ПСИХИКАЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙЛЕР АТАУЛАРЫНЫҢ ЛИНГВОСТИЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
ТҮЙТЕ ЕЛДОС ЕРҒАЗЫҰЛЫ
ПСИХИКАЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙЛЕР АТАУЛАРЫНЫҢ ЛИНГВОСТИЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Қарағанды 2013
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
мемлекеттік университеті
УДК 8081 ББК 81.2 қаз-5
Т 87
Пікір жазғандар:
Филология ғылымдарының докторы, про фессор Ш.Ш.Жалмаханов
Филология ғылымдарының докторы, про фессор А.С.Әділова
Түйте Е.Е.
Т 87 Психикалық жай-күйлер атауларының лингвостилистикалық сипаты. Монография. Қарағанды, 2013. - 246 б.
ISBN 978-601-7449-07-0
Монографияда адамның психикалық жай-күйіне қатысты лексиканың қазақ тіл білімінде алғаш рет талдануы мен жүйеленуі, атап айтқанда, психикалық жай-күйлердің тіл білімінде зерттелуі, осыған қатысты ғалымдар тарапынан берілген тұжырымдар мен ой-пікірлер, психикалық жай-күйлерге қатысты лексиканың топтастырылуы және бір- бірінен мағыналық жағынан ажыратылатын ерекшеліктері, тілдік және тілдік емес сипаттары т.б. кеңінен сөз болады.
Монография магистранттар мен студенттерге, жоғары оқу орындарының оқытушыларына және ғылымға қызығушылық танытқандарға арналған.
УДК 8081 ББК 81.2 қаз-5
ISBN 978-601-7449-07-0
(C) Түйте Е.Е. 2013
(C) Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ, 2013.
Ұлы сезімдерсіз ұлы істер жасалмаған (Гегель)
КІРІСПЕ
Заттың біздің санамызда сақталған атауымен байланысы - психикалық байланыс, демек заттардың өзіне тән белгілері бойынша аталуы және ол белгілердің таңдалынып алынуы - психологиялық факт (Е.И.Шендельс). Бұл - тіл білімінің әр түрлі салалармен байланысуының бір қағидасы. Демек, тіл ішкі дүниемізді білдіретін психикалық құбылыстарды (өкініш, қуаныш, таңдану т.б.) танып білудің де құралы болып табылады [1, 23 б.].
Осыған орай біз, адамзат баласы, психикалық қасиеттеріміз арқылы өзімізді қоршаған заттар мен құбылыстарды өзімізше қабылдаймыз. Мәселен, адам бір жаңалық ашса, оған ол өзінше қуанып, төбесі көкке жетеді, біз басқаша қабылдауымыз мүмкін немесе біреудің жақыны қазаға ұшыраса, ол күйінеді, қайғырады, ал біз түк болмағандай жүре беруіміз мүмкін т.с.с. Демек, мұндай жағдайдан туған адамның психикалық жай-күйлері арқылы берілетін тілдік құбылыстар әр түрлі. Осындай күрделі құбылыстарды білдіретін психикалық жай-күйлердің табиғаты да, олардың тілдік тұрғыдан көріністері де күрделі болмақ. Дыбыстық тіл адамның іс-әрекеті ретінде өзінің құрылымы, сыртқы тұлғасы арқылы ғана қарастырылмайды, ол - қашан да адамның көңіл-күйімен, қалпымен қатар жүріп отыратын әр алуан сезімдерге толы құбылыс [2, 89]. Адамның психикалық жай-күйі күрделі құбылыс болғаннан кейін, оларды екінші бір адамға жай сөзбен жеткізу кей жағдайда мүмкін болмайды. Осындай жағдайларда олардың нақты көріністерін тіліміздегі тұрақты сөз тіркестерімен жеткізу әлдеқайда тиімді. Бұл
туралы ғалым Г.Н.Смағұлова фразеологизмдердің ұлттық- мәдени аспектілерін зерттей келе: Қазақ фразеологиясында мағыналас қатар құрайтын семантикалық топтар эмоцияның күрделі түрлерін қамтуда образдылықтың шарықтау шегін көрсетеді деуге болады. Мағыналас қатарлардың доминантын тірек мағына ретінде жеке сөздермен бейнелесек онда, эмоцияның күрделі түрлеріндегі көңілдену, шошу, қорқу, ренжу, қайғыру, қамығу, қуану, жылау, күлу, ашулану сияқты күшті эмоциялық сезімдерді сыртқа шығаруға үлкен шабытпен айтылар серпер сөз керек. Ол әр адамның айналасындағы болып жатқан құбылыс, іс-әрекеттерді қабылдау өрісіне қарай түрліше айтылып, жеткізіледі. Біреу жай ғана әсермен қалса, енді бірі делебесі қозып, жігерленіп кетеді. Тегінде эмоциясы жоғары фразеологизмдердің мағыналас қатарларының тым көп болу себебінің өзі сол күрделі эмоцияның түп төркінінде жатыр. Мұндағы жан ұшыру, құмарлық, стресс сияқты психологиялық жай-күйлердің қандай қыры мен сыры болсын фразеологизмдерсіз жеріне жеткізе айтылуы күмәнді - деген тұжырым жасайды [3, 23 б.]. Расында да, күнделікті өмірден аңғара бермейтін құбылыстар, атап айтқанда, адам баласы бір күн ішінде қанша қуанып, қанша мұңаяды немесе қорқады, таңқалады т.б. сияқты сан алуан күйді басынан кешіреді, бір ғана ашуды алатын болсақ, сол ашуланудан туындаған көптеген түрліше сипат беретін сөздердің, іс-қимылдардың саны мен көріністері күнделікті өмірде есепсіз. Өйткені психикалық жай-күйлер лексикасы бір қырынан ғана танылмайды, керісінше, көп қырлылығымен, әбебаптылығымен өзінің сыр-сипатын аша түседі. Сол себепті де оларды бүгінде тереңінен зерттеу қажеттігі туындап отыр.
Психологиялық құбылыстар ішінде психикалық жай- күй ұғымы негізгі орын алып келеді. Психикалық жай-күй мәселесінің адамтану ғылымында маңызы зор, себебі
психикалық жай-күй адам іс-әрекетінің сипатын айқындайды, атап айтқанда, оның мінез-құлқын, жүріс- тұрысын, қай халық өкілі екендігін т.б. қасиетін анықтайды. Еңбегімізде осындай психологиялық негізде көрініс беретін белгілерді тілдік тұрғыдан талдап, талпыныс жасап көрдік.
Т.А.Немчиннің пайымдауынша, психикалық жай- күйлерді жүйелі түрде зерттеу ісі (негізгі пәні нирвана) б.з.д. 2-3 мыңжылдықта басталған болатын. Оған қоса ежелгі Греция философтары да бұған назар аудармай қоймады. Жай-күй (состояния) категориясы философиялық тұрғыдан Кант пен Гегель жұмыстарынан да көрініс тапты.
Ең алғаш психикалық жай-күйлерді психологиялық тұрғыдан зерттеген ғалым У.Джемс болып табылады. Ал кеңестік психологияда ең алғаш 1937 жылы психикалық жай-күйлер жайында өз мақаласында сөз қозғаған О.А.Черникова болды (спорт психологиясы негізінде). Бұдан кейін бұл мәселемен айналысқандар А.Ц.Пуни, А.С.Егоров, В.В.Васильев, Я.Б.Лехтман, К.М.Смирнов, В.Ф.Спиридонов, А.Н.Крестовников т.б. болды.
Психикалық жай-күйлер жайындағы жалпы психологиялық талдау 1955 жылы Н.Д.Левитовтың мақаласынан бастау алады. Ол психикалық жай-күйлер туралы ең алғаш монография жазды. Бұл зерттеуден кейін барып психология психикалық үдерістер мен қасиеттерді, адамның психикалық жай-күйлерін қарастыратын ғылым ретінде танылды [4].
Психикалық жай-күйлерге әр ғалым түрлі анықтама береді. Психикалық жай-күйлерді зерттеудің жалпы анықтамасы, құрылымы, қызметі, механизмі мен детерминанттары, топтары және әдістері жайлы бірізді қабылданған, айтылған ешбір пікір жоқ. В.А.Ганзен және В.Н.Юрченконың айтуынша, адамның психикалық жай-
күйін ғылыми тұрғыдан баяу зерттелуінің себебі оның табиғатымен тікелей байланысты. Психикалық жай- күйлерге тура немесе жанама түрде анықтама беру мәселесі өзінің көп компоненттілігі, көп деңгейлілігімен ерекшеленеді. Психикалық жай-күйлердің осы ерекшеліктері аталмыш мәселенің зерттелуін қиындатады.
Н.Д.Левитовтың берген анықтамасы бойынша, психикалық жай-күй адам психикасының дербес ерекшелігі болып табылады және де ол ауыспалы, динамикалық санаттар (категория) мен белгілерге ие болады. Сөйтіп психикалық жай-күй құрылымына психикалық үдерістердің өту барысындағы нақты өзгерістер мен модальділік, тұлғаның жеке ерекшеліктері мен мінезі, іс-әрекеті мен соматикалық қалпы енеді. Ал Б.Ф.Ломов: Психикалық жай-күйлер, психикалық үдерістер адамнан тыс өмір сүрмейді. Олар биологиялық даму (эволюция) мен адамның тарихи даму үдерістерінің нәтижесінде қалыптасып дамыған мидың қызметі болып табылады - деген анықтама береді.
Психикалық жай-күйлерді толығымен меңгеруде олардың классификациясының маңызы зор. Оларды жалпы келесідегідей етіп жүйелеумізге болады:
1) жеке және жағдайлық (ситуативные) - психикалық жай-күйдің пайда болуы жағдайдың және жеке тұлғаның рөліне байланысты;
2) басым (тірек) компоненттерге байланысты - интеллектуалдық, ерікті, эмоционалдық және т.б.
3) деңгейдің күрделілігіне байланысты - үстіртін немесе күрделі жай-күй;
4) өту ағымына байланысты - қысқа немесе ұзақ мерзімді, созылмалы және т.б.
5) жеке тұлғаға әсері - жағымды, жағымсыз, стеникалық (өмір құлшынысын арттыратын) немесе астеникалық;
6) түйсіну деңгейіне байланысты - азды-көпті түйсінген деңгейде;
7) оларды тудыратын себепке байланысты;
8) олардың объективтігін туғызған адек ваттық деңгейге байланысты [4].
Осыған орай психикалық жай-күйлерді классификациялауда әр түрлі ұстанымдар кездеседі. Бұл ұстанымдар орыс және шетел ғалымдары А.В.Петровский [5, 101 б.], Я.Рейковский [6], К.Е.Изард [7, 83 б.], И.А.Васильев, В.Л.Поплужный, О.К.Тихомирев [8], А.Н.Лук [9], А.С.Никифоров [10], В.А.Крутецкий [11],
У.Джемс [12], Б.И.Додонов [13], В.В.Богословский, Спиноза, П.В.Симонов [14] т.б. еңбектерінен көрініс табады.
Ал американдық ғалымдар А.Ортони, Дж.Клоур және А.Коллинз фундаментальды немесе базалық эмоциялардың классификациясын жасап шығаруға атсалысады. Басты (базалық) эмоцияларды жүйелеуде (қарым-қатынас пен іс- әрекет барысындағы эмоциялар (М.Б.Арнольд), туа біткен эмоциялар (Дж.Панксепп, Дж.Грей, С.Изард, Дж.Б.Уотсон), түйсікпен қатынасты эмоциялар (В.Мак- Дугал), биологиялық үдерістерге бейім эмоциялар (Р.Плучик) т.б.) анықталады. Бұл ғалымдардың жіктеулері бірдей емес. Осыларды жинақтай келгенде психикалық жай-күйлердің 27 түрі белгілі болғандығын аңғаруға болады. Олар: ашу, қорқыныш, қуаныш, жиіркеніш, таңданыс, қайғы, ұят, махаббат, жеккөрушілік, қасірет, қызығушылық, бақыт, тілек, мазасыздық, мұң, ерлік, күйіну, торығу, қызғаныш, үміт (надежда), тәкәппарлық, нәзіктік (нежность), ауыртпашылық (боль), рахаттану (удовольствие), күту (ожидание), ұнату (одобрение), дәмелену (предвкушение) [5, 104 б.].
Профессор М.И.Лазариди - орыс тіліндегі психикалық жай-күйлерді номинативті-функционал дық өріс
тұрғысынан алғаш қарастырып, жүйелі зерттегендердің бірі. Ғалым психикалық жай-күйлердің басты алты макроөрісін атап көрсетеді. Олар: қорқыныш, мазасыздық, ашу, ұят, қуаныш, қайғы [15, 10 б.]. Ғалымның жіктеуін негізге ала отырып, біз осы зерттеу жұмысымызда адамның психикалық жай-күйіне қатысты лексиканың құрылымы мен семантикасын анықтауға ұмтылыс жасадық.
Соңғы жылдарда қазақ тіл білімінде белең алып келе жатқан зерттеулердің қатары адам, адамның танымы, ойлауы, қабылдауы және сөйлеуі сияқты үдерістермен тығыз байланысты. Қазіргі кезеңдегі тіл білімінде, бір жағынан, тіл мен ақиқат болмыстың ара қатынасын, екінші жағынан, тіл мен ойлаудың өзара байланысын тереңінен ашу жолындағы тілдің когнитивтік қызметін айқындауға бағытталған саласы қарқын алуда. Сол тұрғыдан келгенде, антропоцентристік ұстаным лингвистикалық зерттеудің маңызды әдіснамалық негізі болып танылып отыр [16, 90 б.]. Ұлттық танымдық тұрғыдан адамның психикалық жай- күйлерін лингвистикалық қырынан сипаттау бүгінгі күндегі кезек күттірмейтін өзекті мәселенің бірі болып табылады. Олай дейтініміз, қазақпыз, халықпыз деп есептеп, жүрген күннің өзінде әлі де болса ұлттық құндылықтарымызды, психологиялық ерекшеліктерімізді зерттей түсу, оларды талдау қажеттігі туындап отыр. Себебі қазіргі кезде бар психологиялық жай-күйдің өзі ұлттық құндылықтарды тануға, түсінуге жеткіліксіздеу деңгейде сияқты [17, 12 б.]. Зерттеу жұмысымызда, осыған орай, ұлттық мінез-құлқымызға сай жай-күйлердің тілдік ерекшеліктерін анықтауды мақсат еттік. Яғни төл тіліміздің қыр-сырын толық меңгеріп игеру үшін бұл зерттеу жұмысының маңызы зор деп білемін. Себебі кеңестік тұста қазақ тілін ұлттық психологиялық тұрғыдан тереңдете талдауға, оны антропоцентристік бағыт бойынша түсіндіруге мүмкіндік болмай, тіл - өздігінен дамитын
құбылыс, тілді тек лингвистер зерттеу қажет деген тұжырыммен өзімізге таныс тілдің аспектілерін (фонетика, лексика, морфология, синтаксис) қатып қалған қағидаша оқытып келгені баршаға аян. Осы тұрғыдан келгенде, бүгінгі күні тілді және оның заңдылықтарын басқа да ғылым салаларымен, атап айтқанда, психология, физиология, философия т.б. байланыстыра зерттеп, олардың ортақ ережелерін жасап, адам - тілдің орталығы, тіл мен ұлт біртұтас, адамды тіл әлемі арқылы тану деген қағидаларға сүйенетін қазақ тіл білімінде Ә.Қайдар ұсынған жаңа бағыт қалыптасып, соған орай тың зерттеу, басқаша айтқанда, тіл немесе сөз қалай жасалды, оның шығуына не түрткі болды, бұл құбылыстар адамның санасы мен дүниетанымына қалай әсер етті, оларды қалай қабылдай алды т.б. көптеген сұрақтарға жауап іздеу - біздің міндетіміз. Сол себепті қазақ тіліндегі психикалық жай-күйлердің тілдік заңдылықтарын айқындау; олардың жүйелі ұйымдастырылуын көрсету; психикалық жай-күйлердің базалық атауы және олардың қаншалықты екендігін санын анықтау; иерархиялық ұйымдастырылған жүйеде психикалық жай-күйлерді білдіретін сөздерді әр түрлі деңгейлі лексика- семантикалық амалдар арқылы көрсету; адамдардың қарым-қатынас актісіндегі психикалық жай-күйлердің көрінісі мен функциясын олардың көркем әдебиеттегі қолданылу ерекшелігін зерттеу - жұмыстың қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселелердің біріне арналғандығы деп көрсетуге болады.
Адамның психикалық жай-күйі мен эмоциясына қатысты лексиканы зерттеумен айналысып жүрген жас қазақ ғалымдарының қатарына З.Х.Ибадильдина, К.С.Сарышова, Г.К.Капышева т.б. еңбектерін жатқызуымызға болады.
1 ПСИХИКАЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙ ЛЕКСИКАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
0.1 Психикалық жай-күйлердің тіл білімінде зерттелуі
Тіл - қару, ал оғы - сөз. Тіл - дүниежүзі қаруларының ішіндегі ең қауіптісі, ең қатерлісі. Себебі, оның жанды құбылыс екендігі баршамызға мәлім.
Осылай тілге баға берсек те, тіпті кейде адамзаттың асыл қазынасы - сөздің өзімен де сипаттауға келмейтін, табиғаты жағынан күрделігімен ерекшеленетін, көрінісі жағынан санқилы болып келетін, күнделікті өмірде жиі ұшырасатын психикалық жай-күй деген санат бар. Енді осы жайында...
Бүгінгі уақыттағы тіл білімі ғылымының дамуы антропоцентристік бағытта жүргізіліп жатқан зерттеулермен сипатталады. Антропоцентристік парадигма тілді санамен байланыста қарастырып, тілдің таным үдерістеріне, тұлғаға, яғни тілді адам арқылы анықтауға назар аударады. Осы бағыттың негізінде психолингвистика, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, әлеуметтік лингвистика және паралингвистика сияқты пәндер туындады. Бұрын сөз бен тіл адамнан тыс алынып зерттелінген болса, соңғы кездері ХХғ. соңы - ХХІ ғ. басы) антропоцентризм (антропоөзектілік) ұстанымы қазіргі заман тіл білімінің басты белгісіне (зерттеу ұстанымына) айналуда. Анығырақ айтқанда, қазіргі тіл маманы тілдің ішкі құрылысына ғана емес, сол сөзді кім айтты, қандай мақсатпен айтылды деген мәселеге назар аударуы тиіс, себебі адамдардың белсенділігі сөздерден танылады, қоршаған орта, алған нысанасына байланысты пікірінде білдіріледі [18, 37 б.].
Антропоцентризм сөзі бүгінгі таңда әр түрлі мағынадағы қолданысқа ие. Бұл терминге ең алғаш грек философиясында Протогор: Барлық заттардың иесі - адам деген түсініктеме береді. Орталығында адам жатқан бұл принциптің негізінде адам табиғат берген қасиеттермен шектеліп қана қоймай, оған өзінің де үлесін қосуға тиесілі. Яғни адам - табиғат иесі. Ол өзін қоршаған ортаны өңдеуге, өзгертуге мүмкіншілік жасай алады, басқаша айтқанда, өзінің шығармашылық қабілетімен адами мәдениетті қалыптастырады [19, 207 б.]. Мәдениет болған жерде оның тілі де дамып, ол сол тіл арқылы көрініс береді. Яғни әрбір халықтың мәдениетінде әмбебаптылық бар, сол сияқты әрбір тілдің семантикасында сол халықтан хабар беретін адамның психикасымен тікелей байланысты өзіндік қолтаңбасы бар.
Қазіргі уақыттағы шетел және орыс лингвистикасындағы антропоцентристік ізденістердің ғылыми іргетасы В.Гумбольдт, Ф.Боас, Б.Л.Уорф, Ф.Соссюр, В.Штейнталь, Л.Вайсбергер, Ф.И.Буслаев, А.Н.Афанасьев, Р.Якобсон, Н.Топаров, В.В.Иванов, В.Н.Телия, В.В.Воробьев, А.Вежбицкая, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров, Ю.С.Степанов, А.Д.Арутюнова, В.Маслова т.б. зерттеулері нәтижесінде қалана бастады [20, 8-б.]. Ал қазақ топырағында бұл мәселені ең алғаш сөз қылғандар қатарына А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Х.М.Нұрмұқанов т.б. сынды ғалымдар еңбектерін жатқызуымызға болады.
Лингвистикадағы антропоцентризм туралы З.Д.Попова мен И.А.Стернин былай дейді: Лингвистикадағы антропоцентризм тілдік механизмдерді игертуді адамдарға жақындастыра отырып, лингвистикалық ізденістерді танымдық тұрғыдан зерттейді [21]. Демек, бұдан шығатын қорытынды ең әуелі сөзді емес, сол сөздерді
жасаушы адамдарды толығымен игерген жағдайда ғана лингвистика өз мақсатына жетеді. Өйткені біз зерттеу нысаны ретінде алып қарастырып отырған психикалық жай-күйлер лексикасының табиғатын толығымен ашу (түсіну) үшін олардың қалай және қандай жағдайдан туындағанына көз жеткізіп алуымыз керек. Себебі психикалық жай-күйлердің өздігінен пайда болмайтыны және оған адамның тікелей қатысы бар (орталығында адам) екендігін айтпаса да түсінікті. Ең әуел баста сөзден бұрын адаммен бірге оның психикалық жай-күйлері туындағанын (бірнәрсені ұнату, ұнатпау немесе бірнәрседен қорқу, қорықпау т.с.с.) да айта кетуіміз керек. Бұған Э.Оразалиеваның А.А.Леонтьевтің пікірі жайлы өз еңбегінде көрсеткен мына бір ойы дәлел бола алады:
Тілдің қоғамдық құбылыс ретіндегі және тілдің сипаты арасындағы сәйкестік немесе тілде көрініс табатын жүйе мен қабілет арасындағы байланыс олардың динамикалы әрі олардың біріне-бірі ауысып өте беретін өзгешелігіне қатысты болады, - деп атап көрсете келіп, тілде байқалатын әлеуметтік және психологиялық сәйкестіктер қазіргі қазақ тіл білімінде де тіл мен ойлаудың ара қатынасын, олардың бір-біріне әсерін, адамның сөйлеу әрекеті арқылы айғақталатын болмысын, ерекшелігін танымдық негізде лингвистикалық тұрғыдан дәйектеуге мүмкіндік беріп отыр. Тілге таза грамматикалық тұрғыдан ғана емес, терең философиялық, логикалық, танымдық тұрғыдан көңіл аудару нәтижесінде туындаған бұл өзгешеліктер адамзат тілінің функционалды-семантикалық, психофизиологиялық, әлеуметтік даму бағыттарын айқындауға мүмкіндік беруде [22, 173 б.].
Ғалым С.Б.Қоянбекова: Адам тіл арқылы жай ғана ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-қатынасын тіл
арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Психологияда адамға тән сезімдердің 500-ге тарта түрлері белгілі болса, олардың әрқайсысының тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі сан алуан. Себебі тілдің басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам - сан қырлы, күрделі құбылыс. Қазіргі ғылымның дамуындағы антропоцентристік бағыт адамды интеллектуал тұлға ғана емес, оны эмоционалды-менталды қырынан да қарастырады. Тілдің адамнан тыс тұрған жеке құбылыс емес, адаммен бірліктегі, бірін-бірі анықтайтын күрделі құрылымдар болып саналатыны да сондықтан. Тілдің ең кіші бірлігі дыбыстан бастап мәтінге дейінгі тіл бірліктерінің барлығы адамның қандай да бір ішкі эмоциясы мен көңіл-күйін жеткізуге қызмет етеді. Тіл тарихи категория ретінде өзінің дамуы барысында эмоцияны сыртқа шығарудың түрлі тілдік тетіктерін қалыптастырады - деген тұжырым жасайды. [23, 3 б.].
Осыған байланысты адамның ішкі әлемі және оның психикалық жай-күйі туралы қазақ тіл білімінде де қызығушылық арта түсті.
Қазіргі қазақ тіл білімінде антропоцентристік бағыттың алғашқы нышандары адамның танымдық ерекшеліктерін (ойлау, қабылдау, сөйлеу т.б.) танытатын зерттеу жұмыстарында көрініс табуда. Бұл саламен айналысып жүрген ғалымдар қатарында Ж.Манкеева, Б.Момынова, Н.Уәлиев, Э.Оразалиева, А.Ислам, Г.Смағұлова, Ә.Алмауытова, Г.Снасапова, Қ.Жаманбаева, Б.Қасым т.б. еңбектерін атауға болады.
Психологиялық жай-күйлерге деген қызығушылықтың нышаны сонау антикалық заманнан, атап айтқанда, Аристотельдің еңбектерінен бастау алады десек те болады. Аристотель ұят, қорқыныш, қайғы т.б. жай-күйлерге түсініктеме беріп, олардың адамға тигізетін әсерінің
артықшылықтары мен кемшіліктерін талдап түсіндіріп берген [24, 31 б.].
Одан кейінгі адамның психологиялық құндылықтарына деген қызығушылық батыс Еуропада ХVІ-ХVІІІ ғасырлардағы тіл философиясының құрамында қарастырылды. Тілдің түп негіздерін (гносеологиясын), яғни адам санасы, психикасы, ойлау үдерістерін тілдік тұрғыдан талдау, жүйелеу, зерттеу, яғни тіл мәселелері философиялық аспектіде қарастырылды. Негізгі өкілдері Ф.Бэкон, Дж. Локк, Р.Декарт, Г.В.Лейбництер болды [25, 72-б.].
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында тіл білімінде психологиялық бағыт пайда болды. Мұнда психологиялық немесе лингвистикадағы психологизм, тілге, сөйлеуге қатысты үдерістерді психологиялық тұрғыдан талдауға баса назар аударды. Тілге деген психологиялық концепция екі бағытта дамыды. Бірі индивидуалдық психологизм болса, екіншісі - әлеуметтік психологизм. Бұл бағыттың ірі өкілдері Г.Штейнталь, М.Лацарус, В.Вундт, А.А.Потебнялар болды. Осы уақыттарда В.Гумбольдттың антропоце нтристік көзқарастары жанданып, соған байланысты шәкірттерінің
Грамматика, логика және психология, Психология және тіл біліміне кіріспе, Тіл білімі және халықтар психологиясы т.б. еңбектері жарық көре бастады [25, 95 б.].
В.фон Гумбольдт өз еңбектерінде тілді адаммен тығыз қарым-қатынаста зерттеу керектігін айта келе, тіл адамның іс-әрекеті ретінде сезімдерге толы деген ой тұжырымдайды [26, 9 б.].
Адам баласы белгілі бір ортада дүниеге келіп, сол ортада өсіп-өнеді. Барлық индивидтер өзі өмір сүріп отырған ортаның тілін, психологиясын т.б. бойына сіңіріп қана қоймай, басқа ұлтқа сол ортаның өнімі ретінде
көрінеді, яғни оның басқа халықтардан ерекшелігін көрсететін өзіндік ойлауы, психологиясы, тілі - сол халықтан хабардар ететін өзіндік қолтаңбасы болады. Осыған байланысты Г.Штейнталь: Тіл білімінің негізгі пәні болып табылатын тіл (язык) адамның ішкі психикалық және рухани іс-әрекеттерін, психикалық жай-күйлерін қарастыра отырып, оның сыртқы ортада көрініс беруіне ықпал етеді, - деген тұжырым жасайды [27, 407 б.].
Адамның психикалық жай-күйін психология, философия, этика, физиология, өзін-өзі тану, психолингвистика және әдебиет секілді ғылым салалары қарастырады. Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша, шын мәнінде жаңа білімді бірнеше ғылымдар негізінде алуға болады. Сондықтан да өзінің гносеологиялық, психологиялық ерекшеліктері бар психикалық жай- күйлерді зерттеп, бақылау үшін бұл ғылымдардың басын біріктіру басты мәселе болып табылады. Осы тұрғыдан тіліміздегі психикалық жай-күйлердің берілу жолдарына лингвистика да қызығушылық танытып отыр. Қазіргі заманғы лингвистиканың, яғни тіл білімінің алға қойып отырған басты мақсаты - психикалық жай-күй танытатын танымдық-психологиялық белгілерді анықтап, олардың лингвопрагматикалық және ономасиологиялық қызметін анықтау.
Қазіргі уақытта психикалық жай-күйлердің қазақ тілінде көрініс беруі және оларды жүйелеу қажеттігі туып отыр.
Яғни мұндай зерттеу жұмыстары тек тіл білімінің аясында ғана қарастырылып қоймайды. Психикалық жай- күйлердің басты нысанының өзі логика, психология, философия, физиология сияқты ғылымдар саласымен байланыстыруды талап етеді. Міне, осы ғылымдардың түйісуі нәтижесінде жалпы тіл білімінде ХХ ғасырдың аяғында когнитивтік деген атқа ие болған жаңа ғылыми
парадигма пайда болды. Когнитивизм философиялық, психологиялық, логикалық, лингвистикалық т.б. құбылыстар мен ұғымдарды түсіндірудің ең тиімді жолы және психикалық үдерістердің өтуін басқаратын әлдебір білімдер жүйесінің құрылымы болып табылады. Ол тіл мен сана, тіл мен ойлау, тіл мен таным, тіл мен сөйлеу сияқты ұғымдардың өзара байланыстарын айқын көрсете білді. Яғни адам баласы тек тіл дыбыстарынан құралған сөздерді айтып қана қоймай, сыртқы ортаға деген өзінің көзқарасын, психикалық жай-күйін де танытып, білдіріп отырады. Осы тұжырымнан біз адамның қандай да бір уақыт өлшемінде белгілі бір психологиялық күйде болатынын аңғара аламыз. Осыдан келіп екінші ұстаным пайда болды. Бұл жерде енді психикалық жай-күйдің пайда болуы туралы емес, олардың (психикалық жай-күйлердің) бірінен екіншісіне орын ауыстыруы туралы айтылады.
Қазіргі заманғы психологияның, сондай-ақ көптеген ізденіс жұмыстарының нәтижесіне қарамастан, психикалық жай-күйлер психология тарауларының бір саласы ретінде ғана қарастырылады [28, 7 б.]. Мұның себебі психологияның өзінде психикалық жай-күйлерге деген қызығушылық ХХ ғасырдың 40-50 жылдарында ғана танылғандығымен түсіндіріледі.
Психология тіл біліміне арнап психикалық жай- күйлердің теориялық базасын дайындап, психикалық жай- күй атты санаттың мағынасын ашып берді.
Лингвистикалық баяндауға түсінікті болу үшін беріліп отырған санаттың тілдік белгілері, яғни психикалық жүйелер уақыт шегіне байланысты қысқа немесе ұзақ мерзімді, оған қоса эмоционалдық, активациондық, тоникалық немесе тоникалық емес деп бөлінеді. Бұл психикалық жай-күйлер түрлерінің ең бастысы, негізгісі - эмоциялық күй. Өйткені эмоция мен психикалық жай- күйлер бір-бірімен үзілместей тығыз байланысты, яғни
қандай да бір психикалық жай-күйдің өзіне ғана тән белгілі эмоциясы болады. Осы тұрғыдан келгенде, эмоциялық күй дегеніміз - эмоциялық мінездемелер бірінші орында тұратын күйдің бір түрі [29, 15 б.].
Психикалық жай-күйлер тек психологияның нысаны болумен ғана шектелмей, оған бүгінгі таңда тіл білімі де қызығушылық танытуда.
Қазақ топырағында адамның психологиялық ерекшеліктері, олардың адам өмірінде алатын орны жайында А.Құнанбаев (Қара сөздері, өлеңдері), Ш.Құдайбердиев (Үш анық, Мұсылмандық шарты), М.Жұмабаев (Педагогика), Ж.Айма уытов (Псиқолоғия) т.б. сынды ақын-жазушылардың еңбектерінен көре аламыз. Мәселен, Абайдың шығармаларындағы басты тақырыптарының бірі адам, адамның моральдік бейнесі, сыртқы портреті, іс-әрекеті, психикасы т.б. болып табылады. Ақынның адамның психологиялық ішкі жан дүниесін суреттегенде, тілімізде соны тіркестерді туғызғанын білеміз. Атап айтқанда, жүрегі лүпілдеу, суыну, ысыну, елең қағу, қызару, сұрлану, буыны босау, көздері төмендеу, жүрегі елжіреу, жүрегі балқу, сағыну т.б. Абайға дейін адамның психикалық жай- күйін тілдік емес амал-тәсілдер арқылы жеткізу, соның ішінде, түр-түске, дене температурасына байланысты қызару, сұрлану, суыну, ысыну сияқты сөздердің қолданылуы орын алған жоқ. Бұл - ұлы ақынның тіліміздің сөздік қорын байытудағы жаңашылдығы. Мысалы: Қызарып, сұрланып, Лүпілдеп жүрегі. Өзгеден ұрланып, Өзді-өзі керегі. Дем алыс ысынып, Саусағы суынып. Белгісіз қысылып, Пішіні құбылып (Абай).
Абайдың тағы бір ерекшелігі адамның психикалық жай-күйіне қатысты сөздерді құбылтып, әр түрлі тілдік амал-тәсілдер (эпитет, метафора, теңеу т.б.) арқылы бере алуында жатыр. Мысалы, академик Р.Сыздықтың
көрсетуінше ақын қайғы сөзін 66 рет (қайғы жеу, қайғы басу), уайым сөзін 13 рет (уайым жеу), ұят, иман сөзін 30-40 рет (ұятың мен арыңды малға сатып, ұятсызда иман жоқ, түпке жетер) қолданса, бір ғана жүрек сөзін 150-ден астам рет қолданған және мұның көбі адамның психикалық жай-күйлеріне қатысты тіркестер болып табылады: асау жүрек, ызалы жүрек, (ашу), жаралы болған жүрек, сорлы жүрек, ауру жүрек (қайғы), кірлеген жүрек (ұят) т.б. [30, 29-б.]. Мысалы: Ызалы жүрек, долы қол, Улы сия, ащы тіл. Не жазып, кетсе жайы сол, Жек көрсеңдер, өзің біл немесе Жетім қозы - тас бауыр, Түңілер де отығар. Сорлы жүрек мұнша ауыр, Неге қатты соқтығар? (Абай).
Ал зерттеуші А.Құдиярова Шәкәрімнің психологиялық көзқарасы атты мақаласында: Шәкәрім шығармашылығының психологиялық аспектілерін зерттегенде ойшылдық когнитивті психологияның әр түрлі қырларына айрықша мән бергенін көреміз - дей отырып, Шәкәрім жасаған соны тіркестерден ұлттық дүниетанымымызға тән психикалық жай-күйлердің белгілерін атап көрсетеді. Олар: Өлгені тіріліп, өшкені жанғанда - қуанышты градациялаудың ең шырқау шегі немесе ашу, реніш, ұят сияқты психикалық жай-күйлерді танытатын сөздердің адам өміріндегі рөліне ерекше назар аударады. Мысалы, адамның психофизиологиялық сезімі жайында: Қаһар, жеккөру, сүйіспеншілік - бұл жанның әрекеті, адамның бет-бейнесінде көрініс береді. Жан осындай сәттерді басынан кешкенде тән қиын жағдайларға тап болады - деген сияқты пікірлерін білдіреді [31, 629 б.]. Яғни, ақын анықтамасында қатты ашу немесе басқа жағдайларды адам басынан кешкенде, оның сөйлей алмай қалуы немесе олардың ойының тілдік емес белгілер арқылы жүзеге асырылатыны жайында сөз етеді.
Бұған қоса қазақ және орыс тілдеріндегі эмотивті лексикалық бірліктерді зерттеген З.Х.Ибадильдинаның
Эмотивная лексика казахского и русского языков атты кандидаттық диссертациялық жұмысын атап өтуге болады. Мұнда ғалым эмотивті лексиканы эмотивтіліктің мағыналық категориялары шеңберінде қарастырып, олардың семантикалық құрылымына егжей-тегжейлі талдаулар жүргізеді. Жұмыстың Лексико-семантическое поле эмоции атты екінші тарауында ғалым қазақ және орыс тілінің материалдары негізінде салыстырмалы түрде эмотивтілік категориясының таңдану, сүйіспеншілік және ашу сияқты микроөрістерді лексикографиялық аспектіде зерттесе [32, 14 б.], К.С.Сарышова Қазақ тіліндегі эмоцияны бейнелейтін фразеологизмдер атты тақырыпта кандидаттық диссертация [33], ал салыстырмалы аспектіде Г.К.Капышева Межъязыковые фразеологические эквиваленты семантического поля страх в разносистемных языках (на материале немецкого, английского, русского и казахского языков) атты тақырыптағы кандидаттық диссертациялар қорғады [34].
Бұл аталған жоғарыдағы ғылыми еңбектер біздің зерттеуімізге нысан болып отырған психикалық жай- күйлер лексикасының (оның ішінде эмоция) алғашқы бастамасы (басқа қырынан) десе де болады.
Осы уақытқа дейін психикалық жай-күйлерді тіл білімінде семасиологиялық ұстаным бойынша түрден мағынаға қарай оқытып келді. Ал бүгінгі таңда атауыштық, яғни мағынадан түрге қызметіне басты назар аударылуда. Бұл жағдайда ең қажеттісі болып психикалық жай-күйді анықтауда қолданылатын тілдік құралдар жүйесі болып табылады. Бұлардың лингвистикалық гипотезасы берілген тілдің семантикалық бірлігімен анықталады.
Біз психикалық жай-күйлердің пайда болуы туралы емес, бір психикалық жай-күйден екінші күйге ауысуы
немесе олардың әр түрлілігін көрсетуде қолданылатын тілдік және тілдік емес (бейвербалды) амалдарды қарастырдық.
Адамның әр психикалық жай-күйіне белгілі бір ағзаның физиологиялық күйі сәйкес келеді. Барлық психикалық жай-күйлер тілімізде әр түрлі аталады. Мысалы: қорқыныш, ашу, қуаныш, мазасыздық т.б.
Орыс және шетел тіл білімінде психикалық жай- күйлерді білдіретін тілдік жүйенің сипаты тұлғаның жеке психологиялық ерекшелігін анықтай отырып, міндетті түрде мағыналық ұстаным мен оның топтарын функционалдық-мағыналық өрістік жүйеде қарастырады. Ономасиологиялық сипатының ерекшелігі психикалық жай-күйлер атауы грамматикалық жүйенің жеке деңгейі мен аспектілері (морфология, сөзжасам, жай және құрмалас сөйлем синтаксисі) бойынша ғана емес, берілген сол тілдегі функционалдық-мағыналық бірлік пен әр түрлі деңгейді білдіретін элементтермен біріктіріліп қарастырылады.
Бұл жоғарыдағы аталмыш бағыт Ресейде (Санкт- Петербург бөлімшесінде) қарқынды дамуда. Бұл елде грамматикадағы өріс туралы түсінік өткен ғасырдың 60-70 жылдары қарала бастады (В.Г.Адмони, М.М.Гухман, Е.В.Гулыга, Е.И.Шендельс, А.В.Бондарко т.б.). Көп жағдайда бұлар И.И.Мещанинов, В.В.Виноградов, Л.В.Щерба теорияларына сүйенеді. Функционалды- семантикалық категория нәтижесінде аспектуалдық, уақыттық, мекендік, таксистік, модальдік т.б. функционалдық-мағыналық өрістер са раланады (А.В.Бондарко, Н.Д.Артюнова, Э.Геню шене, М.А.Шелякина, С.Н. Цейтлин, Г.Г.Сильницкий, Л.А.Бирюлин, Е.Е.Корди, Е.И.Беляев, В.С.Храковский).
Зерттеуімізде адамның психикалық жай-күйлеріне қатысты лексиканың төмендегідей алты түріне жан-жақты
талдаулар жасадық. Олар: қорқыныш, мазасыздық,
ашу, қайғы, қуаныш, ұят. Бұл аталған алты жай- күй тіліміздегі психикалық жай-күйлердің ең негізгі өзегі болып табылады.
0.2 Жай-күйлердің іс-әрекет пен қалыпқа қатыстылығы
Қоғам мен табиғаттағы ең күрделі құбылыс адамзаттың ой-санасы мен тілі болғандықтан, адамның ойлау жүйесі де, сөйлесе білу қабілеті де ерекше мәні бар үдерістер. Осы орайда, адамды толығымен танып білуде психикалық жай-күйлердің ерекше орын алатыны, яғни белгілі бір психикалық жай-күйден туындаған әрекеттер нәтижесінде адамның сөздік қолданысы пайда болатыны, қарым-қатынасы қалыптасатыны белгілі.
Адамды антропологиялық лингвистикалық концепт тұрғысынан қарастырғанда, ол - тілдің орталық тұлғасы. Э.Бенвенистше айтар болсақ, человек в языке деген ұғыммен синонимдес [35, 50-б.]. Бұл бағыттың негізін қалаушылар қатарына В.Гумбольдт, Э.Бенвенист, В.В.Виноградов, Ю.С.Степанов, Г.А.Золотова және т.б. жатады. Сол себептен тілдегі өмір сүретін және функционалдық-мағыналық тұрғыдан аясы қарама-қарсы екі ұғымды, атап айтқанда, адам іс-әрекеті мен оның жай- күйін анықтап алған дұрыс.
Іс-әрекет - бұл белгілі бір заттың немесе құбылыстың қимылы, қозғалысы. Іс-әрекетке сөйлесімді де жатқызуымызға болады. Сөйлеу үдерісінде басты орын алатын - сөз бен сөздің байланысы, грамматикалық формалар мен мағыналар, сөздің тіркесі, сөзжасам.
Сөйлеу әрекетіне қажетті ең бірінші фактор - сыртқы дүниенің адам санасына әсер етуі, сол әсердің нәтижесінде
мида ойдың қорытылуы, хабардың пайда болуы [36; 50]. Яғни сөйлеу - әрекет. Ол адамдардың бір-біріне тіл арқылы ықпал, әсер етуін, әрекетке итеруін жүзеге асырады. Сөйлеу арқылы қарым-қатынас қалыптасады. Олай дейтініміз сөйлеу жеке адамның әрекеті емес, бұл - әр сөйлеушінің артында тұрған әлеуметтік топтардың, қоғамның белсенділігін, қозғалысын көрсететін әрекет түрі [37, 20 б.], сонда сөйлеу әрекетінде адамдар бір- бірімен қарым-қатынасқа түсіп, белгілі бір жай-күйді туғызуға себепкер де болады. Аталған іс-әрекеттің ең алғашқы және бүгінге дейінгі тұжырымдамасы С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, А.В.Брушлинский, В.В.Давыдов, Г.А.Суворова, Б.Ф.Ломов т.б. ғалымдар зерттеулерінің негізінде қалануда. Субъект өз іс- әрекеттерінде, өзінің шығармашылық дербестілігі актілерінде тек көрініп және білініп қоймайды, ол сонда жасалады әрі айқындалады. Сондықтан жасаған нәрсесі арқылы оның не екенін анықтауға болады, оның іс- әрекетінің бағытымен оның өзін айқындауға және қалыптастыруға болады. Сонымен бірге адамның психикасы мен жай-күйі іс-әрекетте (еңбек, оқу, танымдық, ойын және т.б. түрлерінде) көрініп қана қоймайды, қалыптасады да. Мұнан әрі іс-әрекеттік мәселелер алдымен Б.Ф.Ломов дамытқан қарым-қатынас принципінің әдіснамасы негізінде жалғастырылады. Бұл принцип субьектінің субъектімен өзара қатынастарының шынайлылығын (әрине, әр кезде субъект-объектілі әрекеттестікпенен байланыста) жалпылайды.
Біздің көзқарасымыз бойынша, көрсетілген мәселені өңдеудегі перспективті бағыттардың бірі - субъектінің практикалық, теориялық және т.б. іс-әрекеті ішінде психикалық іс-әрекеттің орны мен рөлін терең де нақты ашудан тұрады. Осы жерде іс-әрекет түсінігі екі жағдайда қолданылады. Сондықтан бұл өзара байланысты, бірақ әр
түрлі екі мағына беретінін ескеру қажет: 1) субъектінің іс- әрекеті және 2) ағзаның іс-әрекеті. Екінші мағына қажет те емес сияқты, бірақ шын мәнінде, психикалық іс-әрекет түсінігін анықтау үшін ол өте маңызды: бұл, ең алдымен, дененің, адамның дүниемен үздіксіз өзара әрекеті барысында туындайтын және қалыптасатын ағзаның (мидың) бейнелеу іс-әрекеті. Ми - психикалық, бейнелік іс-әрекеттің мүшесі, адам - оның субъектісі екені белгілі, сондықтан кез-келген психикалық іс-әрекет практикалық, теориялық және т.б. іс-әрекеттердің негізінде және құрамында жүзеге асады. Мысалы, түс көру типіндегі психикалық іс-әрекет: адам саналы субъект түрінде ең аз мөлшерде ендірілген, біржола қатыспайды (ұйқыда), сондықтан практикалық, теориялық іс-әрекетті жүргізе алмайды, бірақ оның психикалық іс-әрекеті өте белсенді жүре алады [38, 310 б.]. Мәселен, адам түсінде жаман бір нәрсе көрсе, өңінде одан қорқуы, қауіптенуі мүмкін немесе керісінше жақсы нәрсе көрсе, қуануы мүмкін. Халқымыз әрқашан да көрген түсті тек жақсылыққа жорып отырған.
Жай-күй - бұл адамның белгілі бір жағдайлардағы әсері, физиологиялық тұрғыдан адам жанының сезімі немесе көңіл-күйі. Белгілі бір адамның жай-күйі сол күйге сәйкес әрекетпен қатар жүріп отырады. Мәселен, адам ашуланғанда бір нәрсені сындыруы, я болмаса лақтыруы мүмкін. Немесе қуанған жағдайда бір шаруаны тез тындырып тастауы, қатты қайғырғанда өз шашын өзі жұлуы, бетін тырнауы сияқты іс-әрекеттер көрсетуі мүмкін.
Жай-күй адамның физиологиялық жағдайы болғандықтан, ешбір қатысымдық тұлғалардың қызметінсіз-ақ жүзеге аса береді. Алайда бұл тікелей ойдың, я болмаса, белгілі бір оқиғалардың санадағы жаңғыруы арқылы да көріне береді. Мәселен, адам
болашағын ойлап қорқуы мүмкін, не болмаса, өткендегі жасаған қылықтары үшін ұялуы мүмкін т.б.
Аристотельдің категория жүйесінде іс-әрекет бұл -
іске асыру болса, ал жай-күй - белгілі бір жағдайда болу болып табылады [24]. Осы тұрғыдан келгенде ғалым С.Қ.Бердібаева былай деп тұжырымдайды: Психикалық процестер алғашында нақты бір іс-әрекеттің процессуалды компоненттері, содан кейін ішкі, теориялық іс-әрекеттің формалары ретінде құрылады. Іс-әрекет психологиясын зерттеуден кейін біртіндеп жеке адамның психикалық қасиеттерін зерттеуге өтеміз [39; 37-б.]. Сонда біз жай-күй мен іс-әрекет ұғымдарын төмендегідей етіп көрсетуімізге болады:
1) жай-күй - іс-әрекет (белгілі бір жай-күйде болып белгілі бір іс-әрекетке бағытталу). Мысалы:
Ноян ұнатпай, қабағын шытынып, шыңдап отырған күрегін жерге ашулана лақтырып жіберді (С.Жүнісов). Бұл жерде ашуланудың салдарынан Ноянның күректі лақтырып жіберуінен белгілі бір жай-күйдің іс-әрекетке итермелеуін байқаймыз. Немесе: Көрмегеніне бір-ақ жыл шамасы өткен Әзімханның енді алғаш келген сәтте жүрегі лүпілдеп соғып, көз алдында сәулелі сұлу жарды көріп қалғандай болған. Әлденеден екені белгісіз, бұрын бұл жайдан бір ауыз сөз естімесе де, қазіргі халде Әзімханның жүрегін соқтырған белгісіз сезім Қарагөзге де сол секөнтте білінгендей. Әзімхан апасына амандасып, енді Қарагөзге қарап:
- Есен-саумысың, қалқам? - дегенде, ұялып қараған Қарагөздің жүзінде ыстық қан ойнады.
Бұл күнге дейін жүріс көрмеген бала жүзі өмірінде алғаш рет әлдеқандай көмескі түс сияқты оймен қызарып, төменшіктеп қысылғандай болды.
Екі жас үнсіз белгі беріскендей. Екі көңіл бір-біріне ұялып бұғып тұрып, ым қақты (М.Әуезов). Бұл жердегі екі
жастың бір-бірінен ұялуы (ұялуына себеп ғашықтық, ұнату сезімі) екеуінің сөйлей алмай ымдасуына (иек қағып жауап беру әрекетіне) әкеп соқтырып тұр.
Ақанның бір кішігірім жиында мырзалы байдың балаларын Сауытбектің сарыала итінің күшіктеріне теңеп... шоқтай мысқылы ауыздан-ауызға тарап кеткен. Содан бері әсіресе осы Мұқанәлі Ақанға тісін қайрап жүр. Бірақ, шалып түсер оңтайлы кезең таба алмай-ақ қойды. Қазір де екі беті долырып, тұтана қалған ол не дерін білмей, сасқанынан қалтасындағы шақшасын алып, саптама етігінің өкшесіне тықылдатып қаға берді. Ашу шақырып бірдеме десе, Ақаннан бұрынғыдан да ащырақ таяқ жеп қалуы ықтимал... (С.Жүнісов). Жоғарыдағы мысалдан Мұқанәлінің ашудан шақшасын өкшесіне тықылдату әрекетін көреміз. Бұған себеп оның Ақаннан, дәлірек айтқанда, оның ащы сөздерінен қорқуы болып тұр. Алдыңғы әрекет болмағанда (күшікке теңеп масқаралау) Мұқанәлі Ақанға қарсы шығып, сөзбен ашу шақырар еді. Осы себептермен ол тек шақшасын өкшесіне тықылдату, және тістену, екі бетінің долыруы, үндей алмай қалуымен ғана шектелді.
2) іс-әрекет - жай-күй (белгілі бір іс-әрекет үстінде (немесе одан кейін) соған сай белгілі бір жай- күйде болу). Мысалы:
- Сүйегім аман секілді, бірақ күллі денем қаусап қалғандай, бұл не? Маған не болып еді? - деп едім, ол:
Ештеңе де болған жоқ, жай бір бұзық балалармен түнде қағысып қалыпсың, олар сені біраз көкпар етіпті, - деді.
Түндегі көрген сұмдықтарым есіме түскен сайын жаным ыршып, кеудемді ыза керней бастайды (Ә.Әбішев). Бұл жердегі жағдаят бірінші (іс-әрекет) жігіттің таяқ жеуі, екінші (жай-күй) соған ашуланып, намыстануы, өткен әрекеттерін есіне түсіру арқылы кеудесін ыза кернеу. Бұл жерде керісінше қуануы мүмкін
емес, себебі жай-күй істелген әрекетке тәуелді. Немесе: - Менмін Мәди, мен мен! - деп Келдек екілене айғай салды. Ол ақсаңдай басып, сойылын сүйреткен күйі алға шықты.
oo Мұнда Мәди екеу еді ғой, сен қайсысың?
oo Мен нағыз Мәди, мен, - деп Келдек екілене айғайлап Мәдиге қарай жүре бастады. Ойы қолындағы ақ табан қара сойылды қайқайып тұрып бір сілтемек.
oo Нық Мәди сен болсаң үкімің әлдеқашан айтылған, енді иманыңды айта бер, - деп Мәди алты алтарын суырып алып еді, жаңа батырсып тұрған Келдектің екі тізесі бірдей селкілдеп, арқасын аяз қысқандай тісі-тісіне тиместен сақылдап кетті. Не ілгері, не кейін кетуге хал жоқ, қолындағы сойылы кескіленген кесірткенің құйрығындай оршиды.
oo Мен... мен... Мә-ди емеспін, ағатай.
oo Өтірік айтасың, нақұрыс, - деп Мәди алты атарын кезей түсіп еді, Келдек ыршып барып шалқасынан түсті.
oo Ол-ла-һи, м-ен... Мәди емеспін (Ә.Әбішев). Бұл мысалдағы Мәдидің алтыатарын суырып алуы нәтижесінде Келдектің бойын қорқыныш биледі. Осы жердегі Мәдидің әрекеті (алтыатарын суырып алуы) Келдектің әрекетінен (сойылын сүйретуінен) басымырақ болып, қорқыныш жай- күйінің тууына себеп болып тұр. Керісінше Келдектің өтірік сөйлеуі Мәдидің ашу-ызасын туғызып тұр. Осыдан екі түрлі әрекет - жай-күйді байқауға болады, яғни өтірік сөйлеу - ашу-ыза, алтыатарын суырып алуы - қорқыныш жай-күйлерін туғызып отыр.
3) жай-күй - жай-күй (белгілі бір жай-күйден екінші бір жай-күйге өту). Мысалы: ...Қара шұбардың көзі қойды көрген аш қасқырдың көзіне ұқсап кеткен екен, ол атының басын бұрса да, ашу бетін қайтара алмай, бұрыла бере, қара сойылын қолына алып Мәдидің өзіне тұра ұмтылды.
Бір мылтықтың дауысы мың қазақты қалтыратқан заман ғой, Мәди алты атардың бір оғын аспанға гүрс
еткізіп еді, қара шұбар қалт тұра қалды. Шарасынан шыға қашқысы келгендей адырайған көзі Мәдидің қолындағы алты атарда, түк басқан беті жыбыр-жыбыр етіп, зор денесі безгек болғандай бебеу қағып тұр. Әлденені айтқысы келеді, айта алмаған аузын арандай ашып, қолын ербеңдете береді (Ә.Әбішев). Мұнда бірінші, қара шұбардың ашулануы (жай-күй), екіншіден қорқуы (жай-күй). Қара шұбардың бір жай-күйден екінші бір жай- күйге өтуіне себеп болып тұрған - оның әлсіздігі. Егер де оның қолында қара сойыл емес мылтық болғанда жағдай басқаша болуы (ашуынан қайтпас та еді) да мүмкін еді. Немесе: Баладан қорыққанына Жұмабай ұялды да ыза болды (М.Әуезов). Мұнда бірінші - Жұмабай шын мәнінде баладан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПСИХИКАЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙЛЕР АТАУЛАРЫНЫҢ ЛИНГВОСТИЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Қарағанды 2013
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
мемлекеттік университеті
УДК 8081 ББК 81.2 қаз-5
Т 87
Пікір жазғандар:
Филология ғылымдарының докторы, про фессор Ш.Ш.Жалмаханов
Филология ғылымдарының докторы, про фессор А.С.Әділова
Түйте Е.Е.
Т 87 Психикалық жай-күйлер атауларының лингвостилистикалық сипаты. Монография. Қарағанды, 2013. - 246 б.
ISBN 978-601-7449-07-0
Монографияда адамның психикалық жай-күйіне қатысты лексиканың қазақ тіл білімінде алғаш рет талдануы мен жүйеленуі, атап айтқанда, психикалық жай-күйлердің тіл білімінде зерттелуі, осыған қатысты ғалымдар тарапынан берілген тұжырымдар мен ой-пікірлер, психикалық жай-күйлерге қатысты лексиканың топтастырылуы және бір- бірінен мағыналық жағынан ажыратылатын ерекшеліктері, тілдік және тілдік емес сипаттары т.б. кеңінен сөз болады.
Монография магистранттар мен студенттерге, жоғары оқу орындарының оқытушыларына және ғылымға қызығушылық танытқандарға арналған.
УДК 8081 ББК 81.2 қаз-5
ISBN 978-601-7449-07-0
(C) Түйте Е.Е. 2013
(C) Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ, 2013.
Ұлы сезімдерсіз ұлы істер жасалмаған (Гегель)
КІРІСПЕ
Заттың біздің санамызда сақталған атауымен байланысы - психикалық байланыс, демек заттардың өзіне тән белгілері бойынша аталуы және ол белгілердің таңдалынып алынуы - психологиялық факт (Е.И.Шендельс). Бұл - тіл білімінің әр түрлі салалармен байланысуының бір қағидасы. Демек, тіл ішкі дүниемізді білдіретін психикалық құбылыстарды (өкініш, қуаныш, таңдану т.б.) танып білудің де құралы болып табылады [1, 23 б.].
Осыған орай біз, адамзат баласы, психикалық қасиеттеріміз арқылы өзімізді қоршаған заттар мен құбылыстарды өзімізше қабылдаймыз. Мәселен, адам бір жаңалық ашса, оған ол өзінше қуанып, төбесі көкке жетеді, біз басқаша қабылдауымыз мүмкін немесе біреудің жақыны қазаға ұшыраса, ол күйінеді, қайғырады, ал біз түк болмағандай жүре беруіміз мүмкін т.с.с. Демек, мұндай жағдайдан туған адамның психикалық жай-күйлері арқылы берілетін тілдік құбылыстар әр түрлі. Осындай күрделі құбылыстарды білдіретін психикалық жай-күйлердің табиғаты да, олардың тілдік тұрғыдан көріністері де күрделі болмақ. Дыбыстық тіл адамның іс-әрекеті ретінде өзінің құрылымы, сыртқы тұлғасы арқылы ғана қарастырылмайды, ол - қашан да адамның көңіл-күйімен, қалпымен қатар жүріп отыратын әр алуан сезімдерге толы құбылыс [2, 89]. Адамның психикалық жай-күйі күрделі құбылыс болғаннан кейін, оларды екінші бір адамға жай сөзбен жеткізу кей жағдайда мүмкін болмайды. Осындай жағдайларда олардың нақты көріністерін тіліміздегі тұрақты сөз тіркестерімен жеткізу әлдеқайда тиімді. Бұл
туралы ғалым Г.Н.Смағұлова фразеологизмдердің ұлттық- мәдени аспектілерін зерттей келе: Қазақ фразеологиясында мағыналас қатар құрайтын семантикалық топтар эмоцияның күрделі түрлерін қамтуда образдылықтың шарықтау шегін көрсетеді деуге болады. Мағыналас қатарлардың доминантын тірек мағына ретінде жеке сөздермен бейнелесек онда, эмоцияның күрделі түрлеріндегі көңілдену, шошу, қорқу, ренжу, қайғыру, қамығу, қуану, жылау, күлу, ашулану сияқты күшті эмоциялық сезімдерді сыртқа шығаруға үлкен шабытпен айтылар серпер сөз керек. Ол әр адамның айналасындағы болып жатқан құбылыс, іс-әрекеттерді қабылдау өрісіне қарай түрліше айтылып, жеткізіледі. Біреу жай ғана әсермен қалса, енді бірі делебесі қозып, жігерленіп кетеді. Тегінде эмоциясы жоғары фразеологизмдердің мағыналас қатарларының тым көп болу себебінің өзі сол күрделі эмоцияның түп төркінінде жатыр. Мұндағы жан ұшыру, құмарлық, стресс сияқты психологиялық жай-күйлердің қандай қыры мен сыры болсын фразеологизмдерсіз жеріне жеткізе айтылуы күмәнді - деген тұжырым жасайды [3, 23 б.]. Расында да, күнделікті өмірден аңғара бермейтін құбылыстар, атап айтқанда, адам баласы бір күн ішінде қанша қуанып, қанша мұңаяды немесе қорқады, таңқалады т.б. сияқты сан алуан күйді басынан кешіреді, бір ғана ашуды алатын болсақ, сол ашуланудан туындаған көптеген түрліше сипат беретін сөздердің, іс-қимылдардың саны мен көріністері күнделікті өмірде есепсіз. Өйткені психикалық жай-күйлер лексикасы бір қырынан ғана танылмайды, керісінше, көп қырлылығымен, әбебаптылығымен өзінің сыр-сипатын аша түседі. Сол себепті де оларды бүгінде тереңінен зерттеу қажеттігі туындап отыр.
Психологиялық құбылыстар ішінде психикалық жай- күй ұғымы негізгі орын алып келеді. Психикалық жай-күй мәселесінің адамтану ғылымында маңызы зор, себебі
психикалық жай-күй адам іс-әрекетінің сипатын айқындайды, атап айтқанда, оның мінез-құлқын, жүріс- тұрысын, қай халық өкілі екендігін т.б. қасиетін анықтайды. Еңбегімізде осындай психологиялық негізде көрініс беретін белгілерді тілдік тұрғыдан талдап, талпыныс жасап көрдік.
Т.А.Немчиннің пайымдауынша, психикалық жай- күйлерді жүйелі түрде зерттеу ісі (негізгі пәні нирвана) б.з.д. 2-3 мыңжылдықта басталған болатын. Оған қоса ежелгі Греция философтары да бұған назар аудармай қоймады. Жай-күй (состояния) категориясы философиялық тұрғыдан Кант пен Гегель жұмыстарынан да көрініс тапты.
Ең алғаш психикалық жай-күйлерді психологиялық тұрғыдан зерттеген ғалым У.Джемс болып табылады. Ал кеңестік психологияда ең алғаш 1937 жылы психикалық жай-күйлер жайында өз мақаласында сөз қозғаған О.А.Черникова болды (спорт психологиясы негізінде). Бұдан кейін бұл мәселемен айналысқандар А.Ц.Пуни, А.С.Егоров, В.В.Васильев, Я.Б.Лехтман, К.М.Смирнов, В.Ф.Спиридонов, А.Н.Крестовников т.б. болды.
Психикалық жай-күйлер жайындағы жалпы психологиялық талдау 1955 жылы Н.Д.Левитовтың мақаласынан бастау алады. Ол психикалық жай-күйлер туралы ең алғаш монография жазды. Бұл зерттеуден кейін барып психология психикалық үдерістер мен қасиеттерді, адамның психикалық жай-күйлерін қарастыратын ғылым ретінде танылды [4].
Психикалық жай-күйлерге әр ғалым түрлі анықтама береді. Психикалық жай-күйлерді зерттеудің жалпы анықтамасы, құрылымы, қызметі, механизмі мен детерминанттары, топтары және әдістері жайлы бірізді қабылданған, айтылған ешбір пікір жоқ. В.А.Ганзен және В.Н.Юрченконың айтуынша, адамның психикалық жай-
күйін ғылыми тұрғыдан баяу зерттелуінің себебі оның табиғатымен тікелей байланысты. Психикалық жай- күйлерге тура немесе жанама түрде анықтама беру мәселесі өзінің көп компоненттілігі, көп деңгейлілігімен ерекшеленеді. Психикалық жай-күйлердің осы ерекшеліктері аталмыш мәселенің зерттелуін қиындатады.
Н.Д.Левитовтың берген анықтамасы бойынша, психикалық жай-күй адам психикасының дербес ерекшелігі болып табылады және де ол ауыспалы, динамикалық санаттар (категория) мен белгілерге ие болады. Сөйтіп психикалық жай-күй құрылымына психикалық үдерістердің өту барысындағы нақты өзгерістер мен модальділік, тұлғаның жеке ерекшеліктері мен мінезі, іс-әрекеті мен соматикалық қалпы енеді. Ал Б.Ф.Ломов: Психикалық жай-күйлер, психикалық үдерістер адамнан тыс өмір сүрмейді. Олар биологиялық даму (эволюция) мен адамның тарихи даму үдерістерінің нәтижесінде қалыптасып дамыған мидың қызметі болып табылады - деген анықтама береді.
Психикалық жай-күйлерді толығымен меңгеруде олардың классификациясының маңызы зор. Оларды жалпы келесідегідей етіп жүйелеумізге болады:
1) жеке және жағдайлық (ситуативные) - психикалық жай-күйдің пайда болуы жағдайдың және жеке тұлғаның рөліне байланысты;
2) басым (тірек) компоненттерге байланысты - интеллектуалдық, ерікті, эмоционалдық және т.б.
3) деңгейдің күрделілігіне байланысты - үстіртін немесе күрделі жай-күй;
4) өту ағымына байланысты - қысқа немесе ұзақ мерзімді, созылмалы және т.б.
5) жеке тұлғаға әсері - жағымды, жағымсыз, стеникалық (өмір құлшынысын арттыратын) немесе астеникалық;
6) түйсіну деңгейіне байланысты - азды-көпті түйсінген деңгейде;
7) оларды тудыратын себепке байланысты;
8) олардың объективтігін туғызған адек ваттық деңгейге байланысты [4].
Осыған орай психикалық жай-күйлерді классификациялауда әр түрлі ұстанымдар кездеседі. Бұл ұстанымдар орыс және шетел ғалымдары А.В.Петровский [5, 101 б.], Я.Рейковский [6], К.Е.Изард [7, 83 б.], И.А.Васильев, В.Л.Поплужный, О.К.Тихомирев [8], А.Н.Лук [9], А.С.Никифоров [10], В.А.Крутецкий [11],
У.Джемс [12], Б.И.Додонов [13], В.В.Богословский, Спиноза, П.В.Симонов [14] т.б. еңбектерінен көрініс табады.
Ал американдық ғалымдар А.Ортони, Дж.Клоур және А.Коллинз фундаментальды немесе базалық эмоциялардың классификациясын жасап шығаруға атсалысады. Басты (базалық) эмоцияларды жүйелеуде (қарым-қатынас пен іс- әрекет барысындағы эмоциялар (М.Б.Арнольд), туа біткен эмоциялар (Дж.Панксепп, Дж.Грей, С.Изард, Дж.Б.Уотсон), түйсікпен қатынасты эмоциялар (В.Мак- Дугал), биологиялық үдерістерге бейім эмоциялар (Р.Плучик) т.б.) анықталады. Бұл ғалымдардың жіктеулері бірдей емес. Осыларды жинақтай келгенде психикалық жай-күйлердің 27 түрі белгілі болғандығын аңғаруға болады. Олар: ашу, қорқыныш, қуаныш, жиіркеніш, таңданыс, қайғы, ұят, махаббат, жеккөрушілік, қасірет, қызығушылық, бақыт, тілек, мазасыздық, мұң, ерлік, күйіну, торығу, қызғаныш, үміт (надежда), тәкәппарлық, нәзіктік (нежность), ауыртпашылық (боль), рахаттану (удовольствие), күту (ожидание), ұнату (одобрение), дәмелену (предвкушение) [5, 104 б.].
Профессор М.И.Лазариди - орыс тіліндегі психикалық жай-күйлерді номинативті-функционал дық өріс
тұрғысынан алғаш қарастырып, жүйелі зерттегендердің бірі. Ғалым психикалық жай-күйлердің басты алты макроөрісін атап көрсетеді. Олар: қорқыныш, мазасыздық, ашу, ұят, қуаныш, қайғы [15, 10 б.]. Ғалымның жіктеуін негізге ала отырып, біз осы зерттеу жұмысымызда адамның психикалық жай-күйіне қатысты лексиканың құрылымы мен семантикасын анықтауға ұмтылыс жасадық.
Соңғы жылдарда қазақ тіл білімінде белең алып келе жатқан зерттеулердің қатары адам, адамның танымы, ойлауы, қабылдауы және сөйлеуі сияқты үдерістермен тығыз байланысты. Қазіргі кезеңдегі тіл білімінде, бір жағынан, тіл мен ақиқат болмыстың ара қатынасын, екінші жағынан, тіл мен ойлаудың өзара байланысын тереңінен ашу жолындағы тілдің когнитивтік қызметін айқындауға бағытталған саласы қарқын алуда. Сол тұрғыдан келгенде, антропоцентристік ұстаным лингвистикалық зерттеудің маңызды әдіснамалық негізі болып танылып отыр [16, 90 б.]. Ұлттық танымдық тұрғыдан адамның психикалық жай- күйлерін лингвистикалық қырынан сипаттау бүгінгі күндегі кезек күттірмейтін өзекті мәселенің бірі болып табылады. Олай дейтініміз, қазақпыз, халықпыз деп есептеп, жүрген күннің өзінде әлі де болса ұлттық құндылықтарымызды, психологиялық ерекшеліктерімізді зерттей түсу, оларды талдау қажеттігі туындап отыр. Себебі қазіргі кезде бар психологиялық жай-күйдің өзі ұлттық құндылықтарды тануға, түсінуге жеткіліксіздеу деңгейде сияқты [17, 12 б.]. Зерттеу жұмысымызда, осыған орай, ұлттық мінез-құлқымызға сай жай-күйлердің тілдік ерекшеліктерін анықтауды мақсат еттік. Яғни төл тіліміздің қыр-сырын толық меңгеріп игеру үшін бұл зерттеу жұмысының маңызы зор деп білемін. Себебі кеңестік тұста қазақ тілін ұлттық психологиялық тұрғыдан тереңдете талдауға, оны антропоцентристік бағыт бойынша түсіндіруге мүмкіндік болмай, тіл - өздігінен дамитын
құбылыс, тілді тек лингвистер зерттеу қажет деген тұжырыммен өзімізге таныс тілдің аспектілерін (фонетика, лексика, морфология, синтаксис) қатып қалған қағидаша оқытып келгені баршаға аян. Осы тұрғыдан келгенде, бүгінгі күні тілді және оның заңдылықтарын басқа да ғылым салаларымен, атап айтқанда, психология, физиология, философия т.б. байланыстыра зерттеп, олардың ортақ ережелерін жасап, адам - тілдің орталығы, тіл мен ұлт біртұтас, адамды тіл әлемі арқылы тану деген қағидаларға сүйенетін қазақ тіл білімінде Ә.Қайдар ұсынған жаңа бағыт қалыптасып, соған орай тың зерттеу, басқаша айтқанда, тіл немесе сөз қалай жасалды, оның шығуына не түрткі болды, бұл құбылыстар адамның санасы мен дүниетанымына қалай әсер етті, оларды қалай қабылдай алды т.б. көптеген сұрақтарға жауап іздеу - біздің міндетіміз. Сол себепті қазақ тіліндегі психикалық жай-күйлердің тілдік заңдылықтарын айқындау; олардың жүйелі ұйымдастырылуын көрсету; психикалық жай-күйлердің базалық атауы және олардың қаншалықты екендігін санын анықтау; иерархиялық ұйымдастырылған жүйеде психикалық жай-күйлерді білдіретін сөздерді әр түрлі деңгейлі лексика- семантикалық амалдар арқылы көрсету; адамдардың қарым-қатынас актісіндегі психикалық жай-күйлердің көрінісі мен функциясын олардың көркем әдебиеттегі қолданылу ерекшелігін зерттеу - жұмыстың қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселелердің біріне арналғандығы деп көрсетуге болады.
Адамның психикалық жай-күйі мен эмоциясына қатысты лексиканы зерттеумен айналысып жүрген жас қазақ ғалымдарының қатарына З.Х.Ибадильдина, К.С.Сарышова, Г.К.Капышева т.б. еңбектерін жатқызуымызға болады.
1 ПСИХИКАЛЫҚ ЖАЙ-КҮЙ ЛЕКСИКАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
0.1 Психикалық жай-күйлердің тіл білімінде зерттелуі
Тіл - қару, ал оғы - сөз. Тіл - дүниежүзі қаруларының ішіндегі ең қауіптісі, ең қатерлісі. Себебі, оның жанды құбылыс екендігі баршамызға мәлім.
Осылай тілге баға берсек те, тіпті кейде адамзаттың асыл қазынасы - сөздің өзімен де сипаттауға келмейтін, табиғаты жағынан күрделігімен ерекшеленетін, көрінісі жағынан санқилы болып келетін, күнделікті өмірде жиі ұшырасатын психикалық жай-күй деген санат бар. Енді осы жайында...
Бүгінгі уақыттағы тіл білімі ғылымының дамуы антропоцентристік бағытта жүргізіліп жатқан зерттеулермен сипатталады. Антропоцентристік парадигма тілді санамен байланыста қарастырып, тілдің таным үдерістеріне, тұлғаға, яғни тілді адам арқылы анықтауға назар аударады. Осы бағыттың негізінде психолингвистика, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, әлеуметтік лингвистика және паралингвистика сияқты пәндер туындады. Бұрын сөз бен тіл адамнан тыс алынып зерттелінген болса, соңғы кездері ХХғ. соңы - ХХІ ғ. басы) антропоцентризм (антропоөзектілік) ұстанымы қазіргі заман тіл білімінің басты белгісіне (зерттеу ұстанымына) айналуда. Анығырақ айтқанда, қазіргі тіл маманы тілдің ішкі құрылысына ғана емес, сол сөзді кім айтты, қандай мақсатпен айтылды деген мәселеге назар аударуы тиіс, себебі адамдардың белсенділігі сөздерден танылады, қоршаған орта, алған нысанасына байланысты пікірінде білдіріледі [18, 37 б.].
Антропоцентризм сөзі бүгінгі таңда әр түрлі мағынадағы қолданысқа ие. Бұл терминге ең алғаш грек философиясында Протогор: Барлық заттардың иесі - адам деген түсініктеме береді. Орталығында адам жатқан бұл принциптің негізінде адам табиғат берген қасиеттермен шектеліп қана қоймай, оған өзінің де үлесін қосуға тиесілі. Яғни адам - табиғат иесі. Ол өзін қоршаған ортаны өңдеуге, өзгертуге мүмкіншілік жасай алады, басқаша айтқанда, өзінің шығармашылық қабілетімен адами мәдениетті қалыптастырады [19, 207 б.]. Мәдениет болған жерде оның тілі де дамып, ол сол тіл арқылы көрініс береді. Яғни әрбір халықтың мәдениетінде әмбебаптылық бар, сол сияқты әрбір тілдің семантикасында сол халықтан хабар беретін адамның психикасымен тікелей байланысты өзіндік қолтаңбасы бар.
Қазіргі уақыттағы шетел және орыс лингвистикасындағы антропоцентристік ізденістердің ғылыми іргетасы В.Гумбольдт, Ф.Боас, Б.Л.Уорф, Ф.Соссюр, В.Штейнталь, Л.Вайсбергер, Ф.И.Буслаев, А.Н.Афанасьев, Р.Якобсон, Н.Топаров, В.В.Иванов, В.Н.Телия, В.В.Воробьев, А.Вежбицкая, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров, Ю.С.Степанов, А.Д.Арутюнова, В.Маслова т.б. зерттеулері нәтижесінде қалана бастады [20, 8-б.]. Ал қазақ топырағында бұл мәселені ең алғаш сөз қылғандар қатарына А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Х.М.Нұрмұқанов т.б. сынды ғалымдар еңбектерін жатқызуымызға болады.
Лингвистикадағы антропоцентризм туралы З.Д.Попова мен И.А.Стернин былай дейді: Лингвистикадағы антропоцентризм тілдік механизмдерді игертуді адамдарға жақындастыра отырып, лингвистикалық ізденістерді танымдық тұрғыдан зерттейді [21]. Демек, бұдан шығатын қорытынды ең әуелі сөзді емес, сол сөздерді
жасаушы адамдарды толығымен игерген жағдайда ғана лингвистика өз мақсатына жетеді. Өйткені біз зерттеу нысаны ретінде алып қарастырып отырған психикалық жай-күйлер лексикасының табиғатын толығымен ашу (түсіну) үшін олардың қалай және қандай жағдайдан туындағанына көз жеткізіп алуымыз керек. Себебі психикалық жай-күйлердің өздігінен пайда болмайтыны және оған адамның тікелей қатысы бар (орталығында адам) екендігін айтпаса да түсінікті. Ең әуел баста сөзден бұрын адаммен бірге оның психикалық жай-күйлері туындағанын (бірнәрсені ұнату, ұнатпау немесе бірнәрседен қорқу, қорықпау т.с.с.) да айта кетуіміз керек. Бұған Э.Оразалиеваның А.А.Леонтьевтің пікірі жайлы өз еңбегінде көрсеткен мына бір ойы дәлел бола алады:
Тілдің қоғамдық құбылыс ретіндегі және тілдің сипаты арасындағы сәйкестік немесе тілде көрініс табатын жүйе мен қабілет арасындағы байланыс олардың динамикалы әрі олардың біріне-бірі ауысып өте беретін өзгешелігіне қатысты болады, - деп атап көрсете келіп, тілде байқалатын әлеуметтік және психологиялық сәйкестіктер қазіргі қазақ тіл білімінде де тіл мен ойлаудың ара қатынасын, олардың бір-біріне әсерін, адамның сөйлеу әрекеті арқылы айғақталатын болмысын, ерекшелігін танымдық негізде лингвистикалық тұрғыдан дәйектеуге мүмкіндік беріп отыр. Тілге таза грамматикалық тұрғыдан ғана емес, терең философиялық, логикалық, танымдық тұрғыдан көңіл аудару нәтижесінде туындаған бұл өзгешеліктер адамзат тілінің функционалды-семантикалық, психофизиологиялық, әлеуметтік даму бағыттарын айқындауға мүмкіндік беруде [22, 173 б.].
Ғалым С.Б.Қоянбекова: Адам тіл арқылы жай ғана ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-қатынасын тіл
арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Психологияда адамға тән сезімдердің 500-ге тарта түрлері белгілі болса, олардың әрқайсысының тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі сан алуан. Себебі тілдің басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам - сан қырлы, күрделі құбылыс. Қазіргі ғылымның дамуындағы антропоцентристік бағыт адамды интеллектуал тұлға ғана емес, оны эмоционалды-менталды қырынан да қарастырады. Тілдің адамнан тыс тұрған жеке құбылыс емес, адаммен бірліктегі, бірін-бірі анықтайтын күрделі құрылымдар болып саналатыны да сондықтан. Тілдің ең кіші бірлігі дыбыстан бастап мәтінге дейінгі тіл бірліктерінің барлығы адамның қандай да бір ішкі эмоциясы мен көңіл-күйін жеткізуге қызмет етеді. Тіл тарихи категория ретінде өзінің дамуы барысында эмоцияны сыртқа шығарудың түрлі тілдік тетіктерін қалыптастырады - деген тұжырым жасайды. [23, 3 б.].
Осыған байланысты адамның ішкі әлемі және оның психикалық жай-күйі туралы қазақ тіл білімінде де қызығушылық арта түсті.
Қазіргі қазақ тіл білімінде антропоцентристік бағыттың алғашқы нышандары адамның танымдық ерекшеліктерін (ойлау, қабылдау, сөйлеу т.б.) танытатын зерттеу жұмыстарында көрініс табуда. Бұл саламен айналысып жүрген ғалымдар қатарында Ж.Манкеева, Б.Момынова, Н.Уәлиев, Э.Оразалиева, А.Ислам, Г.Смағұлова, Ә.Алмауытова, Г.Снасапова, Қ.Жаманбаева, Б.Қасым т.б. еңбектерін атауға болады.
Психологиялық жай-күйлерге деген қызығушылықтың нышаны сонау антикалық заманнан, атап айтқанда, Аристотельдің еңбектерінен бастау алады десек те болады. Аристотель ұят, қорқыныш, қайғы т.б. жай-күйлерге түсініктеме беріп, олардың адамға тигізетін әсерінің
артықшылықтары мен кемшіліктерін талдап түсіндіріп берген [24, 31 б.].
Одан кейінгі адамның психологиялық құндылықтарына деген қызығушылық батыс Еуропада ХVІ-ХVІІІ ғасырлардағы тіл философиясының құрамында қарастырылды. Тілдің түп негіздерін (гносеологиясын), яғни адам санасы, психикасы, ойлау үдерістерін тілдік тұрғыдан талдау, жүйелеу, зерттеу, яғни тіл мәселелері философиялық аспектіде қарастырылды. Негізгі өкілдері Ф.Бэкон, Дж. Локк, Р.Декарт, Г.В.Лейбництер болды [25, 72-б.].
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында тіл білімінде психологиялық бағыт пайда болды. Мұнда психологиялық немесе лингвистикадағы психологизм, тілге, сөйлеуге қатысты үдерістерді психологиялық тұрғыдан талдауға баса назар аударды. Тілге деген психологиялық концепция екі бағытта дамыды. Бірі индивидуалдық психологизм болса, екіншісі - әлеуметтік психологизм. Бұл бағыттың ірі өкілдері Г.Штейнталь, М.Лацарус, В.Вундт, А.А.Потебнялар болды. Осы уақыттарда В.Гумбольдттың антропоце нтристік көзқарастары жанданып, соған байланысты шәкірттерінің
Грамматика, логика және психология, Психология және тіл біліміне кіріспе, Тіл білімі және халықтар психологиясы т.б. еңбектері жарық көре бастады [25, 95 б.].
В.фон Гумбольдт өз еңбектерінде тілді адаммен тығыз қарым-қатынаста зерттеу керектігін айта келе, тіл адамның іс-әрекеті ретінде сезімдерге толы деген ой тұжырымдайды [26, 9 б.].
Адам баласы белгілі бір ортада дүниеге келіп, сол ортада өсіп-өнеді. Барлық индивидтер өзі өмір сүріп отырған ортаның тілін, психологиясын т.б. бойына сіңіріп қана қоймай, басқа ұлтқа сол ортаның өнімі ретінде
көрінеді, яғни оның басқа халықтардан ерекшелігін көрсететін өзіндік ойлауы, психологиясы, тілі - сол халықтан хабардар ететін өзіндік қолтаңбасы болады. Осыған байланысты Г.Штейнталь: Тіл білімінің негізгі пәні болып табылатын тіл (язык) адамның ішкі психикалық және рухани іс-әрекеттерін, психикалық жай-күйлерін қарастыра отырып, оның сыртқы ортада көрініс беруіне ықпал етеді, - деген тұжырым жасайды [27, 407 б.].
Адамның психикалық жай-күйін психология, философия, этика, физиология, өзін-өзі тану, психолингвистика және әдебиет секілді ғылым салалары қарастырады. Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша, шын мәнінде жаңа білімді бірнеше ғылымдар негізінде алуға болады. Сондықтан да өзінің гносеологиялық, психологиялық ерекшеліктері бар психикалық жай- күйлерді зерттеп, бақылау үшін бұл ғылымдардың басын біріктіру басты мәселе болып табылады. Осы тұрғыдан тіліміздегі психикалық жай-күйлердің берілу жолдарына лингвистика да қызығушылық танытып отыр. Қазіргі заманғы лингвистиканың, яғни тіл білімінің алға қойып отырған басты мақсаты - психикалық жай-күй танытатын танымдық-психологиялық белгілерді анықтап, олардың лингвопрагматикалық және ономасиологиялық қызметін анықтау.
Қазіргі уақытта психикалық жай-күйлердің қазақ тілінде көрініс беруі және оларды жүйелеу қажеттігі туып отыр.
Яғни мұндай зерттеу жұмыстары тек тіл білімінің аясында ғана қарастырылып қоймайды. Психикалық жай- күйлердің басты нысанының өзі логика, психология, философия, физиология сияқты ғылымдар саласымен байланыстыруды талап етеді. Міне, осы ғылымдардың түйісуі нәтижесінде жалпы тіл білімінде ХХ ғасырдың аяғында когнитивтік деген атқа ие болған жаңа ғылыми
парадигма пайда болды. Когнитивизм философиялық, психологиялық, логикалық, лингвистикалық т.б. құбылыстар мен ұғымдарды түсіндірудің ең тиімді жолы және психикалық үдерістердің өтуін басқаратын әлдебір білімдер жүйесінің құрылымы болып табылады. Ол тіл мен сана, тіл мен ойлау, тіл мен таным, тіл мен сөйлеу сияқты ұғымдардың өзара байланыстарын айқын көрсете білді. Яғни адам баласы тек тіл дыбыстарынан құралған сөздерді айтып қана қоймай, сыртқы ортаға деген өзінің көзқарасын, психикалық жай-күйін де танытып, білдіріп отырады. Осы тұжырымнан біз адамның қандай да бір уақыт өлшемінде белгілі бір психологиялық күйде болатынын аңғара аламыз. Осыдан келіп екінші ұстаным пайда болды. Бұл жерде енді психикалық жай-күйдің пайда болуы туралы емес, олардың (психикалық жай-күйлердің) бірінен екіншісіне орын ауыстыруы туралы айтылады.
Қазіргі заманғы психологияның, сондай-ақ көптеген ізденіс жұмыстарының нәтижесіне қарамастан, психикалық жай-күйлер психология тарауларының бір саласы ретінде ғана қарастырылады [28, 7 б.]. Мұның себебі психологияның өзінде психикалық жай-күйлерге деген қызығушылық ХХ ғасырдың 40-50 жылдарында ғана танылғандығымен түсіндіріледі.
Психология тіл біліміне арнап психикалық жай- күйлердің теориялық базасын дайындап, психикалық жай- күй атты санаттың мағынасын ашып берді.
Лингвистикалық баяндауға түсінікті болу үшін беріліп отырған санаттың тілдік белгілері, яғни психикалық жүйелер уақыт шегіне байланысты қысқа немесе ұзақ мерзімді, оған қоса эмоционалдық, активациондық, тоникалық немесе тоникалық емес деп бөлінеді. Бұл психикалық жай-күйлер түрлерінің ең бастысы, негізгісі - эмоциялық күй. Өйткені эмоция мен психикалық жай- күйлер бір-бірімен үзілместей тығыз байланысты, яғни
қандай да бір психикалық жай-күйдің өзіне ғана тән белгілі эмоциясы болады. Осы тұрғыдан келгенде, эмоциялық күй дегеніміз - эмоциялық мінездемелер бірінші орында тұратын күйдің бір түрі [29, 15 б.].
Психикалық жай-күйлер тек психологияның нысаны болумен ғана шектелмей, оған бүгінгі таңда тіл білімі де қызығушылық танытуда.
Қазақ топырағында адамның психологиялық ерекшеліктері, олардың адам өмірінде алатын орны жайында А.Құнанбаев (Қара сөздері, өлеңдері), Ш.Құдайбердиев (Үш анық, Мұсылмандық шарты), М.Жұмабаев (Педагогика), Ж.Айма уытов (Псиқолоғия) т.б. сынды ақын-жазушылардың еңбектерінен көре аламыз. Мәселен, Абайдың шығармаларындағы басты тақырыптарының бірі адам, адамның моральдік бейнесі, сыртқы портреті, іс-әрекеті, психикасы т.б. болып табылады. Ақынның адамның психологиялық ішкі жан дүниесін суреттегенде, тілімізде соны тіркестерді туғызғанын білеміз. Атап айтқанда, жүрегі лүпілдеу, суыну, ысыну, елең қағу, қызару, сұрлану, буыны босау, көздері төмендеу, жүрегі елжіреу, жүрегі балқу, сағыну т.б. Абайға дейін адамның психикалық жай- күйін тілдік емес амал-тәсілдер арқылы жеткізу, соның ішінде, түр-түске, дене температурасына байланысты қызару, сұрлану, суыну, ысыну сияқты сөздердің қолданылуы орын алған жоқ. Бұл - ұлы ақынның тіліміздің сөздік қорын байытудағы жаңашылдығы. Мысалы: Қызарып, сұрланып, Лүпілдеп жүрегі. Өзгеден ұрланып, Өзді-өзі керегі. Дем алыс ысынып, Саусағы суынып. Белгісіз қысылып, Пішіні құбылып (Абай).
Абайдың тағы бір ерекшелігі адамның психикалық жай-күйіне қатысты сөздерді құбылтып, әр түрлі тілдік амал-тәсілдер (эпитет, метафора, теңеу т.б.) арқылы бере алуында жатыр. Мысалы, академик Р.Сыздықтың
көрсетуінше ақын қайғы сөзін 66 рет (қайғы жеу, қайғы басу), уайым сөзін 13 рет (уайым жеу), ұят, иман сөзін 30-40 рет (ұятың мен арыңды малға сатып, ұятсызда иман жоқ, түпке жетер) қолданса, бір ғана жүрек сөзін 150-ден астам рет қолданған және мұның көбі адамның психикалық жай-күйлеріне қатысты тіркестер болып табылады: асау жүрек, ызалы жүрек, (ашу), жаралы болған жүрек, сорлы жүрек, ауру жүрек (қайғы), кірлеген жүрек (ұят) т.б. [30, 29-б.]. Мысалы: Ызалы жүрек, долы қол, Улы сия, ащы тіл. Не жазып, кетсе жайы сол, Жек көрсеңдер, өзің біл немесе Жетім қозы - тас бауыр, Түңілер де отығар. Сорлы жүрек мұнша ауыр, Неге қатты соқтығар? (Абай).
Ал зерттеуші А.Құдиярова Шәкәрімнің психологиялық көзқарасы атты мақаласында: Шәкәрім шығармашылығының психологиялық аспектілерін зерттегенде ойшылдық когнитивті психологияның әр түрлі қырларына айрықша мән бергенін көреміз - дей отырып, Шәкәрім жасаған соны тіркестерден ұлттық дүниетанымымызға тән психикалық жай-күйлердің белгілерін атап көрсетеді. Олар: Өлгені тіріліп, өшкені жанғанда - қуанышты градациялаудың ең шырқау шегі немесе ашу, реніш, ұят сияқты психикалық жай-күйлерді танытатын сөздердің адам өміріндегі рөліне ерекше назар аударады. Мысалы, адамның психофизиологиялық сезімі жайында: Қаһар, жеккөру, сүйіспеншілік - бұл жанның әрекеті, адамның бет-бейнесінде көрініс береді. Жан осындай сәттерді басынан кешкенде тән қиын жағдайларға тап болады - деген сияқты пікірлерін білдіреді [31, 629 б.]. Яғни, ақын анықтамасында қатты ашу немесе басқа жағдайларды адам басынан кешкенде, оның сөйлей алмай қалуы немесе олардың ойының тілдік емес белгілер арқылы жүзеге асырылатыны жайында сөз етеді.
Бұған қоса қазақ және орыс тілдеріндегі эмотивті лексикалық бірліктерді зерттеген З.Х.Ибадильдинаның
Эмотивная лексика казахского и русского языков атты кандидаттық диссертациялық жұмысын атап өтуге болады. Мұнда ғалым эмотивті лексиканы эмотивтіліктің мағыналық категориялары шеңберінде қарастырып, олардың семантикалық құрылымына егжей-тегжейлі талдаулар жүргізеді. Жұмыстың Лексико-семантическое поле эмоции атты екінші тарауында ғалым қазақ және орыс тілінің материалдары негізінде салыстырмалы түрде эмотивтілік категориясының таңдану, сүйіспеншілік және ашу сияқты микроөрістерді лексикографиялық аспектіде зерттесе [32, 14 б.], К.С.Сарышова Қазақ тіліндегі эмоцияны бейнелейтін фразеологизмдер атты тақырыпта кандидаттық диссертация [33], ал салыстырмалы аспектіде Г.К.Капышева Межъязыковые фразеологические эквиваленты семантического поля страх в разносистемных языках (на материале немецкого, английского, русского и казахского языков) атты тақырыптағы кандидаттық диссертациялар қорғады [34].
Бұл аталған жоғарыдағы ғылыми еңбектер біздің зерттеуімізге нысан болып отырған психикалық жай- күйлер лексикасының (оның ішінде эмоция) алғашқы бастамасы (басқа қырынан) десе де болады.
Осы уақытқа дейін психикалық жай-күйлерді тіл білімінде семасиологиялық ұстаным бойынша түрден мағынаға қарай оқытып келді. Ал бүгінгі таңда атауыштық, яғни мағынадан түрге қызметіне басты назар аударылуда. Бұл жағдайда ең қажеттісі болып психикалық жай-күйді анықтауда қолданылатын тілдік құралдар жүйесі болып табылады. Бұлардың лингвистикалық гипотезасы берілген тілдің семантикалық бірлігімен анықталады.
Біз психикалық жай-күйлердің пайда болуы туралы емес, бір психикалық жай-күйден екінші күйге ауысуы
немесе олардың әр түрлілігін көрсетуде қолданылатын тілдік және тілдік емес (бейвербалды) амалдарды қарастырдық.
Адамның әр психикалық жай-күйіне белгілі бір ағзаның физиологиялық күйі сәйкес келеді. Барлық психикалық жай-күйлер тілімізде әр түрлі аталады. Мысалы: қорқыныш, ашу, қуаныш, мазасыздық т.б.
Орыс және шетел тіл білімінде психикалық жай- күйлерді білдіретін тілдік жүйенің сипаты тұлғаның жеке психологиялық ерекшелігін анықтай отырып, міндетті түрде мағыналық ұстаным мен оның топтарын функционалдық-мағыналық өрістік жүйеде қарастырады. Ономасиологиялық сипатының ерекшелігі психикалық жай-күйлер атауы грамматикалық жүйенің жеке деңгейі мен аспектілері (морфология, сөзжасам, жай және құрмалас сөйлем синтаксисі) бойынша ғана емес, берілген сол тілдегі функционалдық-мағыналық бірлік пен әр түрлі деңгейді білдіретін элементтермен біріктіріліп қарастырылады.
Бұл жоғарыдағы аталмыш бағыт Ресейде (Санкт- Петербург бөлімшесінде) қарқынды дамуда. Бұл елде грамматикадағы өріс туралы түсінік өткен ғасырдың 60-70 жылдары қарала бастады (В.Г.Адмони, М.М.Гухман, Е.В.Гулыга, Е.И.Шендельс, А.В.Бондарко т.б.). Көп жағдайда бұлар И.И.Мещанинов, В.В.Виноградов, Л.В.Щерба теорияларына сүйенеді. Функционалды- семантикалық категория нәтижесінде аспектуалдық, уақыттық, мекендік, таксистік, модальдік т.б. функционалдық-мағыналық өрістер са раланады (А.В.Бондарко, Н.Д.Артюнова, Э.Геню шене, М.А.Шелякина, С.Н. Цейтлин, Г.Г.Сильницкий, Л.А.Бирюлин, Е.Е.Корди, Е.И.Беляев, В.С.Храковский).
Зерттеуімізде адамның психикалық жай-күйлеріне қатысты лексиканың төмендегідей алты түріне жан-жақты
талдаулар жасадық. Олар: қорқыныш, мазасыздық,
ашу, қайғы, қуаныш, ұят. Бұл аталған алты жай- күй тіліміздегі психикалық жай-күйлердің ең негізгі өзегі болып табылады.
0.2 Жай-күйлердің іс-әрекет пен қалыпқа қатыстылығы
Қоғам мен табиғаттағы ең күрделі құбылыс адамзаттың ой-санасы мен тілі болғандықтан, адамның ойлау жүйесі де, сөйлесе білу қабілеті де ерекше мәні бар үдерістер. Осы орайда, адамды толығымен танып білуде психикалық жай-күйлердің ерекше орын алатыны, яғни белгілі бір психикалық жай-күйден туындаған әрекеттер нәтижесінде адамның сөздік қолданысы пайда болатыны, қарым-қатынасы қалыптасатыны белгілі.
Адамды антропологиялық лингвистикалық концепт тұрғысынан қарастырғанда, ол - тілдің орталық тұлғасы. Э.Бенвенистше айтар болсақ, человек в языке деген ұғыммен синонимдес [35, 50-б.]. Бұл бағыттың негізін қалаушылар қатарына В.Гумбольдт, Э.Бенвенист, В.В.Виноградов, Ю.С.Степанов, Г.А.Золотова және т.б. жатады. Сол себептен тілдегі өмір сүретін және функционалдық-мағыналық тұрғыдан аясы қарама-қарсы екі ұғымды, атап айтқанда, адам іс-әрекеті мен оның жай- күйін анықтап алған дұрыс.
Іс-әрекет - бұл белгілі бір заттың немесе құбылыстың қимылы, қозғалысы. Іс-әрекетке сөйлесімді де жатқызуымызға болады. Сөйлеу үдерісінде басты орын алатын - сөз бен сөздің байланысы, грамматикалық формалар мен мағыналар, сөздің тіркесі, сөзжасам.
Сөйлеу әрекетіне қажетті ең бірінші фактор - сыртқы дүниенің адам санасына әсер етуі, сол әсердің нәтижесінде
мида ойдың қорытылуы, хабардың пайда болуы [36; 50]. Яғни сөйлеу - әрекет. Ол адамдардың бір-біріне тіл арқылы ықпал, әсер етуін, әрекетке итеруін жүзеге асырады. Сөйлеу арқылы қарым-қатынас қалыптасады. Олай дейтініміз сөйлеу жеке адамның әрекеті емес, бұл - әр сөйлеушінің артында тұрған әлеуметтік топтардың, қоғамның белсенділігін, қозғалысын көрсететін әрекет түрі [37, 20 б.], сонда сөйлеу әрекетінде адамдар бір- бірімен қарым-қатынасқа түсіп, белгілі бір жай-күйді туғызуға себепкер де болады. Аталған іс-әрекеттің ең алғашқы және бүгінге дейінгі тұжырымдамасы С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, А.В.Брушлинский, В.В.Давыдов, Г.А.Суворова, Б.Ф.Ломов т.б. ғалымдар зерттеулерінің негізінде қалануда. Субъект өз іс- әрекеттерінде, өзінің шығармашылық дербестілігі актілерінде тек көрініп және білініп қоймайды, ол сонда жасалады әрі айқындалады. Сондықтан жасаған нәрсесі арқылы оның не екенін анықтауға болады, оның іс- әрекетінің бағытымен оның өзін айқындауға және қалыптастыруға болады. Сонымен бірге адамның психикасы мен жай-күйі іс-әрекетте (еңбек, оқу, танымдық, ойын және т.б. түрлерінде) көрініп қана қоймайды, қалыптасады да. Мұнан әрі іс-әрекеттік мәселелер алдымен Б.Ф.Ломов дамытқан қарым-қатынас принципінің әдіснамасы негізінде жалғастырылады. Бұл принцип субьектінің субъектімен өзара қатынастарының шынайлылығын (әрине, әр кезде субъект-объектілі әрекеттестікпенен байланыста) жалпылайды.
Біздің көзқарасымыз бойынша, көрсетілген мәселені өңдеудегі перспективті бағыттардың бірі - субъектінің практикалық, теориялық және т.б. іс-әрекеті ішінде психикалық іс-әрекеттің орны мен рөлін терең де нақты ашудан тұрады. Осы жерде іс-әрекет түсінігі екі жағдайда қолданылады. Сондықтан бұл өзара байланысты, бірақ әр
түрлі екі мағына беретінін ескеру қажет: 1) субъектінің іс- әрекеті және 2) ағзаның іс-әрекеті. Екінші мағына қажет те емес сияқты, бірақ шын мәнінде, психикалық іс-әрекет түсінігін анықтау үшін ол өте маңызды: бұл, ең алдымен, дененің, адамның дүниемен үздіксіз өзара әрекеті барысында туындайтын және қалыптасатын ағзаның (мидың) бейнелеу іс-әрекеті. Ми - психикалық, бейнелік іс-әрекеттің мүшесі, адам - оның субъектісі екені белгілі, сондықтан кез-келген психикалық іс-әрекет практикалық, теориялық және т.б. іс-әрекеттердің негізінде және құрамында жүзеге асады. Мысалы, түс көру типіндегі психикалық іс-әрекет: адам саналы субъект түрінде ең аз мөлшерде ендірілген, біржола қатыспайды (ұйқыда), сондықтан практикалық, теориялық іс-әрекетті жүргізе алмайды, бірақ оның психикалық іс-әрекеті өте белсенді жүре алады [38, 310 б.]. Мәселен, адам түсінде жаман бір нәрсе көрсе, өңінде одан қорқуы, қауіптенуі мүмкін немесе керісінше жақсы нәрсе көрсе, қуануы мүмкін. Халқымыз әрқашан да көрген түсті тек жақсылыққа жорып отырған.
Жай-күй - бұл адамның белгілі бір жағдайлардағы әсері, физиологиялық тұрғыдан адам жанының сезімі немесе көңіл-күйі. Белгілі бір адамның жай-күйі сол күйге сәйкес әрекетпен қатар жүріп отырады. Мәселен, адам ашуланғанда бір нәрсені сындыруы, я болмаса лақтыруы мүмкін. Немесе қуанған жағдайда бір шаруаны тез тындырып тастауы, қатты қайғырғанда өз шашын өзі жұлуы, бетін тырнауы сияқты іс-әрекеттер көрсетуі мүмкін.
Жай-күй адамның физиологиялық жағдайы болғандықтан, ешбір қатысымдық тұлғалардың қызметінсіз-ақ жүзеге аса береді. Алайда бұл тікелей ойдың, я болмаса, белгілі бір оқиғалардың санадағы жаңғыруы арқылы да көріне береді. Мәселен, адам
болашағын ойлап қорқуы мүмкін, не болмаса, өткендегі жасаған қылықтары үшін ұялуы мүмкін т.б.
Аристотельдің категория жүйесінде іс-әрекет бұл -
іске асыру болса, ал жай-күй - белгілі бір жағдайда болу болып табылады [24]. Осы тұрғыдан келгенде ғалым С.Қ.Бердібаева былай деп тұжырымдайды: Психикалық процестер алғашында нақты бір іс-әрекеттің процессуалды компоненттері, содан кейін ішкі, теориялық іс-әрекеттің формалары ретінде құрылады. Іс-әрекет психологиясын зерттеуден кейін біртіндеп жеке адамның психикалық қасиеттерін зерттеуге өтеміз [39; 37-б.]. Сонда біз жай-күй мен іс-әрекет ұғымдарын төмендегідей етіп көрсетуімізге болады:
1) жай-күй - іс-әрекет (белгілі бір жай-күйде болып белгілі бір іс-әрекетке бағытталу). Мысалы:
Ноян ұнатпай, қабағын шытынып, шыңдап отырған күрегін жерге ашулана лақтырып жіберді (С.Жүнісов). Бұл жерде ашуланудың салдарынан Ноянның күректі лақтырып жіберуінен белгілі бір жай-күйдің іс-әрекетке итермелеуін байқаймыз. Немесе: Көрмегеніне бір-ақ жыл шамасы өткен Әзімханның енді алғаш келген сәтте жүрегі лүпілдеп соғып, көз алдында сәулелі сұлу жарды көріп қалғандай болған. Әлденеден екені белгісіз, бұрын бұл жайдан бір ауыз сөз естімесе де, қазіргі халде Әзімханның жүрегін соқтырған белгісіз сезім Қарагөзге де сол секөнтте білінгендей. Әзімхан апасына амандасып, енді Қарагөзге қарап:
- Есен-саумысың, қалқам? - дегенде, ұялып қараған Қарагөздің жүзінде ыстық қан ойнады.
Бұл күнге дейін жүріс көрмеген бала жүзі өмірінде алғаш рет әлдеқандай көмескі түс сияқты оймен қызарып, төменшіктеп қысылғандай болды.
Екі жас үнсіз белгі беріскендей. Екі көңіл бір-біріне ұялып бұғып тұрып, ым қақты (М.Әуезов). Бұл жердегі екі
жастың бір-бірінен ұялуы (ұялуына себеп ғашықтық, ұнату сезімі) екеуінің сөйлей алмай ымдасуына (иек қағып жауап беру әрекетіне) әкеп соқтырып тұр.
Ақанның бір кішігірім жиында мырзалы байдың балаларын Сауытбектің сарыала итінің күшіктеріне теңеп... шоқтай мысқылы ауыздан-ауызға тарап кеткен. Содан бері әсіресе осы Мұқанәлі Ақанға тісін қайрап жүр. Бірақ, шалып түсер оңтайлы кезең таба алмай-ақ қойды. Қазір де екі беті долырып, тұтана қалған ол не дерін білмей, сасқанынан қалтасындағы шақшасын алып, саптама етігінің өкшесіне тықылдатып қаға берді. Ашу шақырып бірдеме десе, Ақаннан бұрынғыдан да ащырақ таяқ жеп қалуы ықтимал... (С.Жүнісов). Жоғарыдағы мысалдан Мұқанәлінің ашудан шақшасын өкшесіне тықылдату әрекетін көреміз. Бұған себеп оның Ақаннан, дәлірек айтқанда, оның ащы сөздерінен қорқуы болып тұр. Алдыңғы әрекет болмағанда (күшікке теңеп масқаралау) Мұқанәлі Ақанға қарсы шығып, сөзбен ашу шақырар еді. Осы себептермен ол тек шақшасын өкшесіне тықылдату, және тістену, екі бетінің долыруы, үндей алмай қалуымен ғана шектелді.
2) іс-әрекет - жай-күй (белгілі бір іс-әрекет үстінде (немесе одан кейін) соған сай белгілі бір жай- күйде болу). Мысалы:
- Сүйегім аман секілді, бірақ күллі денем қаусап қалғандай, бұл не? Маған не болып еді? - деп едім, ол:
Ештеңе де болған жоқ, жай бір бұзық балалармен түнде қағысып қалыпсың, олар сені біраз көкпар етіпті, - деді.
Түндегі көрген сұмдықтарым есіме түскен сайын жаным ыршып, кеудемді ыза керней бастайды (Ә.Әбішев). Бұл жердегі жағдаят бірінші (іс-әрекет) жігіттің таяқ жеуі, екінші (жай-күй) соған ашуланып, намыстануы, өткен әрекеттерін есіне түсіру арқылы кеудесін ыза кернеу. Бұл жерде керісінше қуануы мүмкін
емес, себебі жай-күй істелген әрекетке тәуелді. Немесе: - Менмін Мәди, мен мен! - деп Келдек екілене айғай салды. Ол ақсаңдай басып, сойылын сүйреткен күйі алға шықты.
oo Мұнда Мәди екеу еді ғой, сен қайсысың?
oo Мен нағыз Мәди, мен, - деп Келдек екілене айғайлап Мәдиге қарай жүре бастады. Ойы қолындағы ақ табан қара сойылды қайқайып тұрып бір сілтемек.
oo Нық Мәди сен болсаң үкімің әлдеқашан айтылған, енді иманыңды айта бер, - деп Мәди алты алтарын суырып алып еді, жаңа батырсып тұрған Келдектің екі тізесі бірдей селкілдеп, арқасын аяз қысқандай тісі-тісіне тиместен сақылдап кетті. Не ілгері, не кейін кетуге хал жоқ, қолындағы сойылы кескіленген кесірткенің құйрығындай оршиды.
oo Мен... мен... Мә-ди емеспін, ағатай.
oo Өтірік айтасың, нақұрыс, - деп Мәди алты атарын кезей түсіп еді, Келдек ыршып барып шалқасынан түсті.
oo Ол-ла-һи, м-ен... Мәди емеспін (Ә.Әбішев). Бұл мысалдағы Мәдидің алтыатарын суырып алуы нәтижесінде Келдектің бойын қорқыныш биледі. Осы жердегі Мәдидің әрекеті (алтыатарын суырып алуы) Келдектің әрекетінен (сойылын сүйретуінен) басымырақ болып, қорқыныш жай- күйінің тууына себеп болып тұр. Керісінше Келдектің өтірік сөйлеуі Мәдидің ашу-ызасын туғызып тұр. Осыдан екі түрлі әрекет - жай-күйді байқауға болады, яғни өтірік сөйлеу - ашу-ыза, алтыатарын суырып алуы - қорқыныш жай-күйлерін туғызып отыр.
3) жай-күй - жай-күй (белгілі бір жай-күйден екінші бір жай-күйге өту). Мысалы: ...Қара шұбардың көзі қойды көрген аш қасқырдың көзіне ұқсап кеткен екен, ол атының басын бұрса да, ашу бетін қайтара алмай, бұрыла бере, қара сойылын қолына алып Мәдидің өзіне тұра ұмтылды.
Бір мылтықтың дауысы мың қазақты қалтыратқан заман ғой, Мәди алты атардың бір оғын аспанға гүрс
еткізіп еді, қара шұбар қалт тұра қалды. Шарасынан шыға қашқысы келгендей адырайған көзі Мәдидің қолындағы алты атарда, түк басқан беті жыбыр-жыбыр етіп, зор денесі безгек болғандай бебеу қағып тұр. Әлденені айтқысы келеді, айта алмаған аузын арандай ашып, қолын ербеңдете береді (Ә.Әбішев). Мұнда бірінші, қара шұбардың ашулануы (жай-күй), екіншіден қорқуы (жай-күй). Қара шұбардың бір жай-күйден екінші бір жай- күйге өтуіне себеп болып тұрған - оның әлсіздігі. Егер де оның қолында қара сойыл емес мылтық болғанда жағдай басқаша болуы (ашуынан қайтпас та еді) да мүмкін еді. Немесе: Баладан қорыққанына Жұмабай ұялды да ыза болды (М.Әуезов). Мұнда бірінші - Жұмабай шын мәнінде баладан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz