Ауыз қуысының микрофлорасы
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігі
Қазақстан Республикасы ғылым және білім Министрлігі
Қызылорда медициналық жоғары колледжі
Мамандығы: Мейіргер ісі
Біліктілігі:Қолданбалы бакалавр
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қызылорда медициналық жоғарғы колледжі студенттерінің ауыз қуысы күтімі туралы гигиеналық білімі мен машықтарының деңгейін бағалау
Орындаған:Қанибай А.Е
Ж.А.Ә қолы
Ғылыми жетекші:Жумагулова С.Б
Ж.А.Ә қолы
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ Ғылыми жетекші:
Директордың ғылыми
істер жөніндегі
орынбасары
Жундабекова С.С
_________ ________ қолы қолы
Қызылорда 202
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
КІРІСПЕ
тарау.Қызылорда медициналық жоғарғы колледжі студенттерінің ауыз қуысы күтімі туралы гигиеналық білімі мен машықтарының деңгейін бағалау
1.1.Ауыз қуысының құрылымы,микрофлорасы, ауыз қуысының патологиялық микрофлорасын (пульпит, периодонтит,жақ бет аймағының микрофлорасын) қалыпты микрофлорамен салыстыру
1.2.Ауыз қуысының гигиенасы,күтімінің маңыздылығы
1.3.Ауыз қуысының аурулары,ауруларға әкеліп соқтыратын негізгі факторлар
1.4.Ауыз қуысы ауруларының асқынулары және оларды алдын алу жолдары
1.5.Ауыз қуысы күтімі туралы гигиеналық білімі мен машықтарының деңгейін бағалау туралы шетелдік зерттеу нәтижелері
2-тарау. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1. Зерттеу материалдары мен әдістері
2.2.Ауыз қуысы күтімі туралы студенттер арасында гигиеналық білімдері мен машықтарының деңгейін сауалнама жүргізу арқылы бағалау
2.3.Зерттеу нәтижесін талдау
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАР
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
АҚ-Ауыз қуысы
ДДСҰ - Дүниежүзі денсаулық сақтау ұйымы
ДДСА-Дүниежүзілік денсаулық сақтау ассамблеясы
АҚШ-Америка құрама штаттары
РФ-Ресей Федерациясы
ҚФ-Қауіп факторы
ҚР -Қазақстан Республикасы
ДСМ- Денсаулық сақтау министрлігі
FDI-Дүниежүзілік стоматологиялық федерациясы
WOHD-Дүниежүзілік ауыз қуысы денсаулығы күні
ZHSGPR-Ауыз қуысының гигиеналық құралдары
КІРІСПЕ
Тіркес сөздер: Ауыз қуысы,ауыз қуысының күтімі, ауыз қуысы микрофлорасы, мұрын қуысы микрофлорасы, ішек микрофлорасы, ауыз қуысының аурулары,ауруға әкелетін қауіп фокторлар, аурудың асқынуы, кариес ауруы, пародонт ауруы,ауыз қуысының қатерлі ісігі, пульпит, парадонтоз, стоматит, гингивит, глоссит, периостит, гигиена, ауыз қуысы гигиенасына арналған құралдар.
Тақырыптың өзектілігі: Ауыз қуысы аурулары Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ресми статистикасы бойынша, әлемде адамдардың шамамен 98%-ы пародонт тіндерінің қабыну ауруларынан,ал кариес ауруынан 100% дерлік адам зардап шегеді. Осының негізінде 2013 жылы Дүниежүзілік стоматологиялық федерация (FDI) Дүниежүзілік ауыз қуысы денсаулығы күнін (WOHD) белгіледі [1]. Дүние жүзінде шамамен 2 миллиард адамның тұрақты тістерінде, ал 520 миллион баланың алмастыратын тістерінде кариес бар. 2019 жылы жаһандық зерттеу бойынша бүкіл әлемде 3,5 миллиардқа жуық адам ауыз қуысы ауруынан зардап шегеді, соның ішінде ең көп таралған тұрақты тіс жегілері ауруы. [2]. Ауыз қуысының қатерлі ісігіне еріннің, ауыздың басқа бөліктерінің және ауыз қуысының қатерлі ісігі жатады. Дүние жүзінде ерін және ауыз қуысының онкологиялық ауруларының жиілігі 100 000 адамға шаққанда 4 жағдайды құрайды. Алайда бұл көрсеткіш әр елде әр түрлі, яғни 100 000 халыққа нөлден шамамен 22 жағдайға дейін өзгереді[3]. 2021 жылы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ассамблеясы өзінің жетпіс төртінші сессиясында ауыз қуысының денсаулығына қатысты қарар қабылдады. Қаулыда дәстүрлі патологиялық тәсілден отбасында, мектепте және жұмыс орнында ауыз қуысының денсаулығын нығайтуға ықпал ететін және алғашқы медициналық-санитарлық көмек жүйесі аясында уақтылы, кешенді және кешенді емес көмек көрсететін профилактикалық әдіске көшу ұсынылады.Дүниежүзілік денсаулық сақтау ассамблеясының делегаттары ДДСҰ-ға 2022 жылға қарай ауыз қуысының денсаулығын сақтаудың жаһандық стратегиясының жобасын әзірлеуді, 2022 жылы ДДҰ басқарушы органдарында қарауды және осы жаһандық стратегияны 2023 жылға қарай ауыз қуысының денсаулығын сақтау жөніндегі іс-қимыл жоспарына аударуды тапсырды; ауыз қуысының денсаулығына ең жақсы араласуды анықтау; 2021 - 2030 жылдарға арналған жол картасына назардан тыс қалған тропикалық аурулармен күресу үшін енгізуді қарастыру керектігі айтылды[4].
Америка Құрама Штаттарында соңғы 30 жылда ауру бірте-бірте азайып келеді. Ауыз қуысының қатерлі ісігі 18,8%-ға (10000-ға шаққанда 8,7-ден 100000-ға 6,5%-ға), жұтқыншақ ісігі 44%-ға (100000-ға 1,8-ден 1,0-ге дейін) төмендеді. Бірақ басқа қатерлі ісік түрлерінен айырмашылығы, 40 жасқа дейінгі американдықтар арасында тіл ісігімен ауыру 60% дерлік өсті. Өсу 1985 жылға дейін жалғасты, одан кейін аурушаңдық бұрынғы деңгейде қалады.Дүние жүзінде темекі шегу ерлердегі ауыз және ауыз-жұтқыншақ ісіктерінің 41% және әйелдерде 15% құрайды. Сондай-ақ, темекі шегу мен алкоголь АҚШ-тағы барлық ауыз қуысының қатерлі ісігінің 34-інің себебі болады[5].
Ресей 2015 жылы Дүниежүзілік ауыз қуысының денсаулығы күніне қосылды.Ресейдің стоматологиялық қауымдастығы стоматологиялық іс-шаралардың ұлттық күнтізбесіне жаңа күн - 20 наурызды қосудың маңыздылығы мен қажеттілігін жоғары бағалады. Бастауыш және жоғары мектеп жасындағы науқастардың, сондай-ақ студенттердің тіс денсаулығын сақтау Ресейдегі профилактикалық медицинада дәстүрлі түрде басымырақ болып қала береді. Мәселен, Мәскеудегі ең жақсы және ең көне мектептердің бірі ағылшын тілін тереңдетіп оқытатын №19 орта мектеп В.Г. Белинский облыстық оқу орындарымен бірге 20 наурызда өз студенттеріне дүниежүзілік қоғамдастықпен ынтымақтаса Дүниежүзілік ауыз қуысы денсаулығы күнің тойлау мүмкіндігін берді[6].Ресейдегі соңғы статистикаға сәйкес 12 жастағы балалардың 73% -ында тіс кариесі бар, орташа есеппен осы жастағы әрбір балада 2,5 тіс зардап шегеді. 35-44 жастағы ересектерде бұл көрсеткіш 14 тіске дейін артады. 65 жастан асқан әрбір адамда орта есеппен 18 тіс жұлынады. Көптеген жағдайларда мұндай депрессиялық статистика ауыз қуысының дұрыс емес және жеткіліксіз гигиенасымен байланысты[7]. Ресейдегі ауыз және ерін қатерлі ісігінің барлық жағдайларының 78% -ы асқынған кезінде диагноз қойылған . Түмен облысында 2017 жылы анықталған еріннің қатерлі ісіктері өткен жылмен салыстырғанда 3 есеге өсті, әйелдер арасында ауыз қуысы мен жұтқыншақтың онкологиялық аурулары 33%-ға өсті. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жетекшілігімен Ресей Федерациясы тұрғындарының стоматологиялық сауалнамасы бойынша, елдің ересек тұрғындары арасында қабыну пародонт ауруларының таралуы жасына және аймағына байланысты 83-тен 89% -ға дейін құрайды. 35-44 жас сау адамдар тобында пародонт тіндері тексерілгендердің 17% -ында, 65 жастан асқан адамдарда - тек 11% анықталды[8].Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының 2019 жылдың басындағы мәліметтері бойынша, әлемде мектеп жасындағы балалардың 60-90% кариеспен ауырады, ал ересектердің 100% дерлік тіс кариесінен зардап шеккен. Ауыз қуысының денсаулық сақтау ұйымының статистикасы басқа да көңілсіз фактілер туралы айтады: тістің жоғалуына әкелетін ауыр периодонтит 35-44 жастағы адамдардың 15-20% -ында кездеседі. Сонымен қатар, 65-74 жас аралығындағы адамдардың шамамен 30% табиғи тістері жоқ. Ауыз қуысы ауруларының қауіп факторларына дұрыс емес тамақтану, алкогольді тұтыну, темекі шегу және ауыз қуысының нашар гигиенасы жатады. 2018 жылы бір топ медицина ғалымдары зерттеу жүргізіп, сауалнамаға қатысқандардың 90%-ы денсаулық пен отбасын басты құндылықтар деп санайтынын, бірақ олардың 42%-ы темекі шегуді, 58%-ы медициналық тексеруден өтуді қажет етпейтінін, тек 48% тіс дәрігеріне жылына 2 рет профилактикалық мақсатта барады және тек 14% ғана ауыз қуысының денсаулығын сақтау бойынша тіс дәрігерінің ұсыныстарын толығымен орындайдайтындығын көрсетті[9].
Қазақстанда ауыз қуысы мен тіс аурулары аурулардың жалпы құрылымында үшінші орында. Әсіресе,кариес аруы жиі кездеседі. Оның дамуына мыналар әсер етеді: оңай сіңетін тағам, газдалған сусындар және ауыз қуысының гигиенасы бойынша тиісті дағдылардың болмауы.Қазақстанда балалардың 76%-ы кариеспен ауырады, ал қарт адамдарда адентияның (тістердің жалпы болмауы) кеңінен таралған[10].Қазақстанда балалар арасында кариестің таралуы байқалады,ал жасөспірімдер саны 59%-дан 99%-ға дейін ауытқиды.Сонымен, Атырау облысында 99,66%,Шығыс Қазақстан - 92,3%, Оңтүстік Қазақстан - 98%, Батыс Қазақстан - 59%, Ақтөбе - 90,1%,Қарағанды - 97,6%, Жамбыл - 98,7%,Павлодар - 98,6%, Қостанай - 98%,Қызылорда - 93%, Ақмола - 99,8%, Солтүстік Қазақстан облысында - 96%, Маңғыстау - 99%,Алматы қаласында 89%, Астана- 90% , Алматы облысы -71%[11].Қазақстанда халық арасында пародонт ауруы 73% құрайды. Балалардың, жасөспірімдердің, қарттардың және ауыл тұрғындарының тіс ауруы жоғары. Қазақстан Республикасында бүгінде шамамен 1817 стоматологиялық ұйым тіркелген, оның 906-сы қалада, 477-сі ауылдық жерлерде.Атырау облысында қазіргі таңда 90 стоматологиялық ұйым тіркелген, оның 48-і қалада, 42-сі ауылда. Мемлекеттік ұйымдар - 582, оның ішінде 27 балалар және 39 ересектер, мемлекеттік емес сектор - 88, оның ішінде денсаулық сақтау мекемелеріндегі кеңселер мен бөлімшелер.Атырау облысы бойынша ҚР Стоматология институтының ресми статистикасы бойынша ересек тұрғындардың тіс дәрігеріне бірінші рет қаралу саны 297 980 болса, оның 229 670-і қала тұрғындары, 68 310-ы ауыл тұрғындары. Балалар мен жасөспірімдердің келу саны -105 620, оның 70 700-і қала тұрғындары, 23 850-і ауыл тұрғындары[12].2018 жылы Алматы қаласының №11 емханасында 4534 науқастың амбулаторлық жазбаларына талдау жасалды.18жастағылар және одан жоғары 171-і іріктелді.Пациенттер тобына патологиясы бар 171 адам кірді.Ауыз қуысының шырышты қабаты: 67 (39,2%) еркек және 104(60,8%) әйелдер. Диагноз қойылған науқастардың жалпы санынан:Созылмалы қайталанатын герпетикалық стоматит39 (22,8%) науқасқа жеткізілді; жедел герпетикалық стоматит - 9 науқас (5,3%); Созылмалықайталанатын афтозды стоматит -27 науқас (15.8%); Ауыз қуысы шырышты қабықтың травматикалық зақымдануы - 20 (11,7%), оның эрозиялық және ойық жаралы түрлері - 6, гиперкератоздық - 4; Қызыл жалпақ қыналар - 17 (9,9%), оның эрозиялық-ойық жаралы түрі - 10,гиперкератотикалық-7; Көп формалы экссудативті эритема - 4 (2,3%); Вульгар пемфигус - 6 (3,5%);Лейкоплакия, гиперкератоздық түрі - 6 (3,5%), Ауыз қуысының шырышты қабатының папилломатозды зақымдануы - 8 (4,7%); Лобулярлы фиброма - 8 (4,7%), Хейлит - 18 (10,5%); Ауыз қуысының шырышты қабатының кандидозы - 9 (5,3%). Барлық тексерілгендердің жалпы саны 171 адамды құрады..Эрозиялық және ойық жарасы бар науқастар тобы зақымданулар 119 адамды немесе 69,6% құрады; 52 науқас немесе гиперкератозды зақымдануы бар науқастардың 30,4%-ы байқалды[13]. Зерттеуші стоматолог-ғалымдар балалардағы пародонт тіндерінің патологиясының жоғары деңгейін атап өтеді. 2017 жылы Қазақстан оқушылары арасында тісжегісі мен пародонт ауруларының таралуы мен қарқындылығын зерттеген авторлар тобының деректері жарияланды. Жұмыста 12 жастағы мектеп оқушыларының тек 12% - нда пародонт тіндерінде патология жоқ екендігі айтылған. 12 жастағы балалардың 40-80% - ында қызыл иек астылық тастардың бар екені, 15-53% - ында қызыл иек тіндерінің қанағыштық белгілері бар екені анықталған. Жекелеген жағдайларда тереңдігі 4-5 мм қызыл иек қалталары анықталды[14].
Зерттеу мақсаты: Қызылорда медициналық жоғарғы колледжі студенттерінің арасында сауалнама жүргізу арқылы ауыз қуысы күтімі туралы гигиеналық білімдері мен машықтарының деңгейін бағалау.
Міндеттері:
-Тақырыпқа байланысты әдебиеттерді шолу;
-Студенттердің ауыз қуысы күтімі туралы білім деңгейлерін бағалау;
-Қызылорда медициналық жоғарғы колледжінде ауыз қуысы күтімі туралы гигеналық білім мен машықтарының деңгейін анықтау мақсатында сауалнама жүргізу;
-Нәтижені талдау және қорытынды жасау;
-Ауыз қуысы ауруларының алдын алу бойынша студенттер арасында ұсыныс беру.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы:
Ауыз қуысының құрылымы және ауыз қуысының микрофлорасы туралы мәлімет берілді. Ауыз қуысы күтімінің маңыздылығы ,гигинеасы туралы толық ақпарат алды.Ауыз қуысының гигенасының дұрыс болмау салдарынан туындайтын аурулар мен асқынуларды білді.Аурулар мен асқынуларды болдырмас үшін гигиеналық шараларды меңгерді.
Зерттеу нәтижесінен ауыз қуысын күту ережелерін күту бойынша ұсыныс беру.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы
Зерттеу жұмысы компьютерлік мәтін бетінен тұрады, сурет, диаграммалар және кестелер суреттелген. Дипломдық жұмыс кіріспе, әдебиеттерді шолу, зерттеу материалдары мен әдістері, зерттеудің нәтижелері, қорытынды, практикалық ұсыныстар, пайдаланылған ақпараттар тізімі әдебиеттен,оның ішінде шетелдік әдебиет, отандық әдебиет, интернет көзі және қосымшалардан тұрады.
1-ТАРАУ. АУЫЗ ҚУЫСЫНЫҢ КҮТІМІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1.Ауыз қуысының жалпы құрылымы
Ауыз қуысы ас қорыту жолының бастапқы бөлімі болып табылады. Ауыз қуысы - cavitas oris - төменгі жағында бұлшық еттермен, жоғарғы жағынан таңдаймен, екі жанынан ұртпен, алдыңғы жағынан еріндермен, артқы жағынан аран тесігімен шектелген.
Ауыз қуысы кіреберіс және меншікті ауыз қуысына бөлінеді.
Кіреберіс қабырғалары: сыртынан ерін және ұрт, ішкі жағынан қызыл иек және тістерден тұрады. Артқы жағында ауыз қуысы аран тесігі арқылы жұтқыншаққа жалғасады. Соңғысы жоғарыдан жұмсақ таңдаймен, бүйірлерден екі жұп таңдай доғаларымен, төменнен тіл түбірімен шектеледі[15].Ауыз қуысы асқорыту қызметімен қатар қарым-қатынаста да маңызды рөл атқарады, демек сөйлеуге және дыбыстың шығарылуына қатысады[16].
Жоғарғы және төменгі еріндер labium superius et labium inferius тері-бұлшық ет қыртысынан тұрады.Сыртқы беті терімен астарланған,ішкі беті кілегей қабаттан түзілген.Жоғарғы және төменгі еріндер ауыз саңылауын қоршай орналасып,екі жағынан бір-біріне ауыз бұрышы арқылы байланысады (езу)[17].
Ұрт - ауыз қуысын 2 бүйірінен қоршап орналасады, қалың қабатында ұрт бұлшық еті орналасады, ішкі бетінде кілегей қабаты, тері мен ұрт бұлшық еті арасында май тіні орналасқан[18].
Тіл - lingua - бұлшық етті мүше, ауыз қуысында астың араласуына қатысады, жұту, сөйлеу және дәм сезу қызметін атқарады. Үш бөлігі ұшы, денесі және түбірі бар. Тілдің бұлшық еттері жоғарғы және төменгі ұзына бойлық, тік және көлденең болып орналасады[19].Тілдің сүйекке бекінетін бұлшық еттері: иек-тіл, біз-тіл және тіласты-тіл. Тілдің арқа бетінде тілдің ортаңғы сайы орналасқан, артқы жағында бұл сай ойыспен аяқталады, тілдің соқыр тесігі деп аталады. Тілдің ұшында, екі жиегінде және арқа бетінде емізікшелер орналасқан. Емізікше құрамында қан және лимфа тамырлары орналасқан. Жіпше тәрізді емізікшелер өте көп, тілдің арқа бетінде орналасқан. Саңырауқұлақ тәрізді емізікшелер - тілдің ұшында және жиегінде орналасады. Торлы емізікшелер соқыр тесік алдында рим цифрасы Ү сияқты орналасады[20].Жапырақ тәрізді емізікшелер тіл жиегінде орналасады. Тіл түбірінде көптеген лимфа фолликулалары орналасқан,олар тіл бадамша бездері деп аталады[21].
Таңдай(palatinum)-қатты және жұмсақ таңдайға бөлінеді.Кілегейлі қабық қатты таңдайды толық жауып,сүйекпен бірігіп кетеді, екі жанынан альвеолярлы өсіндіге ауысып қызыл иек түзуге қатысады, ал арт жағынан жұмсақ таңдайға ұласады[22].
Қатты таңдай palatum durum таңдайдың алдыңғы бөлігінде орналасады,екі жоғарғы жақтың таңдай өсіндісінен және таңдайдың горизонтальды пластинкасынан тұрады.Кілегейлі қабығы ақшыл-қызыл түсті[23].
Жұмсақ таңдай palatum molle қатты таңдай артында орналасқан.Жұмсақ таңдайды жауып тұратын кілегейлі қабық мұрын қуысының кілегейлі қабығының жалғасы болып табылады.Жұмсақ таңдайдың алдыңғы бөлігі горизонтальды орналасқан,ал артқы бөлігі бос тұратын таңдай пердесін құрайды, оның ұшы тілшік деп аталады[24].Таңдай пердесінің латеральды жанынан екі қыртыс басталады.Алдыңғысы таңдай-тіл доғасы,артқысы таңдай-жұтқыншақ доғасы.Екі доға арасында бадамша тәрізді ойыс орналасқан,ол жерде таңдай бадамша бездері орналасады[25].
Тістер, dentes, шырышты қабықтың тамақты механикалық өңдеуге арналған сүйектенген өсінділері болып табылады[26]. Адамда екі рет алмасады (уақытша- сүт тістер,dentes decidui, және тұрақты тістер, dentes permantes).Кейде үш рет ауысады. Тістер күрек тістер, ит тістер, кіші азу тістер, үлкен азу тістер болып бөлінеді.Тұрақты тістер саны 32, бір сегментте 2.1.2.3болады, 2 күрек тіс, бір ит тіс, 2 кіші азу тіс, 3 үлкен азу тістер.Күрек тіс саны- барлығы 8, ит тістер-4, кіші азу тістер-8, үлкен азу тістер 12[27]. Әрбір тіс, dens, мына бөліктерден тұрады: 1) тіс сауыты, 2)тіс мойыны, 3)тіс түбірі.Тістің түбірінің ұшында тесігі болады, одан тіске қантамырлар мен жүйкелер келеді.Тістің ішінде қуысы орналасқан, ол сауыттық бөлігімен түбір өзегі деп аталатын бөлімінен тұрады.Тіс қуысын қантамырлар мен жүйкелерге бай ұлпа толтырып тұрады.Тіс түбірі тіс ұяшықтарымен периодонт (дәнекер тін) арқылы байланысып тұрады.Тіс,периодонт, ұяшық қабырғасы мен қызыл иек тіс ағзасын (пародонт)құрайды. Тістің қатты заты мыналардан тұрады: дентин, кіреуке және цемент. Кіреуке сыртынан тіс сауытын жауып, ал цемент тіс түбірін қаптайды. Жақсүйектерде тіс сауыттары сыртында жайғасып, жоғарғы және төменгі тіс доғалары түрінде орналасқан, оларда 16 тіс болады[28]. Кіші және үлкен азу тістердің 5 беті болады: 1) кіреберістік беті,2)тілдік беті, 3)және 4) өз қатарындағы көршілес тістермен түйісу беті, (контакты),(медиалды және дисталды), 5) шайнау беті немесе окклюзиалық беті.Стоматологтар тістегі патологиялық өзгерістерді анықтау үшін мынадай терминдерді пайдаланады: вестибулярлы, оралды, медиалды,мезиалды, дисталды, окклюзиалды, апикалды[29].Тістің оң немесе сол жаққа жататынын анықтау үшін үш белгіні пайдаланады:1) түбір белгісі (тіс түбірі тістің жататын жағына қарай қисаған); 2) тіс сауытының бұрышының белгісі (тіс сауытының медиалды бұрышы тік бұрыш болып, ал латералды бұрышы доғал болады); 3) тіс сауытының қисықтық белгісі. Күрек тістер саны әрбір жақта төртеу. Пішіні қашаутәрізді келеді, түбірі біреу. Жоғарғы медиалды күрек тіс- ең ірі күрек тіс.Түбірі конус пішінді және сауытынан ұзындау. Мойын бөлімінде таңдайға қараған бетінде төмпешік болады. Жоғарғы латералды күрек тіс медиалдыға қарағанда кішілеу,бір түбірлі, қысқалау. Медиалды және латералды төменгі күрек тістер ең кішкене күрек тістер, түбірлері біреу[30].
Ит тістер, әрбір жақта екеуден болады, бүйірлері қысыңқы, ұзын бір түбірі болады. Тіс сауытының кескіш жиегі 2 жартыдан тұрады: кішілеу- медиалды жарты және үлкендеу-дисталды жарты, бұлар жиектің ұшында тоғысады. Жоғарғы ит тіс. Сауыты үлкен, түбірі ең ұзын басқа тістерге қарағанда.Төменгі ит тіс жоғарғыдан кішілеу. Түбірі жоғарғыға қарағанда қысқалау. Кіші азу тістер, әрбір жақта төртеуден.Біріншісі мезиалды, екіншісі дисталды орналасады. Тіс сауытының қабысу бетінде екі тіс төмпешігі болады, біреуі кіреберістік, екіншісі тілдік бетінде. Түбірі жалғыз, тек көбінесе бірінші жоғарғы премолярда екіге бөлінеді. Үлкен азу тістер- молярлар, әрбір жақ сүйегінде алтаудан орналасқан. Біріншісі-ең үлкені, үшіншісі-ең кішісі.Үшінші тіс кеш шығады және ақыл тіс деп аталады[31].
Сауытының пішіні текше тәрізді, қабысу беті шаршы тәрізді болып келеді, жоғарғы тістер ромб тәрізді, үш немесе төрт төмпешігі болады.Жоғарғы үлкен азу тістердің үш түбірі бар:екеуі ұрттық, біреуі таңдайлық түбір.Төменгі үлкен азу тістердің түбірі екеу. алдыңғы және артқы. Ақыл тістің түбірі біреу немесе екеу - үшеу болуы мүмкін, түбірлер саны тұрақсыз[32].
Тұрақты тіс формуласы БДҰ бойынша былай жазылады: 18171615141312112122232425262728
4847464544434241 3132333435363738
Сүт тістер.Сүт тістердің ерекшеліктері бар: олардың көлемі кіші, төмпешіктері мен ажырасатын түбірлері аз болады.Сүт тістер мен тұрақты тістердің түбірлері саны бірдей. Сүт тістер 6-7 айдан бастап шығып, 2-2,5жаста аяқталады.Барлығы 20 сүт тіс шығады.Олардың тіс формуласы бір сегментте 2.1.2. Екі күрек тіс,бір ит тіс, екі үлкен азу тіс. Алты жаста сүт тістер тұрақты тістермен алмаса бастайды. 20 сүт тіске қосымша жаңа тістер шығып, әрі әрбір сүт тіс тұрақты тіспен ауысады.Тұрақты тістердің шығуы бірінші үлкен азу тістен (алты жастық азу тіс) басталып, үшінші азу тістен басқа тістер 12-13 жаста шығып болады.Үшінші үлкен азу тіс 18 бен 30 жас арасында шығады. Сүт тіс формуласы БДҰ бойынша:
5554535251 6162636465
8584838281 7172737475
Сүт тістер мен тұрақты тістердің шығу реті мен уақыты.Сүт тістер:Медиалды күрек тістер 6-8 айда;Латералды күрек тістер 7-9 айда;Бірінші үлкен азу тістер 12-15 айда;Ит тістер 16-20 айда;Екінші үлкен азу тістер 20-24 айда.
Тұрақты тістер:Бірінші үлкен азу тіс 6-7 жас;Медиалды күрек тістер 8 жас;Латералды күрек тістер 9 жас;Бірінші кіші азу тіс 10 жас;Ит тістер 11-13 жас;Екінші кіші азу тістер 11-15 жас;Екінші үлкен азу тістер13-16 жас;Үшінші үлкен азу тістер 18-30 жас[33].
Пародонт. Тіс түбірі тіс ұяшықтарымен периодонт (дәнекер тін) арқылы байланысып тұрады.Тіс, периодонт, ұяшық қабырғасы мен қызылиек тіс ағзасын (пародонт) құрайды. Пародонттың қабынуын пародонтит деп атайды[34].
Сілекей бездері. Ауыз қуысының бездері кіші және үлкен сілекей бездері болып бөлінеді, олардың өзегі ауыз қуысына ашылады.
Кіші сілекей бездері - тіл, ұрт, таңдай, тіл бездері болып бөлінеді.Бұл бездер ауыз қуысының кілегей қабатында және кілегей асты қабатында орналасқан.Бездер көлемі әркелкі 1-5 мм.Орналасуына байланысты ерін,ұрт, таңдай,тіл, молярлық бездері болып бөлінеді.Ауыз қуысының бездері бөлетін секретіне байланысты серозды,кілегейлі,аралас болып бөлінеді.Серозды бездер ақуызға бай сұйықтық бөледі,кілегейлі бездер- кілегей, аралас бездер - аралас секрет бөледі.
Үлкен сілекей бездері.
Шықшыт сілекей безі - салмағы 30г. Пішіні үшбұрыш тәрізді. Шықшыт безі құлақ қалқанының алдында тері астында, ұртқа қарай созылып жатады. Бездің сыртынан қатты шандыр тіні қаптайды, ал без өзегі жоғарғы екінші үлкен азу тісінің тұсында кіреберіске ашылады.
Тіласты сілекей безі тілдің астында жатады, салмағы 5г. Сілекей өзегі тілдің астында майда өзектермен ашылады.
Жақасты безі - жақ асты ойысында салмағы 15г.,өзегі тілдің астында ашылады[35].
Ауыз қуысының микрофлорасы
Микрофлора (микро... және флора) - белгілі бір ортада кездесетін микроорганизмдер жиынтығы[40].
Ауыз қуысының қалыпты микрофлорасы.Адамның ауыз қуысы адамның денсаулығы мен ауруында маңызды рөл атқаратын тұрақты (автохтонды, жергілікті) микрофлораны құрайтын алуан түрлі микроорганизмдерге арналған бірегей экологиялық жүйе. Ауыз қуысында тұрақты микроорганизмдер жиі екі негізгі аурумен, кариеспен және пародонт ауруымен байланысты. Шамасы, бұл аурулар белгілі бір факторлардың әсерінен белгілі микробиоценозда резидент түрлер арасындағы теңгерімсіздіктен кейін пайда болады.
Ауыз қуысының қалыпты микрофлорасының рөлі:
1. лимфоидты ұлпаның дамуын ынталандырады
2. антагонистік әсерге байланысты ауыз қуысына түсетін бактериялардың әртүрлі патогенді түрлерінің көбеюін тежейді.Нормофлора микробтары жоғары биологиялық потенциалға байланысты (қысқа артта қалу фазасы, көбеюі жоғары) бактериялардың басқа түрлері мен тектерінің көбеюін тежей алады. жылдамдығы), бәсекелестік тағам көзі, рН өзгеруі, спирттер, сутегі асқын тотығы, сүт және май қышқылдары және т.б. Қалыпты микрофлора өкілдері бөтен микроорганизмдерге қарсы бактерицидтік белсенділігі бар лизоцимді, ацидофильді, бактериоцинді синтездейді.
3. Шырышты қабықтағы физиологиялық қабынуды қолдайды және иммундық реакцияларға дайындығын арттырады.
4. ауыз қуысының өзін-өзі тазалауын қамтамасыз етеді
5. зат алмасу кезінде мо бөлінетін амин қышқылдары мен витаминдермен ағзаны қамтамасыз етуге ықпал етеді.
6. Микроорганизмдердің қалдықтары сілекей мен шырышты бездердің секрециясын ынталандыруы мүмкін.
7. негізгі стоматологиялық аурулардың қоздырғыштары және негізгі кінәлілері болып табылады[41].
Ағзаның қалыпты микрофлорасы бала туылған кезде қалыптаса бастайды.Жаңа туылған нәрестенің ауыз қуысында ол гемолитикалық емес лактобактериялармен ұсынылған стрептококктар және патогенді емес стафилококктар 6-7 күн ішінде бұл микроорганизмдер ересек адамға тән микробтармен ауыстырылады. Ауыз қуысында микроорганизмдердің 100-ге дейін түрі болуы мүмкін, басқа деректер бойынша - 300ге дейін.
Ауыз қуысының кокальды флорасы.Стафилококк тұқымдасы. Сау адамның ауыз қуысында стафилококктар орта есеппен 30% жағдайда кездеседі, олар грам оң, ал микроскопияда жүзім шоқтары түрінде орналасады. Тіс тақтасында және сау адамдардың қызыл иектерінде негізінен Staphylococcus epidermidis кездеседі. Кейбір адамдардың аузында алтын түсті стафилококк болуы мүмкін. Мұрын және жұтқыншақтың шырышты қабатында стафилококктардың сау бактерио тасымалдаушы болуы мүмкін.Маңызды ферментативті белсенділікке ие стафилококктар ауыз қуысында тамақ қалдықтарының ыдырауына қатысады. Мұрын-жұтқыншақ шырышты қабатында және ауыз қуысында табылған патогенді стафилококктар (коагулаза-оң) ауыз қуысында әртүрлі іріңді-қабыну процестерін тудыратын эндогендік инфекциялардың жиі себебі болып табылады.
Streptococcus тұқымдасы. Стрептококктар ауыз қуысының негізгі мекендеушілері (1 мл сілекейде - 108-10 стрептококкқа дейін) Боялған жағындыларда стрептококктар тізбекті, грам оң болып орналасады.Олардың көпшілігі факультативті анаэробтар немесе микроаэрофильдер. , бірақ қатаң анаэробтар да кездеседі (мысалы, пептострептококк).Хемоорганотрофтар .Олар аэробтық жағдайда қарапайым қоректік орталарда нашар өседі, өсу үшін арнайы қоректік орталар (қанды агар, қант сорпасы) қажет.Сыртқы ортада олар аз. стафилококктарға қарағанда тұрақты. Айтарлықтай ферментативті белсенділікке ие стрептококктар сүт қышқылын түзе отырып, көмірсуларды ашытады, сүт қышқылының ашытуын тудырады Ашыту нәтижесінде пайда болатын қышқылдар ауыз қуысында кездесетін бірқатар шіріткіш микробтардың өсуін тежейді.
Corynebacterium тұқымдасы. Сау адамның ауыз қуысында әрқашан дерлік және көп мөлшерде кездеседі. Бұл тұқымның патогенді емес өкілдері: дифтероидтар және жалған дифтерия таяқшалары (Гофман таяқшасы).Олар нағыз дифтерия таяқшаларынан морфологиясы, кейбір биохимиялық қасиеттері, сонымен қатар токсин түзілмейтіндігімен ерекшеленеді. Ауыз қуысында өсетін коринебактерияларға тән қасиет олардың анаэробтардың өсуі мен көбеюіне ықпал ететін тотығу-тотықсыздану потенциалын төмендету қабілеті болып табылады.
Bacteriidaceae тұқымдасы. Бұл тұқымдас бірнеше тұқымдастармен ұсынылған анаэробты грамтеріс спора түзбейтін бактериялардан тұрады. Оттегіге сезімталдық әртүрлі түрлерде бірдей емес, бірақ көпшілігі жеткілікті аэротолерантты және қалыпты атмосферада 72 сағатқа дейін өмір сүреді (бірақ көбеймейді).Хемоорганотрофтар. Арнайы қоректік орталарда (қанды агарда) өсіреді. Олардың көпшілігі ауыз қуысының микрофлорасының бөлігі болып табылады. Кейбір түрлер патологиялық процестерді бастауға қабілетті және олардың басым көпшілігі Bacteroides, Porphyromonas, Prevotella, Fusobacterium, Leptotrichia тектерінің өкілдері тудыратын инфекциялар.
Ауыз қуысының микрофлорасының қалыптасуына келесі факторлар әсер етуі мүмкін:
1) ауыз қуысының шырышты қабатының күйі, құрылымдық ерекшеліктері (шырышты қабаттар, қызыл иек қалталары, десквамацияланған эпителий);
2) ауыз қуысының температурасы, рН, тотығу-тотықсыздану потенциалы (ОРП);
3) сілекейдің бөлінуі және оның құрамы;
4) тістердің жағдайы;
5) тағамның құрамы;
6) ауыз қуысының гигиеналық жағдайы;
7) сілекей бөлу, шайнау және жұту функцияларының қалыпты болуы;
8) ағзаның табиғи қарсылығы[42].
Ауыз қуысы микрофлорасының бұзылуы-дисбактериоз. Макроорганизм мен қалыпты микрофлора арасындағы динамикалық тепе-теңдік бұзылған кезде әртүрлі себептердің әсерінен микробиоценоздардың құрамында өзгерістер орын алып, дисбактериоз біртіндеп қалыптасады. Дисбактериоз - адам ағзасы мен микроорганизмдер арасындағы қалыптасқан қарым-қатынастың бұзылуынан туындаған күрделі патологиялық процесс. Ол микрофлораның сапалық және сандық құрамының өзгеруінен басқа, бүкіл экологиялық жүйенің функцияларының бұзылуын қамтиды.
Ауыз қуысының микробиоценозының бұзылуына әкелетін себептер асқазан-ішек жолдарының басқа бөліктерінің немесе дененің басқа жүйелерінің дисбактериозымен бірдей. Оларға мыналар жатады:
1) нейроэндокриндік бұзылыстары бар вирустық және бактериялық инфекциялар, аллергиялық немесе онкологиялық аурулар, инфекцияның соматикалық ошақтары немесе интоксикация, қайталама иммун тапшылығы, цитостатиктерді және сәулелік терапияны қабылдау кезінде макроорганизмнің әлсіреуі;
2) микробиоценоз ішіндегі қарым-қатынастың бұзылуы (мысалы, антибиотиктермен емдеу фонында)[43].
Ауыз қуысының қалыпты микрофлорасы(1-қосымша)[44].
Ауыз қуысының патологиялық микрофлорасын (пульпит, периодонтит,жақ бет аймағының микрофлорасын)қалыпты микрофлорамен салыстыру
Қазіргі заманғы деректерді талдай отырып, ауыз қуысының микрофлорасының құрамындағы өзгерістер мен ағзаның жалпы реактивтілігі жағдайында әртүрлі өзгерістер туындайды деген қорытынды жасауға болады.Болып жатқан өзгерістер белгілі бір дәрежеде сезімтал болатын тұтас ағзаның басқа мүшелері мен ұлпаларына өзгерістер тудырады. Басқаша айтқанда, ағзада ауыз қуысы мүшелерінің жағдайы мен дененің әртүрлі мүшелері мен жүйелеріндегі өзгерістер арасында өзіндік "жабық патологиялық шеңбер" бар. Бұл фактілер жүйелі қабыну ауруларының дамуындағы пародонт патогендік микрофлораның этиологиялық рөлін жаңаша қарастыруға мүмкіндік береді. Сондықтан тіс-жақ аурулары мәселесін зерттеуде ауыз қуысының микрофлорасының жағдайы мен жүйелік қабыну ауруларының дамуы арасындағы байланысты орнату өте маңызды[45].
Жақ-бет аймағының одонтогендік инфекциясы. Одонтогендік дегеніміз-бұл тістің ішіндегі және айналасындағы ұлпаларға тікелей байланысты қабыну процесі.Жұмсақ ұлпалардың қабыну процесіне қатысу перимаксилярлық абсцесс пен флегмонаның пайда болуына әкеледі[46].
Пульпиттердегі микробтық флора. Сау пульпа - әртүрлі зиянды факторлардың пародонт ұлпаларына енуіне жол бермейтін биологиялық тосқауыл. Жедел пульпит бастапқыда ошақты сипатқа ие және серозды қабыну түрінде өтеді. Көбінесе жасыл және гемолитикалық емес D тобының стрептококктары, топтық антигені жоқ стрептококктар, лактобактериялар кездеседі.Емделмеген жедел серозды пульпит 32 іріңді пульпитке өтеді, онда пептострептококктар, F және G тобындағы бетагемолитикалық стрептококктар шығарылады. Пульпиттің бұл формаларында анаэробты бактериялар некротикалық целлюлозадан көп мөлшерде себіледі: пептострептококктар, F және G тобындағы бета-гемолитикалық стрептококктар, бактероидтар, спирохеттер, актиномицеттер. Сонымен қатар шіріген бактериялар-протеиндер, клостридиялар, бациллалар қосылуы мүмкін[47].
Периодонтит кезіндегі микробтық флора. Периодонтит - тістерді ұстайтын дәнекер және іргелес сүйек ұлпаларының аурулары.Периодонт ұлпаларына микробтар мынандай жағдайда түседі: 1) тамыр арнасы арқылы,яғни апикальды периодонтит ауруы пайда болады, 2) патологиялық қызыл иек қалтасынан,яғни маргиналды. Жедел серозды периодонтит кезінде микробиоталарда жасыл және гемолитикалық емес стрептококктар жиі кездеседі. Егер қабыну тамыр каналының ашылуы арқылы микробтардың енуімен байланысты болса, онда микробтардың құрамы іріңді немесе гангренозды пульпит флорасымен байланысты. Іріңді периодонтит кезінде коагулаз оң Staphylococcus aureus және β-гемолитикалық стрептококктар анықталады.Жедел периодонтит созылмалы кезеңге өткен кезде анаэробты пептострептококктар басым бола бастайды, оларға топтық және топтық антигені жоқ басқа стрептококктар қосылады. Апикальды гранулемаларда актиномицеттер, бактериоидтар, фузобактериялар, конвультациялы формалар, клостридиялар кездеседі. Егер анаэробтар, әсіресе F.nucleatum олардың генезисіне қатысатын болса, одонтогенді инфекциялардың ауыр болатыны дәлелденді. Периодонтиттің патогенезі- тіс жабынының дамуы, бактериялық зат алмасу өнімдерінің бөлінуі және қабыну реакциясының дамуының күрделі процессінің бірі болып табылады . Периодонтит кезінде қызыл иек саңылауы тереңдеп, тереңдігі 4-12 мм-ге дейін қызыл иек қалтасына айналады, онда 107-ден 109-ға дейін бактериялар жиналады. Микробтық биоценоздардың қатынасы периодонтиттің дамуымен өзгереді. Сау адамдарда қызыл иек саңылауында патогендік микробтардың саны аз болады. Ауыз қуысының гигиенасы жеткіліксіз болған кезде тіс жабынының жиналуы қабыну мен қызыл иек сұйықтығының айналымын арттырады. Ол микроорганизмдерді қоректік заттармен қамтамасыз ете алады, бұл олардың өсуін тездетеді. Қабыну кезінде тотығу потенциалы төмендейді, бұл грам-теріс анаэробтар санының көбеюіне әкеледі. Бактериялардың көп түрі патогендік факторларды бөле алады,ол переодонтитке әкелуі мүмкін. Олардың негізгілері - Porphyromonas, Prevotella, Fusobacterium, Actinobacillus, Capnocytophaga, Wolinella тектес өкілдері. Осы уақытқа дейін пародонтит жағдайларының көпшілігінің дамуында негізгі рөлді грамтеріс анаэробтар атқаратыны дәлелденген. Бактериялар әдетте пародонт ұлпаларына енбейді, бірақ олар токсиндерді, жасуша қабырғасының компоненттерін және қабынуды тудыратын метаболикалық өнімдерді шығарады. Периодонтит кезіндегі иммундық жауап қорғаныс және деструктивті сипатта болады. Макрофаг ферменттері тірек ұлпаларын тікелей жоя алады, өз кезегінде, иммундық жасушалардың цитокиндерді шығаруы жасушалық металлопротеиназалардың белсендірілуіне әкеледі, бұл тісті ұстайтын коллагеннің бұзылуына әкеледі.Периодонтиттің бірнеше клиникалық нұсқалары бар: созылмалы периодонтит, агрессивті периодонтит, жүйелік аурулардағы периодонтит. Аурудың бұл нұсқалары жалпыланған және локализацияланған болуы мүмкін. Пародонтит жас адамдарда (35 жасқа дейінгі науқастарда) және ересектер мен қарттарда (35 жастан кейін) дамиды. Периодонтиттің ерекше формалары бар, атап айтқанда: кәмелетке толмаған жергілікті периодонтит. Бұл периодонтит әдетте балаларда дамиды. Аурудың осы түріндегі тез дегенеративті өзгерістер (периодонтоз ауруы) емделусіз көбінесе зардап шеккен тістердің жоғалуына әкеледі. Бұл патология кезінде тіс жабынының көлемі үлкен болмайды.Қабынған жерден көбінесе Микроаэрофильді бактериялар Actinobacillus actinomycetemcomitans бөлінеді. Олар малахитті жасыл және антибиотиктермен (бацитрацин немесе Ванкомицин) селективті ортада өсіріледі. Бұл патоген қызыл иектен төменгі ұлпаларға енуге қабілетті, ол патогенділіктің әртүрлі факторларын (LPS және лейкотоксин) шығарады. Патогеннің енгізілуіне жауап ретінде жергілікті ғана емес, сонымен қатар Жүйелік иммундық жауап дамиды. Периодонтиттің айқын клиникалық көрінісі нейтрофилдердің генетикалық бұзылған химотаксисі бар балаларда дамиды деп болжанады. Ауру дамыған сайын анаэробты микроорганизмдер процеске қатысады, бұл оның ағымын нашарлатады. Кең спектрлі антибиотиктермен емдеу нәтижесінде (метронидазол, тетрациклин) аурудың өршуі тоқтайды. Жақ-бет аймағының периоститтерінде, остеомиелиттерінде, абсцестерінде, флегмондарында микробтық флора 34 жақ-бет аймағының периоститтерінде, остеомиелиттерінде, абсцестерінде, флегмондарында микробтық ассоциациялар кездеседі.Олардың құрамында анаэробты грам-оң және грам-теріс таяқшалар, пептострептококктар, стафилококктар (S. aureus), β-стрептококктар, шіріген бактериялар басым. Жақ-бет аймағының қабыну процестерінің дамуындағы қалыпты микрофлораның рөлі опортунистік бактериялар тудыратын қабыну аурулары жақ-бет аймағының кез-келген ұлпасына әсер етеді: шырышты қабық, май, бұлшықет және фассия, байламды аппарат және сүйектер. Анаэробтар ауыз қуысының микробиоценозында көп болғандықтан, олар жақ-бет аймағының патологиялық процестерінің дамуында үлкен рөл атқарады деп болжауға болады. Одонтогендік іріңді-қабыну процестерін тудыратын ауызша микрофлораның спора түзбейтін анаэробтарына мыналар жатады: бактероидтар, превотелла, порфиромонадтар, фузобакериялар, пептококктар, пептострептококктар, лептотрихия, актиномицеттер. Ауыз қуысында олардың жоғары деңгейі эндогендік инфекцияның пайда болуына және дамуына ықпал етеді, бұл сонымен қатар көптеген Бактерияға қарсы препараттарға табиғи төзімділікпен және вируленттілік факторларының болуымен байланысты.
Патогенділік факторлары:
Жасушаның беткі құрылымдары (ішетін, капсула);
2. Ферменттер (коллагеназа, нейраминидаза, ДНҚ-аза, гепариназа, фибринолизин, бета-лактамаза) ;
3. Токсиндер (эндотоксин, лейкоцидин, гемолизиндер, гемагглютинин);
4. Метаболиттер (Ұшпа және ұзын тізбекті май қышқылдары).
Науқастардан алынған материалда міндетті анаэробты бактериялардың 3-5 немесе одан да көп түрлерінің ассоциациялары немесе олардың факультативті анаэробтармен (стафилококктар мен стрептококктар) және аэробтармен (нейсериялар, көк іріңді таяқша) үйлесуі жиі анықталады. Ауыз қуысының шырышты қабығының немесе тіс жабынының әртүрлі бактериялары арасындағы симбиотикалық байланыстар, инфекциялық процестің дамуы мен қабыну әсерін қамтамасыз етеді. Бактероидтар, пептострептококктар және стафилококктар іріңді ошақтардан бөлінеді, бұл іріңді-қабыну процесінің ұзақтығымен және жүргізілетін емдеумен байланысты[48].
1.2.Ауыз қуысының гигиенасы,күтімінің маңыздылығы
Ауыз қуысының гигиенасы - бұл тістерді жүйелі түрде тазалау (ауыз қуысының гигиенасы) және тістердің арасын тазалау арқылы ауыз қуысын аурудан және басқа да мәселелерден (мысалы, жағымсыз иіс) таза ұстау ережесі. Тіс аурулары мен жағымсыз иістердің алдын алу үшін ауыз қуысының гигиенасын үнемі жүргізіп тұру маңызды[36].
Ауыз қуысының денсаулығының 90% дұрыс күтіммен байланысты.Ауыз қуысы күтіміне немқұрайлы қарау тек тістер мен қызыл иектің бұзылуына әкелуі мүмкін. Патогендік флораның көбеюі бүкіл денеге теріс әсер етеді. Өздеріңіз білетіндей, тамақ алдымен ауызға түседі. Мұнда оның ас қорытуының бірінші кезеңі сілекей және мұқият шайнау арқылы өтеді. Содан кейін ол асқазанға түседі. Егер ауру тістерге байланысты ол нашар өңделген болса, онда ас қорыту толық болмайды. Бұл құбылыс гастрит пен басқа патологиялық аурулардың дамуына әкеледі[37].
Ауыз қуысының жеке гигиенасы ауыз қуысының микрофлорасының сапалық және сандық құрамын өзгерте алады. Ол үшін көмірсулар қабылдауды азайту, диетаны өзгерту, фторидтерді қолдану, ауыз қуысын санитарлық тазарту қажет. Егер жоғарыда аталған жағдайлардың барлығы сақталса, онда халық арасында тіс ауруларының таралуы мен қарқындылығын айтарлықтай төмендетуге болады. Тұрақты, уақытылы және дұрыс ауыз қуысының гигиенасы тіс денсаулығының 85-90% қамтамасыз ете алады[38].
Ауыз қуысының жеке гигиенасын сақтаудың мақсаты - тістеріңізді сау, тынысыңызды сергек және жағымды ету, қызыл иектің қан кетуін және сары жабынның пайда болуын болдырмау. Дұрыс күтімнің нәтижесінде күлімсіреу тартымды және таза болады, ал негізгі нәтижесі - тіс ауруларының алдын алу[39].
1.3.Ауыз қуысының кең таралған аурулары
Ауыз қуысы ауруы дегеніміз -тіс, қызыл иек пен шырышты қабықтың зақымдалуы.Белгілері:
-Тіс пен қызыл иек ауырсынуы;
-Қызыл иектің қанауы;
-Ауыздан жағымсыз иіс шығуы;
-Шырышты қабықтағы жаралар;
-Ұрт пен беттің ісінуі;
-Төменгі жақсүйек асты лимфа түйіндерінің ұлғаюы[50].
Эмаль гипоплазиясы - тұқым қуалайтын және жүре пайда болған жүйелік жағдайлар нәтижесінде эмальдың дамуы кезінде эмаль мөлшерінің жетіспеушілігінен болатын тіс ақауы [51].
Эмаль гипоплазиясының тұқым қуалайтын себептері:
- Эмальдың бастапқы ауытқулары;
-Кейбір дерматологиялық жағдайлар (мысалы, Эхлерс-Данлос синдромы);
-Ашер синдромы, Секель синдромы, Трейчер-Коллинз синдромы, Хаймлер синдромы және Эллис-Ван Кревелд синдромы сияқты басқа да күрделі тұқым қуалайтын бұзылулар.
Эмаль гипоплазиясының экологиялық себептері:
-D дәрумені, темір немесе кальций тапшылығы сияқты қоректік заттардың жетіспеушілігі;
-Туу жарақаты немесе мерзімінен бұрын босану;
-жүктілік кезінде темекі шегу;
-Жарақат;
-Радиация;
-Кейбір инфекциялар (мысалы, туа біткен мерез, цитомегаловирус, туа біткен қызамық)[52];
-Кейбір аурулар (мысалы, анықталмаған және емделмеген целиак ауруы, желшешек, туа біткен мерез[53]);
-Жоғары температура;
-Гипоксия (яғни ауыр жүрек ауруынан);
-Фторидтердің шамадан тыс әсер етуі (тіс флюорозы);
-A, C немесе D дәрумені тапшылығы[54].
Тіс эмалының аплазиясы - бұл тістерде эмаль толығымен немесе ішінара жоқ болатын гипоплазияның түрі.Аплазия кезінде эмаль семіп,барлық қорғаныс функциясы жоғалады[55].
Флюороз- ағзаға фтордың шамадан тыс мөлшерде көп түсуінен туындайтын тістердің зақымдануы.Ішетін ауыз судың құрамында фтор көп болса,тісте дақ пайда болып,кейін тіс бүлінеді[56].
Тісжегі дегеніміз-тістердің бұзылуының патологиялық процесі.Ересектер мен балалар арасында кеңінен таралған.Белгілері:
-ауыздан шығатын жағымсыз иіс;
-эмаль түсінің өзгерісі;
-салқын,ыстыққа және тәттіге сезімталдығы[57].
Тісжегінің алдын алу шарттары:
-Тіс щеткасын 2-3ай сайын ауыстыру;
-Тісті күнделікті азанда және кешке жуу;
-Тамақтанғаннан кейін тіс жібін қолдану;
-Шырын мен сусындарды түтікше арқылы ішу;
-Тәттілерді шамадан көп жемеу;
-Тамақтанғаннан кейін сағыз шәйнау тісті тазалайды;
-Жылына екі рет стомотолог маманына көріну[58].
Ауыз қуысының ауруларына әкеліп соқтыратын негізгі факторлар
Негізгі этиологиялық факторлар:
- ауыз қуысының микрофлорасы;
- табиғаты мен рационын, ауыз судағы фтордың құрамын;
- сілекейдің мөлшері мен сапасы;
- ағзаның жалпы жағдайы;
- ағзаға төтенше әсер ету.
Жоғарыда аталған факторлардың барлығы кариогендік деп аталды, олар жалпы және жергілікті болып бөлінеді.
Жалпы факторларға мыналар жатады:
- дұрыс тамақтанбау және ауыз су;
- соматикалық аурулар, функционалдық жағдайдың өзгеруі
тіс тіндерінің қалыптасуы мен жетілуі кезіндегі органдар мен жүйелер;
- ағзаға экстремалды әсер ету;
- тіс ұлпаларының құрылымы мен химиялық құрамының пайдалылығын анықтайтын тұқым қуалаушылық.
Жергілікті факторларға мыналар жатады:
- микробтық бляшка;
- тұтастай алғанда ағзаның күйінің көрсеткіші болып табылатын ауыз сұйықтығының құрамы мен қасиеттерінің бұзылуы;
- ауыз қуысындағы көмірсулы тағам қалдықтары;
- тістің қатты тіндерінің құрылымы мен химиялық құрамының бұзылуына байланысты тіс эмальының кариеске төзімділігінің төмендеуі;
- тіс ұлпасының жағдайы;
- тістердің төселуі, дамуы және шығуы кезеңіндегі тіс-альвеолярлық жүйенің жағдайы[49].
1.4.Ауыз қуысы ауруларының асқынулары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы ғылым және білім Министрлігі
Қызылорда медициналық жоғары колледжі
Мамандығы: Мейіргер ісі
Біліктілігі:Қолданбалы бакалавр
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қызылорда медициналық жоғарғы колледжі студенттерінің ауыз қуысы күтімі туралы гигиеналық білімі мен машықтарының деңгейін бағалау
Орындаған:Қанибай А.Е
Ж.А.Ә қолы
Ғылыми жетекші:Жумагулова С.Б
Ж.А.Ә қолы
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ Ғылыми жетекші:
Директордың ғылыми
істер жөніндегі
орынбасары
Жундабекова С.С
_________ ________ қолы қолы
Қызылорда 202
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
КІРІСПЕ
тарау.Қызылорда медициналық жоғарғы колледжі студенттерінің ауыз қуысы күтімі туралы гигиеналық білімі мен машықтарының деңгейін бағалау
1.1.Ауыз қуысының құрылымы,микрофлорасы, ауыз қуысының патологиялық микрофлорасын (пульпит, периодонтит,жақ бет аймағының микрофлорасын) қалыпты микрофлорамен салыстыру
1.2.Ауыз қуысының гигиенасы,күтімінің маңыздылығы
1.3.Ауыз қуысының аурулары,ауруларға әкеліп соқтыратын негізгі факторлар
1.4.Ауыз қуысы ауруларының асқынулары және оларды алдын алу жолдары
1.5.Ауыз қуысы күтімі туралы гигиеналық білімі мен машықтарының деңгейін бағалау туралы шетелдік зерттеу нәтижелері
2-тарау. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1. Зерттеу материалдары мен әдістері
2.2.Ауыз қуысы күтімі туралы студенттер арасында гигиеналық білімдері мен машықтарының деңгейін сауалнама жүргізу арқылы бағалау
2.3.Зерттеу нәтижесін талдау
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАР
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
АҚ-Ауыз қуысы
ДДСҰ - Дүниежүзі денсаулық сақтау ұйымы
ДДСА-Дүниежүзілік денсаулық сақтау ассамблеясы
АҚШ-Америка құрама штаттары
РФ-Ресей Федерациясы
ҚФ-Қауіп факторы
ҚР -Қазақстан Республикасы
ДСМ- Денсаулық сақтау министрлігі
FDI-Дүниежүзілік стоматологиялық федерациясы
WOHD-Дүниежүзілік ауыз қуысы денсаулығы күні
ZHSGPR-Ауыз қуысының гигиеналық құралдары
КІРІСПЕ
Тіркес сөздер: Ауыз қуысы,ауыз қуысының күтімі, ауыз қуысы микрофлорасы, мұрын қуысы микрофлорасы, ішек микрофлорасы, ауыз қуысының аурулары,ауруға әкелетін қауіп фокторлар, аурудың асқынуы, кариес ауруы, пародонт ауруы,ауыз қуысының қатерлі ісігі, пульпит, парадонтоз, стоматит, гингивит, глоссит, периостит, гигиена, ауыз қуысы гигиенасына арналған құралдар.
Тақырыптың өзектілігі: Ауыз қуысы аурулары Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ресми статистикасы бойынша, әлемде адамдардың шамамен 98%-ы пародонт тіндерінің қабыну ауруларынан,ал кариес ауруынан 100% дерлік адам зардап шегеді. Осының негізінде 2013 жылы Дүниежүзілік стоматологиялық федерация (FDI) Дүниежүзілік ауыз қуысы денсаулығы күнін (WOHD) белгіледі [1]. Дүние жүзінде шамамен 2 миллиард адамның тұрақты тістерінде, ал 520 миллион баланың алмастыратын тістерінде кариес бар. 2019 жылы жаһандық зерттеу бойынша бүкіл әлемде 3,5 миллиардқа жуық адам ауыз қуысы ауруынан зардап шегеді, соның ішінде ең көп таралған тұрақты тіс жегілері ауруы. [2]. Ауыз қуысының қатерлі ісігіне еріннің, ауыздың басқа бөліктерінің және ауыз қуысының қатерлі ісігі жатады. Дүние жүзінде ерін және ауыз қуысының онкологиялық ауруларының жиілігі 100 000 адамға шаққанда 4 жағдайды құрайды. Алайда бұл көрсеткіш әр елде әр түрлі, яғни 100 000 халыққа нөлден шамамен 22 жағдайға дейін өзгереді[3]. 2021 жылы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ассамблеясы өзінің жетпіс төртінші сессиясында ауыз қуысының денсаулығына қатысты қарар қабылдады. Қаулыда дәстүрлі патологиялық тәсілден отбасында, мектепте және жұмыс орнында ауыз қуысының денсаулығын нығайтуға ықпал ететін және алғашқы медициналық-санитарлық көмек жүйесі аясында уақтылы, кешенді және кешенді емес көмек көрсететін профилактикалық әдіске көшу ұсынылады.Дүниежүзілік денсаулық сақтау ассамблеясының делегаттары ДДСҰ-ға 2022 жылға қарай ауыз қуысының денсаулығын сақтаудың жаһандық стратегиясының жобасын әзірлеуді, 2022 жылы ДДҰ басқарушы органдарында қарауды және осы жаһандық стратегияны 2023 жылға қарай ауыз қуысының денсаулығын сақтау жөніндегі іс-қимыл жоспарына аударуды тапсырды; ауыз қуысының денсаулығына ең жақсы араласуды анықтау; 2021 - 2030 жылдарға арналған жол картасына назардан тыс қалған тропикалық аурулармен күресу үшін енгізуді қарастыру керектігі айтылды[4].
Америка Құрама Штаттарында соңғы 30 жылда ауру бірте-бірте азайып келеді. Ауыз қуысының қатерлі ісігі 18,8%-ға (10000-ға шаққанда 8,7-ден 100000-ға 6,5%-ға), жұтқыншақ ісігі 44%-ға (100000-ға 1,8-ден 1,0-ге дейін) төмендеді. Бірақ басқа қатерлі ісік түрлерінен айырмашылығы, 40 жасқа дейінгі американдықтар арасында тіл ісігімен ауыру 60% дерлік өсті. Өсу 1985 жылға дейін жалғасты, одан кейін аурушаңдық бұрынғы деңгейде қалады.Дүние жүзінде темекі шегу ерлердегі ауыз және ауыз-жұтқыншақ ісіктерінің 41% және әйелдерде 15% құрайды. Сондай-ақ, темекі шегу мен алкоголь АҚШ-тағы барлық ауыз қуысының қатерлі ісігінің 34-інің себебі болады[5].
Ресей 2015 жылы Дүниежүзілік ауыз қуысының денсаулығы күніне қосылды.Ресейдің стоматологиялық қауымдастығы стоматологиялық іс-шаралардың ұлттық күнтізбесіне жаңа күн - 20 наурызды қосудың маңыздылығы мен қажеттілігін жоғары бағалады. Бастауыш және жоғары мектеп жасындағы науқастардың, сондай-ақ студенттердің тіс денсаулығын сақтау Ресейдегі профилактикалық медицинада дәстүрлі түрде басымырақ болып қала береді. Мәселен, Мәскеудегі ең жақсы және ең көне мектептердің бірі ағылшын тілін тереңдетіп оқытатын №19 орта мектеп В.Г. Белинский облыстық оқу орындарымен бірге 20 наурызда өз студенттеріне дүниежүзілік қоғамдастықпен ынтымақтаса Дүниежүзілік ауыз қуысы денсаулығы күнің тойлау мүмкіндігін берді[6].Ресейдегі соңғы статистикаға сәйкес 12 жастағы балалардың 73% -ында тіс кариесі бар, орташа есеппен осы жастағы әрбір балада 2,5 тіс зардап шегеді. 35-44 жастағы ересектерде бұл көрсеткіш 14 тіске дейін артады. 65 жастан асқан әрбір адамда орта есеппен 18 тіс жұлынады. Көптеген жағдайларда мұндай депрессиялық статистика ауыз қуысының дұрыс емес және жеткіліксіз гигиенасымен байланысты[7]. Ресейдегі ауыз және ерін қатерлі ісігінің барлық жағдайларының 78% -ы асқынған кезінде диагноз қойылған . Түмен облысында 2017 жылы анықталған еріннің қатерлі ісіктері өткен жылмен салыстырғанда 3 есеге өсті, әйелдер арасында ауыз қуысы мен жұтқыншақтың онкологиялық аурулары 33%-ға өсті. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жетекшілігімен Ресей Федерациясы тұрғындарының стоматологиялық сауалнамасы бойынша, елдің ересек тұрғындары арасында қабыну пародонт ауруларының таралуы жасына және аймағына байланысты 83-тен 89% -ға дейін құрайды. 35-44 жас сау адамдар тобында пародонт тіндері тексерілгендердің 17% -ында, 65 жастан асқан адамдарда - тек 11% анықталды[8].Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының 2019 жылдың басындағы мәліметтері бойынша, әлемде мектеп жасындағы балалардың 60-90% кариеспен ауырады, ал ересектердің 100% дерлік тіс кариесінен зардап шеккен. Ауыз қуысының денсаулық сақтау ұйымының статистикасы басқа да көңілсіз фактілер туралы айтады: тістің жоғалуына әкелетін ауыр периодонтит 35-44 жастағы адамдардың 15-20% -ында кездеседі. Сонымен қатар, 65-74 жас аралығындағы адамдардың шамамен 30% табиғи тістері жоқ. Ауыз қуысы ауруларының қауіп факторларына дұрыс емес тамақтану, алкогольді тұтыну, темекі шегу және ауыз қуысының нашар гигиенасы жатады. 2018 жылы бір топ медицина ғалымдары зерттеу жүргізіп, сауалнамаға қатысқандардың 90%-ы денсаулық пен отбасын басты құндылықтар деп санайтынын, бірақ олардың 42%-ы темекі шегуді, 58%-ы медициналық тексеруден өтуді қажет етпейтінін, тек 48% тіс дәрігеріне жылына 2 рет профилактикалық мақсатта барады және тек 14% ғана ауыз қуысының денсаулығын сақтау бойынша тіс дәрігерінің ұсыныстарын толығымен орындайдайтындығын көрсетті[9].
Қазақстанда ауыз қуысы мен тіс аурулары аурулардың жалпы құрылымында үшінші орында. Әсіресе,кариес аруы жиі кездеседі. Оның дамуына мыналар әсер етеді: оңай сіңетін тағам, газдалған сусындар және ауыз қуысының гигиенасы бойынша тиісті дағдылардың болмауы.Қазақстанда балалардың 76%-ы кариеспен ауырады, ал қарт адамдарда адентияның (тістердің жалпы болмауы) кеңінен таралған[10].Қазақстанда балалар арасында кариестің таралуы байқалады,ал жасөспірімдер саны 59%-дан 99%-ға дейін ауытқиды.Сонымен, Атырау облысында 99,66%,Шығыс Қазақстан - 92,3%, Оңтүстік Қазақстан - 98%, Батыс Қазақстан - 59%, Ақтөбе - 90,1%,Қарағанды - 97,6%, Жамбыл - 98,7%,Павлодар - 98,6%, Қостанай - 98%,Қызылорда - 93%, Ақмола - 99,8%, Солтүстік Қазақстан облысында - 96%, Маңғыстау - 99%,Алматы қаласында 89%, Астана- 90% , Алматы облысы -71%[11].Қазақстанда халық арасында пародонт ауруы 73% құрайды. Балалардың, жасөспірімдердің, қарттардың және ауыл тұрғындарының тіс ауруы жоғары. Қазақстан Республикасында бүгінде шамамен 1817 стоматологиялық ұйым тіркелген, оның 906-сы қалада, 477-сі ауылдық жерлерде.Атырау облысында қазіргі таңда 90 стоматологиялық ұйым тіркелген, оның 48-і қалада, 42-сі ауылда. Мемлекеттік ұйымдар - 582, оның ішінде 27 балалар және 39 ересектер, мемлекеттік емес сектор - 88, оның ішінде денсаулық сақтау мекемелеріндегі кеңселер мен бөлімшелер.Атырау облысы бойынша ҚР Стоматология институтының ресми статистикасы бойынша ересек тұрғындардың тіс дәрігеріне бірінші рет қаралу саны 297 980 болса, оның 229 670-і қала тұрғындары, 68 310-ы ауыл тұрғындары. Балалар мен жасөспірімдердің келу саны -105 620, оның 70 700-і қала тұрғындары, 23 850-і ауыл тұрғындары[12].2018 жылы Алматы қаласының №11 емханасында 4534 науқастың амбулаторлық жазбаларына талдау жасалды.18жастағылар және одан жоғары 171-і іріктелді.Пациенттер тобына патологиясы бар 171 адам кірді.Ауыз қуысының шырышты қабаты: 67 (39,2%) еркек және 104(60,8%) әйелдер. Диагноз қойылған науқастардың жалпы санынан:Созылмалы қайталанатын герпетикалық стоматит39 (22,8%) науқасқа жеткізілді; жедел герпетикалық стоматит - 9 науқас (5,3%); Созылмалықайталанатын афтозды стоматит -27 науқас (15.8%); Ауыз қуысы шырышты қабықтың травматикалық зақымдануы - 20 (11,7%), оның эрозиялық және ойық жаралы түрлері - 6, гиперкератоздық - 4; Қызыл жалпақ қыналар - 17 (9,9%), оның эрозиялық-ойық жаралы түрі - 10,гиперкератотикалық-7; Көп формалы экссудативті эритема - 4 (2,3%); Вульгар пемфигус - 6 (3,5%);Лейкоплакия, гиперкератоздық түрі - 6 (3,5%), Ауыз қуысының шырышты қабатының папилломатозды зақымдануы - 8 (4,7%); Лобулярлы фиброма - 8 (4,7%), Хейлит - 18 (10,5%); Ауыз қуысының шырышты қабатының кандидозы - 9 (5,3%). Барлық тексерілгендердің жалпы саны 171 адамды құрады..Эрозиялық және ойық жарасы бар науқастар тобы зақымданулар 119 адамды немесе 69,6% құрады; 52 науқас немесе гиперкератозды зақымдануы бар науқастардың 30,4%-ы байқалды[13]. Зерттеуші стоматолог-ғалымдар балалардағы пародонт тіндерінің патологиясының жоғары деңгейін атап өтеді. 2017 жылы Қазақстан оқушылары арасында тісжегісі мен пародонт ауруларының таралуы мен қарқындылығын зерттеген авторлар тобының деректері жарияланды. Жұмыста 12 жастағы мектеп оқушыларының тек 12% - нда пародонт тіндерінде патология жоқ екендігі айтылған. 12 жастағы балалардың 40-80% - ында қызыл иек астылық тастардың бар екені, 15-53% - ында қызыл иек тіндерінің қанағыштық белгілері бар екені анықталған. Жекелеген жағдайларда тереңдігі 4-5 мм қызыл иек қалталары анықталды[14].
Зерттеу мақсаты: Қызылорда медициналық жоғарғы колледжі студенттерінің арасында сауалнама жүргізу арқылы ауыз қуысы күтімі туралы гигиеналық білімдері мен машықтарының деңгейін бағалау.
Міндеттері:
-Тақырыпқа байланысты әдебиеттерді шолу;
-Студенттердің ауыз қуысы күтімі туралы білім деңгейлерін бағалау;
-Қызылорда медициналық жоғарғы колледжінде ауыз қуысы күтімі туралы гигеналық білім мен машықтарының деңгейін анықтау мақсатында сауалнама жүргізу;
-Нәтижені талдау және қорытынды жасау;
-Ауыз қуысы ауруларының алдын алу бойынша студенттер арасында ұсыныс беру.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы:
Ауыз қуысының құрылымы және ауыз қуысының микрофлорасы туралы мәлімет берілді. Ауыз қуысы күтімінің маңыздылығы ,гигинеасы туралы толық ақпарат алды.Ауыз қуысының гигенасының дұрыс болмау салдарынан туындайтын аурулар мен асқынуларды білді.Аурулар мен асқынуларды болдырмас үшін гигиеналық шараларды меңгерді.
Зерттеу нәтижесінен ауыз қуысын күту ережелерін күту бойынша ұсыныс беру.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы
Зерттеу жұмысы компьютерлік мәтін бетінен тұрады, сурет, диаграммалар және кестелер суреттелген. Дипломдық жұмыс кіріспе, әдебиеттерді шолу, зерттеу материалдары мен әдістері, зерттеудің нәтижелері, қорытынды, практикалық ұсыныстар, пайдаланылған ақпараттар тізімі әдебиеттен,оның ішінде шетелдік әдебиет, отандық әдебиет, интернет көзі және қосымшалардан тұрады.
1-ТАРАУ. АУЫЗ ҚУЫСЫНЫҢ КҮТІМІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1.Ауыз қуысының жалпы құрылымы
Ауыз қуысы ас қорыту жолының бастапқы бөлімі болып табылады. Ауыз қуысы - cavitas oris - төменгі жағында бұлшық еттермен, жоғарғы жағынан таңдаймен, екі жанынан ұртпен, алдыңғы жағынан еріндермен, артқы жағынан аран тесігімен шектелген.
Ауыз қуысы кіреберіс және меншікті ауыз қуысына бөлінеді.
Кіреберіс қабырғалары: сыртынан ерін және ұрт, ішкі жағынан қызыл иек және тістерден тұрады. Артқы жағында ауыз қуысы аран тесігі арқылы жұтқыншаққа жалғасады. Соңғысы жоғарыдан жұмсақ таңдаймен, бүйірлерден екі жұп таңдай доғаларымен, төменнен тіл түбірімен шектеледі[15].Ауыз қуысы асқорыту қызметімен қатар қарым-қатынаста да маңызды рөл атқарады, демек сөйлеуге және дыбыстың шығарылуына қатысады[16].
Жоғарғы және төменгі еріндер labium superius et labium inferius тері-бұлшық ет қыртысынан тұрады.Сыртқы беті терімен астарланған,ішкі беті кілегей қабаттан түзілген.Жоғарғы және төменгі еріндер ауыз саңылауын қоршай орналасып,екі жағынан бір-біріне ауыз бұрышы арқылы байланысады (езу)[17].
Ұрт - ауыз қуысын 2 бүйірінен қоршап орналасады, қалың қабатында ұрт бұлшық еті орналасады, ішкі бетінде кілегей қабаты, тері мен ұрт бұлшық еті арасында май тіні орналасқан[18].
Тіл - lingua - бұлшық етті мүше, ауыз қуысында астың араласуына қатысады, жұту, сөйлеу және дәм сезу қызметін атқарады. Үш бөлігі ұшы, денесі және түбірі бар. Тілдің бұлшық еттері жоғарғы және төменгі ұзына бойлық, тік және көлденең болып орналасады[19].Тілдің сүйекке бекінетін бұлшық еттері: иек-тіл, біз-тіл және тіласты-тіл. Тілдің арқа бетінде тілдің ортаңғы сайы орналасқан, артқы жағында бұл сай ойыспен аяқталады, тілдің соқыр тесігі деп аталады. Тілдің ұшында, екі жиегінде және арқа бетінде емізікшелер орналасқан. Емізікше құрамында қан және лимфа тамырлары орналасқан. Жіпше тәрізді емізікшелер өте көп, тілдің арқа бетінде орналасқан. Саңырауқұлақ тәрізді емізікшелер - тілдің ұшында және жиегінде орналасады. Торлы емізікшелер соқыр тесік алдында рим цифрасы Ү сияқты орналасады[20].Жапырақ тәрізді емізікшелер тіл жиегінде орналасады. Тіл түбірінде көптеген лимфа фолликулалары орналасқан,олар тіл бадамша бездері деп аталады[21].
Таңдай(palatinum)-қатты және жұмсақ таңдайға бөлінеді.Кілегейлі қабық қатты таңдайды толық жауып,сүйекпен бірігіп кетеді, екі жанынан альвеолярлы өсіндіге ауысып қызыл иек түзуге қатысады, ал арт жағынан жұмсақ таңдайға ұласады[22].
Қатты таңдай palatum durum таңдайдың алдыңғы бөлігінде орналасады,екі жоғарғы жақтың таңдай өсіндісінен және таңдайдың горизонтальды пластинкасынан тұрады.Кілегейлі қабығы ақшыл-қызыл түсті[23].
Жұмсақ таңдай palatum molle қатты таңдай артында орналасқан.Жұмсақ таңдайды жауып тұратын кілегейлі қабық мұрын қуысының кілегейлі қабығының жалғасы болып табылады.Жұмсақ таңдайдың алдыңғы бөлігі горизонтальды орналасқан,ал артқы бөлігі бос тұратын таңдай пердесін құрайды, оның ұшы тілшік деп аталады[24].Таңдай пердесінің латеральды жанынан екі қыртыс басталады.Алдыңғысы таңдай-тіл доғасы,артқысы таңдай-жұтқыншақ доғасы.Екі доға арасында бадамша тәрізді ойыс орналасқан,ол жерде таңдай бадамша бездері орналасады[25].
Тістер, dentes, шырышты қабықтың тамақты механикалық өңдеуге арналған сүйектенген өсінділері болып табылады[26]. Адамда екі рет алмасады (уақытша- сүт тістер,dentes decidui, және тұрақты тістер, dentes permantes).Кейде үш рет ауысады. Тістер күрек тістер, ит тістер, кіші азу тістер, үлкен азу тістер болып бөлінеді.Тұрақты тістер саны 32, бір сегментте 2.1.2.3болады, 2 күрек тіс, бір ит тіс, 2 кіші азу тіс, 3 үлкен азу тістер.Күрек тіс саны- барлығы 8, ит тістер-4, кіші азу тістер-8, үлкен азу тістер 12[27]. Әрбір тіс, dens, мына бөліктерден тұрады: 1) тіс сауыты, 2)тіс мойыны, 3)тіс түбірі.Тістің түбірінің ұшында тесігі болады, одан тіске қантамырлар мен жүйкелер келеді.Тістің ішінде қуысы орналасқан, ол сауыттық бөлігімен түбір өзегі деп аталатын бөлімінен тұрады.Тіс қуысын қантамырлар мен жүйкелерге бай ұлпа толтырып тұрады.Тіс түбірі тіс ұяшықтарымен периодонт (дәнекер тін) арқылы байланысып тұрады.Тіс,периодонт, ұяшық қабырғасы мен қызыл иек тіс ағзасын (пародонт)құрайды. Тістің қатты заты мыналардан тұрады: дентин, кіреуке және цемент. Кіреуке сыртынан тіс сауытын жауып, ал цемент тіс түбірін қаптайды. Жақсүйектерде тіс сауыттары сыртында жайғасып, жоғарғы және төменгі тіс доғалары түрінде орналасқан, оларда 16 тіс болады[28]. Кіші және үлкен азу тістердің 5 беті болады: 1) кіреберістік беті,2)тілдік беті, 3)және 4) өз қатарындағы көршілес тістермен түйісу беті, (контакты),(медиалды және дисталды), 5) шайнау беті немесе окклюзиалық беті.Стоматологтар тістегі патологиялық өзгерістерді анықтау үшін мынадай терминдерді пайдаланады: вестибулярлы, оралды, медиалды,мезиалды, дисталды, окклюзиалды, апикалды[29].Тістің оң немесе сол жаққа жататынын анықтау үшін үш белгіні пайдаланады:1) түбір белгісі (тіс түбірі тістің жататын жағына қарай қисаған); 2) тіс сауытының бұрышының белгісі (тіс сауытының медиалды бұрышы тік бұрыш болып, ал латералды бұрышы доғал болады); 3) тіс сауытының қисықтық белгісі. Күрек тістер саны әрбір жақта төртеу. Пішіні қашаутәрізді келеді, түбірі біреу. Жоғарғы медиалды күрек тіс- ең ірі күрек тіс.Түбірі конус пішінді және сауытынан ұзындау. Мойын бөлімінде таңдайға қараған бетінде төмпешік болады. Жоғарғы латералды күрек тіс медиалдыға қарағанда кішілеу,бір түбірлі, қысқалау. Медиалды және латералды төменгі күрек тістер ең кішкене күрек тістер, түбірлері біреу[30].
Ит тістер, әрбір жақта екеуден болады, бүйірлері қысыңқы, ұзын бір түбірі болады. Тіс сауытының кескіш жиегі 2 жартыдан тұрады: кішілеу- медиалды жарты және үлкендеу-дисталды жарты, бұлар жиектің ұшында тоғысады. Жоғарғы ит тіс. Сауыты үлкен, түбірі ең ұзын басқа тістерге қарағанда.Төменгі ит тіс жоғарғыдан кішілеу. Түбірі жоғарғыға қарағанда қысқалау. Кіші азу тістер, әрбір жақта төртеуден.Біріншісі мезиалды, екіншісі дисталды орналасады. Тіс сауытының қабысу бетінде екі тіс төмпешігі болады, біреуі кіреберістік, екіншісі тілдік бетінде. Түбірі жалғыз, тек көбінесе бірінші жоғарғы премолярда екіге бөлінеді. Үлкен азу тістер- молярлар, әрбір жақ сүйегінде алтаудан орналасқан. Біріншісі-ең үлкені, үшіншісі-ең кішісі.Үшінші тіс кеш шығады және ақыл тіс деп аталады[31].
Сауытының пішіні текше тәрізді, қабысу беті шаршы тәрізді болып келеді, жоғарғы тістер ромб тәрізді, үш немесе төрт төмпешігі болады.Жоғарғы үлкен азу тістердің үш түбірі бар:екеуі ұрттық, біреуі таңдайлық түбір.Төменгі үлкен азу тістердің түбірі екеу. алдыңғы және артқы. Ақыл тістің түбірі біреу немесе екеу - үшеу болуы мүмкін, түбірлер саны тұрақсыз[32].
Тұрақты тіс формуласы БДҰ бойынша былай жазылады: 18171615141312112122232425262728
4847464544434241 3132333435363738
Сүт тістер.Сүт тістердің ерекшеліктері бар: олардың көлемі кіші, төмпешіктері мен ажырасатын түбірлері аз болады.Сүт тістер мен тұрақты тістердің түбірлері саны бірдей. Сүт тістер 6-7 айдан бастап шығып, 2-2,5жаста аяқталады.Барлығы 20 сүт тіс шығады.Олардың тіс формуласы бір сегментте 2.1.2. Екі күрек тіс,бір ит тіс, екі үлкен азу тіс. Алты жаста сүт тістер тұрақты тістермен алмаса бастайды. 20 сүт тіске қосымша жаңа тістер шығып, әрі әрбір сүт тіс тұрақты тіспен ауысады.Тұрақты тістердің шығуы бірінші үлкен азу тістен (алты жастық азу тіс) басталып, үшінші азу тістен басқа тістер 12-13 жаста шығып болады.Үшінші үлкен азу тіс 18 бен 30 жас арасында шығады. Сүт тіс формуласы БДҰ бойынша:
5554535251 6162636465
8584838281 7172737475
Сүт тістер мен тұрақты тістердің шығу реті мен уақыты.Сүт тістер:Медиалды күрек тістер 6-8 айда;Латералды күрек тістер 7-9 айда;Бірінші үлкен азу тістер 12-15 айда;Ит тістер 16-20 айда;Екінші үлкен азу тістер 20-24 айда.
Тұрақты тістер:Бірінші үлкен азу тіс 6-7 жас;Медиалды күрек тістер 8 жас;Латералды күрек тістер 9 жас;Бірінші кіші азу тіс 10 жас;Ит тістер 11-13 жас;Екінші кіші азу тістер 11-15 жас;Екінші үлкен азу тістер13-16 жас;Үшінші үлкен азу тістер 18-30 жас[33].
Пародонт. Тіс түбірі тіс ұяшықтарымен периодонт (дәнекер тін) арқылы байланысып тұрады.Тіс, периодонт, ұяшық қабырғасы мен қызылиек тіс ағзасын (пародонт) құрайды. Пародонттың қабынуын пародонтит деп атайды[34].
Сілекей бездері. Ауыз қуысының бездері кіші және үлкен сілекей бездері болып бөлінеді, олардың өзегі ауыз қуысына ашылады.
Кіші сілекей бездері - тіл, ұрт, таңдай, тіл бездері болып бөлінеді.Бұл бездер ауыз қуысының кілегей қабатында және кілегей асты қабатында орналасқан.Бездер көлемі әркелкі 1-5 мм.Орналасуына байланысты ерін,ұрт, таңдай,тіл, молярлық бездері болып бөлінеді.Ауыз қуысының бездері бөлетін секретіне байланысты серозды,кілегейлі,аралас болып бөлінеді.Серозды бездер ақуызға бай сұйықтық бөледі,кілегейлі бездер- кілегей, аралас бездер - аралас секрет бөледі.
Үлкен сілекей бездері.
Шықшыт сілекей безі - салмағы 30г. Пішіні үшбұрыш тәрізді. Шықшыт безі құлақ қалқанының алдында тері астында, ұртқа қарай созылып жатады. Бездің сыртынан қатты шандыр тіні қаптайды, ал без өзегі жоғарғы екінші үлкен азу тісінің тұсында кіреберіске ашылады.
Тіласты сілекей безі тілдің астында жатады, салмағы 5г. Сілекей өзегі тілдің астында майда өзектермен ашылады.
Жақасты безі - жақ асты ойысында салмағы 15г.,өзегі тілдің астында ашылады[35].
Ауыз қуысының микрофлорасы
Микрофлора (микро... және флора) - белгілі бір ортада кездесетін микроорганизмдер жиынтығы[40].
Ауыз қуысының қалыпты микрофлорасы.Адамның ауыз қуысы адамның денсаулығы мен ауруында маңызды рөл атқаратын тұрақты (автохтонды, жергілікті) микрофлораны құрайтын алуан түрлі микроорганизмдерге арналған бірегей экологиялық жүйе. Ауыз қуысында тұрақты микроорганизмдер жиі екі негізгі аурумен, кариеспен және пародонт ауруымен байланысты. Шамасы, бұл аурулар белгілі бір факторлардың әсерінен белгілі микробиоценозда резидент түрлер арасындағы теңгерімсіздіктен кейін пайда болады.
Ауыз қуысының қалыпты микрофлорасының рөлі:
1. лимфоидты ұлпаның дамуын ынталандырады
2. антагонистік әсерге байланысты ауыз қуысына түсетін бактериялардың әртүрлі патогенді түрлерінің көбеюін тежейді.Нормофлора микробтары жоғары биологиялық потенциалға байланысты (қысқа артта қалу фазасы, көбеюі жоғары) бактериялардың басқа түрлері мен тектерінің көбеюін тежей алады. жылдамдығы), бәсекелестік тағам көзі, рН өзгеруі, спирттер, сутегі асқын тотығы, сүт және май қышқылдары және т.б. Қалыпты микрофлора өкілдері бөтен микроорганизмдерге қарсы бактерицидтік белсенділігі бар лизоцимді, ацидофильді, бактериоцинді синтездейді.
3. Шырышты қабықтағы физиологиялық қабынуды қолдайды және иммундық реакцияларға дайындығын арттырады.
4. ауыз қуысының өзін-өзі тазалауын қамтамасыз етеді
5. зат алмасу кезінде мо бөлінетін амин қышқылдары мен витаминдермен ағзаны қамтамасыз етуге ықпал етеді.
6. Микроорганизмдердің қалдықтары сілекей мен шырышты бездердің секрециясын ынталандыруы мүмкін.
7. негізгі стоматологиялық аурулардың қоздырғыштары және негізгі кінәлілері болып табылады[41].
Ағзаның қалыпты микрофлорасы бала туылған кезде қалыптаса бастайды.Жаңа туылған нәрестенің ауыз қуысында ол гемолитикалық емес лактобактериялармен ұсынылған стрептококктар және патогенді емес стафилококктар 6-7 күн ішінде бұл микроорганизмдер ересек адамға тән микробтармен ауыстырылады. Ауыз қуысында микроорганизмдердің 100-ге дейін түрі болуы мүмкін, басқа деректер бойынша - 300ге дейін.
Ауыз қуысының кокальды флорасы.Стафилококк тұқымдасы. Сау адамның ауыз қуысында стафилококктар орта есеппен 30% жағдайда кездеседі, олар грам оң, ал микроскопияда жүзім шоқтары түрінде орналасады. Тіс тақтасында және сау адамдардың қызыл иектерінде негізінен Staphylococcus epidermidis кездеседі. Кейбір адамдардың аузында алтын түсті стафилококк болуы мүмкін. Мұрын және жұтқыншақтың шырышты қабатында стафилококктардың сау бактерио тасымалдаушы болуы мүмкін.Маңызды ферментативті белсенділікке ие стафилококктар ауыз қуысында тамақ қалдықтарының ыдырауына қатысады. Мұрын-жұтқыншақ шырышты қабатында және ауыз қуысында табылған патогенді стафилококктар (коагулаза-оң) ауыз қуысында әртүрлі іріңді-қабыну процестерін тудыратын эндогендік инфекциялардың жиі себебі болып табылады.
Streptococcus тұқымдасы. Стрептококктар ауыз қуысының негізгі мекендеушілері (1 мл сілекейде - 108-10 стрептококкқа дейін) Боялған жағындыларда стрептококктар тізбекті, грам оң болып орналасады.Олардың көпшілігі факультативті анаэробтар немесе микроаэрофильдер. , бірақ қатаң анаэробтар да кездеседі (мысалы, пептострептококк).Хемоорганотрофтар .Олар аэробтық жағдайда қарапайым қоректік орталарда нашар өседі, өсу үшін арнайы қоректік орталар (қанды агар, қант сорпасы) қажет.Сыртқы ортада олар аз. стафилококктарға қарағанда тұрақты. Айтарлықтай ферментативті белсенділікке ие стрептококктар сүт қышқылын түзе отырып, көмірсуларды ашытады, сүт қышқылының ашытуын тудырады Ашыту нәтижесінде пайда болатын қышқылдар ауыз қуысында кездесетін бірқатар шіріткіш микробтардың өсуін тежейді.
Corynebacterium тұқымдасы. Сау адамның ауыз қуысында әрқашан дерлік және көп мөлшерде кездеседі. Бұл тұқымның патогенді емес өкілдері: дифтероидтар және жалған дифтерия таяқшалары (Гофман таяқшасы).Олар нағыз дифтерия таяқшаларынан морфологиясы, кейбір биохимиялық қасиеттері, сонымен қатар токсин түзілмейтіндігімен ерекшеленеді. Ауыз қуысында өсетін коринебактерияларға тән қасиет олардың анаэробтардың өсуі мен көбеюіне ықпал ететін тотығу-тотықсыздану потенциалын төмендету қабілеті болып табылады.
Bacteriidaceae тұқымдасы. Бұл тұқымдас бірнеше тұқымдастармен ұсынылған анаэробты грамтеріс спора түзбейтін бактериялардан тұрады. Оттегіге сезімталдық әртүрлі түрлерде бірдей емес, бірақ көпшілігі жеткілікті аэротолерантты және қалыпты атмосферада 72 сағатқа дейін өмір сүреді (бірақ көбеймейді).Хемоорганотрофтар. Арнайы қоректік орталарда (қанды агарда) өсіреді. Олардың көпшілігі ауыз қуысының микрофлорасының бөлігі болып табылады. Кейбір түрлер патологиялық процестерді бастауға қабілетті және олардың басым көпшілігі Bacteroides, Porphyromonas, Prevotella, Fusobacterium, Leptotrichia тектерінің өкілдері тудыратын инфекциялар.
Ауыз қуысының микрофлорасының қалыптасуына келесі факторлар әсер етуі мүмкін:
1) ауыз қуысының шырышты қабатының күйі, құрылымдық ерекшеліктері (шырышты қабаттар, қызыл иек қалталары, десквамацияланған эпителий);
2) ауыз қуысының температурасы, рН, тотығу-тотықсыздану потенциалы (ОРП);
3) сілекейдің бөлінуі және оның құрамы;
4) тістердің жағдайы;
5) тағамның құрамы;
6) ауыз қуысының гигиеналық жағдайы;
7) сілекей бөлу, шайнау және жұту функцияларының қалыпты болуы;
8) ағзаның табиғи қарсылығы[42].
Ауыз қуысы микрофлорасының бұзылуы-дисбактериоз. Макроорганизм мен қалыпты микрофлора арасындағы динамикалық тепе-теңдік бұзылған кезде әртүрлі себептердің әсерінен микробиоценоздардың құрамында өзгерістер орын алып, дисбактериоз біртіндеп қалыптасады. Дисбактериоз - адам ағзасы мен микроорганизмдер арасындағы қалыптасқан қарым-қатынастың бұзылуынан туындаған күрделі патологиялық процесс. Ол микрофлораның сапалық және сандық құрамының өзгеруінен басқа, бүкіл экологиялық жүйенің функцияларының бұзылуын қамтиды.
Ауыз қуысының микробиоценозының бұзылуына әкелетін себептер асқазан-ішек жолдарының басқа бөліктерінің немесе дененің басқа жүйелерінің дисбактериозымен бірдей. Оларға мыналар жатады:
1) нейроэндокриндік бұзылыстары бар вирустық және бактериялық инфекциялар, аллергиялық немесе онкологиялық аурулар, инфекцияның соматикалық ошақтары немесе интоксикация, қайталама иммун тапшылығы, цитостатиктерді және сәулелік терапияны қабылдау кезінде макроорганизмнің әлсіреуі;
2) микробиоценоз ішіндегі қарым-қатынастың бұзылуы (мысалы, антибиотиктермен емдеу фонында)[43].
Ауыз қуысының қалыпты микрофлорасы(1-қосымша)[44].
Ауыз қуысының патологиялық микрофлорасын (пульпит, периодонтит,жақ бет аймағының микрофлорасын)қалыпты микрофлорамен салыстыру
Қазіргі заманғы деректерді талдай отырып, ауыз қуысының микрофлорасының құрамындағы өзгерістер мен ағзаның жалпы реактивтілігі жағдайында әртүрлі өзгерістер туындайды деген қорытынды жасауға болады.Болып жатқан өзгерістер белгілі бір дәрежеде сезімтал болатын тұтас ағзаның басқа мүшелері мен ұлпаларына өзгерістер тудырады. Басқаша айтқанда, ағзада ауыз қуысы мүшелерінің жағдайы мен дененің әртүрлі мүшелері мен жүйелеріндегі өзгерістер арасында өзіндік "жабық патологиялық шеңбер" бар. Бұл фактілер жүйелі қабыну ауруларының дамуындағы пародонт патогендік микрофлораның этиологиялық рөлін жаңаша қарастыруға мүмкіндік береді. Сондықтан тіс-жақ аурулары мәселесін зерттеуде ауыз қуысының микрофлорасының жағдайы мен жүйелік қабыну ауруларының дамуы арасындағы байланысты орнату өте маңызды[45].
Жақ-бет аймағының одонтогендік инфекциясы. Одонтогендік дегеніміз-бұл тістің ішіндегі және айналасындағы ұлпаларға тікелей байланысты қабыну процесі.Жұмсақ ұлпалардың қабыну процесіне қатысу перимаксилярлық абсцесс пен флегмонаның пайда болуына әкеледі[46].
Пульпиттердегі микробтық флора. Сау пульпа - әртүрлі зиянды факторлардың пародонт ұлпаларына енуіне жол бермейтін биологиялық тосқауыл. Жедел пульпит бастапқыда ошақты сипатқа ие және серозды қабыну түрінде өтеді. Көбінесе жасыл және гемолитикалық емес D тобының стрептококктары, топтық антигені жоқ стрептококктар, лактобактериялар кездеседі.Емделмеген жедел серозды пульпит 32 іріңді пульпитке өтеді, онда пептострептококктар, F және G тобындағы бетагемолитикалық стрептококктар шығарылады. Пульпиттің бұл формаларында анаэробты бактериялар некротикалық целлюлозадан көп мөлшерде себіледі: пептострептококктар, F және G тобындағы бета-гемолитикалық стрептококктар, бактероидтар, спирохеттер, актиномицеттер. Сонымен қатар шіріген бактериялар-протеиндер, клостридиялар, бациллалар қосылуы мүмкін[47].
Периодонтит кезіндегі микробтық флора. Периодонтит - тістерді ұстайтын дәнекер және іргелес сүйек ұлпаларының аурулары.Периодонт ұлпаларына микробтар мынандай жағдайда түседі: 1) тамыр арнасы арқылы,яғни апикальды периодонтит ауруы пайда болады, 2) патологиялық қызыл иек қалтасынан,яғни маргиналды. Жедел серозды периодонтит кезінде микробиоталарда жасыл және гемолитикалық емес стрептококктар жиі кездеседі. Егер қабыну тамыр каналының ашылуы арқылы микробтардың енуімен байланысты болса, онда микробтардың құрамы іріңді немесе гангренозды пульпит флорасымен байланысты. Іріңді периодонтит кезінде коагулаз оң Staphylococcus aureus және β-гемолитикалық стрептококктар анықталады.Жедел периодонтит созылмалы кезеңге өткен кезде анаэробты пептострептококктар басым бола бастайды, оларға топтық және топтық антигені жоқ басқа стрептококктар қосылады. Апикальды гранулемаларда актиномицеттер, бактериоидтар, фузобактериялар, конвультациялы формалар, клостридиялар кездеседі. Егер анаэробтар, әсіресе F.nucleatum олардың генезисіне қатысатын болса, одонтогенді инфекциялардың ауыр болатыны дәлелденді. Периодонтиттің патогенезі- тіс жабынының дамуы, бактериялық зат алмасу өнімдерінің бөлінуі және қабыну реакциясының дамуының күрделі процессінің бірі болып табылады . Периодонтит кезінде қызыл иек саңылауы тереңдеп, тереңдігі 4-12 мм-ге дейін қызыл иек қалтасына айналады, онда 107-ден 109-ға дейін бактериялар жиналады. Микробтық биоценоздардың қатынасы периодонтиттің дамуымен өзгереді. Сау адамдарда қызыл иек саңылауында патогендік микробтардың саны аз болады. Ауыз қуысының гигиенасы жеткіліксіз болған кезде тіс жабынының жиналуы қабыну мен қызыл иек сұйықтығының айналымын арттырады. Ол микроорганизмдерді қоректік заттармен қамтамасыз ете алады, бұл олардың өсуін тездетеді. Қабыну кезінде тотығу потенциалы төмендейді, бұл грам-теріс анаэробтар санының көбеюіне әкеледі. Бактериялардың көп түрі патогендік факторларды бөле алады,ол переодонтитке әкелуі мүмкін. Олардың негізгілері - Porphyromonas, Prevotella, Fusobacterium, Actinobacillus, Capnocytophaga, Wolinella тектес өкілдері. Осы уақытқа дейін пародонтит жағдайларының көпшілігінің дамуында негізгі рөлді грамтеріс анаэробтар атқаратыны дәлелденген. Бактериялар әдетте пародонт ұлпаларына енбейді, бірақ олар токсиндерді, жасуша қабырғасының компоненттерін және қабынуды тудыратын метаболикалық өнімдерді шығарады. Периодонтит кезіндегі иммундық жауап қорғаныс және деструктивті сипатта болады. Макрофаг ферменттері тірек ұлпаларын тікелей жоя алады, өз кезегінде, иммундық жасушалардың цитокиндерді шығаруы жасушалық металлопротеиназалардың белсендірілуіне әкеледі, бұл тісті ұстайтын коллагеннің бұзылуына әкеледі.Периодонтиттің бірнеше клиникалық нұсқалары бар: созылмалы периодонтит, агрессивті периодонтит, жүйелік аурулардағы периодонтит. Аурудың бұл нұсқалары жалпыланған және локализацияланған болуы мүмкін. Пародонтит жас адамдарда (35 жасқа дейінгі науқастарда) және ересектер мен қарттарда (35 жастан кейін) дамиды. Периодонтиттің ерекше формалары бар, атап айтқанда: кәмелетке толмаған жергілікті периодонтит. Бұл периодонтит әдетте балаларда дамиды. Аурудың осы түріндегі тез дегенеративті өзгерістер (периодонтоз ауруы) емделусіз көбінесе зардап шеккен тістердің жоғалуына әкеледі. Бұл патология кезінде тіс жабынының көлемі үлкен болмайды.Қабынған жерден көбінесе Микроаэрофильді бактериялар Actinobacillus actinomycetemcomitans бөлінеді. Олар малахитті жасыл және антибиотиктермен (бацитрацин немесе Ванкомицин) селективті ортада өсіріледі. Бұл патоген қызыл иектен төменгі ұлпаларға енуге қабілетті, ол патогенділіктің әртүрлі факторларын (LPS және лейкотоксин) шығарады. Патогеннің енгізілуіне жауап ретінде жергілікті ғана емес, сонымен қатар Жүйелік иммундық жауап дамиды. Периодонтиттің айқын клиникалық көрінісі нейтрофилдердің генетикалық бұзылған химотаксисі бар балаларда дамиды деп болжанады. Ауру дамыған сайын анаэробты микроорганизмдер процеске қатысады, бұл оның ағымын нашарлатады. Кең спектрлі антибиотиктермен емдеу нәтижесінде (метронидазол, тетрациклин) аурудың өршуі тоқтайды. Жақ-бет аймағының периоститтерінде, остеомиелиттерінде, абсцестерінде, флегмондарында микробтық флора 34 жақ-бет аймағының периоститтерінде, остеомиелиттерінде, абсцестерінде, флегмондарында микробтық ассоциациялар кездеседі.Олардың құрамында анаэробты грам-оң және грам-теріс таяқшалар, пептострептококктар, стафилококктар (S. aureus), β-стрептококктар, шіріген бактериялар басым. Жақ-бет аймағының қабыну процестерінің дамуындағы қалыпты микрофлораның рөлі опортунистік бактериялар тудыратын қабыну аурулары жақ-бет аймағының кез-келген ұлпасына әсер етеді: шырышты қабық, май, бұлшықет және фассия, байламды аппарат және сүйектер. Анаэробтар ауыз қуысының микробиоценозында көп болғандықтан, олар жақ-бет аймағының патологиялық процестерінің дамуында үлкен рөл атқарады деп болжауға болады. Одонтогендік іріңді-қабыну процестерін тудыратын ауызша микрофлораның спора түзбейтін анаэробтарына мыналар жатады: бактероидтар, превотелла, порфиромонадтар, фузобакериялар, пептококктар, пептострептококктар, лептотрихия, актиномицеттер. Ауыз қуысында олардың жоғары деңгейі эндогендік инфекцияның пайда болуына және дамуына ықпал етеді, бұл сонымен қатар көптеген Бактерияға қарсы препараттарға табиғи төзімділікпен және вируленттілік факторларының болуымен байланысты.
Патогенділік факторлары:
Жасушаның беткі құрылымдары (ішетін, капсула);
2. Ферменттер (коллагеназа, нейраминидаза, ДНҚ-аза, гепариназа, фибринолизин, бета-лактамаза) ;
3. Токсиндер (эндотоксин, лейкоцидин, гемолизиндер, гемагглютинин);
4. Метаболиттер (Ұшпа және ұзын тізбекті май қышқылдары).
Науқастардан алынған материалда міндетті анаэробты бактериялардың 3-5 немесе одан да көп түрлерінің ассоциациялары немесе олардың факультативті анаэробтармен (стафилококктар мен стрептококктар) және аэробтармен (нейсериялар, көк іріңді таяқша) үйлесуі жиі анықталады. Ауыз қуысының шырышты қабығының немесе тіс жабынының әртүрлі бактериялары арасындағы симбиотикалық байланыстар, инфекциялық процестің дамуы мен қабыну әсерін қамтамасыз етеді. Бактероидтар, пептострептококктар және стафилококктар іріңді ошақтардан бөлінеді, бұл іріңді-қабыну процесінің ұзақтығымен және жүргізілетін емдеумен байланысты[48].
1.2.Ауыз қуысының гигиенасы,күтімінің маңыздылығы
Ауыз қуысының гигиенасы - бұл тістерді жүйелі түрде тазалау (ауыз қуысының гигиенасы) және тістердің арасын тазалау арқылы ауыз қуысын аурудан және басқа да мәселелерден (мысалы, жағымсыз иіс) таза ұстау ережесі. Тіс аурулары мен жағымсыз иістердің алдын алу үшін ауыз қуысының гигиенасын үнемі жүргізіп тұру маңызды[36].
Ауыз қуысының денсаулығының 90% дұрыс күтіммен байланысты.Ауыз қуысы күтіміне немқұрайлы қарау тек тістер мен қызыл иектің бұзылуына әкелуі мүмкін. Патогендік флораның көбеюі бүкіл денеге теріс әсер етеді. Өздеріңіз білетіндей, тамақ алдымен ауызға түседі. Мұнда оның ас қорытуының бірінші кезеңі сілекей және мұқият шайнау арқылы өтеді. Содан кейін ол асқазанға түседі. Егер ауру тістерге байланысты ол нашар өңделген болса, онда ас қорыту толық болмайды. Бұл құбылыс гастрит пен басқа патологиялық аурулардың дамуына әкеледі[37].
Ауыз қуысының жеке гигиенасы ауыз қуысының микрофлорасының сапалық және сандық құрамын өзгерте алады. Ол үшін көмірсулар қабылдауды азайту, диетаны өзгерту, фторидтерді қолдану, ауыз қуысын санитарлық тазарту қажет. Егер жоғарыда аталған жағдайлардың барлығы сақталса, онда халық арасында тіс ауруларының таралуы мен қарқындылығын айтарлықтай төмендетуге болады. Тұрақты, уақытылы және дұрыс ауыз қуысының гигиенасы тіс денсаулығының 85-90% қамтамасыз ете алады[38].
Ауыз қуысының жеке гигиенасын сақтаудың мақсаты - тістеріңізді сау, тынысыңызды сергек және жағымды ету, қызыл иектің қан кетуін және сары жабынның пайда болуын болдырмау. Дұрыс күтімнің нәтижесінде күлімсіреу тартымды және таза болады, ал негізгі нәтижесі - тіс ауруларының алдын алу[39].
1.3.Ауыз қуысының кең таралған аурулары
Ауыз қуысы ауруы дегеніміз -тіс, қызыл иек пен шырышты қабықтың зақымдалуы.Белгілері:
-Тіс пен қызыл иек ауырсынуы;
-Қызыл иектің қанауы;
-Ауыздан жағымсыз иіс шығуы;
-Шырышты қабықтағы жаралар;
-Ұрт пен беттің ісінуі;
-Төменгі жақсүйек асты лимфа түйіндерінің ұлғаюы[50].
Эмаль гипоплазиясы - тұқым қуалайтын және жүре пайда болған жүйелік жағдайлар нәтижесінде эмальдың дамуы кезінде эмаль мөлшерінің жетіспеушілігінен болатын тіс ақауы [51].
Эмаль гипоплазиясының тұқым қуалайтын себептері:
- Эмальдың бастапқы ауытқулары;
-Кейбір дерматологиялық жағдайлар (мысалы, Эхлерс-Данлос синдромы);
-Ашер синдромы, Секель синдромы, Трейчер-Коллинз синдромы, Хаймлер синдромы және Эллис-Ван Кревелд синдромы сияқты басқа да күрделі тұқым қуалайтын бұзылулар.
Эмаль гипоплазиясының экологиялық себептері:
-D дәрумені, темір немесе кальций тапшылығы сияқты қоректік заттардың жетіспеушілігі;
-Туу жарақаты немесе мерзімінен бұрын босану;
-жүктілік кезінде темекі шегу;
-Жарақат;
-Радиация;
-Кейбір инфекциялар (мысалы, туа біткен мерез, цитомегаловирус, туа біткен қызамық)[52];
-Кейбір аурулар (мысалы, анықталмаған және емделмеген целиак ауруы, желшешек, туа біткен мерез[53]);
-Жоғары температура;
-Гипоксия (яғни ауыр жүрек ауруынан);
-Фторидтердің шамадан тыс әсер етуі (тіс флюорозы);
-A, C немесе D дәрумені тапшылығы[54].
Тіс эмалының аплазиясы - бұл тістерде эмаль толығымен немесе ішінара жоқ болатын гипоплазияның түрі.Аплазия кезінде эмаль семіп,барлық қорғаныс функциясы жоғалады[55].
Флюороз- ағзаға фтордың шамадан тыс мөлшерде көп түсуінен туындайтын тістердің зақымдануы.Ішетін ауыз судың құрамында фтор көп болса,тісте дақ пайда болып,кейін тіс бүлінеді[56].
Тісжегі дегеніміз-тістердің бұзылуының патологиялық процесі.Ересектер мен балалар арасында кеңінен таралған.Белгілері:
-ауыздан шығатын жағымсыз иіс;
-эмаль түсінің өзгерісі;
-салқын,ыстыққа және тәттіге сезімталдығы[57].
Тісжегінің алдын алу шарттары:
-Тіс щеткасын 2-3ай сайын ауыстыру;
-Тісті күнделікті азанда және кешке жуу;
-Тамақтанғаннан кейін тіс жібін қолдану;
-Шырын мен сусындарды түтікше арқылы ішу;
-Тәттілерді шамадан көп жемеу;
-Тамақтанғаннан кейін сағыз шәйнау тісті тазалайды;
-Жылына екі рет стомотолог маманына көріну[58].
Ауыз қуысының ауруларына әкеліп соқтыратын негізгі факторлар
Негізгі этиологиялық факторлар:
- ауыз қуысының микрофлорасы;
- табиғаты мен рационын, ауыз судағы фтордың құрамын;
- сілекейдің мөлшері мен сапасы;
- ағзаның жалпы жағдайы;
- ағзаға төтенше әсер ету.
Жоғарыда аталған факторлардың барлығы кариогендік деп аталды, олар жалпы және жергілікті болып бөлінеді.
Жалпы факторларға мыналар жатады:
- дұрыс тамақтанбау және ауыз су;
- соматикалық аурулар, функционалдық жағдайдың өзгеруі
тіс тіндерінің қалыптасуы мен жетілуі кезіндегі органдар мен жүйелер;
- ағзаға экстремалды әсер ету;
- тіс ұлпаларының құрылымы мен химиялық құрамының пайдалылығын анықтайтын тұқым қуалаушылық.
Жергілікті факторларға мыналар жатады:
- микробтық бляшка;
- тұтастай алғанда ағзаның күйінің көрсеткіші болып табылатын ауыз сұйықтығының құрамы мен қасиеттерінің бұзылуы;
- ауыз қуысындағы көмірсулы тағам қалдықтары;
- тістің қатты тіндерінің құрылымы мен химиялық құрамының бұзылуына байланысты тіс эмальының кариеске төзімділігінің төмендеуі;
- тіс ұлпасының жағдайы;
- тістердің төселуі, дамуы және шығуы кезеңіндегі тіс-альвеолярлық жүйенің жағдайы[49].
1.4.Ауыз қуысы ауруларының асқынулары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz