіктен ұшуды қажет етпейді, сол себептен қанаттарынан айырылған.
Паразиттер жануар организмінде тіршілік етіп қана қоймай, иесіне төмендегі әсерлерді білдіреді: трофикалық (иесінің есебінен қоректену); механикалық (іштегі ұлпаларды жарақаттау, оларға қысым көрсету); токсика-лық (токсиндерімен организмді улау); инокуляторлық (бөгде зардапты микрофлораның енуіне жол беруі) және аллергиялық (токсиндердің әсерінен организмде сезімталдылықтың күшеюі: анафилактикалық естен тану, ісіну, бөрту, қышыну, лимфа түйіндеріндегі, өт жолдарындағы гранулема мен қабынулар, фагоцитоз, эозинофилия).
Бақылау сұрақтары
1 Паразит түрлері және олардың пайда болуы туралы не білесіз.
2 Паразитологияның дамуына айтарлықтай үлес қосқан ғалымдарды атаңыз.
3 Паразитологияның жетістіктерін атаңыз.
4. Табиғатта қандай қарым-қатынас түрлері кездеседі?
5. Паразитизм түрлері, оның пайда болуы мен таралуы.
6. Паразиттердің жануар организміндегі мекендеу орындарын атаңыз.
7. Паразиттердің түрлерін атаңыз?
8. Паразит иелерін атаңыз?
9. Биологиялық тұғырығы паразиттің морфологиясы мен биологиясына қандай әсер тигізеді?
10. Паразит жануар организміне қандай ықпал тигізеді?
№2 дәрісИНВАЗИЯЛЫҚ АУРУЛАР ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ
1 Инвазиялық аурулардың систематикасы мен номенклатурасы.
2 Инвазиялық аурулардың географиялық таралуы. Инвазиялық аурулардың эпизоотологиясы.
3 Паразитоценоз жәнеассоциативтік аурулар.
4 Е.Н.Павловскийдің трансмиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы жөніндегі ілімі.
5 Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны.
1 Систематика - (грекше Sistematos бөлшектерден құралған мағынада) объектілердің, фактілердің, құбылыстардың бөлігі принцип бойынша белгілері мен қасиеттерін анықтап, топтарға жүйелеп бөлумен (жіктеу) шұғылданатын ғылым. Паразиттерді жүйелеп топтарға бөлу олардың шығу тегіне, мекендейтін орнына, көбею жолына, ауру қоздырушының қасиеттеріне негізделеді.
Таксономия − (грекше taxis - қатар, рет, тәртіп; nomos заң, есім) табиғаттағы тірі организмдерді, соның ішінде паразиттерді жүйелеп бөлу принциптері туралы ілім. Паразитологияда міндетті түрде қолданылатын негізгі систематикалық категориялардың немесе таксондардың жалпыға бірдей қабылданған атаулары бар.
oo Патшалық - Rеgnum
oo Тип - Phylum
oo Класс - Classis
oo Тармақ (отряд) - Ordo
oo Тұқымдас (семейство) - Familia
oo Туыс (род) - Genus
oo Түр (вид) - Species
Сонымен бірге, Superclassis - класс үсті, Subclassis - класс асты.
Немесе: Subspecies түр (түр асты, түрше), varietas - вариант, aberratio аберрация, morhpa - морфа, forma - форма атаулары қолданылады.
Паразитарлық аурулардың аталуы туыс атауына ёз немесе оз жалғауларын жалғау арқылы жүргізіледі. Мысалы, Fasciola туыс атауына фасциол+ёз, Moniezia - мониези+оз қосу арқылы іске асырылады.
2 Паразитарлық аурулардың географиялық таралуын ескере қоздырушының жергілікті жердің табиғи-климаттық ерекшеліктеріне бейімделгендігін көреміз. Сондықтан, кез келген аурудың таралу шекарасын анықтаумен нозогеография ілімі айналысады. Ал, аурулардың пайда болуын, таралуы мен өшуін, әртүрлі жағдайлардағы ағымын, күрес және дауалау шараларының жалпы принциптерін зерделеумен эпизоотология шұғылданады. Эпизоотологиялық тұрғыдан ауруға баға беру үшін екі критерий (ЭИ, ИИ) пайдаланылады.
- экстенсивті инвазивтілігі (ЭИ) - ауырған мал санының жалпы бейім жануарлар санына арақатынасын білдіріп, пайыз түрінде есептелінеді.
- интенсивті инвазивтілігі (ИИ) - зерттелінген жануарларда анықталған паразиттердің сандық көрсеткіші (минимум-максимум).
3 Паразитоценоз және ассоциативтік аурулар
Паразитоценоз - әртүрлі зоологиялық таксондарға жататын (инвазия, бактерия, вирус, саңырауқұлақ тудырған) организмдердің бір уақытта жануар (адам) организмінде (мүшесінде) тоғышарлық күн кешуі.
Осы паразитоценоз мүшелерінің тудырған ауруларын ассоциативтік немесе аралас инвазия деп атайды.
4 Е.Н.Павловскийдің трансимиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы жөніндегі ілімі.
Трансмиссивтік аурулар деп қоздырушылары әртүрлі буынаяқты-лардың көмегімен (кенелер, қан сорғыш жәндіктер) берілетін ауруларды атайды.
Облигатты-трансмиссивтік ауруларда - қоздырушылар тек қана арнайы тасымалдаушы буынаяқтылардың көмегімен таралады.
Факультативті-трансмиссивтік аурулар - тасымалдаушылармен және азық, су, тікелей жанасқанда беріледі. Сондықтан, тасымал механикалық және арнайы болуы мүмкін.
Табиғи ошақтылық трансмиссивтік аурулар болғандықтан, табиғатта адамның қатысуынсыз үздіксіз тасымалдаушы буынаяқтылар арқылы ұзақ уақыт (ұрпақтан ұрпаққа) беріліп отырылады.
Жануар (адам) табиғи ошақтылық ауруларға келесі жағдайларда шалдығады:
А) жануар өлексесімен тікелей жанасқанда немесе кәсіпшілік ауру аңдардың (оба, туляремия, лейшманиоз, токсоплазмоз) терісін сыпырғанда, ластанған су, азық, тағам, жайылымда қалған сұйықтықтар (Ку-қызбасы) ішке түскенде.
Б) жабайы аңдардан үй малдары жұқтырып адам олармен жанасқанда.
В) қан сорғыш буынаяқтылар арқылы (орман энцефалит, пироплазмидоздар, спирохетоз, боррелиоз) таралады.
5 Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны келесілерден құралады:
* малдың жаппай қырылуынан;
* өнім түрлерінің (ет, сүт, жүн, жұмыртқа) төмендеуі және сапасыздануы;
* өнімді өндіруге жұмсалатын азықтың артуы;
* жануарлардың өсу қабілетінің тежелуі, басқа ауруларға бейім болуы.
ИНВАЗИЯЛЫҚ АУРУЛАРМЕН КҮРЕС ШАРАЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ
1 Инвазиялық ауруларға қарсы шараларды жоспарлау және болжамдау
2 Инвазиялық ауруларды дауалаудың негізі
3 Дауалаудың биологиялық тәсілдері
4 Химиопрофилактика
5 Сыртқы ортаны дезинвазиялау
6 АкадемикК.И.Скрябинніңдевастация жөніндегі ілімі
1 Шараларды жоспарлау және болжамдау. Кез келген, соның ішінде инвазиялық ауруларға қарсы ғылыми-негізделген шаралардың кешенін жасау ауруды уақытылы жоюға мүмкіндік береді және жұмсалатын қаражатты үнемдейді. Ветеринариялық шаралардың жоспары көзделген мақсаты мен міндеттеріне қарай перспективті (5-10 жылға) және ағымды (0,5-1 жылға) түрлеріне бөлінеді. Жоспар екі бөлімнен (жалпышаруашылық және арнайы шаралар) тұрады. Жалпышаруашылық бөлімі қожалықтарында ұйымдастыру, шаруашылық шараларын басқаратын шаруа жетекшілеріне жүктеледі. Арнайы шаралар тарауында ауруға (ларға) қарсы жан-жақты қамтылған және тек ветеринариялық маманның қатысуымен орындалатын (балау, дауалау, дезинвазия, дезинсекция, дезинфекция, вакциндеу, ветеринариялық объектілерді салу және т.б.) шаралар қамтылады.
2 Инвазиялық ауруларды дауалаудың негізі нақтылы ауру қоздырушысының даму биологиясын және жергілікті жердің ерекшеліктеріне байланысты болады. Шаралар кешені ауруды алдын алуға, мал басын аурудан сауықтыруға бағытталады. Жалпы ветеринариялық-санитариялық, биологиялық және химиялық шаралар дұрыс жүргізілген жағдайда аурудың таралуын тоқтатуға мүмкіндік беріп, ауру ошағын тазартуға жол ашады. Дауалау әртүрлі препараттарды қолдану арқылы іске асырылады. Сондықтан, олардың сыртқы ортаны ластамау жақтары ескеріле пайдаланылады.
3 Биологиялық тәсілдер әдетте кез келген ауру қоздырушысының табиғи жауларын қолдану арқылы іске асырылады. Мысалы, жайылым жағдайында нәжіспен сыртқа түскен гельминт (паразит) жұмыртқалары, личинкалары және т.б. тікелей түскен күн сәулесінен қырылады. Сондықтан осыны пайдалана отыра жайылым кесімдерін әр 5-6 күн сайын ауыстыру, жайылымға көпжылдық өсімдіктер өсіру, жыртқыш саңырауқұлақтарды пайдалану қарастырылса, қан сорғыш жәндіктердің суда дамыған личинкаларын жоюға олармен қоректенетін балықтарды (дөңмаңдай, амур балығы), кенелер малға қадалып қанын сормас үшін олар оянбай малды таулы жайылымдарға ауыстыру шаралары іске асырылады.
4 Қазіргі уақытта гельминтоздарға қарсы көптеген антипаразитарлық препараттар ұсынылған. Оларды қолданар алдында ветеринариялық маман міндетті түрде нұсқауымен танысып, экономикалық тиімділігі, мал организмі мен сыртқы ортаға жағымсыз әсерінің болмауы, аз дозада бірнеше паразитке қарсы ықпалы, қолдану әдісінің жеңілдігі, ұзақ сақталуы сұрақтарына көңіл бөлуі қажет.
5 Химиопрофилактика дегеніміз химиялық препараттардың көмегімен малды аурудан сауықтыру. Сондықтан, бұл жұмыстың бірі түрі - дегельминтизация болып табылады және ол сақтық, лажсыз, преимагиналды және диагностикалық түрлеріне бөлінеді. Дегельминтизация жүргізу барысында оның терапевтикалық тиімділігі көрсеткіші ең маңызды болып саналады және екі критерийдің көмегімен: экстенсэффективтілік (ЭЭ) және интенсэффективтілік (ИЭ) бағаланады. ЭЭ - толығымен гельминтоздан арылған жануар санының дәріленген барлық малдың санынан арақатынасын білдіріп, % түрінде есептелінеді. ИЭ - дегельминтизациядан кейін сыртқа бөлінген паразит санының барлық организмде болған санына арақатынасын білдіріп, % түрінде есептелінеді.
6 Акад.К.И.Скрябин ветеринарлық гельминтологияның жетістіктерін ескере, девастация жөніндегі ілімін ұсынды. Девастация - деп паразиттің барлық даму сатыларына қарсы жан-жақты қамтылған ветеринариялық шараларды кезеңді және жүйелі жүргізу. Девастация тоталды (түбегейлі) және парциалды (бөлшектелген) болып екіге бөлінеді. Тоталды девастация - кейбір паразиттің нақтылы бір территорияда толығымен жойылуы. Парци-алды девастация - нақтылы ауданда, аймақта паразит санының шұғыл төмендеуі.
№3 дәріс ЖАЛПЫ ГЕЛЬМИНТОЛОГИЯ
1 Гельминттер жөніндегі жалпы түсініктер
2 Гельминттерді жүйелеудің негізі
3 Гельминтоздардағы иммунитет
4 Балау әдістері
1 Гельминттер жөніндегі жалпы түсініктер. Гельминтология - тоғышар құрттар мен олардың адам, жануар және өсімдіктерде тудыратын ауруларын зерттеумен шұғылданатын ғылым саласы. Паразитологияның мақсаты: гельминттердің морфологиясын, физиологиясын, экологиясын және даму биологиясын зерттеу, індеттанулық ерекшеліктерін анықтау, малдың тірі және өлгеннен соң анықтау әдістерін жетілдіру, емдеу және дауалық мақсатта қолданылатын тиімді препараттарды ұсыну.
2 Гельминттерді жүйелеудің негізі. Гельминттер және олардың тудырған аурулары жануарлар патшалығынан болуына байланысты паразитологияның гельминтология тарауында қарастырылады. Сондықтан, гельминттерді екі: жалпақ және жұмыр типке жіктеу қабылданған. Жалпақ құрттар типіне (Plathelmintes) келесі кластар: Monogenea, Trematoda және Cestoda, ал жұмыр құрттарға (Nemathelmintes) Nematoda мен Acanthocephalа класс өкілдері енгізілген. Барлық гельминттердің ішінде 67 түрі (трихинелла, токсокара, эхинококк, альвеококк, тениаринх, тения, дифиллоботрии, фасциола, описторх және т.б.) адамға жұғудан қауіпті. Гельминттер даму ерекшеліктеріне қарай екі топқа: геогельминт (аралық иелерінің қатысуынсыз дамитын) және биогельминт (аралық иелерінің қатысуымен дамитын) бөлінеді.
3 Гельминтоздарда пайда болатын иммунитет инфекциялық және протозойлық аурулардағы иммунитетпен салыстырғанда әлсіз, толық емес және шартты болады, өйткені, біріншіден, гельминттер мал организмінде көбеймейді (трихинелла мен оллулана личинкаларынан басқасы), екіншіден, гельминттер құрылысы мен химиялық құрамы бойынша күрделі және дене қуыстарында мекендейді. Сондықтан организмде антиденелер пайда болып, сезімталдық күшейеді де, қайта жұғуға қарсы шартты тұрақтылық дамиды. Осыған байланысты: абсолюттік (толық тұрақтылық), барьерлік (енген личинканың ішек кілегей қабатында, теріде, лимфатүйіндерінде, өкпеде, бауырда кідіріп қалуы) және шектеуші (гельминт барлық тосқауылды өткенімен, организмнің қорғаныс күштері оның дамуын тежейді) иммунитет түрлері қалыптасады. но защитные сиыл организма .ются в кишечной стенке, коже, печени, лимфоузлах, легочной ткани и .т.д.ероприятий.
4 Гельминтоздарды балау әдістері. Гельминтоздарда басқа да аурулардағыдай диагноз кешенді, яғни індеттанулық деректер, клиникалық белгілер, патологиялық өзгерістер ескеріле, лабораторлық зерттеу нәтижелеріне сүйене қойылады. Ауру малға диагноз қою оның тірі кезінде және өлгеннен кейін жүргізіледі. Малдың тірі кезіндегі балауға індеттанулық деректер, клиникалық белгілер, патологиялық өзгерістері ескеріле, лабораторлық зерттеу нәтижесіне сүйене жүргізілсе, өлген малдың өлексесін толық гельминтологиялық зерттеу немесе толық емес (бөлек мүшені) зерттеу арқылы іске асырады.
Бақылау сұрақтары
1 Гельминттер мен гельминтоздар жөніндегі түсініктер.
2 Гельминттерді жіктеу (систематикалау) қалай жүргізіледі?
3 Гельминтоздарда қандай иммунитет түзіледі және оның инфекциялық аурулардағы иммунитеттен қандай айырмашылығы бар?
4 Гельминтоздарды балаудың қандай тәсілдерін білесіз?
№ 4 дәрісЖАЛПЫ НЕМАТОДОЛОГИЯ. АСКАРИДАТОЗДАР.
1 Нематодалардың морфологиясы
2 Нематодалардың систематикасы
1 Нематодалардың морфологиясы. Нематодалар жануарлардың әртүрлі мүшелері мен ұлпаларында мекендейтін тоғышар жұмыр құрттар класының өкілдері. Дене пішіндері жұмыр, жіпшетәрізді, арқантәрізді, тұрқылары әрқилы (1мм ден 1 м дейін). Асқорыту, жүйке, зәр бөлу және жыныс мүшелері жақсы дамыған. Дене сырты кутикуламен көмкерілген. Нематодтардың көпшілігі дара жыныстылар. Аналықтары аталықтарынан ұзын. Жұмыртқа немесе тірі туады.
2 Нематодалардың систематикасы. Нематодалар бас, құйрық жақтарының, өңешінің және дамуындағы ортақ ерекшеліктеріне қарай топтастырылған. Олардың келесі тек тармақтарының ветеринариялық-санитариялық маңызы бар. Ascaridata. Ауыз кіреберісі үш ерінмен көмкерілген, өңеші цилиндр тәрізді. Аталықтарының 2 тең спикуласы бар. Жұмыртқалары қалың тегіс немесе кедір-бұдырлы қабықты болып келеді. Oxyurata. Ауыз кіреберісі 3 немесе 6 ерінмен көмкерілген, өңеші түп жағында торсиған (бульбус), аналығының вульвасы денесінің алдыңғы жағында ашылады. Аналығының құйрық жағы жіңішке, ұзынша келген. 1 не 2 спикулалы. Жұмыртқалары ассиметриялы. Strongylata. Еріндері жоқ, ауызға кіреберісі көптеген кірпікшелермен көмкерілген. Кейбірінде ауыз қуысының түбінде тісшелер жайғасады. Аталықтарының құйрық жағы жыныс бурсасымен және 2 спикуламен аяқталады. Жұмыртқаларының ішінде дамыған ұрығы болады. Пішіні сопақшалау. Spirurata. Ауыз тесігі көбінесе қалақша тәрізді екі бөлінген ерінмен көмкерілген, кейде еріндері болмайды. Ауыз қуысынан жұтқыншақ (фаринкс) жалғасады, өңеші екі бөлімнен тұрады, алдыңғысын - етті, соңғысын - безді деп атайды. Екі спикуласы тең емес еркектерінің құйрық ұшының латералды жағында кутикулярлы кеңейген қанат тәріздес және отырғызылған бұтаққа ұқсас бүртіктер кездеседі. Trichocephalata. Алдыңғы жағы ұзын, жіптей жіңішке, ал артқы жағы қысқа және жуан келеді, не алдыңғы жағымен бірдей. Өңеш өте жіңішке түтікшеге ұқсас және оның бездері айқындалып тұрады. Егер спикуласы бар болса, ол біреу ғана және инедей сүйір болады. Жұмыртқасы күбі тәрізді, екі ұшы тығынмен бекітілген. Filariata. Бас жағы ерінсіз. Өңешінің алдыңғы бөлігі етті, артқысы - безді. Екі тең емес спикулалары бар. Бионематодтар. Rhabaitata. Ұсақ, жіңішке нематодалар. Өңешінде екі кеңейген бульбусы болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Принципі: тоғышар жұмыртқасының тығыздығы қаныққан ерітіндінің тығыздығынан төмен болғандықтан үстіңгі бетіне қалқып шығуына негізделген.
Жадығаттар мен жабдықтар (4-сурет): микроскоп, зат шынылары, төсеніш шыны, стақандар (250 мл), сүзгі, гельминтологиялық ілмек (тік бұрышпен иілген, d = 6 мм), келісап пен келіше, ас тұзының қаныққан ерітіндісі (тығыздығы 1,18-1,2).
:: Дарлинг әдісі
Принципі: қалқыту және тұндыру процедураларын кезектестіре жүргізіледі.
Жадығаттар мен жабдықтар: центрифуга, Дарлинг сұйықтығы ( глицерин және ас тұзы тең қатынаста), темір ілмек.
Орындалуы:
Нәжісті сумен жартылай сұйық консистенцияға дейін араластырады және 3 мин. центрифугада айналдырады, соның нәтижесінде гельминт жұмыртқалары астына қарай шөгеді. Пробирка ішіндегі сұйықтықты төгіп тастап, тұнбасына Дарлинг сұйықтығын (ас тұзының қаныққан ерітіндісімен тең қатынаста араласқан глицерин) қосады. Тұнбаны жақсылап араластырып, қайтадан 3-5 мин. центрифугада айналдырады. Осыдан кейін тұнбадағы паразиттік гельминттердің жұмыртқалары үстіңгі бетке қалқып шығады. Темір ілмекпен бетіндегі қабатынан (пленканы) зат шынысына тамызып, төсеніш шынымен жауып, микроскоппен зерттеледі.
beim Rind. J. Vet. Med. B 35, 557-569.
Седиментациялау әдісі (Benedek бойынша)
Принципі: тығыздығы жоғары паразиттер судағы нәжістің басқа фракцияларына қарағанда жылдам шөгуіне негізделген.
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, Петри табақшасы, стақандар (250 мл), ұсақ көзді темір сүзгілер, келісап пен келіше, пастер түтігі, метилен көгінің ерітіндісі. Орындалуы:
шамамен 1 шай қасықтай нәжісті келішеде сумен мұқият араластырады;
суспензияны стақанға сүзген соң, қалған нәжісті біртекті болғанға дейін сумен шаю;
сынаманы тұнғанша 3 минутке қалдырады;
тұнба үстіндегі ерітіндіні төгіп тастап, қайта су құяды (6-сурет); 5. сынаманы тұнғанша 3 минутке қалдырады;
6- сурет. Седиментациялық әдіс
тұнба үстіндегі ерітіндіні төгіп тастап (тұндыруды бірнеше рет қайталауға болады), тұнбаны Петри табақшасына ауыстырады да, пастер түтікшесімен 1 тамшы метилен көгін тамызады.
микроскоп астында 40-100х үлкейтімде зерттейді. Анықталады:
Нақтылы: трематод жұмыртқалары (Dicrocoelium-нан басқа), жылқы мен түйеде E.leuckarti ооцисталары.
Анық емес: цестод және нематод жұмыртқалары, нематод балаңқұрттары және қарапайымдылар.
Ескерту: сапасын анықтау әдісі.
Центрифуганы қолдана седиментациялау әдісі (Котельников пен Корчагин және Хренов бойынша экспресс-әдістеме)
Жадығаттар мен жабдықтар: центрифуга, микроскоп, пробиркалар, пинцеттер.
Орындалуы: Қой және ешкіден алынған нәжіс сынамасын (3-5 г) температурасы 20-22°C суы бар пробиркаларға салады. Пробиркаларды 1000-1500 айн.мин. жылдамдықпен 2 мин. бойы центрифугада айналдырады. Сынамаларды пинцетпен алып, тұнбаға дейінгі суды төгеді, тұнбаны сілкіп зат шынысына құяды және микроскоп астында зерттейді.
Анықталады: диктиокаулюс, мюллериус және басқа протостронгилидтердің балаңқұрттары.
Вайд әдісі
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, зат немесе сағат шынысы, жылы су (40°C).
Орындалуы: Қой не ешкінің жаңадан бөлінген бірнеше құмалағын зат немесе сағат шыныға қойып, үстіне 40°C температурадай шамалы су қосады. Егер құмалақты зат шынысына қойса, онда бірнеше тамшы су жеткілікті болады. Арада 40 минут өткеннен кейін құмалақтарды алып тастап, шыныда қалған сұйықтықты микроскоп астында нематод балаңқұрттарына зерттейді. Бұл әдістеме тек құмалақтар тығыз болғанда ғана тиімді болады.
Анықталады: қой мен ешкінің диктиокаулюс, мюллериус, протостронгилюс, цистокаулюс балаңқұрттары.
Гельминтолярвоскопиялық әдіс (Берман-Орлов бойынша)
Принципі: балаңқұрттардың термотропизміне (жылыға қарай қарай ығысатын қасиеті) негізделген.
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, Петри табақшасы, штатив, резеңке түтікшеге жалғанған бөреңке (воронка), қысқыш, ұсақ көзді темір сүзгілер немесе дәке.
Дайындау: резеңке түтікшені бөреңкемен жалғап, түтіктің шетін тік бұрышпен кеседі. Бөреңкені штативке бекіткен соң, жылы сумен толтырылады.
Орындалуы:
шамамен 1 шай қасық нәжісті (10-20г) сүзгішке немесе дәкеге орайды, оны бөреңкеге салып, үстіне су құяды (7-сурет).
7- сурет. Гельминтолярвоскопиялық әдіс
кем дегенде 12 сағатқа (немесе түні бойы), ал ең дұрысы 24 сағатқа бөлме температурасында қалдырады;
қысқышты біртіндеп босата отырып, алғашқы тамшыларын Петри табақшасына тамызады;
микроскоп астында 40-100х үлкейтімде зерттейді. Анықталады:
Нақтылы: жаңа түскен нәжісте: өкпе гельминттерінің 1 сатыдағы балаңқұрттары (шошқаның: Metastrongylys басқалары) және стронгилоидтар; жатып қалған нәжісте: ас қорыту жүйесі стронгиляталарының балаңқұрттары.
Ажыратып балау: емін еркін өмір сүретін нематодтардың ересектері мен балаңқұрттарынан айыру керек.
Анық емес: гельминт жұмыртқалары, қарапайымдылар.
Ескерту: сапасын анықтау әдісі. Егер, сандық көрсеткішті анықтау керек болса, онда нәжіс салмағы 10 г болуы шарт.
:: Mс-Master әдісі (жұмыртқалар мен ооцисталарды санау)
Принципі: стандартталған нәжіс көлемін қолдана Mc-Master санақ камерасында жұмыртқа мен ооцисталарды санау.
8- сурет. Mc-Master камерасы
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, Mс-Master санақ камерасы (8-сурет), келіше мен келісап, өлшегіш цилиндр (100 мл), кішігірім бөреңкелер, темір сүзгіштер, пипеткалар, таразы, қаныққан ас тұзының ерітіндісі (тығыздығы 1,18-1,2).
Дайындау: флотациялау ерітіндісі зерттеуге дейін 1 тәулік бұрын дайын болуы шарт: 1 л суға 340 г NaCl ерітіледі. Орындалуы:
таразыда 4 г нәжісті өлшеп алу;
нәжіс сынамысын келішеде қаныққан ас тұзының ерітіндісімен араластырып, өлшегіш цилиндрге темір сүзгіш арқылы сүзіп, белгіленген көлемге 60 мл (!) дейін қаныққан ас тұзының ерітіндісімен жеткізеді де сүзгішті алып тастайды;
Ерітіндіні пипетке көмегімен мұқият араластырып, пипеткамен алған 2-3 мл суспензияы Mс-Master санақ камерасының бір бөлігіне, ерітіндіні қайта араластырып, екінші камераны суспензиямен толтырады;
флотациялау үшін санақ камераны 3-5 минутке қалдырады;
уақыт өтісімен 40-100х үлкейтімінде зерттейді;
жұмыртқа немесе ооцисталардың 1 г нәжістегі саны анықталады (EpG немесе OpG). Екі камерадағы анықталған жұмыртқа немесе ооциста саны х 50 көбейтіледі (EpG(OpG).
Анықталады:
Нақты анықтайтыны: стронгилоид, ас қорыту жүйесі стронгиляттары, аскаридат жұмыртқалары, кокцидий ооцисталары (криптоспоридии; E.leuckarti, E.cameli ооцисталарынан басқа).
Анықталмайтыны: цестод және трематод жұмыртқалары, нематод балаңқұрттары, лямблийлер.
Ескерту: сандық әдіс. Егер, нәжістің 2 г зерттелінсе, жұмыртқа санын х 100 көбейту арқылы анықтайды.
Аталмыш әдісті антгельминтті препараттардың тиімділігін тексерген кезінде де қолдануға болады, яғни емдік дәрілерді қолданғанға дейін және емдеуден кейін жұмыртқа (ооциста) санын салыстыра отырып тиімділікті анықтайды.
:: Анал тесігі маңынан қырындыны жабысқақ лента көмегімен зерттеу әдісі (Якобс бойынша)
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, зат шынысы, жабысқақ жағы бар мөлдір полиэтилен пленкасы жарамды (скотч), қолайлысы ЛПО-1, ЛПО-2 операциялық пленкалары. Орындалуы:
жабысқақ лентаның 8-10 см кесіндісін дайындап, алдын ала зат шынысының бетіне жапсырып қою;
қырындыны алар алдында зат шынысынан жабысқақ лентаны босатып, екі шетінен ұстаған қалпы лента жолағын бірден анал тесігі мен перианал немесе анал тесігі маңындағы қатпарға саусақты тигізбей жабыстырады.
лентаны теріден тартып алған соң, жабысқақ жағымен зат шынысының бетіне біркелкі етіп (микроскопиялау кезінде кедергі болмас және ауа көпіршіктерін болдырмау үшін) жабыстырады.
зат шынысының шетінен шығып тұрған лентаның артық жерлерін кесіп тастайды.
микроскоптың астында 50-100х үлкейтімде зерттейді.
Анықталады: приматтар, кеміргіштер мен тақтұяқтылардың оксиур жұмыртқалары.
2.3. Қанды зерттеу
Зерттеуге жататын материалдар. Ауру және аурудан күдікті жануарлардан перифериялық қанды: а) тәжірибе топтарындағы малдарға жұқтыру (биосынама қоюға), б) серологиялық зерттеу жүргізу, в) микроскопиялық препараттарды дайындау: қысылған тамшы, жұғынды жасау, қалың қан жұғындысын дайындау жұмыстарын орындау мақсатында алады.
Биосынама қоюға және серологиялық зерттеулерді жүргізу үшін жылқыдан, ірі және ұсақ қара малдан күре тамырдан, құстан - қанатасты көк тамырдан асептика мен антисептикалық ережелерді ескере жалпы белгілі әдістің көмегімен жүргізеді. Микроскопиялық зерттеулерде қан жұғындасы мен препараттарында қарапайымдыларды анықтау үшін құлақтың шетін тіліп, ал құстарда - айдарынан немесе қанатасты көк тамырдан алады.
Коагулянт ретінде: гепарин (0,75 мг1 мл қанға), натрий цитраты (5 мг1 мл қанға) алынады.
Ауруларға күдік туғанда зерттелінетін қанды:
:: Бабезиозға:
тікелей зерттеу үшін: ауада кептірілген (тек қана капиллярлық қан, мысалы, құлақтың ұшынан алынған) қанның жұқа жұғындысы (2-4 дана, боялмаған) пайдаланылады.
антиденелерді анықтау мақсатында: ұйымаған 5-10 мл қан немесе 3-5 мл қанның сарысуы (коагулянт қосылмаған).
:: Лейшманиозға:
антиденелерді анықтау мақсатында: ұйымаған 5-10 мл қан немесе 3-5 мл қанның сарысуы (коагулянт қосылмаған).
тікелей зерттеу үшін: лейшманиоздың тері қабынған ағымында паразиттерді алғашқы түйін пайда болғанда анықтау тиімді. Сондықтан, теріден қырындыны жараның шетіндегі инфильтраттан немесе грануляция басталған орыннан кішігірім кесіндісін биопсиялап, оны екі таза зат шынысының арасына қысып зерттейді.
:: Филяриозға:
- тікелей зерттеу үшін: коагулянт қосылған 5 мл ұйымаған қан пайдаланылады, антиденеантигендерді анықтау мақсатында: ұйымаған 5-10 мл қан немесе 3-5 мл қанның сарысуы (коагулянт қосылмаған) қолданылады.
Үлкейтімсіз жүргізілетін зерттеулер. Қан жұғындысын дайындау
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, зат және төсеніш шынылар, пастер түтікшелері, физиологиялық ерітінді (0,85%).
Дайындау: физиологиялық ерітіндіні дайындау жолы: 8,5 г NaCl-ды 1 л суда еріту. Орындау:
Ұйымаған қанның 1 тамшысын зат шынысының бетіне тамызып, ас тұзының физиологиялық ерітіндісінің кішігірім көлемімен сұйылтқан соң, төсеніш шынымен жабады.
Микроскоптың 100-400х үлкейтімінде зерттейді (диафрагма жабық).
Анықталатыны: тірі және қозғалатын микрофилярий мен трипаносомдар.
Гимза бойынша жұғындыны бояу
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, зат шынылары
(майсыздандырылған), бояулар езілген кюветалар, метанол (absolut), Гимза бояуы (метил спирті мен глицериндегі метиленнің, эозин мен метилен көгі ерітіндісі түрінде шығарылады), иммерсиялық май.
Дайындау: жұмыс ерітіндісін дайындау үшін 1-3 тамшы бояуды 1 мл суда ерітеді, ерітінді қолданар алдында дайындалады (!). Орындау:
Ұйымаған немесе капиллярлық қанның 1 тамшысын зат шынысының бетіне тамызады. Зат шынысын үстел үстінде немесе шет жақтарынан сол қолмен ұстайды. Оң қолмен шлифтеуші шыныны 45° бұрышпен зат шынысына қарай қойып, қанмен жанасқанша оңға қарай жылжытады (9-сурет).
9- сурет. Жұғындыны жасау
Қан толығымен шлифтеуші шынының шетіне жеткенше ұстап, жеңіл қимылмен оңнан солға қарай қан толық біткенше жылжытады. Қан тамшысы көлемі бойынша зат шынысының шетіне 1-1,5 см жетпей аяқталатын болуы керек. Шыныда қан жұғындысы аяқталғанға дейін созылуы керек. Қан түйіршіктерінің бүтіндігі бұзылмас үшін шлифтеуші шыныны зат шынысына қатты баспау қажет. Жақсы жасалған қан жұғындысы сарғылт түсті және соңы сыпырғышқа ұқсас болуы керек.
Қан жұғындысы кептіруге қалдырады.
Метанолмен 3-5 минут бекітеді.
Жұғындыны қайта кептіреді.
Гимза жұмыс ерітіндісі көмегімен 30 минут ішінде бояп қояды.
Уақыт өтісімен бояуды дистильденген сумен шаяды да, жұғындыны кептіреді.
Микроскоптың 100х үлкейтімінде (микрофилярийге) немесе автотрофтарға (бейорганикалық қоспалардан органикалық заттар түзетін организмдер: мысалы: рикеттсийлер. пироплазмидалар) зерттейді.
Анықтайтыны: микрофилярийлер, пироплазмидалар (бабезий, тейлерий, трипаносом және басқалары), рикеттсийлер (анаплазма).
Үлкейтіп жүргізілетін зерттеулер. Гимза бойынша қалың жұғындыны бояу
Принципі: Гимза ерітіндісі бекітілмеген қанды гемолиздейді, қан түйіршіктеріндегі паразиттер эритроциттерде жақсы көрініп тұрады, боялған қан жұғындысын жасау әдісімен салыстырғанда шамамен 20-30 есе оларды көру тиімділігі артады.
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, зат шынысы (майсыздандырылған!), шыны таяқшалар, бояуымен дайын кюветалар, Гимза жұмыс ерітіндісі, иммерсиялық май.
Дайындау: Гимзаның жұмыс ерітіндісі қолданар алдында дайындалады.
Орындау:
капиллярлық қанның 1 тамшысын зат шынысының ортасына тамызып, шыны таяқшамен немесе басқа зат шынысының бұрышымен ортадан периферияға қарай араластырып жылжытады.
кептіруге қалдырады ( 1 сағаттай).
бекітпей (!) Гимзаның жаңа дайындалған ерітіндісімен 30 минут бояйды.
бояу ерітіндісін дистильденген сумен шаяды, кептіруге қалдырады.
микроскоптың 100х үлкейтімінде (микрофилярийге) немесе автотрофтарға иммерсиялық май тамызып 1000х (пироплазмидалар) зерттейді.
Анықтайтыны: микрофилярийлер, пироплазмидалар (бабезии, трипаносомалар).
Ескерту: жұғындыны микроскопиялау кезінде қимылдайтын паразиттерді ажырату қиындық туғызады.
Тері қырындысын және жүн жамылғысын зерттеу
Зерттелінетін материалдар
Қышыма қотыр кенелеріне зерттеу мақсатында қандауырдың көмегімен қабынған теріден немесе кенелердің көп жиналатын қабынған тері мен сау терінің шекарасынан қаншымақ шыққанша ( тереңінен!) қырынды алады.
Көзге көрінетін микроскопиялық эктопаразиттерді 70% спиртте (формалинде емес!) бекітеді. Тасымалдағанда ауызы жақсы жабылатын шыны сауыттарда болуы шарт.
Макроскопиялық зерттеулер
Құстың қауырсыны мен жануарлардың терісін алғашқыда кенелерге, мамық және қауырсынжегіштерге, бит, жүнжегіштерге макроскопиялық зерттейді.
Микроскопиялық зерттеулер
Калий сілтісін қолдана зерттеу әдісі
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп, Петри табақшасы, стақандар (250 мл), спирттік шам, центрифугалық пробиркаларға арналған штатив, центрифуга, центрифугалық пробирка мен калий сілтісі (10%).
Орындалуы:
тері қырындысын стақанға салып, 10% калий сілтісін қосады да, 60-70ºС біртіндеп 3-4 минут қыздырады (немесе бөлме температурасында 3-4 сағатқа қалдырады).
тұндыруға 1 сағатқа қалдырады.
тұнба үстіндегі сұйықтықты төгіп, тұнбаны центрифугалайды.
тұнбаны Петри табақшасына ауыстырады.
микроскоптың 50-100х үлкейтімінде зерттейді (диафрагма жабық болуы шарт!).
Анықталатыны: қышыма қотыр кенелері.
Компрессорлық зерттеу әдісі: терінің қырындысын зат шынысына салып, бірнеше тамшы 5-10% сілтілі ерітіндіні (KOH, NaOH) қосып, екінші зат шынымен жабады да микроскоптың кіші үлкейтілімде қарайды.
Бұлшық етті зерттеу
Жадығаттар мен жабдықтар: микроскоп немесе трихинеллоскоп, компрессориум, қайшы, пинцеттер. Орындалуы:
күріш дәніндей туралған ет сынамаларын компрессориум шыныларының арасына орналастырылып, қысылады (10-сурет).
микроскоп астында 20х50х үлкейтімде зерттейді.
10- сурет. Трихинеллезге компрессорлық әдіспен зерттеу
Анықталатыны: трихинелла балаңқұрттары, саркоциста цисталары.
Трихинелла балаңқұрттарын анықтау әдісі (жасанды асқазан сөлінде ыдырату)
Принцип: пепсин мен ас тұзы қышқылын қолдана жасанды түрде бұлшық етті ыдырату.
Жадығаттар мен жабдықтар: шыны немесе пластик бөреңкелер, резиңке түтіктер (10 см-дей), түтікшені қысатын қысқыш, штатив және бөреңкені ілетін бекіткіш, сүзгі торлар (15x15 см), жылы су, электромагнитті араластырғыш, пластмасс Петри табақшасы, зат және төсеніш шынылары, микроскоп. Орындалуы (11-сурет):
бұлшық ет үлгілерінен жалпы салмағы 100 г сынамада біріктіріп блендерда тураған соң, 3 литрлік шыны ыдысқа салады;
10 г пепсинді + 46-48 С температурадағы 2000 мл суға араластырып, 16 мл тұз қышқылын қосады;
шыны ыдыс аузын жұқа күміс фольгамен жауып, қоспаны магнитті араластырғышта 44-47 С температурады 30 минут бойы айналдырады;
№1 дәрісЖАЛПЫ ПАРАЗИТОЛОГИЯ
1 Кіріспе
2 Паразитологияның қысқаша даму тарихы және ғалымдардың қосқан үлестері
1 Паразитология - (грек сөзі parasotos - арамтамақ, тоғышар, logos - ғылым) паразиттердің жіктелуін, құрылысын, экологиясын, иесі мен тоғышардың бірімен бірінің қарым-қатынасын, адам, жануар және өсімдіктерде тудыратын ауруларымен оларға қарсы жүргізілетін күрес және дауалау шараларын ұйымдастыратын кешенді биологиялық ғылым.
Паразиттік организмдер табиғатта еркін өмір сүрген организмдерден эволюциялық даму барысында сұрыпталып регрессивтік және прогрессивтік өзгерістерге ұшырау нәтижесінде пайда болған.
Паразит өкілдерін зерттеумен шұғылданатын салалар (пәндер) академик К.И.Скрябиннің анықтамасы бойынша олардың шығу тегіне, тоғышарлық мекеніне, қоздырушының жануарлар әлеміндегі алатын орнына байланысты жіктеледі.
Шығу тегіне қарай: зоопаразитология - жануартектес паразиттерді (гельминттер, кенелер, жәндіктер, біржасушалы қарапайымдар) және олардың тудыратын ауруларын зерттеумен шұғылданатын ғылым; фитопаразитология - өсімдіктектес (бактерийлер, бациллалар, вирустар, саңырауқұлақтар, риккетсиялар) паразиттерді және олардың тудыратын ауруларын зерттеумен шұғылданатын ғылым болып бөлінеді.
Паразит иелері мен қоздырушылардың биологиялық тұғырығына қарай: медициналық зоопаразитология, адамның паразиттері мен тудыратын ауруларын, ветеринариялық зоопаразитология, жануарлардың паразиттері мен тудыратын ауруларын; агрономиялық зоопаразитология, ауылшаруашылық дақылдарының паразиттері мен тудырған ауруларын; орман зоопаразитологиясы, ағаш тұқымдарының паразиттері мен тудырған ауруларын зерттеумен айналысады.
Қоздырушылар жануарлар патшалығындағы типіне қарай 4 тарауға жіктеледі: гельминтология (HELMINS), арахнология (ARACHNEA), энтомология (ENTOMA) және протозоология (PROTOZOA). Қазіргі уақытта ғылымға 90-ға жуық тоғышарлық күй кешетін организмдер белгілі. Паразит өз иесімен жанасқанда ауру үнемі өрбімейді, өйткені оның дамуына паразит пен иесінің арасындағы қарым-қатынас, малдың жасы мен бейімділігі, қоздырушының саны мен уыттылығына байланысты болады. Белгілі паразиттердің ішінде ең зардаптысы - гельминттер. Бұрынғы КСРО аумағында 25 000 гельминт түрі белгілі.
Паразитология ғылымының мақсаты - жануарларды паразиттерден сауықтыру арқылы адамдардың зооантропоноздармен дерттенуін болдырмау.
2 Паразитологияның қысқаша даму тарихы және ғалымдардың қосқан үлестері. Паразиттік күй кешетін құрттар (аскарида, тения) жөніндегі алғашқы деректер ислам дүниесіне ертеректен (б.э.д. 600 жыл бұрын) белгілі. Гиппократ, Аристотель, Авицена, Рудольфи өздерінің еңбектерінде адамдарда анықталған аскарида, оксиур, тения, шошқада - финна көпіршіктері туралы келтіреді. XVII-XVIII ғасырларда паразитологиялық ғылымға 980 астам паразит түрлері 756 иелерінен табылған. Паразитология саласы XX ғасырдың басында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді. Гельминтологияның негізін қалаған атақты ғалым, ветеринария мен медицина ғылымдарының докторы, профессор, 10 жақын және шалғай мемлекеттердің Академияларының академигі К.И.Скрябин (1878-1972) әртүрлі жануарлардың гельминттер фаунасын анықтау мақсатында 320 жуық экспедициялар ұйымдастырып, осының нәтижесінде 200 астам құрттардың морфологиясын, биологиясын, иесімен арасындағы қарым-қатынасын зерттеген. Сол кездегі Мәскеу, Новочеркаск қалаларындағы зооветеринарлық институттардың құрамында паразитология кафедрасын ашқан. Әйгілі Е.Н.Павловский медицина ғылымдарының докторы, профессор жалпы паразитология және арахноэнтомология салаларының дамуына айтарлықтай үлесін қосып, 250 экспедиция ұйымдастыруының арқасында адам мен жануарларға қауіпті беймәлім 10 трансимиссивтік ауру ошақтарын ашты. Қарапайымдыларды зерттеумен шұғылдануда В.Л.Якимовтың алатын орны бөлек. Ленинградтағы Ветеринарлық институтта протозоологтардың мектебін ұйымдастырған ғалым. Профессор В.А.Догель - жалпы паразитология мен ихтиопатология саласына айтарлықтай үлес қосты. Елімізде паразитология ғылымының алға басуына гельминтолог-ғалымдар: Боев С.Н., Гвоздев Е.В., Щульц Р.С., Даугалиева Э.Х., Диков Г.И., Кәдіров Н.Т., Егізбаева Х.Е., Рамазанов В.Т., арахноэнтомолог Галузо И.Г., Целищева А.А., Есімбеков Ж.М., протозоологтар Сванбаев С.К., Хван М.В., Сабаншиев М.С., Ысқақов М.М. айтарлықтай ғылыми жаңалықтарымен үлес қосты. Аталмыш ғылым саласының жетістіктеріне жаңадан 200-ден астам паразит түрлерінің ашылуы, адам арасында риштаны, дракункулезді жою, дәрі-дәрімектерді қолданудың тиімді әдістерін ұсынуы, гельминтоздарды жайылымдық дауалау, көпшілік гельминтоздардан мал басын сауықтыру жатқызуға болады. Сондықтан паразитология саласының негізгі көздеген мақсаты жануарларды паразитоздардан сауықтыру арқылы олардың өнімділігін арттыру болып табылады.
ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1 Табиғаттағы организмдер арасындағы қарым-қатынас түрлері.
2 Паразитизмнің анықтамасы, оның пайда болуы және табиғатта таралуы.
3 Жануар организмінде паразиттердің мекендеуі.
4 Паразит түрлері: экто- және эндопаразиттер, уақытша, тұрақты, үстемепаразиттер.
5 Паразит иелері (дефинитивтік, аралық, қосымша, резервуарлық, облигаттық, факультативтік).
6 Паразит пен иесінің қарым-қатынас түрлері. Биологиялық тұғырықтың паразиттің құрылысына және биологиясына тигізетін ықпалы.
7 Паразиттің иесінің организміне тигізетін әсері (механикалық, токсикалық, инокуляторлық, трофикалық, аллергиялық).
І Табиғаттағы организмдер арасындағы қарым-қатынас түрлері. Табиғаттағы барлық тіршілік иелері (жануарлар, өсімдіктер) бір бірімен тығыз қарым-қатынаста болады. Олардың ішінде келесілер маңызды:
1. Индифференттік (немқұрайлы, селбесу) тіршілік ету - екі организмнің бір-біріне тәуелсіз, алайда кеңістіктің ортақтығына қарай тығыз байланыста болуы. Мысалы: теңіз түбіндегі қатар байланыста тіршілік етуші мұртты ұсақ шаяндар, актиниялар, коралл полиптері, теңіз кірпікшелілері, жұлдыздары, лилиялары және т.б. организмдер.
2. Симбиоз (syn - бірге, bios - тіршілік ету) екі организмнің өз тіршілігін сақтап қалу үшін өзара тиімді қарым-қатынаста болуы. Симбиоз екі жақтың біріне немесе екеуіне де тиімді болып ерекшеленеді.
А) Кеңістіктегі байланыс немесе синойкия (sym - бiрге, oikos - үй, мекен) кеңiстiкте мекен ретiнде пайдалану, екі организмнің бірі екіншісіне ешбір зиян келтірмей, тек қана оны мекен ретінде пайдалануы және өзі содан пайда көруі. Мысалы, көпаяқты шаянның балаңқұрты губканың қуысына еніп алып өмір бақи сонда қалады да, соның нәтижесінде өсіп-өнуге мүмкіндік алады.
Б)Комменсализм, немесе қоректік байланыс(тегін қорегін айыру, табу) екі организмнің бірі екіншісінің есесінен қалған азық қалдықтарымен қоректенуі. Мысалы: жабысқақ балықтар акуланың денесіне жабысып алып, кеңістікте еркін орын алмастырады және оның азық қалдықтарын пайдаланып тіршілік етеді.
В) Мутуализм (mutuus) немесе екі жақты симбиоз түрінде екі организм немесе симбионттың өз тіршілігі үшін бір біріне пайда келтіруі. Мысалы: краб (шаян) өзінің қысқыштарымен актинияларды ұстап, солардың көмегімен жауларынан қорғанады, ал актиниялар шаянды (крабты) кеңістікте қозғалу құралы ретінде пайдалануы.
Паразитизмнемесе тоғышарлық күнелту - генетикалық тегі бірдей емес организмдердің бірге тіршілік етуінің табиғатта тарихи қалыптасқан және кең таралған түрі. Паразитизм бірге тіршілік етуші организмдердің эволюциялық дамуы сатыларында бірге өтуіне байланысты пайда болған. Паразит иесінсіз тіршілік ете алмайды. Паразитизм екі биологиялық түрдің бірі (паразит) өз тіршілік дәуірінің белгілі бір кезеңінде екіншісінен (иесі) физикалық және физиологиялық тұрғыдан тәуелді болатын экологиялық қарым-қатынасы.
Тоғышарлықтың түрлері (паразитизмнің формалары).
oo Тіршілік ету мерзімінің ұзақтығына қарай бөлінуі:
1) Уақытша паразитизм паразитпен иесінің аса тығыз емес және уақытша ғана жанасуымен сипатталады. Уақытша паразиттер иесін қоректену үшін ғана пайдаланады (соналар, масалар, қандалалар және т.б.) қалған өмірінде иесінен тыс тіршілік етеді. Олар барлығы бірдей дерлік эктопаразиттерге жатады.
2) Стационарлық (тұрақты) паразитизм деп паразиттердің иесінің организмінде ұзақ уақыт, кейде тіпті өмірбақи (ішінде не сыртында) мекендеп, оны қорек алу үшін пайдаланады, бұлардың көбі эндопаразиттерге жатады.
oo Паразиттер даму цикліне қажетті иелер санына қарай да бөлінеді:
а) гомоксенділер (бір иелі) барлық даму сатылары бір ие организмінде өтетін паразиттер (эймерия стиедэ үй қоянында, боофилюс кенесінің тек ірі қара терісіндегі тіршілігі);
б) гетероксенділер (көп иелі) даму циклінің сатылары екі немесе бірнеше түрлі ие организмінде өтетін паразиттер (шошқа таспа құрты ересек сатысында - адамның ішегінде, ал балаңқұрт сатысында - шошқаның бұлшық еттерінде).
oo Паразиттің даму сатысына байланысты:
а) Имаголық паразитизм - жыныстық жетілуі аяқталған, ересек сатысындағы паразиттерге тән, ал балаңқұрттар ерікті тіршілікте болуы ықтимал (гемонхтың имаго сатысы күйіс қайырушы малдардың ұлтабарында тоғышарлық етеді, ал балаңқұрттары қоршаған ортада ерікті тіршілікте болады).
б) Ларвалдық паразитизм - аралық ие организмінде паразиттің балаңқұрт сатысының (личинкасы) тіршілік етуі бұл уақытта осы паразиттің ересек сатыдағы өкілдері қоршаған ортада еркін тіршілікте болады (оқыра бөгелегінің личинкалары ауыл шаруашылық мал организмінде, ал ересек бөгелектер - қоршаған ортада).
oo Ие организміндегі мекендеу орнына байланысты:
в) Эндопаразиттер - иесінің табиғи қуыс-кеңістіктерінде, ішкі мүшелерінде, ұлпалары мен торшаларында мекендейді (гельминт, қарапайымдылар).
г) Эктопаразиттер - уақытша немесе ұдайы иесінің дене үстінде (сыртында) паразиттік тіршілік етеді (қосқанатты насекомдар, биттер және т.б.).
д) Үстемепаразитизм кейде өзі паразиттік тіршіліктегі организмде басқа паразиттер мекендейді. Мұндай құбылыс буынаяқтылар арасында жиі кездеседі. Аскаридалардың бактериялармен, мониезиялардың буностомамен залалдануы да кездеседі.
Прогрессивтік (қажетті) адаптациялар (бейімделулер)
- кейбір эктопаразиттердің дене кескінінің өзгеруі (биттер, қандалалар және т.б.) - иесінің денесіне жақын және тығыз жанасуына, оған сенімдірек бекінуіне, жүні мен шаштары арасында еркін орын ауыстыруына мүмкіндік береді, аяқтарындағы жабысқақ ілгектері де сол мақсат үшін қызмет етеді;
- қансорғыш жәндіктерде жақсы дамыған тескіш - кескіш - сорғыш тұмсық пайда болуы және сілекей бездерінің қанның ұюына кедергі келтіретін антикоагулянт бөлуі.
- паразиттердің дене өлшемдері үлкенірек, себебі олар игеруге оңай және дайын қоректік заттарды пайдаланады. Мысалы: еркін тіршілік етуші нематодтардың ұзындығы 1-10мм аралығында болса, паразиттік нематодтар - аскаридалардың ұзындығы 30-35см жетеді;
- ішек гельминттерінің сыртқы қабығында (тегумент) иесінің қоректік заттарын игеру қабілетінің пайда болуы. Осы гельминттер, сонымен қатар антиферменттер бөліп шығарып, өз денесі иесінің асқазан сөлімен қорыты-луына жол бермейді және интрамолекулярлық тыныс алу арқылы анаэробтық жағдайда өмір сүреді;
- аса жетік қоректену тәсіліне байланысты жылдам өсу қабілеттілігінің пайда болуы. Мысалы: кейбір цестодтар тәулік ішінде 10 см астам өседі;
- қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына паразит төзімділігінің жоғары болуы. Мысалы: делафондияның инвазиялық сатыдағы балаңқұрттары топырақта 6 жыл бойы тіршілігін сақтайды, эктопаразиттер - аргас кенелері қоректенбесе де, бірнеше жыл бойы тірі қалады;
- эндопаразиттерде мығым бекіну мүшелер пайда болуы (сорғыштар, ботриялар, сколексіндегі ілгектер);
- кейбір гельминттердің балаңқұрт сатысында иесінің организмінде өзінің тұрақты тіршілік ететін орнына қарай миграциялық қозғалыс арқылы жету қабілеті пайда болуы (аскаридаттар, диктиокаулидтер және т.б.) және сыртқы ортадағы миграциялық қозғалыс қабілеті пайда болуы (стронгилят-тар балаңқұрттары);
- эктопаразит немесе эндопаразиттің болсын ұрық шашу қабілетінің жоғары болуы;
Регрессивтік (қажетсіз) адаптациялар (бейімделулер)
- эндопаразиттердің көпшілігінде аяқтарының кішірейіп, немесе құрып кетуі (мысалы, қышыма - қотыр қоздырушыларының аяқтары мен аяқ бұлшық еттерінің редукцияға ұшырауы);
- таспа құрттар иесінің ішек қуысында дайын қоректік заттарды денесінің сыртқы қабығы арқылы соруына байланысты асқорыту мүшелерінің мүлдем атрофияға ұшыраған, сөйтіп олар эндоосмостық тәсілмен қорек алады;
- эктопаразиттерді - биттер, мамық - қауырсын жегіштер, жүн, шаш жегіштер ұдайы ие денесінде тіршілік ететіндіктен ұшуды қажет етпейді, сол себептен қанаттарынан айырылған.
Паразиттер жануар организмінде тіршілік етіп қана қоймай, иесіне төмендегі әсерлерді білдіреді: трофикалық (иесінің есебінен қоректену); механикалық (іштегі ұлпаларды жарақаттау, оларға қысым көрсету); токсика-лық (токсиндерімен организмді улау); инокуляторлық (бөгде зардапты микрофлораның енуіне жол беруі) және аллергиялық (токсиндердің әсерінен организмде сезімталдылықтың күшеюі: анафилактикалық естен тану, ісіну, бөрту, қышыну, лимфа түйіндеріндегі, өт жолдарындағы гранулема мен қабынулар, фагоцитоз, эозинофилия).
Бақылау сұрақтары
1 Паразит түрлері және олардың пайда болуы туралы не білесіз.
2 Паразитологияның дамуына айтарлықтай үлес қосқан ғалымдарды атаңыз.
3 Паразитологияның жетістіктерін атаңыз.
4. Табиғатта қандай қарым-қатынас түрлері кездеседі?
5. Паразитизм түрлері, оның пайда болуы мен таралуы.
6. Паразиттердің жануар организміндегі мекендеу орындарын атаңыз.
7. Паразиттердің түрлерін атаңыз?
8. Паразит иелерін атаңыз?
9. Биологиялық тұғырығы паразиттің морфологиясы мен биологиясына қандай әсер тигізеді?
10. Паразит жануар организміне қандай ықпал тигізеді?
№2 дәрісИНВАЗИЯЛЫҚ АУРУЛАР ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ
1 Инвазиялық аурулардың систематикасы мен номенклатурасы.
2 Инвазиялық аурулардың географиялық таралуы. Инвазиялық аурулардың эпизоотологиясы.
3 Паразитоценоз жәнеассоциативтік аурулар.
4 Е.Н.Павловскийдің трансмиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы жөніндегі ілімі.
5 Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны.
1 Систематика - (грекше Sistematos бөлшектерден құралған мағынада) объектілердің, фактілердің, құбылыстардың бөлігі принцип бойынша белгілері мен қасиеттерін анықтап, топтарға жүйелеп бөлумен (жіктеу) шұғылданатын ғылым. Паразиттерді жүйелеп топтарға бөлу олардың шығу тегіне, мекендейтін орнына, көбею жолына, ауру қоздырушының қасиеттеріне негізделеді.
Таксономия − (грекше taxis - қатар, рет, тәртіп; nomos заң, есім) табиғаттағы тірі организмдерді, соның ішінде паразиттерді жүйелеп бөлу принциптері туралы ілім. Паразитологияда міндетті түрде қолданылатын негізгі систематикалық категориялардың немесе таксондардың жалпыға бірдей қабылданған атаулары бар.
oo Патшалық - Rеgnum
oo Тип - Phylum
oo Класс - Classis
oo Тармақ (отряд) - Ordo
oo Тұқымдас (семейство) - Familia
oo Туыс (род) - Genus
oo Түр (вид) - Species
Сонымен бірге, Superclassis - класс үсті, Subclassis - класс асты.
Немесе: Subspecies түр (түр асты, түрше), varietas - вариант, aberratio аберрация, morhpa - морфа, forma - форма атаулары қолданылады.
Паразитарлық аурулардың аталуы туыс атауына ёз немесе оз жалғауларын жалғау арқылы жүргізіледі. Мысалы, Fasciola туыс атауына фасциол+ёз, Moniezia - мониези+оз қосу арқылы іске асырылады.
2 Паразитарлық аурулардың географиялық таралуын ескере қоздырушының жергілікті жердің табиғи-климаттық ерекшеліктеріне бейімделгендігін көреміз. Сондықтан, кез келген аурудың таралу шекарасын анықтаумен нозогеография ілімі айналысады. Ал, аурулардың пайда болуын, таралуы мен өшуін, әртүрлі жағдайлардағы ағымын, күрес және дауалау шараларының жалпы принциптерін зерделеумен эпизоотология шұғылданады. Эпизоотологиялық тұрғыдан ауруға баға беру үшін екі критерий (ЭИ, ИИ) пайдаланылады.
- экстенсивті инвазивтілігі (ЭИ) - ауырған мал санының жалпы бейім жануарлар санына арақатынасын білдіріп, пайыз түрінде есептелінеді.
- интенсивті инвазивтілігі (ИИ) - зерттелінген жануарларда анықталған паразиттердің сандық көрсеткіші (минимум-максимум).
3 Паразитоценоз және ассоциативтік аурулар
Паразитоценоз - әртүрлі зоологиялық таксондарға жататын (инвазия, бактерия, вирус, саңырауқұлақ тудырған) организмдердің бір уақытта жануар (адам) организмінде (мүшесінде) тоғышарлық күн кешуі.
Осы паразитоценоз мүшелерінің тудырған ауруларын ассоциативтік немесе аралас инвазия деп атайды.
4 Е.Н.Павловскийдің трансимиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы жөніндегі ілімі.
Трансмиссивтік аурулар деп қоздырушылары әртүрлі буынаяқты-лардың көмегімен (кенелер, қан сорғыш жәндіктер) берілетін ауруларды атайды.
Облигатты-трансмиссивтік ауруларда - қоздырушылар тек қана арнайы тасымалдаушы буынаяқтылардың көмегімен таралады.
Факультативті-трансмиссивтік аурулар - тасымалдаушылармен және азық, су, тікелей жанасқанда беріледі. Сондықтан, тасымал механикалық және арнайы болуы мүмкін.
Табиғи ошақтылық трансмиссивтік аурулар болғандықтан, табиғатта адамның қатысуынсыз үздіксіз тасымалдаушы буынаяқтылар арқылы ұзақ уақыт (ұрпақтан ұрпаққа) беріліп отырылады.
Жануар (адам) табиғи ошақтылық ауруларға келесі жағдайларда шалдығады:
А) жануар өлексесімен тікелей жанасқанда немесе кәсіпшілік ауру аңдардың (оба, туляремия, лейшманиоз, токсоплазмоз) терісін сыпырғанда, ластанған су, азық, тағам, жайылымда қалған сұйықтықтар (Ку-қызбасы) ішке түскенде.
Б) жабайы аңдардан үй малдары жұқтырып адам олармен жанасқанда.
В) қан сорғыш буынаяқтылар арқылы (орман энцефалит, пироплазмидоздар, спирохетоз, боррелиоз) таралады.
5 Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны келесілерден құралады:
* малдың жаппай қырылуынан;
* өнім түрлерінің (ет, сүт, жүн, жұмыртқа) төмендеуі және сапасыздануы;
* өнімді өндіруге жұмсалатын азықтың артуы;
* жануарлардың өсу қабілетінің тежелуі, басқа ауруларға бейім болуы.
ИНВАЗИЯЛЫҚ АУРУЛАРМЕН КҮРЕС ШАРАЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ
1 Инвазиялық ауруларға қарсы шараларды жоспарлау және болжамдау
2 Инвазиялық ауруларды дауалаудың негізі
3 Дауалаудың биологиялық тәсілдері
4 Химиопрофилактика
5 Сыртқы ортаны дезинвазиялау
6 АкадемикК.И.Скрябинніңдевастация жөніндегі ілімі
1 Шараларды жоспарлау және болжамдау. Кез келген, соның ішінде инвазиялық ауруларға қарсы ғылыми-негізделген шаралардың кешенін жасау ауруды уақытылы жоюға мүмкіндік береді және жұмсалатын қаражатты үнемдейді. Ветеринариялық шаралардың жоспары көзделген мақсаты мен міндеттеріне қарай перспективті (5-10 жылға) және ағымды (0,5-1 жылға) түрлеріне бөлінеді. Жоспар екі бөлімнен (жалпышаруашылық және арнайы шаралар) тұрады. Жалпышаруашылық бөлімі қожалықтарында ұйымдастыру, шаруашылық шараларын басқаратын шаруа жетекшілеріне жүктеледі. Арнайы шаралар тарауында ауруға (ларға) қарсы жан-жақты қамтылған және тек ветеринариялық маманның қатысуымен орындалатын (балау, дауалау, дезинвазия, дезинсекция, дезинфекция, вакциндеу, ветеринариялық объектілерді салу және т.б.) шаралар қамтылады.
2 Инвазиялық ауруларды дауалаудың негізі нақтылы ауру қоздырушысының даму биологиясын және жергілікті жердің ерекшеліктеріне байланысты болады. Шаралар кешені ауруды алдын алуға, мал басын аурудан сауықтыруға бағытталады. Жалпы ветеринариялық-санитариялық, биологиялық және химиялық шаралар дұрыс жүргізілген жағдайда аурудың таралуын тоқтатуға мүмкіндік беріп, ауру ошағын тазартуға жол ашады. Дауалау әртүрлі препараттарды қолдану арқылы іске асырылады. Сондықтан, олардың сыртқы ортаны ластамау жақтары ескеріле пайдаланылады.
3 Биологиялық тәсілдер әдетте кез келген ауру қоздырушысының табиғи жауларын қолдану арқылы іске асырылады. Мысалы, жайылым жағдайында нәжіспен сыртқа түскен гельминт (паразит) жұмыртқалары, личинкалары және т.б. тікелей түскен күн сәулесінен қырылады. Сондықтан осыны пайдалана отыра жайылым кесімдерін әр 5-6 күн сайын ауыстыру, жайылымға көпжылдық өсімдіктер өсіру, жыртқыш саңырауқұлақтарды пайдалану қарастырылса, қан сорғыш жәндіктердің суда дамыған личинкаларын жоюға олармен қоректенетін балықтарды (дөңмаңдай, амур балығы), кенелер малға қадалып қанын сормас үшін олар оянбай малды таулы жайылымдарға ауыстыру шаралары іске асырылады.
4 Қазіргі уақытта гельминтоздарға қарсы көптеген антипаразитарлық препараттар ұсынылған. Оларды қолданар алдында ветеринариялық маман міндетті түрде нұсқауымен танысып, экономикалық тиімділігі, мал организмі мен сыртқы ортаға жағымсыз әсерінің болмауы, аз дозада бірнеше паразитке қарсы ықпалы, қолдану әдісінің жеңілдігі, ұзақ сақталуы сұрақтарына көңіл бөлуі қажет.
5 Химиопрофилактика дегеніміз химиялық препараттардың көмегімен малды аурудан сауықтыру. Сондықтан, бұл жұмыстың бірі түрі - дегельминтизация болып табылады және ол сақтық, лажсыз, преимагиналды және диагностикалық түрлеріне бөлінеді. Дегельминтизация жүргізу барысында оның терапевтикалық тиімділігі көрсеткіші ең маңызды болып саналады және екі критерийдің көмегімен: экстенсэффективтілік (ЭЭ) және интенсэффективтілік (ИЭ) бағаланады. ЭЭ - толығымен гельминтоздан арылған жануар санының дәріленген барлық малдың санынан арақатынасын білдіріп, % түрінде есептелінеді. ИЭ - дегельминтизациядан кейін сыртқа бөлінген паразит санының барлық организмде болған санына арақатынасын білдіріп, % түрінде есептелінеді.
6 Акад.К.И.Скрябин ветеринарлық гельминтологияның жетістіктерін ескере, девастация жөніндегі ілімін ұсынды. Девастация - деп паразиттің барлық даму сатыларына қарсы жан-жақты қамтылған ветеринариялық шараларды кезеңді және жүйелі жүргізу. Девастация тоталды (түбегейлі) және парциалды (бөлшектелген) болып екіге бөлінеді. Тоталды девастация - кейбір паразиттің нақтылы бір территорияда толығымен жойылуы. Парци-алды девастация - нақтылы ауданда, аймақта паразит санының шұғыл төмендеуі.
№3 дәріс ЖАЛПЫ ГЕЛЬМИНТОЛОГИЯ
1 Гельминттер жөніндегі жалпы түсініктер
2 Гельминттерді жүйелеудің негізі
3 Гельминтоздардағы иммунитет
4 Балау әдістері
1 Гельминттер жөніндегі жалпы түсініктер. Гельминтология - тоғышар құрттар мен олардың адам, жануар және өсімдіктерде тудыратын ауруларын зерттеумен шұғылданатын ғылым саласы. Паразитологияның мақсаты: гельминттердің морфологиясын, физиологиясын, экологиясын және даму биологиясын зерттеу, індеттанулық ерекшеліктерін анықтау, малдың тірі және өлгеннен соң анықтау әдістерін жетілдіру, емдеу және дауалық мақсатта қолданылатын тиімді препараттарды ұсыну.
2 Гельминттерді жүйелеудің негізі. Гельминттер және олардың тудырған аурулары жануарлар патшалығынан болуына байланысты паразитологияның гельминтология тарауында қарастырылады. Сондықтан, гельминттерді екі: жалпақ және жұмыр типке жіктеу қабылданған. Жалпақ құрттар типіне (Plathelmintes) келесі кластар: Monogenea, Trematoda және Cestoda, ал жұмыр құрттарға (Nemathelmintes) Nematoda мен Acanthocephalа класс өкілдері енгізілген. Барлық гельминттердің ішінде 67 түрі (трихинелла, токсокара, эхинококк, альвеококк, тениаринх, тения, дифиллоботрии, фасциола, описторх және т.б.) адамға жұғудан қауіпті. Гельминттер даму ерекшеліктеріне қарай екі топқа: геогельминт (аралық иелерінің қатысуынсыз дамитын) және биогельминт (аралық иелерінің қатысуымен дамитын) бөлінеді.
3 Гельминтоздарда пайда болатын иммунитет инфекциялық және протозойлық аурулардағы иммунитетпен салыстырғанда әлсіз, толық емес және шартты болады, өйткені, біріншіден, гельминттер мал организмінде көбеймейді (трихинелла мен оллулана личинкаларынан басқасы), екіншіден, гельминттер құрылысы мен химиялық құрамы бойынша күрделі және дене қуыстарында мекендейді. Сондықтан организмде антиденелер пайда болып, сезімталдық күшейеді де, қайта жұғуға қарсы шартты тұрақтылық дамиды. Осыған байланысты: абсолюттік (толық тұрақтылық), барьерлік (енген личинканың ішек кілегей қабатында, теріде, лимфатүйіндерінде, өкпеде, бауырда кідіріп қалуы) және шектеуші (гельминт барлық тосқауылды өткенімен, организмнің қорғаныс күштері оның дамуын тежейді) иммунитет түрлері қалыптасады. но защитные сиыл организма .ются в кишечной стенке, коже, печени, лимфоузлах, легочной ткани и .т.д.ероприятий.
4 Гельминтоздарды балау әдістері. Гельминтоздарда басқа да аурулардағыдай диагноз кешенді, яғни індеттанулық деректер, клиникалық белгілер, патологиялық өзгерістер ескеріле, лабораторлық зерттеу нәтижелеріне сүйене қойылады. Ауру малға диагноз қою оның тірі кезінде және өлгеннен кейін жүргізіледі. Малдың тірі кезіндегі балауға індеттанулық деректер, клиникалық белгілер, патологиялық өзгерістері ескеріле, лабораторлық зерттеу нәтижесіне сүйене жүргізілсе, өлген малдың өлексесін толық гельминтологиялық зерттеу немесе толық емес (бөлек мүшені) зерттеу арқылы іске асырады.
Бақылау сұрақтары
1 Гельминттер мен гельминтоздар жөніндегі түсініктер.
2 Гельминттерді жіктеу (систематикалау) қалай жүргізіледі?
3 Гельминтоздарда қандай иммунитет түзіледі және оның инфекциялық аурулардағы иммунитеттен қандай айырмашылығы бар?
4 Гельминтоздарды балаудың қандай тәсілдерін білесіз?
№ 4 дәрісЖАЛПЫ НЕМАТОДОЛОГИЯ. АСКАРИДАТОЗДАР.
1 Нематодалардың морфологиясы
2 Нематодалардың систематикасы
1 Нематодалардың морфологиясы. Нематодалар жануарлардың әртүрлі мүшелері мен ұлпаларында мекендейтін тоғышар жұмыр құрттар класының өкілдері. Дене пішіндері жұмыр, жіпшетәрізді, арқантәрізді, тұрқылары әрқилы (1мм ден 1 м дейін). Асқорыту, жүйке, зәр бөлу және жыныс мүшелері жақсы дамыған. Дене сырты кутикуламен көмкерілген. Нематодтардың көпшілігі дара жыныстылар. Аналықтары аталықтарынан ұзын. Жұмыртқа немесе тірі туады.
2 Нематодалардың систематикасы. Нематодалар бас, құйрық жақтарының, өңешінің және дамуындағы ортақ ерекшеліктеріне қарай топтастырылған. Олардың келесі тек тармақтарының ветеринариялық-санитариялық маңызы бар. Ascaridata. Ауыз кіреберісі үш ерінмен көмкерілген, өңеші цилиндр тәрізді. Аталықтарының 2 тең спикуласы бар. Жұмыртқалары қалың тегіс немесе кедір-бұдырлы қабықты болып келеді. Oxyurata. Ауыз кіреберісі 3 немесе 6 ерінмен көмкерілген, өңеші түп жағында торсиған (бульбус), аналығының вульвасы денесінің алдыңғы жағында ашылады. Аналығының құйрық жағы жіңішке, ұзынша келген. 1 не 2 спикулалы. Жұмыртқалары ассиметриялы. Strongylata. Еріндері жоқ, ауызға кіреберісі көптеген кірпікшелермен көмкерілген. Кейбірінде ауыз қуысының түбінде тісшелер жайғасады. Аталықтарының құйрық жағы жыныс бурсасымен және 2 спикуламен аяқталады. Жұмыртқаларының ішінде дамыған ұрығы болады. Пішіні сопақшалау. Spirurata. Ауыз тесігі көбінесе қалақша тәрізді екі бөлінген ерінмен көмкерілген, кейде еріндері болмайды. Ауыз қуысынан жұтқыншақ (фаринкс) жалғасады, өңеші екі бөлімнен тұрады, алдыңғысын - етті, соңғысын - безді деп атайды. Екі спикуласы тең емес еркектерінің құйрық ұшының латералды жағында кутикулярлы кеңейген қанат тәріздес және отырғызылған бұтаққа ұқсас бүртіктер кездеседі. Trichocephalata. Алдыңғы жағы ұзын, жіптей жіңішке, ал артқы жағы қысқа және жуан келеді, не алдыңғы жағымен бірдей. Өңеш өте жіңішке түтікшеге ұқсас және оның бездері айқындалып тұрады. Егер спикуласы бар болса, ол біреу ғана және инедей сүйір болады. Жұмыртқасы күбі тәрізді, екі ұшы тығынмен бекітілген. Filariata. Бас жағы ерінсіз. Өңешінің алдыңғы бөлігі етті, артқысы - безді. Екі тең емес спикулалары бар. Бионематодтар. Rhabaitata. Ұсақ, жіңішке нематодалар. Өңешінде екі кеңейген бульбусы болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz