Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттерін зерттеу
Ү.ОӘБ-8.18.3-2020-20-01
АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИялық УНИВЕРСИТЕТІАҚ
Жеңіл Өнеркәсіп және Дизайн Факультеті
Тоқыма өндірісінің технологиясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ жұмыс
Тақырыбы:Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттерін зерттеу
Орындаған:
Базартай Тұрсын Есентайұлы
4 курс студенті
5В073300-Тeкcтиль мaтepиaлдapының тeхнологияcы жәнe жобaлaнyы
_______________________(қолы, күні)
Жетекші:
Джуринская И.М., ТӨТ кaфeдрacының мeңгeрушіcі, PhD
___________________________ (қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі:
Джуринская И.М., ТӨТ кaфeдрacының мeңгeрушіcі, PhD
_________________________________(қ олы, күні)
Декан
Баданова А.К., ЖӨжДФ деканы, PhD
________________________________ (қолы, күні)
Алматы, 2020
Ү.ОӘБ-8.18.3-2020-20-02
АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ АҚ
Жеңіл өнеркәсіп және Дизайн факультеті
Тоқыма өндірісінің технологиясы кафедрасы
5В073300-Тоқыма мaтepиaлдapының тeхнологияcы жәнe жобaлaнyы
Базартай Тұрсын студентке
Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА
Дипломдық жұмыс тақырыбы: Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттерін зерттеу
бойынша 30 қыркүйек 2019 ж., № OP-04-296 АТУ АҚ бұйрықпен бекітілген.
Дипломдық жобаныжұмысты орындауға бастапқы мәліметтер:
1
Беймата жаймаларын өндіру және алу жолдары
2
Жүн,зығыр,кендір талшықтарының алғашқы өнделуі және беймата қалыптастыру
3
Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттері
Әзерлеуге қажетті мәселелердің тізімі немесе дипломдық жобаның қысқаша мазмұны
1
Ұйымдастыру бөлімі
2
Техникалық бөлім
3
Еңбекті қорғау, экологиялық бөлім, экономикалық бөлім
Графикалық мәліметтер тізімі:
1
Өндірістік бағдарлама
2
Қажетті шикізат шығымы
3
Техника-экономикалық көрсеткіштер
Тапсырманы беру мерзімі: 01.10.2019ж.
Аяқталған дипломдық жұмыстыжобаны тапсыру мерзімі 27.05.2020ж.
Кафедра меңгерушісі
______________
(қолы)
Джуринская И.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі
______________
(қолы)
Джуринская И.М.
Тапсырманы орындауға қабылдаған студент
______________
(қолы)
Базартай Т.Е.
Ү.ОӘБ-8.18.3-2020-20-03
Кеңес беру
Дипломдық жұмыстыңжобаның тақырыбы: Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттерін зерттеу
Есептеу-түсіндірме жазба
63
Бет
Графикалық бөлігі
Парақ
Студент
__________________________________
күні, қолы
(Базартай Т.Е.)
Жетекші
_________________________________
күні, қолы
(Джуринская И.М.)
Кеңес берушілер:
Бөлім атауы
Қолы
Кеңес берушінің аты-жөні
Технологиялық бөлім
Джуринская И.М кaфeдрa ТӨТ
Еңбекті қорғау
Рашидова Б.Р. кaфeдрa ТӨТ.
Экология
Султангазиева Г.С. кaфeдрaХХТжЭ
Экономика
Найманова А.О.кaфeдрaЭжБ
Норма бақылаушы __________________________ Бұғыбай Ж.Т.
(қолы)
Қорғау күні
26.05.2020ж
АК хаттамасының №
ОР-04-296
АК бағасы
____________
Дипломдықжобадипломдықжұмысорындал уының
КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАР-КЕСТЕСІ
№ рс
Жұмыс атауы
Орындау мерзімі (күні және айы)
ғылыми жетекшімен бекітілген
орындалуы туралы ғылыми жетекшінің белгісі
(факт бойынша)
1
Дипломдық жұмыс мазмұнының құрылымын әзірлеу, зерттеу тақырыбы, объектісі, мақсаты, міндеттерін анықтау
1.10.2019ж
2
Ақпаратты жинау, оны зерттеу, зерттеудің негізгі бағыттары бойынша талдау және өңдеу, соның ішінде:
15.10.2019ж
2.1
Теориялық материалдарды жинау
22.10.2019ж
2.2
Зерттелген жұмыстарды қарап шығу
4.11.2019ж.
2.3
Зерттеу жұмыстарын жоспарлау
13.12.2020ж.
3
Дипломдық жұмыстың мәтіндік бөлігін жазу және тексеруге ғылыми жетекшіге жіберу, соның ішінде:
Кіріспе
14.01.2020ж.
3.1
1 бөлім. Беймата жаймаларын өндіру және алу жолдары
16.01.2020ж.
3.2
2 бөлім. Жүн,зығыр,кендір талшықтарының алғашқы өнделуі және беймата қалыптастыру
21.01.2020ж.
3.3
3 бөлім. Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттері
23.01.2020ж.
4
Қорытынды
24.01.2020ж.
5
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
27.01.2020ж.
6
Дипломдық жұмыстың толық мәтіні
28.01.2020ж.
7
Ғылыми жетекшінің ескертулерін ескере отырып дипломдық жұмысты рәсімдеу және ғылыми жетекшіге ұсыну
17.02.2020ж.
8
Норма бақылауға дипломдық жұмысты ұсыну
30.04.2020ж.
9
Қорғау үшін иллюстрациялық материалдарды таңдау және безендіру
29.04.2020ж.
10
Дипломдық жұмысты қорғау үшін баяндаманың мәтіндік бөлігін жазу
5.05.2020ж.
11
Рецензиялауға және қорғауға рұқсат алуға дипломдық жұмысты ұсыну
11.05.2020ж.
12
Аттестаттау комиссиясының отырысында дипломдық жобаныжұмысты қорғау
27.05.2020ж.
Студент ___________________________________ __________________
(күні, қолы, қолтаңбаның толық жазылуы)
Ғылыми жетекші ___________________________________ ___________
(күні, қолы, қолтаңбаның толық жазылуы)
AҢДAТПA
Бұл дипломдық жұмыста ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттері зерттелді. Тexнологиялық бөлiмдe беймата жаймаларын өндіру және алу жолдары қарастырылды.
Зерттеу методикасы:экологиялық таза табиғи талшықтарды араластырып кенепті термопресстеу арқылы беймата материалынан ұлтарақ жасап шығару.
Дипломдық жұмыстың негізгі нәтижесі:майлы зығыр, жүн және кендір талшықтарын қоса отырып экологиялық таза, тиімді және қолжетімді ұлтарақ жасауға болатындығы.
АННОТАЦИЯ
В данной дипломной работе были изучены потребительские свойства материалов из натуральных волокон для стельок.
В технологической части были рассмотрены пути извлечения и производства нетканных листов.
Методика исследования:разработка стельки из нетканого материала путем термопрессования полотна с смешиванием экологически чистых природных волокон.
Основной результат дипломной работы заключается в том, что можно сделать экологически чистую, эффективную и доступную стельку с добавлением масляного льна, шерстяного и пенькового волокна.
ANNOTATION
In this thesis, the consumer properties of materials made of natural fibers for arrows were studied.
In the technological part, the ways of extraction and production of nematode sheets were considered.
Research methods:development of a non-woven insole by thermal pressing the fabric with a mix of environmentally friendly natural fibers.
The main result of the thesis is that you can make an environmentally friendly, effective and affordable insole with the addition of oil flax, wool and hemp fiber.
Мазмұны
Нормативтік құжаттар
7
Кіріспе
8
1
Технологиялық бөлім
10
1.1
Беймата жаймаларын өндіру және алу жолдары
8
1.2
Ұлтарақ жасап шығаруда қолданылған табиғи талшықтар
16
1.3
Жүн талшығының сипаттамасы
16
1.4
Зығыр талшығының сипаттамасы.
21
1.5
Кендір талшығының сипаттамасы
25
1.6
Ұлтарақ жасаудағы беймата материалдарын алудың бастапқы технологиясы
41
2
Еңбекті қорғау бөлімі
46
3
Экологиялық бөлім
52
4
Экономикалық бөлім
55
Қорытынды
62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
63
БЕЛГІЛЕНУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
AТУ - Aлмaты Тeхнoлoгиялық Унивepcитeтi
ТМ - Тoқымa мaтepиaлы
НҚ - Нopмaтивтiк құжaт
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда Қазақстан экономикасының дамуына жеңіл өнеркәсіп саласы үлкен ұлес қосып келе жатқан маңызды салалардың бірі. Жалпы әлеуметтік салада тұтынушыларға сапалы қызмет көрсету, сол елдің жоғарғы дәрежеде қарқынды дамуының басты көрсеткіші болып табылады.
Тігін өнеркәсібінің басты атқарылу керек міндет - халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруда жоғарғы сапалы киімдер мен әртүрлі ассортиментер шығару болып келеді.
Тігін өндірісінде бұйымдарды көптеп шығару процессі конструкторларға байланысты, сондықтан да экономикалық және конструкторлық мақсатқа сәйкес конструкторлық операциялар жиынтығын өңдеуде, есептер және тігін бұйымдарының түйінді бөлшектерінің конструкциясы болып табылады.[1]
Қазақстанның бәсекелестік артықшылықтары факторларын талдау, тоқыма өнеркәсібі- даму келешегі бар жеті саланың бірі екендігін көрсетті Бұл-еліміздегі тоқыма секторын жаңартуға және дамытуға түрткі болды, бұл өз кезегінде көпжылдық тоқыма дәстүрі мен тұрақты дамып тұратын нарықтық сұраныстың үйлесуі арқылы осы саланың динамикалық дамуы мен өміршеңдігін қамтамасыз етеді.Тоқыма өндірісінің шикізатты дайындаудан бастап, иірілген жіпті, матаны және киімді дайындауға дейінгі сатыларына 2009 жылдан бері инвестицияның құйылуы өндіріс қуатын төрт есеге арттырады. [2]
Кейбір құрылыс материалдары адамдардың денсаулығына қауіпсіздік төндіруі мүмкін. Денсаулыққа әсер ету тұрғысынан материалдарды келесі ретте орналастырсақ болады - металдар конструкциялық материал ретінде аз талап етіледі, келесі топқа бетон, кристалды компоненттері бар тастар, шыны, түрлі пластмассалар, сазды кірпіш, шөгінді жұмсақ тастар жатады. Ең жақсы материалдар - биогендік шығу тегі - жүн, ағаш, кендір, сабан және басқа да өсімдік материалдары, күйдірілмеген топырақ блоктары және т.б.
Беймата бұйымдары көбінесе жайма түрінде ұзындығы 3 мм қысқа талшықтардан немесе жіптерден жасалған жайғақтан өндіріледі. Жайғақ бір немесе бірнеше қабаттан жасалынады. Жайғақ сирек тоқылған матамен, трикотаж жаймасымен, қабыршықпен қатырмалау арқылы шығарылады. Беймата жаймалар матаға ұқсас көрінеді, бірақ құрылымы және қасиеттері бойынша айырмашылығы көп. Жайғақтар бір бірімен әртүрлі әдіспен бекітіледі.
Экологиялық табиғи талшықтардан тұратын беймата материалдарынан ұлтарақ жасап шығару өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Осы жұмыста кендірден, майлы зығырдан және жүннен жасалған беймата материалдардан жасалған ұлтарақтардың тұтынушылық қасиеттерін зерттеу және өндіру технологиясы қарастырылады.
Материалдар өндірісінде табиғи талшықтарды пайдалану қазіргі уақытта өте маңызды, біз қоршаған ортаға және бірінші кезекте адам ағзасына зиян келтірмейтін экологиялық таза өнімді аламыз. Тоқыма өнеркәсібінде кендір талшығын пайдалану, соның ішінде техникалық тоқыма жаңа бағыттардың бірі болып табылады. Кендір материалы берік, гипоаллергенді, сыртқы әсерлерге төзімді, оны ұзақ уақыт пайдаланған кезде ол ауру тудыратын микробтарды бейтараптандыру қабілетін сақтайды.
Беймата материалдан жасалған ұлтарақты жасап шығаруда, табиғи талшықтар, атап айтқанда: мақта, жүн, зығыр және соңғы уақытта кендір талшықтары кеңінен қолданылады. Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттерін зерттеу.
Қойылған мақсатқа сәйкес негізгі міндеттер:
- кендір, жүн, зығыр талшығының пайдалану және технологиялық қасиеттерін зерттеу;
- кендір, жүн, зығыр талшықтары негізінде тоқыма материалдарын қолданыстағы әдістемелерді талдау; - тоқыма және құрылыс өнеркәсібінде табиғи талшықтардан жасалған бұйымды пайдалану мүмкіндігін зерттеу;
Жеңіл өнеркәсіп - халық тұтынатын көпшілік қолдды заттар, ең алдымен, мата, іш және сырт киімдік трикотаж, шұлық-ұйық бұйымдарын, аяқ киім, тігін және галантерея бұйымдарын өндіретін салалар мен кәсіпорындар жиынтығы. Жеңіл өнеркәсіптің негізгі салалары: маөта-мата, зығыр, жүн, жібек, кендір-кенеп, аяқ киім, былғары және аң терісі бұйымдарын өндіретін салалар. [3]
Сурет 1 - Түрлі-түсті маталар
Тоқыма материалдарының технологиясы мен қауіпсіздігінің ғылыми-зерттеу зертханасы. Тоқыма материалдарының технологиясы мен қауіпсіздігі бойынша ғылыми-зерттеу зертханасы "тоқыма өндірісінің технологиясы" кафедрасының материалдық - техникалық базасында құрылған, тоқыма материалдарын бояу және өңдеу, сондай-ақ трикотаж бұйымдарын жобалау саласында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүзеге асырады.
1. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Беймата жаймаларын өндіру және алу жолдары
Беймата бұйымдары көбінесе жайма түрінде ұзындығы 3 мм қысқа талшықтардан немесе жіптерден жасалған жайғақтан өндіріледі. Жайғақ бір немесе бірнеше қабаттан жасалынады. Жайғақ сирек тоқылған матамен, трикотаж жаймасымен, қабыршықпен қатырмалау арқылы шығарылады. Беймата жаймалар матаға ұқсас көрінеді, бірақ құрылымы және қасиеттері бойынша айырмашылығы көп. Жайғақтар бір бірімен әртүрлі әдіспен бекітіледі.
Механикалық әдістермен өндірілетін бейматаларға іліп тоқыла тігілген жайма, инетесімді және киізбасылым жайма жатады. Іліп тоқыла тігілген жайма дайындағанда талшықты жайғақтарды жаймаға бекіту оларды тартылған жіптермен немесе талшықпен ілу қолданылады. Инетесімді беймата жайманы жасағанда ұшында кетікшелері бар арнайы инелермен тесу арқылы жоғары қабаттағы төменге қарай енгізіп жайғақты бекітеді. Киіз бастыру тәсілімен беймата жүн немесе құрамында жүн басым болатын жайғақты арнайы ортада және жағдайды механикалық әсер ету әдісімен жасайды. Жүн талшықтарының бір бірімен ілінісу нәтижесінде жайғақ киізденеді. Физика-химиялық тәсілмен бейматаны жайғактарды сұйық байланыстырғыш заттар (желімдер) арқылы біріктіру немесе ыстық пен әсер ету әдісімен (престеу) жасайды. Аралас тәсілге жоғарыда аталған тәсілдердің екі немесе одан көбін қолдану арқылы алу жатады.
Іліп тоқыла тігілген жайма өндіру
Іліп тоқыла тігілген жайманы толтырғыш ретінде талшықты жайғақ, жіптер жүйесі, мата, қабыршық болады. Талшықты жайғақ мақта талшықтарынан, мақта иіру өндірісінің иіруге жарамды қалдықтарынан қалыптастырылады. Сонымен қатар, жүн және химиялық талшықтарды иіру өндірісінің қалдықтары қолданылады. Мақтаны қопсыту, түту-тазарту, араластыру және майлау қопсыту-түту агрегаттарында орындалады. Мақта талшықтарын, сонымен қатар ұзындығы 65 мм болатын таза химиялық талшықтарын тарау қалпақты тарау машиналарында орындалады. Жүн, жүннің химиялық талшықтармен қоспасын, ұзындығы 55 мм астам таза химиялық талшықтарды тарау білікті тарау маши- наларында орындалады. Екі жайдайда тарау машиналары тарамды өзгерткішпен қамтылған, 2 - суретте тарамды өзгерткіштің сұлбасы көрсетілген. Тарау машинасының түсіру барабанынан алынатын мақта тарамы біртіндеп тасымалдану торларына (2, 3, 4) түседі. Олар тарамды торға (6) түсіріп салынады. Талшықтары көлденең орналасқан жайғақ (5) іліп тоқыла тігетін машинаға жіберіледі. Жайғақтың ені және қалындығы тордын (4) жүру және тордың (6) жылдамдығына байланысты. Беймата жайманы тоқу-тігу әдісімен қалыптастыру тарау-тоқу агрегатында орындалады.
Сурет 2
Мұнда қалпақты немесе білікті тарау машиналары тарамды өзгерткішпен қамтылған және тоқу-тігу машинасымен тіркестірілген. Жайғақты қалыптастыру тарау машинасына қойылған аэродинамикалық қосалқының көмегімен немесе желімделген беймата өндірісінде қолданылатын гидродинамикалық әдіспен орындау мүмкін.
2 - суретте талшықты жайғақты қалыптастыруға арналған қалпақты тарау машинасына қойылған аэродинамикалық қосалқының сұлбасы көрсетілген. Қалпақты тарау машинасының түсіру барабанынан түсіргіш білікшеден (2) алынатын талшықтар құбыр бойымен (3) ауа ағынымен әкетіледі. Одан талшықтар торлы барабанға (4) келіп түседі. Барабанның бетінде желдеткіштің (6) көмегімен вакуум пайда болады. Талшықтардың шашыраңқы ағыны жайғақ жасайды, яғни білікшемен (5) нығыздалған, талшықтары әртүрлі бағытта орналасқан, қалдығы және ені біркелкі талшық қабаты пайда болады. Тосқауыл (7) үстінде орналасқан барабанның (4) бетінде вакуум болмайды және жайғақ шығарушы торға (8) жеңіл түседі.
Жайғақтарды тоқып-тігу Маливатт және Арахне типті машиналарда орындалады. 4 - суретте арахне машинасының тоқылатігу торабының сұлбасы көрсетілген. Тізбе орауыштан (1) көзді инелер (2) тігу жіптерді (3) жеткізіп тұрады. Жіптермен қуыс ине (7) конвейермен келіп түсетін жайғақты (8) тігеді. Ақырғы (4) және тойтарыс (6) платиналары шалуқұрау үрдісін реттейді, ал шығару білікшелері (5) машинадан тігілген жайғақты шығарып алуды орындайды. Тоқу үшін жалаң қабат немесе ширатпалы мақта жібін, капрон, хлорин, лавсан құрама жіптерді қолданады. Жіптерді тоқуға дайындауға төмендегі процесстер жатады: қайта орау (бір тікиірщікте ұзындығы үлкен жіп алу үшін); тазарту (қоқыстардан, түбіттен, жуан жерлерін алып тастау үшін); парафиндеу немесе эмульсиялау (жіпті тегістеу үшін). Жайғақтарды біріктіре тоқу көбіне негізжіптік өрімдермен (трико- тізбекті, шұға-тізбекті) орындалады.
Мұндай жағдайда тоқу-тігу машинасы көзді инелері бар екі тарақтан және тігу жіптерімен екі тізбеорауыштан тұрады. Тізбеорауыштан жіберілетін өзара перпендикуляр немесе бұрышпен орналасқан жіптер жүйелері Малимо (Германия) типті машиналарды келтірілген әдіспен тоқыла тігіледі. Мұндай тәсілмен алынған жаймалар жіппен тігілген деп аталады. Олар өте берік, қалыпын сақтағыш, мата тәріздес және соның орынына қолданылады. Сирек тоқылған мата түріндегі қаңқаны іліп тоқып тігу Малиполь (Германия) типті машинада орындалады. Тігу жібі шалулар құрастырып жайманың бетінде ілмекті түк пайда болады. Іліп тоқыла тігілген жайманың қасиеттері тек қана жайғақтың құрамы мен құрылымына ғана байланысты емес. Тесіп тігетін жіпке, өрімдер түріне, жайманың ені мен ұзындығы бойынша тігу тығыздығына және шалу жібінің ұзындығына байланысты. Мұндай жаймалар көйлек, костюм, көрпе, сүлгілік бұйымдар шығаруға қолданылады. Техникалық материал түрінде фильтр, конвейерлер таспасы, буып-түюге қолданылады.
Инетесімді беймата жайма өндіру
Талшықты жайғақты көбінесе аэродинамикалық тәсілмен қалыптастырады. 5 - суретте инетесімді тәсілмен жұмыс істейтін машинаның сұлбасы көрсетілген. Жайғақ (1) қаңқа матамен, жіптерден жасалған тормен бірге конвейер (2) арқылы түсіріліп білікшемен (3) тығыздалады. Жұмыс зонасына түскен жайғақ инелермен (4) тесіледі. Инелер арнайы тақтайшаға (5) бекітілген. Ол біресе жоғары біресе төмен жүріс орындайды. Инелердің кетіктері болғандықтан жоғары қабаттағы талшықтар жайғақтың құрылымына терең кіріп араласады.
Жайғақ төменгі плита (6) жайғақты ұстап тұрады және нығыздауға көмек болады. Инетесімді беймата машинадан тартқыш жүкпен (7) шығарылып, орау қондырғысының білікшесіне (8) оралынады. Жайғақты инемен тесу кейде екі жағынан екі басты инетесу машиналарында орындалады. Инетесімді беймата жаймалары көрпе, еденге төсегіш, техникалық материал ретінде қолданылады. Өте берік және форма тұрақтылық жайма жасау үшін инетесімді жайманы байланыстырушы сұйықпен сіңдіріп ыстықпен өңдейді. Олар фильтрлер ретінде қолданылады. Инетесімді бейматаның қасиеттері талшық түрінде, құрылымына байланысты болғанымен көбіне процесстің негізгі параметрлеріне, әсіресе тесудің тереңдігіне және жиілігіне байланысты болады.
Желімді беймата жайма өндіру
Желімді беймата өндіру үшін әртүрлі шикізат қолданылады: қысқа талшықтар (мысалы, линт - мақтадан талшықты бөліп алғанда қысқа талшықтар, иіру өндірісінің иіруге жарамсыз қалдықтары, тоқыма кәсіпорындарына басқа қалдықтары), қалпына келтірілген талшықтар (тігін өндірісінің қалдықтарынын тұтынылған бұйымдарды қайтадан өндеу нәтижесінде алынған), химиялық талшықтар. Жайғақтардың құрылымдық элементтерін бір бірімен біріктіру ылғалды немесе құрғақ тәсілмен орындалады. Ылғалды тәсілде кеңінен қолданылатындарға СКН-40-1-ГН, СКН- 40, БНК латекстер, термопластикалық полимерлердің судағы эмульсиялары, поливинилспиртінің эмульсиясы, химиялық материалдар қолданылады. Байланыстырушыларды жайғақтарды сіңірумен, жайғақтың үстінде орналастырылған шашыратқыштың көмегімен бүрку немесе шашыратумен және тағы басқа тәсілдермен орындауға болады. Тұтас сіңіру соңынан байланыстырғыштың артығын кетіру үшін сығуды, кептіруді және термоөндеуді қажет етеді. Сығу каландрлеу біліктерімен, кептіру барабанды кептіргіштерде орындалады. Жайма ыстық айналып тұратын барабандардың бетін жабумен кептіріледі, қыртыстары жазылады, машинадан шығарылады. Кептіру үрдісінде инфрақызыл сәулелерімен және жиілігі жоғары тоқпен өңделінеді. Соңынан орындалатын термоөңдеу байланыс беріктігін күшейту және біртегістеу үшін қажет. Сұйық байланыстырғышты шашыратқанда немесе бүркігенде сығу қажет емес. Мұндайда беймата жайманың құрылымы тұтас сіңдіруге қарағанда бостау, өткізгіштігі өте жақсы және қаттылығы төмен бола- ды. Одан басқа тағыда ылғалды тәсіл - қағаз жасау тәсілі қолданылады. Оның мәні иіруге жарамсыз, ұзындығы 2 мм дейін (әдетте тез балқитын) талшықтардың немесе фибридтартардың және байланыстырғыштың суспензиясы қағаз жасау машинасының торына жіберіледі. Торда белгіленген қалыңдықпен жайма түрінде материалдың қабаты қалыптастырылады. Сорғытылғаннан және кептірілгеннен кейін ыстықпен өңдеуге кейде каландрлеумен бірге өңделетін жайма алынады. Фибридтар негізгі талшықты материалға қарағанда тез балқитын болғандықтан жібіп жайғақтың құрылымдық элементтерінің желімдерін жасайды. 6а-суретте байланыстырғыш сіңдірілген жіптердің жайғақ престеумен беймата жаймасын шығаруға арналған машинаның сұлбасы келтірілген.
Жіптерді 2,5 сұйық байланыстырғышпен науаларда 3,4 сіңдіреді, олар талшықты жайғақпен (1) қосылады. 6 - суретте жайғақ (1) берік байланыстармен екі жақтан 2 және 5 бекітілген. Жіптер байланыстырғышпен сіңдірілгендіктен, байланыстырғыш келесі өңдеу процессінде жайғақтың тереңіне өтіп олардағы талшықтарды желімдейді. Құрғақ тәсілде жайғаққа салынатын тез балқитын түрде талшықтар, қабыршықтар, ұнтақтар, жіптер жүйесі қолданылады. Құрылым элементтерін бекіту бәрінен жиі ыстық престеу тәсілімен орындалады, яғни талшықты жайғақты немесе жіптер, жүйесін каландрлеу біліктері арқылы өткізу қолданылады. Біліктер 1-1,8 МПа қысымда 120-150°С температураға дейін қыздырылады. Ыстық престеуде тез балқитын байланыстырғыштар жібиді, жайғақтың талшықтарымен немесе жіптер жүйесімен жабысады және бір тұтас жайма жасап берік байланыстар түзеді. Желімделген беймата жаймаларының қасиеттері талшықтар түріне және олардың жайғақта орналасуына байланысты, сонымен қатар байланыстырғыштың түріне, оның жайғақта таратылуна, пайыздық құрамына және желімдеу тәсіліне байланысты. Талшықтардың жайғақта хаосты түрінде орналасуы беймата жайманың бойлық және колденең бағыттарда бірдей қасиеттерін қамтамасыз етеді. Желімді беймата жаймалар төсеу, декоративті, байлау, фильтірлік, изоляциялық материалдар ретінде қолданылады.[4]
1.2 Ұлтарақ жасап шығаруда қолданылған табиғи талшықтар
1.3 Жүн талшығының сиппатамасы.
Жүн талшығы түрлі жануарлардың - қой ешкі түйенің қоянның түкті жабыны болып табылады. Жүн талшықтарының ішінен қой жүні тоқыма өндірісінде негізгі шикізаттың бірі болып саналады. Қой жүнін талшықтардың жіңішкелігіне же құрамына бірыңғайлығына қарай биязы, биязылау, ұяң же қылшық жүн деп бөледі.
Жүн талшықтарынын екі турі:
1) біртекти жүн
2)аралас жүн
Жүн талшығының морфологиялық құрылымы.Жүн талшығы негізгі үш бөлімнен тұрады: өзек, тамыр және баданалар.Талшықтар ұрығының өзі қоректікзаттардың есебінен өсе бастайды,ол төменгібөлігіне түседі, онда олтерімен біте бастайды.
Қойжүнінің негізгі қасиеттері. Оларды қайта өңдеу барысында жүн талшықтарының қасиеттерін білу қажет,жүннен жасалған дайын өнімді болжау үшін, әр түрлі технологиялық процестердіе жүннің қасиеттері қалай өзгеретінің білу керек.
Жүннің физико-механикалық және технологиялық үлкен кешенді пайдалы қасиеттері бар. Барлық жүн қасиеттері бойынша физикалық-механикалық ( жіңішкелігі, ұзындығы, ирегі, беріктігі және ұзаруы, серпімділік, су сіңіргіштігі, жылу өткізгіштігі, түсі, жылтырлығы, тығыздығы), технологиялық (жуылмаған жүннен жуылған жүннің шығуы және иіру қабілеті) және химиялық болып бөлінеді. Табиғи талшықтардың физикалық. Әрбір аталған қасиеттеріне үлкен әсер етеді күтім өңдеудің технологиялық процесін жүн, сондай-ақ сапасы иірімжіптің, бұйымдар мен матапайдалануды қиындатады. Әрбір аталған қасиеттері жүнді технологиялық өңдеу процесінде күтіміне, сондай-ақ иірімжіптің сапасына, бұйымдар мен маталарға үлкен әсер етеді.
Қой жүнінде негізінен төрт түрлі жүн талшықтары болады:
1) қылқан тәріздес қысқа жүн талшықтары;
2) қылшық;
3) аралық қылшық;
4) түбіт.
Қылқан тәріздес қысқа жүн талшықтарықойдың басы мен аяқтарында өседі. Олардың әрдайым жақсы жетілген өзегі болады, ортаңғы қабат бір-біріне тығыз түрде жабыса біткен клеткалардың қалың қабатынан түрады. Қылқан тәріздес қысқа жүннің үзындығы 1-2,5 см-ден аспайды, сондықтан да ол тоқыма маталар дайындауға мүлдем жарамсыз.
Қылшық- ирегі аз, толқынданып, көбінесе түзу, тік өсетін, түбітке қарағанда жуан ірі, беріктігі мен серпімділігі нашар жүн талшығы. Қылшық әр уақытта үш қабаттан - қабыршақты, ортаңғы қабаты және өзектен тұрады; өзегі жақсы жетілген. Ұзындығы жағынан қылшық түбіттен әрдайым артық түседі. Жүн талшықтарының жіңішкелігі микронмен (миллиметрдің мыңнан бір бөлігімен) өлшенеді. Қылшықтың жіңішкелігі 40-тан 150 микронға дейін жетіп, тіпті одан да жоғары болады.
Қылшық жүнді қойдың жүні азды-көпті мөлшерде қылшықтан тұрады. Технологиялық қасиеті жағынан қылшық түбіттен әлдеқайда төмен бағаланады. Қылшық жүн төменгі сапалы маталар тоқуға және киіз басуға жұмсалады. Қылшықтың кейбір жуан түрлерін құрғақ, өлі қылшық деп атайды.
Құрғақ қылшық тек қана қылшық жүнді қойларда кездеседі. Жаңбыр мен қардың әсерінен кейбір кездері қылшықты жүннің жоғарғы жартысындағы шайыры шайылып, жуылып кетеді. Шайыры кеткен қылшықтың сыртқы әсерлері төзімталдығы нашарлап, күн мен желдің әсерінен кеуіп құрғайды. Құрғақ қылшық қарапайым, жәй қылшыққа қарағанда тез сынғыш, жылтырлығы солғын, беріктігі босаңдау болып келеді.
Құрғақ қылшық өндіріске керексіз зат, сондықтан оның көп мөлшерде болуы жүннің бағасын төмендетіп жібереді.
Өлі қылшық - тым өрескел ірілігімен, қаттылығы және сынғыштығымен, жылтырлығының бәсеңдеу болып келуімен және боялмайтындығымен сипатталады. Сырт қарағанда ол ирегі жоқ, түзу болып келеді. Гистологиялық құрылысы жағынан алып қарағанда өзегі жақсы жетілген ал, ортаңғы қабаты нашар жетілген. Технологиялық қасиеті жағынан өлі қылшық төмен бағаланады, мата тоқуға жарамайды. Оның болуы жүннің құндылығын кемітеді және төменгі сортқа жатқызылады.
Аралық талшық сапасы жағынан, яғни жуандығы, иректілігі және жұмсақтығына қарай қылшық мен түбіттің аралығынан орын алған, бойында қылдың да, түбіттің де белгілері бар жүн талшығы. Ол түбіттен жуан және ұзын қылшықтан жіңішке, қысқа, ирегінің саны түбіттен кем, қылшықтан артық келеді.
Гистологиялық құрылысы жағынан сипаттайтын болсақ, аралық талшығының жіңішке келген өзегі болады, бұл өзек көбінесе буылтық үзілмелі келеді; кейбір кездері өзек болмайды, мұндай жағдайда ол ірілеу келген түбітке ұқсастығы бар. Шикізаттық сапасы жағынан аралық қылшық түбітке көбірек жақындайды. Ағылшынның линкольн, бордер-лейстер, ромни-марш тұқымдас қойларының жүні тек қана аралық талшықтан тұрады.
Түбіт. Түбіт жүннің ең құнды құрамды бөлігі. Бұл қой жүнінің ең жіңішке талшығы болып есептеледі, оның жуандығы 10-нан 30 микрон аралығында болады; ұзындығы 5-15 см. Түбітте еш уақытта өзек болмайды. Эпидермис жасушаларының черепица тәріздес болып орналасуына байланысты түбіттің сырты микроскоппен қарағанда тегіс болмай, бұжырланып, кетікше болып келеді. Осы ерекшелігіне қарай, түбіт басқа жүн талшықтарына қарағанда бір-бірімен жымдаса жақсы байланысады, сондықтан ол жүннен түрлі бұйым, мата жасап шығаратын өндірісте жоғары бағаланады.
Қылшықтың басқа түрлеріне қарағанда, түбіт жұмсақ, биязы және созылмалы келеді, және ширатылып, бұйраланып тұрады. Түбіт неғұрлым көп болса, жүннің сапасы соғұрлым жақсы болады. Түбіттің жүн ішіндегі мөлшері қойдың тұқымына байланысты кейде аз, кейде көп болады. Мысалы, меринос қойлардың жүні түбегейлі түбіттен тұрады, сондықтан да оны биязы жүн деп атайды, қылшық жүнді қойлардың жүнінің құрамында да түбіт кездеседі, бірақ ол қысқа, қылшықты жүннің төменгі жартысынан аспайды.
Әрбір жүн талшығынан төменгі бөліктерін сабағы, тамыры және буылдығы деп белуге болады.
Сабағы деп жүн талшығының сыртқы, яғни тері үстіндегі бөлігін айтады.
Тамыры деп терідегі жүн талшығының төменгі бөлігін айтады.
Буылдыры деп тері ішіндегі жүн талшығының ең төменгі бөлігін, ұя тәрізді кеңістікті айтады. Буылдық жүн талшығының тікелей жалғасы, ол үрпікті қоршап жатады. Осы буылдықтағы клеткалардың көбеюі (клеткалар бөліну жолымен кебейеді) арқылы жүн талшықтары өседі.
Жүн талшығының үрпігі - талшықтың негізгі қоректенетін органы. Оның өзі дәнекер торшадан құралады, онда қоректік заттар жеткізіп тұратын толып жатқан тамыр капиллярлары бар; осы капиллярлардан қанмен келген қоректік заттар жүн талшығының буылдығына ауысып, сондағы клеткалардың, жүн талшығының қоректенуін, өсіп-жетілуін қамтамасыз етеді.
Жүннің физика-механикалық қасиеттері.Негізгі физикалық-механикалық қасиеттері - ирегі, ұзындығымен жіңішкелігі, жүн талшықтарын сыртқы жағынан сипаттайды және ондағы болып жатқан физикалық құбылыстарды анықтайды.Жүн талшықтарының ирелеңдігі үлкен мәнге ие, соның арқасында жүннен жасалған бұйымдар қосымша иілгіштікке ие. Сонымен қатар, талшықтар ирелеңдігі бұйымдардың көлемділігін және жылу сақтағыш қасиеттерін арттырады .
Су сіңіргіштік - ылғалдылық, су массасының пайыздық қатынасымен анықталатын, белгілі бір температурада жойылған,және құрғақ материал салмағына ауаның салыстырмалы ылғалдылығы.
Жүн талшықтары ылғалдың едәуір мөлшерін сіңіріп және ауаның ылғалдылығының өзгеруіне қатты әсер етеді;суды сіңірген кезде талшықтары ісінеді. Ісіну кезінде талшық ұзындығы шамалы ұлғаяды, ал жүн талшықтарының көлденең қимасының ауданы артады.
Жуылған жүн қопсыған күйінде ылғалды көп сіңіреді, себебі ауаның талшықтарға еркін өтуі жеңілдетіледі және олардың массасын арттырады, және де талшықтың тотығуына жағдай жасайды,және микроорганизмдердің дамуына, беріктігінің жоғалуы мен түсінің өзгеруіне әкеледі.Жеткіліксіз ылғалдылықта гидрофильді талшықтар құрғақ және сынғыш болады, созылғыштығы және олардың қаттылығы азаяды, бұл тарау және иіру процестерінің өтуін нашарлатады .
Жүннен жасалған бұйымдар гигиеналық тазалығымен, сыртқы түрінің әдемілігімен көзге түседі және оларды халық көп тұтынады. Қойдан немесе тері шикізаты өңдеуге жіберілетін қой терісінен қырқып алынған жүн табиғи жүн деп аталады. Жүннен тоқылған, бірақ киілген бұйымдар мен тоқымаларды өңдеуден алынған жүн де табиғи жүнге жатады, бірақ ескі немесе қалпына келтірілген жүн деп аталады. Қазіргі өнеркәсіп жүннен басқа мақта, зығыр, кендір, жүт, кенеп және басқа да өсімдік текті талшықтарды, сондай-ақ химия өнеркәсібі жасап шығаратын жасанды және синтетикалық талшықтарды пайдаланады.
Сурет 8 - Жүн талшығы
Кашемир - бұл ешкінің сыртқы терісінде өсетін бір қабат жұқа және иілген талшық, ол ауыспалы коп және ауа қабатын құрайды, ол сырттан суық ауаның шабуылын болдырмайды және дене температурасының төмендеуіне жол бермейді. Кашмир жұннен алдеқайда жұқа, тығыз және тегіс болады, сондықтан ол жеңіл, жұмсақ. Талшықтын тығыздығы 60-70 текс, көлденең қимасының диаметірі жұқа жүннен жіңішке, ұзындығы - 35- 45 мм, күшті созылу және ылғал сіңіру қойдың жүнне қарағанда жоғары.
Сурет 9 - Кашемир
Қолданылатын шикізат түріне байланысты:
* таза жүнді және химиялық талшықтар қосылған жартылай жүнді (аралас);
* жүн талшығының түріне байланысты - қой, ешкі, түйе жүнді;
Иірудің кардты жүйесінде талшықты материалдарды тарау, қалпақшалы кардты тарау машинасында, ал өнімнің жұқаруы - созу аспаптарында жүзеге асырылады.Иірудің тарақты жүйесінде талшықтарды тарау мерзімді қозғалыстағы қалпақшалы кардты және тарақты тарау машиналарында, ал өнімнің жұқаруы - созу аспаптарында жүзеге асырылыды. Таза жүн және талшықтардың жартылай жүнді қоспасын өңдеуге арналған жүн иіру өндірісінде иірудің үш жүйесін қолданады - аппаратты, тарақты және жартылай тарақты.
Механикалық жолмен жуылмаған жүннен ластанудың аз бөлігін ғана жояды. Ластанудың негізгі массасы жуу процесінде жойылады, ол жүн жуу агрегатының құрамына кіретін және оның негізгі бөлігі болып табылатын жүн жуу машинасында жүзеге асырылады. Жүн жуу машинасы жүн баркалардан, сығу біліктерінен және тұндырғыштардан тұрады.
Әр түрлі маркалы жүнді агрегаттардың баркалары конструктивті айырмашылықтарға ие, бірақ оларда болып жатқан технологиялық процестің мәні бірдей. Жүнді жуу процесі жуылмаған жүнді жуу ерітіндісіне батыру, оны Барка бойымен жылжыту, баркадан түсіру және жүнді сығу біліктеріне беру болып табылады. Нәтижесінде жүн кірден тазартылады, олар өз кезегінде баркадан түсіру клапандары арқылы шығарылады.
Баркалар жүнді жылжытуға арналған механизмдердің конструкциясымен ерекшеленеді.
Жүнді ыстық жуу ерітінділерінде жуады. Жуудың температуралық режимі жуылатын жүн мен жуу құралдарының түріне байланысты. Температуралық режимді таңдау кезінде шаю сапасын ғана емес, сонымен қатар талшықтың құнды табиғи қасиеттерін сақтау дәрежесін де басшылыққа алған жөн. Ыстық судың әсері оның сілтісіздігін және тіпті ішінара еруін тудырады. Сондықтан май жұмсарту нүктесінен жоғары температураның жоғарылауы жағымсыз. Алайда жуу құралдарының оңтайлы жуу қабілеті бар температураны да ескеру керек. Сульфонол ерітіндінің температурасы 52-540с кезінде, ал сабынды-сода ерітінділері 49-500с ерітіндінің температурасы кезінде ең көп жуғыш қабілетке ие.
1.4 Зығыр талшығының сипаттамасы
Зығыр өсімдігінің сабағының қабығының қабатынан алынатын талшықты зығыр талшығы деп аталады. Бұл бір жылдық шөптік өсімдік. Сабақта талшықтық қабат көлбеу жата орналасады. Оның биіктігі 1 метрге дейін жетеді. Зығырдың екі түрі өседі, олар 8 - суретте көрсетілген талшық алынатын салалы зығыр, тұқым алынатын бұйра шашты зығыр. Зығыр талшығының құрылысы. Зығыр сабағының құрылысы 8 - суретте көрсетілген. Зығыр талшығы сабақта 1 қабықшамен және 3 ағашпен, өзара жабысқан 2 қабықты шоғыр көлденең жата орналасады. Сабақтың қабықты қабатынан бөлінген зығырлы техникалык талшықтар қарапайым талшықтармен (өте ұсаққа бөлінбейтін даралық) бірге жабысқан жұқа будалы болып келеді, бұл құрылыс 8-суретте көрсетілген. Қарапайым талшықтардың ұштары бойлық, жұқа, үшкірленген пішінді, жабық құбырлы және иілген қалың түрімен сипатталады, ол 9-суретте көрсетілген. Техникалық талшықтар иірімжіп иіретін және мата өндіретін талшық болып табылады. Зығыр мақта сияқты негізінен целлюлозадан (80 %) тұрады. Бұдан басқа техникалық зығыр талшықты дөрекілендіретін, ауырлататын және оған тұрақты ашық-сұр немесе тұнық сұр түс беретін жабысқақтан тұрады. Зығыр талшығының қасиеті. Техникалық зығыр талшығының ұзындыгы 400-700мм шекте, ал қарапайым талшықтың ұзындығы - 20-30мм ауытқиды. Техникалық талшықтың жіңішкелілігі өте әртүрлі, ол қарапайым талшықтың жіңішкелігіне және олардың бумадағы санына байланысты. Қарапайым талшықтың жіңішкелігі мақта талшығына жақын. 0,015-0,025 мм болып келеді. Зығырдың қарапайым талшығының мықтылыгы 10 г үзілу күшімен анықталады. Оның үзілу ұзындығы - 60-62 км және мықтылық шегі 80-120 кгмм2. Техникалық талшықтың мықтылығы 200 г үзілмелі жүктемемен анықталады, оның үзілу ұзындығы - 40 км, ал беріктік шегі - 50-60 кгмм2 Үзілу кезіндегі зығыр талшығының ұзаруы - 1,5-2,5%. Зығыр талшығының бағалы қасиеттерінің бірі ылғал тартқыштығы. Ол үшін қалыпты ылғалдылық 12 %. Зығыр талшығы ылғалды тез сіңіреді және оны тез береді, яғни кебеді. Ылғалдың әсері. Ылғалды жағдайда зығырдың қарапайым талшығының мықтылығы мақта талшығынікі секілді болады. Бұл судың әсерімен жабысқақ заттар бумада жұмсарады және қарапайым талшықтардың арасындағы байланыстар әлсірейді, буманың беріктігінің әлсіреуін тудырады.
Зығыр талшықтары мақта талшығы секілді қызу температурасын көтере алады және сілтілерден бұзылмайды, ал қышқылдардан бұзылады. Зығыр талшықтары мақта талшықтарына қарағанда күн сәулесінің әсеріне төзімдірек болады. Өңделмеген матадағы зығыр талшығының мықтылығы 990 сағат бойы тікелей күн сәулесінің жарығын түсірген кезде 50 % төмендейді.
Жаққан кезде зығыр талшығы мақта секілді жанады. Зығыр қалың қабырғалы, тар құбырлы, жабық ұшты болып келеді, талшықтың беттігі біркелкі және тегіс, нәтижесінде мақта матасына қарағанда зығыр матасы аз кірленеді және жеңіл жуылады. Зығырдың бұл қасиеті ішкиімдік жаймалар үшін өте құнды. Зығыр талшықтары ылғалды тарту кезінде басқа тоқыма талшықтарына қарағанда, ылғалды тез сіңіреді және береді, ол мақта матасына қарағанда мықты, салыстырмалы үзілу күші 60 сНтекс, үзілу кезінде ұзаруы 2-3 % құрайды. Зығыр талшығында лингиннің құрамы оны жарықтың, ауарайының, микроорганизмдердің әсеріне төзімдірек етеді. Талшықтың термиялық бұзылуы 160°С температурага дейін болмайды. Зығыр талшыгының химиялық қасиеті мақтаға ұқсас, ол сілтінің әсеріне төзімді, бірақ қышқылға төзімсіз. Зығыр матасының табиғи әдемі, жібекті жылтырлы сыртқы түріне байланысты мерсерлеуге ұшырамайды. Бір жағынан төмен серпімділігіне бола, зығыр талшығы тез мыжылады, ағартылуы және боялуы қиындайды. Жоғары гигиеналық және мықтылық қасиетінің арқасында зығыр талшығынан іш киімдік, жаймалық мата (дене іш киімі, төсек, дастархан жаймасы), жаздық костюмдік-көйлектік маталар алынады. Зығыр матасының жартысы басқа талшықтардың қоспасынан өндіріледі, көптеген бөлігі негізі бойынша мақта иірімжіпті жартылай зығырлы жаймалық маталарда қолданылады. Зығыр талшығынан кенептен тоқылған мата, өртке арналған қолғаптар, баулар, аяқ киімдік жіптер, ал зығырдың қалдығынан өте дөрекі маталар, ол - қаптық, брезенттер, жайғақтар өндіріледі. Жаңа Зеландиялық зығыр өсімдіктің жапырағынан қосылған, талшықты материал. Бұл зығыр түрінің отаны Жаңа Зеландия, сонымен қатар, қазіргі уақытта ол Австралияда, Үндістанда, Оңтүстік Америкада, Ресейде, Сочида және Сухумда кеңінен таралған. Жаңазеландиялық зыгыр өсімдігі тропикалық белбеуге қарағанда біркелкі. Оны егу үшін кеппеген ылғалды, бірақ батпақ емес топырақ қажет. Зығыр тамырдың ұшы мен тұқымнан ажыратылып алынады, ол жай өседі. Тамырдан 1,2м ұзындыққа жететін және көлемді енді, көптеген жапырақтар алынады. Жапырақтың розеткасының ортасынан сары гүлдердің бір жақ шоқтарынан шыққан, гүлді тілше пайда болады. Зығырдың гүлді сабағы әрбір үш жыл сайын шығады. Талшық арқан және дөрекі мата дайындау үшін қолданылады. Зығырдың техникалық ұзындығы 1 м жетеді. Олар кендір мен зығырға қарағанда берік, сары түсті, бірақ сынғыш және тез үзіледі. Тұқымдық қауашақтың, гүлдің және қарапайым талшықтардың жалпы көрнісі 10-суретте көрсетілген. Зеландияның зығыр талшығының техникалық талшығы 1,75 м ұзындыққа дейін жетеді.
1.5 Кендір талшығының сипаттамасы
Кендірдің қарапайым талшығының құрылысы зығыр талшығының құрылысына ұқсас, көлденең қимада қарапайым талшықтар сопақша пішінді және кең құбырлы, ұшы қосарланған болып келеді. Химиялық қатынаста кендір талшықтары сыртқы ағаштық зат - бастозаны қолдану арқылы целлюлозаны құрайды. Кендір бір жылдық шөпті өсімдіктен алынады. Орташа орыстық сораның сабағының ұзындығы 1-2м, оңтүстіктікі- 4м. Сораны бастапқы өңдеу зығырды өңдеуге ұқсас. Зығырмен салыстырғанда кендір талшығы дөрекілеу және беріктігі аз. Ұзын кендір талшығынан арқан, қысқалардан - кендір жіп, ораушы және қапты маталар өндіріледі.
Кендір киім, желкен және арқан дайындау үшін қолданылатын талшықты материал. Кендір зығырға қарағанда ағартылуы қиын. Бұл талшықтан өндірілген судың әсеріне түсетін арқандар, торлар, кендір жіптер, өртке арналған қолғаптар өте маңызды қасиет шіруге жай ұшырайды.[4]
Кендір талшығы - кендір тұқымдас талшықтарынан алынатын өсімдік. Кендір талшығы кендір паясынан алынады да, сапасына (ұзындығына, жуандығына және түсіне) қарай бөлініп, түту машинасына жіберіледі. Түту нәтижесінде ұзын талшықтарымен қатар шатысқан қысқа талшықтар да алынады. Ұзын талшықтардан жіп иіру үшін түтілген кендір алдымен дестелеуіш машинадан, сонан соң 3-4 таспа машинасынан, ең соңында созу машинасынан өткізіліп шүйкеленеді. Қысқа талшықтардан жіп иіру үшін олар алдын ала қопсытылып әрі тазартылып, білікті түту машинасының көмегімен таспа алу процесіне өтеді. Кендір талшығын иірудің 2 тәсілі бар:
1. сулап иіру;
2. құрғақтай иіру
Сулап иіру әдісі бойынша шүйке созылар алдында ішіне су құйылған ыдыс арқылы батырылып өткенде, талшық бойындағы желімдік заттар жұмсарып, созылу мүмкіндігі артады. Ұзын және қысқа талшықтардан сулап иірілген жіп дастархан және мата тоқу үшін өріс және арқау есебінде пайдаланылады. Құрғақтай иірілген талшықтан желкендік мата, брезент, т.б. қалың материалдар тоқылады[5].
Кендір өсімдік сабағының қабығынан алынған талшықты материал. Орта Азия мен Қазақстанда өсіріледі. Кендір - тамыры қыстайтын және сабағы қыста қататын, жартылай түпті көп жылдық өсімдік. Сабақтары 230- 240 м. Кендірдің қарапайым талшығының құрылысы зығыр талшығының құрылысына ұқсас, көлденең қимада қарапайым талшықтар сопақша пішінді және кең құбырлы, ұшы қосарланған болып келеді. Химиялық қатынаста кендір талшықтары сыртқы ағаштық зат - бастозаны қолдану арқылы целлюлозаны құрайды. Кендір бір жылдық шөпті өсімдіктен алынады. Орташа орыстық кендірдің сабағының ұзындығы 1-2м, оңтүстіктікі - 4м. Кендірді бастапқы өңдеу зығырды өңдеуге ұқсас. Зығырмен салыстырғанда кендір талшығы дөрекілеу және беріктігі аз. Ұзын кендір талшығынан арқан, қысқалардан - кендір жіп, ораушы және қапты маталар өндіріледі[6].
Ботаникалық тұрғыда кендірдің себу тұқымдары жеміс болып табылады. Кендір жемісіның ұзындығы - 2,5-4,5 мм және ені - 1,5-3,5 мм екі жақты бір тұқымды жаңғақ. Жаңғақтың сұр-жасыл түске боялған тегіс қабығы бар.
Тұқымның өсуі кезінде жер бетіне екі дөңгеленген етті тұқымдар шығады. Жапырақтар дамып келе жатқан сабақтардың түйіндерінде орналасады, және де табақ пластинкасының пішіні біртіндеп өзгереді. Осы жапырақтың екінші жұбы үш қалақтан тұрады. Келесі тораптарда қалақтар саны 5, 7, 9 және тіпті 11-ге дейін артады.
Осылайша, кендірдің типтік , қалақты, ал қалақтар саны әдетте тақ болады. Жапырақтардың мөлшері сабақтардың түбінен оның ортасына қарай артады,бірақ ұшына қалақтар санының біртіндеп азаюы байқалады.
Жапырақтардың құрылысы мен өлшемінде аналық және аталық өсімдіктерінің арасында айырмашылық бар. Аналық даналарының жапырақтары ірі және күшті таралған болады.
Кендір сабағы әдетте дөңгелек, екінші торап аралығынан жоғары рифлендік нысаны бар, жоғарыға қайтадан дөңгелек және бороздты болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИялық УНИВЕРСИТЕТІАҚ
Жеңіл Өнеркәсіп және Дизайн Факультеті
Тоқыма өндірісінің технологиясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ жұмыс
Тақырыбы:Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттерін зерттеу
Орындаған:
Базартай Тұрсын Есентайұлы
4 курс студенті
5В073300-Тeкcтиль мaтepиaлдapының тeхнологияcы жәнe жобaлaнyы
_______________________(қолы, күні)
Жетекші:
Джуринская И.М., ТӨТ кaфeдрacының мeңгeрушіcі, PhD
___________________________ (қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі:
Джуринская И.М., ТӨТ кaфeдрacының мeңгeрушіcі, PhD
_________________________________(қ олы, күні)
Декан
Баданова А.К., ЖӨжДФ деканы, PhD
________________________________ (қолы, күні)
Алматы, 2020
Ү.ОӘБ-8.18.3-2020-20-02
АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ АҚ
Жеңіл өнеркәсіп және Дизайн факультеті
Тоқыма өндірісінің технологиясы кафедрасы
5В073300-Тоқыма мaтepиaлдapының тeхнологияcы жәнe жобaлaнyы
Базартай Тұрсын студентке
Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА
Дипломдық жұмыс тақырыбы: Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттерін зерттеу
бойынша 30 қыркүйек 2019 ж., № OP-04-296 АТУ АҚ бұйрықпен бекітілген.
Дипломдық жобаныжұмысты орындауға бастапқы мәліметтер:
1
Беймата жаймаларын өндіру және алу жолдары
2
Жүн,зығыр,кендір талшықтарының алғашқы өнделуі және беймата қалыптастыру
3
Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттері
Әзерлеуге қажетті мәселелердің тізімі немесе дипломдық жобаның қысқаша мазмұны
1
Ұйымдастыру бөлімі
2
Техникалық бөлім
3
Еңбекті қорғау, экологиялық бөлім, экономикалық бөлім
Графикалық мәліметтер тізімі:
1
Өндірістік бағдарлама
2
Қажетті шикізат шығымы
3
Техника-экономикалық көрсеткіштер
Тапсырманы беру мерзімі: 01.10.2019ж.
Аяқталған дипломдық жұмыстыжобаны тапсыру мерзімі 27.05.2020ж.
Кафедра меңгерушісі
______________
(қолы)
Джуринская И.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі
______________
(қолы)
Джуринская И.М.
Тапсырманы орындауға қабылдаған студент
______________
(қолы)
Базартай Т.Е.
Ү.ОӘБ-8.18.3-2020-20-03
Кеңес беру
Дипломдық жұмыстыңжобаның тақырыбы: Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттерін зерттеу
Есептеу-түсіндірме жазба
63
Бет
Графикалық бөлігі
Парақ
Студент
__________________________________
күні, қолы
(Базартай Т.Е.)
Жетекші
_________________________________
күні, қолы
(Джуринская И.М.)
Кеңес берушілер:
Бөлім атауы
Қолы
Кеңес берушінің аты-жөні
Технологиялық бөлім
Джуринская И.М кaфeдрa ТӨТ
Еңбекті қорғау
Рашидова Б.Р. кaфeдрa ТӨТ.
Экология
Султангазиева Г.С. кaфeдрaХХТжЭ
Экономика
Найманова А.О.кaфeдрaЭжБ
Норма бақылаушы __________________________ Бұғыбай Ж.Т.
(қолы)
Қорғау күні
26.05.2020ж
АК хаттамасының №
ОР-04-296
АК бағасы
____________
Дипломдықжобадипломдықжұмысорындал уының
КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАР-КЕСТЕСІ
№ рс
Жұмыс атауы
Орындау мерзімі (күні және айы)
ғылыми жетекшімен бекітілген
орындалуы туралы ғылыми жетекшінің белгісі
(факт бойынша)
1
Дипломдық жұмыс мазмұнының құрылымын әзірлеу, зерттеу тақырыбы, объектісі, мақсаты, міндеттерін анықтау
1.10.2019ж
2
Ақпаратты жинау, оны зерттеу, зерттеудің негізгі бағыттары бойынша талдау және өңдеу, соның ішінде:
15.10.2019ж
2.1
Теориялық материалдарды жинау
22.10.2019ж
2.2
Зерттелген жұмыстарды қарап шығу
4.11.2019ж.
2.3
Зерттеу жұмыстарын жоспарлау
13.12.2020ж.
3
Дипломдық жұмыстың мәтіндік бөлігін жазу және тексеруге ғылыми жетекшіге жіберу, соның ішінде:
Кіріспе
14.01.2020ж.
3.1
1 бөлім. Беймата жаймаларын өндіру және алу жолдары
16.01.2020ж.
3.2
2 бөлім. Жүн,зығыр,кендір талшықтарының алғашқы өнделуі және беймата қалыптастыру
21.01.2020ж.
3.3
3 бөлім. Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттері
23.01.2020ж.
4
Қорытынды
24.01.2020ж.
5
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
27.01.2020ж.
6
Дипломдық жұмыстың толық мәтіні
28.01.2020ж.
7
Ғылыми жетекшінің ескертулерін ескере отырып дипломдық жұмысты рәсімдеу және ғылыми жетекшіге ұсыну
17.02.2020ж.
8
Норма бақылауға дипломдық жұмысты ұсыну
30.04.2020ж.
9
Қорғау үшін иллюстрациялық материалдарды таңдау және безендіру
29.04.2020ж.
10
Дипломдық жұмысты қорғау үшін баяндаманың мәтіндік бөлігін жазу
5.05.2020ж.
11
Рецензиялауға және қорғауға рұқсат алуға дипломдық жұмысты ұсыну
11.05.2020ж.
12
Аттестаттау комиссиясының отырысында дипломдық жобаныжұмысты қорғау
27.05.2020ж.
Студент ___________________________________ __________________
(күні, қолы, қолтаңбаның толық жазылуы)
Ғылыми жетекші ___________________________________ ___________
(күні, қолы, қолтаңбаның толық жазылуы)
AҢДAТПA
Бұл дипломдық жұмыста ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттері зерттелді. Тexнологиялық бөлiмдe беймата жаймаларын өндіру және алу жолдары қарастырылды.
Зерттеу методикасы:экологиялық таза табиғи талшықтарды араластырып кенепті термопресстеу арқылы беймата материалынан ұлтарақ жасап шығару.
Дипломдық жұмыстың негізгі нәтижесі:майлы зығыр, жүн және кендір талшықтарын қоса отырып экологиялық таза, тиімді және қолжетімді ұлтарақ жасауға болатындығы.
АННОТАЦИЯ
В данной дипломной работе были изучены потребительские свойства материалов из натуральных волокон для стельок.
В технологической части были рассмотрены пути извлечения и производства нетканных листов.
Методика исследования:разработка стельки из нетканого материала путем термопрессования полотна с смешиванием экологически чистых природных волокон.
Основной результат дипломной работы заключается в том, что можно сделать экологически чистую, эффективную и доступную стельку с добавлением масляного льна, шерстяного и пенькового волокна.
ANNOTATION
In this thesis, the consumer properties of materials made of natural fibers for arrows were studied.
In the technological part, the ways of extraction and production of nematode sheets were considered.
Research methods:development of a non-woven insole by thermal pressing the fabric with a mix of environmentally friendly natural fibers.
The main result of the thesis is that you can make an environmentally friendly, effective and affordable insole with the addition of oil flax, wool and hemp fiber.
Мазмұны
Нормативтік құжаттар
7
Кіріспе
8
1
Технологиялық бөлім
10
1.1
Беймата жаймаларын өндіру және алу жолдары
8
1.2
Ұлтарақ жасап шығаруда қолданылған табиғи талшықтар
16
1.3
Жүн талшығының сипаттамасы
16
1.4
Зығыр талшығының сипаттамасы.
21
1.5
Кендір талшығының сипаттамасы
25
1.6
Ұлтарақ жасаудағы беймата материалдарын алудың бастапқы технологиясы
41
2
Еңбекті қорғау бөлімі
46
3
Экологиялық бөлім
52
4
Экономикалық бөлім
55
Қорытынды
62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
63
БЕЛГІЛЕНУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
AТУ - Aлмaты Тeхнoлoгиялық Унивepcитeтi
ТМ - Тoқымa мaтepиaлы
НҚ - Нopмaтивтiк құжaт
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда Қазақстан экономикасының дамуына жеңіл өнеркәсіп саласы үлкен ұлес қосып келе жатқан маңызды салалардың бірі. Жалпы әлеуметтік салада тұтынушыларға сапалы қызмет көрсету, сол елдің жоғарғы дәрежеде қарқынды дамуының басты көрсеткіші болып табылады.
Тігін өнеркәсібінің басты атқарылу керек міндет - халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруда жоғарғы сапалы киімдер мен әртүрлі ассортиментер шығару болып келеді.
Тігін өндірісінде бұйымдарды көптеп шығару процессі конструкторларға байланысты, сондықтан да экономикалық және конструкторлық мақсатқа сәйкес конструкторлық операциялар жиынтығын өңдеуде, есептер және тігін бұйымдарының түйінді бөлшектерінің конструкциясы болып табылады.[1]
Қазақстанның бәсекелестік артықшылықтары факторларын талдау, тоқыма өнеркәсібі- даму келешегі бар жеті саланың бірі екендігін көрсетті Бұл-еліміздегі тоқыма секторын жаңартуға және дамытуға түрткі болды, бұл өз кезегінде көпжылдық тоқыма дәстүрі мен тұрақты дамып тұратын нарықтық сұраныстың үйлесуі арқылы осы саланың динамикалық дамуы мен өміршеңдігін қамтамасыз етеді.Тоқыма өндірісінің шикізатты дайындаудан бастап, иірілген жіпті, матаны және киімді дайындауға дейінгі сатыларына 2009 жылдан бері инвестицияның құйылуы өндіріс қуатын төрт есеге арттырады. [2]
Кейбір құрылыс материалдары адамдардың денсаулығына қауіпсіздік төндіруі мүмкін. Денсаулыққа әсер ету тұрғысынан материалдарды келесі ретте орналастырсақ болады - металдар конструкциялық материал ретінде аз талап етіледі, келесі топқа бетон, кристалды компоненттері бар тастар, шыны, түрлі пластмассалар, сазды кірпіш, шөгінді жұмсақ тастар жатады. Ең жақсы материалдар - биогендік шығу тегі - жүн, ағаш, кендір, сабан және басқа да өсімдік материалдары, күйдірілмеген топырақ блоктары және т.б.
Беймата бұйымдары көбінесе жайма түрінде ұзындығы 3 мм қысқа талшықтардан немесе жіптерден жасалған жайғақтан өндіріледі. Жайғақ бір немесе бірнеше қабаттан жасалынады. Жайғақ сирек тоқылған матамен, трикотаж жаймасымен, қабыршықпен қатырмалау арқылы шығарылады. Беймата жаймалар матаға ұқсас көрінеді, бірақ құрылымы және қасиеттері бойынша айырмашылығы көп. Жайғақтар бір бірімен әртүрлі әдіспен бекітіледі.
Экологиялық табиғи талшықтардан тұратын беймата материалдарынан ұлтарақ жасап шығару өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Осы жұмыста кендірден, майлы зығырдан және жүннен жасалған беймата материалдардан жасалған ұлтарақтардың тұтынушылық қасиеттерін зерттеу және өндіру технологиясы қарастырылады.
Материалдар өндірісінде табиғи талшықтарды пайдалану қазіргі уақытта өте маңызды, біз қоршаған ортаға және бірінші кезекте адам ағзасына зиян келтірмейтін экологиялық таза өнімді аламыз. Тоқыма өнеркәсібінде кендір талшығын пайдалану, соның ішінде техникалық тоқыма жаңа бағыттардың бірі болып табылады. Кендір материалы берік, гипоаллергенді, сыртқы әсерлерге төзімді, оны ұзақ уақыт пайдаланған кезде ол ауру тудыратын микробтарды бейтараптандыру қабілетін сақтайды.
Беймата материалдан жасалған ұлтарақты жасап шығаруда, табиғи талшықтар, атап айтқанда: мақта, жүн, зығыр және соңғы уақытта кендір талшықтары кеңінен қолданылады. Ұлтарақтарға арналған табиғи талшықтардан жасалған беймата материалдарының тұтынушылық қасиеттерін зерттеу.
Қойылған мақсатқа сәйкес негізгі міндеттер:
- кендір, жүн, зығыр талшығының пайдалану және технологиялық қасиеттерін зерттеу;
- кендір, жүн, зығыр талшықтары негізінде тоқыма материалдарын қолданыстағы әдістемелерді талдау; - тоқыма және құрылыс өнеркәсібінде табиғи талшықтардан жасалған бұйымды пайдалану мүмкіндігін зерттеу;
Жеңіл өнеркәсіп - халық тұтынатын көпшілік қолдды заттар, ең алдымен, мата, іш және сырт киімдік трикотаж, шұлық-ұйық бұйымдарын, аяқ киім, тігін және галантерея бұйымдарын өндіретін салалар мен кәсіпорындар жиынтығы. Жеңіл өнеркәсіптің негізгі салалары: маөта-мата, зығыр, жүн, жібек, кендір-кенеп, аяқ киім, былғары және аң терісі бұйымдарын өндіретін салалар. [3]
Сурет 1 - Түрлі-түсті маталар
Тоқыма материалдарының технологиясы мен қауіпсіздігінің ғылыми-зерттеу зертханасы. Тоқыма материалдарының технологиясы мен қауіпсіздігі бойынша ғылыми-зерттеу зертханасы "тоқыма өндірісінің технологиясы" кафедрасының материалдық - техникалық базасында құрылған, тоқыма материалдарын бояу және өңдеу, сондай-ақ трикотаж бұйымдарын жобалау саласында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүзеге асырады.
1. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Беймата жаймаларын өндіру және алу жолдары
Беймата бұйымдары көбінесе жайма түрінде ұзындығы 3 мм қысқа талшықтардан немесе жіптерден жасалған жайғақтан өндіріледі. Жайғақ бір немесе бірнеше қабаттан жасалынады. Жайғақ сирек тоқылған матамен, трикотаж жаймасымен, қабыршықпен қатырмалау арқылы шығарылады. Беймата жаймалар матаға ұқсас көрінеді, бірақ құрылымы және қасиеттері бойынша айырмашылығы көп. Жайғақтар бір бірімен әртүрлі әдіспен бекітіледі.
Механикалық әдістермен өндірілетін бейматаларға іліп тоқыла тігілген жайма, инетесімді және киізбасылым жайма жатады. Іліп тоқыла тігілген жайма дайындағанда талшықты жайғақтарды жаймаға бекіту оларды тартылған жіптермен немесе талшықпен ілу қолданылады. Инетесімді беймата жайманы жасағанда ұшында кетікшелері бар арнайы инелермен тесу арқылы жоғары қабаттағы төменге қарай енгізіп жайғақты бекітеді. Киіз бастыру тәсілімен беймата жүн немесе құрамында жүн басым болатын жайғақты арнайы ортада және жағдайды механикалық әсер ету әдісімен жасайды. Жүн талшықтарының бір бірімен ілінісу нәтижесінде жайғақ киізденеді. Физика-химиялық тәсілмен бейматаны жайғактарды сұйық байланыстырғыш заттар (желімдер) арқылы біріктіру немесе ыстық пен әсер ету әдісімен (престеу) жасайды. Аралас тәсілге жоғарыда аталған тәсілдердің екі немесе одан көбін қолдану арқылы алу жатады.
Іліп тоқыла тігілген жайма өндіру
Іліп тоқыла тігілген жайманы толтырғыш ретінде талшықты жайғақ, жіптер жүйесі, мата, қабыршық болады. Талшықты жайғақ мақта талшықтарынан, мақта иіру өндірісінің иіруге жарамды қалдықтарынан қалыптастырылады. Сонымен қатар, жүн және химиялық талшықтарды иіру өндірісінің қалдықтары қолданылады. Мақтаны қопсыту, түту-тазарту, араластыру және майлау қопсыту-түту агрегаттарында орындалады. Мақта талшықтарын, сонымен қатар ұзындығы 65 мм болатын таза химиялық талшықтарын тарау қалпақты тарау машиналарында орындалады. Жүн, жүннің химиялық талшықтармен қоспасын, ұзындығы 55 мм астам таза химиялық талшықтарды тарау білікті тарау маши- наларында орындалады. Екі жайдайда тарау машиналары тарамды өзгерткішпен қамтылған, 2 - суретте тарамды өзгерткіштің сұлбасы көрсетілген. Тарау машинасының түсіру барабанынан алынатын мақта тарамы біртіндеп тасымалдану торларына (2, 3, 4) түседі. Олар тарамды торға (6) түсіріп салынады. Талшықтары көлденең орналасқан жайғақ (5) іліп тоқыла тігетін машинаға жіберіледі. Жайғақтың ені және қалындығы тордын (4) жүру және тордың (6) жылдамдығына байланысты. Беймата жайманы тоқу-тігу әдісімен қалыптастыру тарау-тоқу агрегатында орындалады.
Сурет 2
Мұнда қалпақты немесе білікті тарау машиналары тарамды өзгерткішпен қамтылған және тоқу-тігу машинасымен тіркестірілген. Жайғақты қалыптастыру тарау машинасына қойылған аэродинамикалық қосалқының көмегімен немесе желімделген беймата өндірісінде қолданылатын гидродинамикалық әдіспен орындау мүмкін.
2 - суретте талшықты жайғақты қалыптастыруға арналған қалпақты тарау машинасына қойылған аэродинамикалық қосалқының сұлбасы көрсетілген. Қалпақты тарау машинасының түсіру барабанынан түсіргіш білікшеден (2) алынатын талшықтар құбыр бойымен (3) ауа ағынымен әкетіледі. Одан талшықтар торлы барабанға (4) келіп түседі. Барабанның бетінде желдеткіштің (6) көмегімен вакуум пайда болады. Талшықтардың шашыраңқы ағыны жайғақ жасайды, яғни білікшемен (5) нығыздалған, талшықтары әртүрлі бағытта орналасқан, қалдығы және ені біркелкі талшық қабаты пайда болады. Тосқауыл (7) үстінде орналасқан барабанның (4) бетінде вакуум болмайды және жайғақ шығарушы торға (8) жеңіл түседі.
Жайғақтарды тоқып-тігу Маливатт және Арахне типті машиналарда орындалады. 4 - суретте арахне машинасының тоқылатігу торабының сұлбасы көрсетілген. Тізбе орауыштан (1) көзді инелер (2) тігу жіптерді (3) жеткізіп тұрады. Жіптермен қуыс ине (7) конвейермен келіп түсетін жайғақты (8) тігеді. Ақырғы (4) және тойтарыс (6) платиналары шалуқұрау үрдісін реттейді, ал шығару білікшелері (5) машинадан тігілген жайғақты шығарып алуды орындайды. Тоқу үшін жалаң қабат немесе ширатпалы мақта жібін, капрон, хлорин, лавсан құрама жіптерді қолданады. Жіптерді тоқуға дайындауға төмендегі процесстер жатады: қайта орау (бір тікиірщікте ұзындығы үлкен жіп алу үшін); тазарту (қоқыстардан, түбіттен, жуан жерлерін алып тастау үшін); парафиндеу немесе эмульсиялау (жіпті тегістеу үшін). Жайғақтарды біріктіре тоқу көбіне негізжіптік өрімдермен (трико- тізбекті, шұға-тізбекті) орындалады.
Мұндай жағдайда тоқу-тігу машинасы көзді инелері бар екі тарақтан және тігу жіптерімен екі тізбеорауыштан тұрады. Тізбеорауыштан жіберілетін өзара перпендикуляр немесе бұрышпен орналасқан жіптер жүйелері Малимо (Германия) типті машиналарды келтірілген әдіспен тоқыла тігіледі. Мұндай тәсілмен алынған жаймалар жіппен тігілген деп аталады. Олар өте берік, қалыпын сақтағыш, мата тәріздес және соның орынына қолданылады. Сирек тоқылған мата түріндегі қаңқаны іліп тоқып тігу Малиполь (Германия) типті машинада орындалады. Тігу жібі шалулар құрастырып жайманың бетінде ілмекті түк пайда болады. Іліп тоқыла тігілген жайманың қасиеттері тек қана жайғақтың құрамы мен құрылымына ғана байланысты емес. Тесіп тігетін жіпке, өрімдер түріне, жайманың ені мен ұзындығы бойынша тігу тығыздығына және шалу жібінің ұзындығына байланысты. Мұндай жаймалар көйлек, костюм, көрпе, сүлгілік бұйымдар шығаруға қолданылады. Техникалық материал түрінде фильтр, конвейерлер таспасы, буып-түюге қолданылады.
Инетесімді беймата жайма өндіру
Талшықты жайғақты көбінесе аэродинамикалық тәсілмен қалыптастырады. 5 - суретте инетесімді тәсілмен жұмыс істейтін машинаның сұлбасы көрсетілген. Жайғақ (1) қаңқа матамен, жіптерден жасалған тормен бірге конвейер (2) арқылы түсіріліп білікшемен (3) тығыздалады. Жұмыс зонасына түскен жайғақ инелермен (4) тесіледі. Инелер арнайы тақтайшаға (5) бекітілген. Ол біресе жоғары біресе төмен жүріс орындайды. Инелердің кетіктері болғандықтан жоғары қабаттағы талшықтар жайғақтың құрылымына терең кіріп араласады.
Жайғақ төменгі плита (6) жайғақты ұстап тұрады және нығыздауға көмек болады. Инетесімді беймата машинадан тартқыш жүкпен (7) шығарылып, орау қондырғысының білікшесіне (8) оралынады. Жайғақты инемен тесу кейде екі жағынан екі басты инетесу машиналарында орындалады. Инетесімді беймата жаймалары көрпе, еденге төсегіш, техникалық материал ретінде қолданылады. Өте берік және форма тұрақтылық жайма жасау үшін инетесімді жайманы байланыстырушы сұйықпен сіңдіріп ыстықпен өңдейді. Олар фильтрлер ретінде қолданылады. Инетесімді бейматаның қасиеттері талшық түрінде, құрылымына байланысты болғанымен көбіне процесстің негізгі параметрлеріне, әсіресе тесудің тереңдігіне және жиілігіне байланысты болады.
Желімді беймата жайма өндіру
Желімді беймата өндіру үшін әртүрлі шикізат қолданылады: қысқа талшықтар (мысалы, линт - мақтадан талшықты бөліп алғанда қысқа талшықтар, иіру өндірісінің иіруге жарамсыз қалдықтары, тоқыма кәсіпорындарына басқа қалдықтары), қалпына келтірілген талшықтар (тігін өндірісінің қалдықтарынын тұтынылған бұйымдарды қайтадан өндеу нәтижесінде алынған), химиялық талшықтар. Жайғақтардың құрылымдық элементтерін бір бірімен біріктіру ылғалды немесе құрғақ тәсілмен орындалады. Ылғалды тәсілде кеңінен қолданылатындарға СКН-40-1-ГН, СКН- 40, БНК латекстер, термопластикалық полимерлердің судағы эмульсиялары, поливинилспиртінің эмульсиясы, химиялық материалдар қолданылады. Байланыстырушыларды жайғақтарды сіңірумен, жайғақтың үстінде орналастырылған шашыратқыштың көмегімен бүрку немесе шашыратумен және тағы басқа тәсілдермен орындауға болады. Тұтас сіңіру соңынан байланыстырғыштың артығын кетіру үшін сығуды, кептіруді және термоөндеуді қажет етеді. Сығу каландрлеу біліктерімен, кептіру барабанды кептіргіштерде орындалады. Жайма ыстық айналып тұратын барабандардың бетін жабумен кептіріледі, қыртыстары жазылады, машинадан шығарылады. Кептіру үрдісінде инфрақызыл сәулелерімен және жиілігі жоғары тоқпен өңделінеді. Соңынан орындалатын термоөңдеу байланыс беріктігін күшейту және біртегістеу үшін қажет. Сұйық байланыстырғышты шашыратқанда немесе бүркігенде сығу қажет емес. Мұндайда беймата жайманың құрылымы тұтас сіңдіруге қарағанда бостау, өткізгіштігі өте жақсы және қаттылығы төмен бола- ды. Одан басқа тағыда ылғалды тәсіл - қағаз жасау тәсілі қолданылады. Оның мәні иіруге жарамсыз, ұзындығы 2 мм дейін (әдетте тез балқитын) талшықтардың немесе фибридтартардың және байланыстырғыштың суспензиясы қағаз жасау машинасының торына жіберіледі. Торда белгіленген қалыңдықпен жайма түрінде материалдың қабаты қалыптастырылады. Сорғытылғаннан және кептірілгеннен кейін ыстықпен өңдеуге кейде каландрлеумен бірге өңделетін жайма алынады. Фибридтар негізгі талшықты материалға қарағанда тез балқитын болғандықтан жібіп жайғақтың құрылымдық элементтерінің желімдерін жасайды. 6а-суретте байланыстырғыш сіңдірілген жіптердің жайғақ престеумен беймата жаймасын шығаруға арналған машинаның сұлбасы келтірілген.
Жіптерді 2,5 сұйық байланыстырғышпен науаларда 3,4 сіңдіреді, олар талшықты жайғақпен (1) қосылады. 6 - суретте жайғақ (1) берік байланыстармен екі жақтан 2 және 5 бекітілген. Жіптер байланыстырғышпен сіңдірілгендіктен, байланыстырғыш келесі өңдеу процессінде жайғақтың тереңіне өтіп олардағы талшықтарды желімдейді. Құрғақ тәсілде жайғаққа салынатын тез балқитын түрде талшықтар, қабыршықтар, ұнтақтар, жіптер жүйесі қолданылады. Құрылым элементтерін бекіту бәрінен жиі ыстық престеу тәсілімен орындалады, яғни талшықты жайғақты немесе жіптер, жүйесін каландрлеу біліктері арқылы өткізу қолданылады. Біліктер 1-1,8 МПа қысымда 120-150°С температураға дейін қыздырылады. Ыстық престеуде тез балқитын байланыстырғыштар жібиді, жайғақтың талшықтарымен немесе жіптер жүйесімен жабысады және бір тұтас жайма жасап берік байланыстар түзеді. Желімделген беймата жаймаларының қасиеттері талшықтар түріне және олардың жайғақта орналасуына байланысты, сонымен қатар байланыстырғыштың түріне, оның жайғақта таратылуна, пайыздық құрамына және желімдеу тәсіліне байланысты. Талшықтардың жайғақта хаосты түрінде орналасуы беймата жайманың бойлық және колденең бағыттарда бірдей қасиеттерін қамтамасыз етеді. Желімді беймата жаймалар төсеу, декоративті, байлау, фильтірлік, изоляциялық материалдар ретінде қолданылады.[4]
1.2 Ұлтарақ жасап шығаруда қолданылған табиғи талшықтар
1.3 Жүн талшығының сиппатамасы.
Жүн талшығы түрлі жануарлардың - қой ешкі түйенің қоянның түкті жабыны болып табылады. Жүн талшықтарының ішінен қой жүні тоқыма өндірісінде негізгі шикізаттың бірі болып саналады. Қой жүнін талшықтардың жіңішкелігіне же құрамына бірыңғайлығына қарай биязы, биязылау, ұяң же қылшық жүн деп бөледі.
Жүн талшықтарынын екі турі:
1) біртекти жүн
2)аралас жүн
Жүн талшығының морфологиялық құрылымы.Жүн талшығы негізгі үш бөлімнен тұрады: өзек, тамыр және баданалар.Талшықтар ұрығының өзі қоректікзаттардың есебінен өсе бастайды,ол төменгібөлігіне түседі, онда олтерімен біте бастайды.
Қойжүнінің негізгі қасиеттері. Оларды қайта өңдеу барысында жүн талшықтарының қасиеттерін білу қажет,жүннен жасалған дайын өнімді болжау үшін, әр түрлі технологиялық процестердіе жүннің қасиеттері қалай өзгеретінің білу керек.
Жүннің физико-механикалық және технологиялық үлкен кешенді пайдалы қасиеттері бар. Барлық жүн қасиеттері бойынша физикалық-механикалық ( жіңішкелігі, ұзындығы, ирегі, беріктігі және ұзаруы, серпімділік, су сіңіргіштігі, жылу өткізгіштігі, түсі, жылтырлығы, тығыздығы), технологиялық (жуылмаған жүннен жуылған жүннің шығуы және иіру қабілеті) және химиялық болып бөлінеді. Табиғи талшықтардың физикалық. Әрбір аталған қасиеттеріне үлкен әсер етеді күтім өңдеудің технологиялық процесін жүн, сондай-ақ сапасы иірімжіптің, бұйымдар мен матапайдалануды қиындатады. Әрбір аталған қасиеттері жүнді технологиялық өңдеу процесінде күтіміне, сондай-ақ иірімжіптің сапасына, бұйымдар мен маталарға үлкен әсер етеді.
Қой жүнінде негізінен төрт түрлі жүн талшықтары болады:
1) қылқан тәріздес қысқа жүн талшықтары;
2) қылшық;
3) аралық қылшық;
4) түбіт.
Қылқан тәріздес қысқа жүн талшықтарықойдың басы мен аяқтарында өседі. Олардың әрдайым жақсы жетілген өзегі болады, ортаңғы қабат бір-біріне тығыз түрде жабыса біткен клеткалардың қалың қабатынан түрады. Қылқан тәріздес қысқа жүннің үзындығы 1-2,5 см-ден аспайды, сондықтан да ол тоқыма маталар дайындауға мүлдем жарамсыз.
Қылшық- ирегі аз, толқынданып, көбінесе түзу, тік өсетін, түбітке қарағанда жуан ірі, беріктігі мен серпімділігі нашар жүн талшығы. Қылшық әр уақытта үш қабаттан - қабыршақты, ортаңғы қабаты және өзектен тұрады; өзегі жақсы жетілген. Ұзындығы жағынан қылшық түбіттен әрдайым артық түседі. Жүн талшықтарының жіңішкелігі микронмен (миллиметрдің мыңнан бір бөлігімен) өлшенеді. Қылшықтың жіңішкелігі 40-тан 150 микронға дейін жетіп, тіпті одан да жоғары болады.
Қылшық жүнді қойдың жүні азды-көпті мөлшерде қылшықтан тұрады. Технологиялық қасиеті жағынан қылшық түбіттен әлдеқайда төмен бағаланады. Қылшық жүн төменгі сапалы маталар тоқуға және киіз басуға жұмсалады. Қылшықтың кейбір жуан түрлерін құрғақ, өлі қылшық деп атайды.
Құрғақ қылшық тек қана қылшық жүнді қойларда кездеседі. Жаңбыр мен қардың әсерінен кейбір кездері қылшықты жүннің жоғарғы жартысындағы шайыры шайылып, жуылып кетеді. Шайыры кеткен қылшықтың сыртқы әсерлері төзімталдығы нашарлап, күн мен желдің әсерінен кеуіп құрғайды. Құрғақ қылшық қарапайым, жәй қылшыққа қарағанда тез сынғыш, жылтырлығы солғын, беріктігі босаңдау болып келеді.
Құрғақ қылшық өндіріске керексіз зат, сондықтан оның көп мөлшерде болуы жүннің бағасын төмендетіп жібереді.
Өлі қылшық - тым өрескел ірілігімен, қаттылығы және сынғыштығымен, жылтырлығының бәсеңдеу болып келуімен және боялмайтындығымен сипатталады. Сырт қарағанда ол ирегі жоқ, түзу болып келеді. Гистологиялық құрылысы жағынан алып қарағанда өзегі жақсы жетілген ал, ортаңғы қабаты нашар жетілген. Технологиялық қасиеті жағынан өлі қылшық төмен бағаланады, мата тоқуға жарамайды. Оның болуы жүннің құндылығын кемітеді және төменгі сортқа жатқызылады.
Аралық талшық сапасы жағынан, яғни жуандығы, иректілігі және жұмсақтығына қарай қылшық мен түбіттің аралығынан орын алған, бойында қылдың да, түбіттің де белгілері бар жүн талшығы. Ол түбіттен жуан және ұзын қылшықтан жіңішке, қысқа, ирегінің саны түбіттен кем, қылшықтан артық келеді.
Гистологиялық құрылысы жағынан сипаттайтын болсақ, аралық талшығының жіңішке келген өзегі болады, бұл өзек көбінесе буылтық үзілмелі келеді; кейбір кездері өзек болмайды, мұндай жағдайда ол ірілеу келген түбітке ұқсастығы бар. Шикізаттық сапасы жағынан аралық қылшық түбітке көбірек жақындайды. Ағылшынның линкольн, бордер-лейстер, ромни-марш тұқымдас қойларының жүні тек қана аралық талшықтан тұрады.
Түбіт. Түбіт жүннің ең құнды құрамды бөлігі. Бұл қой жүнінің ең жіңішке талшығы болып есептеледі, оның жуандығы 10-нан 30 микрон аралығында болады; ұзындығы 5-15 см. Түбітте еш уақытта өзек болмайды. Эпидермис жасушаларының черепица тәріздес болып орналасуына байланысты түбіттің сырты микроскоппен қарағанда тегіс болмай, бұжырланып, кетікше болып келеді. Осы ерекшелігіне қарай, түбіт басқа жүн талшықтарына қарағанда бір-бірімен жымдаса жақсы байланысады, сондықтан ол жүннен түрлі бұйым, мата жасап шығаратын өндірісте жоғары бағаланады.
Қылшықтың басқа түрлеріне қарағанда, түбіт жұмсақ, биязы және созылмалы келеді, және ширатылып, бұйраланып тұрады. Түбіт неғұрлым көп болса, жүннің сапасы соғұрлым жақсы болады. Түбіттің жүн ішіндегі мөлшері қойдың тұқымына байланысты кейде аз, кейде көп болады. Мысалы, меринос қойлардың жүні түбегейлі түбіттен тұрады, сондықтан да оны биязы жүн деп атайды, қылшық жүнді қойлардың жүнінің құрамында да түбіт кездеседі, бірақ ол қысқа, қылшықты жүннің төменгі жартысынан аспайды.
Әрбір жүн талшығынан төменгі бөліктерін сабағы, тамыры және буылдығы деп белуге болады.
Сабағы деп жүн талшығының сыртқы, яғни тері үстіндегі бөлігін айтады.
Тамыры деп терідегі жүн талшығының төменгі бөлігін айтады.
Буылдыры деп тері ішіндегі жүн талшығының ең төменгі бөлігін, ұя тәрізді кеңістікті айтады. Буылдық жүн талшығының тікелей жалғасы, ол үрпікті қоршап жатады. Осы буылдықтағы клеткалардың көбеюі (клеткалар бөліну жолымен кебейеді) арқылы жүн талшықтары өседі.
Жүн талшығының үрпігі - талшықтың негізгі қоректенетін органы. Оның өзі дәнекер торшадан құралады, онда қоректік заттар жеткізіп тұратын толып жатқан тамыр капиллярлары бар; осы капиллярлардан қанмен келген қоректік заттар жүн талшығының буылдығына ауысып, сондағы клеткалардың, жүн талшығының қоректенуін, өсіп-жетілуін қамтамасыз етеді.
Жүннің физика-механикалық қасиеттері.Негізгі физикалық-механикалық қасиеттері - ирегі, ұзындығымен жіңішкелігі, жүн талшықтарын сыртқы жағынан сипаттайды және ондағы болып жатқан физикалық құбылыстарды анықтайды.Жүн талшықтарының ирелеңдігі үлкен мәнге ие, соның арқасында жүннен жасалған бұйымдар қосымша иілгіштікке ие. Сонымен қатар, талшықтар ирелеңдігі бұйымдардың көлемділігін және жылу сақтағыш қасиеттерін арттырады .
Су сіңіргіштік - ылғалдылық, су массасының пайыздық қатынасымен анықталатын, белгілі бір температурада жойылған,және құрғақ материал салмағына ауаның салыстырмалы ылғалдылығы.
Жүн талшықтары ылғалдың едәуір мөлшерін сіңіріп және ауаның ылғалдылығының өзгеруіне қатты әсер етеді;суды сіңірген кезде талшықтары ісінеді. Ісіну кезінде талшық ұзындығы шамалы ұлғаяды, ал жүн талшықтарының көлденең қимасының ауданы артады.
Жуылған жүн қопсыған күйінде ылғалды көп сіңіреді, себебі ауаның талшықтарға еркін өтуі жеңілдетіледі және олардың массасын арттырады, және де талшықтың тотығуына жағдай жасайды,және микроорганизмдердің дамуына, беріктігінің жоғалуы мен түсінің өзгеруіне әкеледі.Жеткіліксіз ылғалдылықта гидрофильді талшықтар құрғақ және сынғыш болады, созылғыштығы және олардың қаттылығы азаяды, бұл тарау және иіру процестерінің өтуін нашарлатады .
Жүннен жасалған бұйымдар гигиеналық тазалығымен, сыртқы түрінің әдемілігімен көзге түседі және оларды халық көп тұтынады. Қойдан немесе тері шикізаты өңдеуге жіберілетін қой терісінен қырқып алынған жүн табиғи жүн деп аталады. Жүннен тоқылған, бірақ киілген бұйымдар мен тоқымаларды өңдеуден алынған жүн де табиғи жүнге жатады, бірақ ескі немесе қалпына келтірілген жүн деп аталады. Қазіргі өнеркәсіп жүннен басқа мақта, зығыр, кендір, жүт, кенеп және басқа да өсімдік текті талшықтарды, сондай-ақ химия өнеркәсібі жасап шығаратын жасанды және синтетикалық талшықтарды пайдаланады.
Сурет 8 - Жүн талшығы
Кашемир - бұл ешкінің сыртқы терісінде өсетін бір қабат жұқа және иілген талшық, ол ауыспалы коп және ауа қабатын құрайды, ол сырттан суық ауаның шабуылын болдырмайды және дене температурасының төмендеуіне жол бермейді. Кашмир жұннен алдеқайда жұқа, тығыз және тегіс болады, сондықтан ол жеңіл, жұмсақ. Талшықтын тығыздығы 60-70 текс, көлденең қимасының диаметірі жұқа жүннен жіңішке, ұзындығы - 35- 45 мм, күшті созылу және ылғал сіңіру қойдың жүнне қарағанда жоғары.
Сурет 9 - Кашемир
Қолданылатын шикізат түріне байланысты:
* таза жүнді және химиялық талшықтар қосылған жартылай жүнді (аралас);
* жүн талшығының түріне байланысты - қой, ешкі, түйе жүнді;
Иірудің кардты жүйесінде талшықты материалдарды тарау, қалпақшалы кардты тарау машинасында, ал өнімнің жұқаруы - созу аспаптарында жүзеге асырылады.Иірудің тарақты жүйесінде талшықтарды тарау мерзімді қозғалыстағы қалпақшалы кардты және тарақты тарау машиналарында, ал өнімнің жұқаруы - созу аспаптарында жүзеге асырылыды. Таза жүн және талшықтардың жартылай жүнді қоспасын өңдеуге арналған жүн иіру өндірісінде иірудің үш жүйесін қолданады - аппаратты, тарақты және жартылай тарақты.
Механикалық жолмен жуылмаған жүннен ластанудың аз бөлігін ғана жояды. Ластанудың негізгі массасы жуу процесінде жойылады, ол жүн жуу агрегатының құрамына кіретін және оның негізгі бөлігі болып табылатын жүн жуу машинасында жүзеге асырылады. Жүн жуу машинасы жүн баркалардан, сығу біліктерінен және тұндырғыштардан тұрады.
Әр түрлі маркалы жүнді агрегаттардың баркалары конструктивті айырмашылықтарға ие, бірақ оларда болып жатқан технологиялық процестің мәні бірдей. Жүнді жуу процесі жуылмаған жүнді жуу ерітіндісіне батыру, оны Барка бойымен жылжыту, баркадан түсіру және жүнді сығу біліктеріне беру болып табылады. Нәтижесінде жүн кірден тазартылады, олар өз кезегінде баркадан түсіру клапандары арқылы шығарылады.
Баркалар жүнді жылжытуға арналған механизмдердің конструкциясымен ерекшеленеді.
Жүнді ыстық жуу ерітінділерінде жуады. Жуудың температуралық режимі жуылатын жүн мен жуу құралдарының түріне байланысты. Температуралық режимді таңдау кезінде шаю сапасын ғана емес, сонымен қатар талшықтың құнды табиғи қасиеттерін сақтау дәрежесін де басшылыққа алған жөн. Ыстық судың әсері оның сілтісіздігін және тіпті ішінара еруін тудырады. Сондықтан май жұмсарту нүктесінен жоғары температураның жоғарылауы жағымсыз. Алайда жуу құралдарының оңтайлы жуу қабілеті бар температураны да ескеру керек. Сульфонол ерітіндінің температурасы 52-540с кезінде, ал сабынды-сода ерітінділері 49-500с ерітіндінің температурасы кезінде ең көп жуғыш қабілетке ие.
1.4 Зығыр талшығының сипаттамасы
Зығыр өсімдігінің сабағының қабығының қабатынан алынатын талшықты зығыр талшығы деп аталады. Бұл бір жылдық шөптік өсімдік. Сабақта талшықтық қабат көлбеу жата орналасады. Оның биіктігі 1 метрге дейін жетеді. Зығырдың екі түрі өседі, олар 8 - суретте көрсетілген талшық алынатын салалы зығыр, тұқым алынатын бұйра шашты зығыр. Зығыр талшығының құрылысы. Зығыр сабағының құрылысы 8 - суретте көрсетілген. Зығыр талшығы сабақта 1 қабықшамен және 3 ағашпен, өзара жабысқан 2 қабықты шоғыр көлденең жата орналасады. Сабақтың қабықты қабатынан бөлінген зығырлы техникалык талшықтар қарапайым талшықтармен (өте ұсаққа бөлінбейтін даралық) бірге жабысқан жұқа будалы болып келеді, бұл құрылыс 8-суретте көрсетілген. Қарапайым талшықтардың ұштары бойлық, жұқа, үшкірленген пішінді, жабық құбырлы және иілген қалың түрімен сипатталады, ол 9-суретте көрсетілген. Техникалық талшықтар иірімжіп иіретін және мата өндіретін талшық болып табылады. Зығыр мақта сияқты негізінен целлюлозадан (80 %) тұрады. Бұдан басқа техникалық зығыр талшықты дөрекілендіретін, ауырлататын және оған тұрақты ашық-сұр немесе тұнық сұр түс беретін жабысқақтан тұрады. Зығыр талшығының қасиеті. Техникалық зығыр талшығының ұзындыгы 400-700мм шекте, ал қарапайым талшықтың ұзындығы - 20-30мм ауытқиды. Техникалық талшықтың жіңішкелілігі өте әртүрлі, ол қарапайым талшықтың жіңішкелігіне және олардың бумадағы санына байланысты. Қарапайым талшықтың жіңішкелігі мақта талшығына жақын. 0,015-0,025 мм болып келеді. Зығырдың қарапайым талшығының мықтылыгы 10 г үзілу күшімен анықталады. Оның үзілу ұзындығы - 60-62 км және мықтылық шегі 80-120 кгмм2. Техникалық талшықтың мықтылығы 200 г үзілмелі жүктемемен анықталады, оның үзілу ұзындығы - 40 км, ал беріктік шегі - 50-60 кгмм2 Үзілу кезіндегі зығыр талшығының ұзаруы - 1,5-2,5%. Зығыр талшығының бағалы қасиеттерінің бірі ылғал тартқыштығы. Ол үшін қалыпты ылғалдылық 12 %. Зығыр талшығы ылғалды тез сіңіреді және оны тез береді, яғни кебеді. Ылғалдың әсері. Ылғалды жағдайда зығырдың қарапайым талшығының мықтылығы мақта талшығынікі секілді болады. Бұл судың әсерімен жабысқақ заттар бумада жұмсарады және қарапайым талшықтардың арасындағы байланыстар әлсірейді, буманың беріктігінің әлсіреуін тудырады.
Зығыр талшықтары мақта талшығы секілді қызу температурасын көтере алады және сілтілерден бұзылмайды, ал қышқылдардан бұзылады. Зығыр талшықтары мақта талшықтарына қарағанда күн сәулесінің әсеріне төзімдірек болады. Өңделмеген матадағы зығыр талшығының мықтылығы 990 сағат бойы тікелей күн сәулесінің жарығын түсірген кезде 50 % төмендейді.
Жаққан кезде зығыр талшығы мақта секілді жанады. Зығыр қалың қабырғалы, тар құбырлы, жабық ұшты болып келеді, талшықтың беттігі біркелкі және тегіс, нәтижесінде мақта матасына қарағанда зығыр матасы аз кірленеді және жеңіл жуылады. Зығырдың бұл қасиеті ішкиімдік жаймалар үшін өте құнды. Зығыр талшықтары ылғалды тарту кезінде басқа тоқыма талшықтарына қарағанда, ылғалды тез сіңіреді және береді, ол мақта матасына қарағанда мықты, салыстырмалы үзілу күші 60 сНтекс, үзілу кезінде ұзаруы 2-3 % құрайды. Зығыр талшығында лингиннің құрамы оны жарықтың, ауарайының, микроорганизмдердің әсеріне төзімдірек етеді. Талшықтың термиялық бұзылуы 160°С температурага дейін болмайды. Зығыр талшыгының химиялық қасиеті мақтаға ұқсас, ол сілтінің әсеріне төзімді, бірақ қышқылға төзімсіз. Зығыр матасының табиғи әдемі, жібекті жылтырлы сыртқы түріне байланысты мерсерлеуге ұшырамайды. Бір жағынан төмен серпімділігіне бола, зығыр талшығы тез мыжылады, ағартылуы және боялуы қиындайды. Жоғары гигиеналық және мықтылық қасиетінің арқасында зығыр талшығынан іш киімдік, жаймалық мата (дене іш киімі, төсек, дастархан жаймасы), жаздық костюмдік-көйлектік маталар алынады. Зығыр матасының жартысы басқа талшықтардың қоспасынан өндіріледі, көптеген бөлігі негізі бойынша мақта иірімжіпті жартылай зығырлы жаймалық маталарда қолданылады. Зығыр талшығынан кенептен тоқылған мата, өртке арналған қолғаптар, баулар, аяқ киімдік жіптер, ал зығырдың қалдығынан өте дөрекі маталар, ол - қаптық, брезенттер, жайғақтар өндіріледі. Жаңа Зеландиялық зығыр өсімдіктің жапырағынан қосылған, талшықты материал. Бұл зығыр түрінің отаны Жаңа Зеландия, сонымен қатар, қазіргі уақытта ол Австралияда, Үндістанда, Оңтүстік Америкада, Ресейде, Сочида және Сухумда кеңінен таралған. Жаңазеландиялық зыгыр өсімдігі тропикалық белбеуге қарағанда біркелкі. Оны егу үшін кеппеген ылғалды, бірақ батпақ емес топырақ қажет. Зығыр тамырдың ұшы мен тұқымнан ажыратылып алынады, ол жай өседі. Тамырдан 1,2м ұзындыққа жететін және көлемді енді, көптеген жапырақтар алынады. Жапырақтың розеткасының ортасынан сары гүлдердің бір жақ шоқтарынан шыққан, гүлді тілше пайда болады. Зығырдың гүлді сабағы әрбір үш жыл сайын шығады. Талшық арқан және дөрекі мата дайындау үшін қолданылады. Зығырдың техникалық ұзындығы 1 м жетеді. Олар кендір мен зығырға қарағанда берік, сары түсті, бірақ сынғыш және тез үзіледі. Тұқымдық қауашақтың, гүлдің және қарапайым талшықтардың жалпы көрнісі 10-суретте көрсетілген. Зеландияның зығыр талшығының техникалық талшығы 1,75 м ұзындыққа дейін жетеді.
1.5 Кендір талшығының сипаттамасы
Кендірдің қарапайым талшығының құрылысы зығыр талшығының құрылысына ұқсас, көлденең қимада қарапайым талшықтар сопақша пішінді және кең құбырлы, ұшы қосарланған болып келеді. Химиялық қатынаста кендір талшықтары сыртқы ағаштық зат - бастозаны қолдану арқылы целлюлозаны құрайды. Кендір бір жылдық шөпті өсімдіктен алынады. Орташа орыстық сораның сабағының ұзындығы 1-2м, оңтүстіктікі- 4м. Сораны бастапқы өңдеу зығырды өңдеуге ұқсас. Зығырмен салыстырғанда кендір талшығы дөрекілеу және беріктігі аз. Ұзын кендір талшығынан арқан, қысқалардан - кендір жіп, ораушы және қапты маталар өндіріледі.
Кендір киім, желкен және арқан дайындау үшін қолданылатын талшықты материал. Кендір зығырға қарағанда ағартылуы қиын. Бұл талшықтан өндірілген судың әсеріне түсетін арқандар, торлар, кендір жіптер, өртке арналған қолғаптар өте маңызды қасиет шіруге жай ұшырайды.[4]
Кендір талшығы - кендір тұқымдас талшықтарынан алынатын өсімдік. Кендір талшығы кендір паясынан алынады да, сапасына (ұзындығына, жуандығына және түсіне) қарай бөлініп, түту машинасына жіберіледі. Түту нәтижесінде ұзын талшықтарымен қатар шатысқан қысқа талшықтар да алынады. Ұзын талшықтардан жіп иіру үшін түтілген кендір алдымен дестелеуіш машинадан, сонан соң 3-4 таспа машинасынан, ең соңында созу машинасынан өткізіліп шүйкеленеді. Қысқа талшықтардан жіп иіру үшін олар алдын ала қопсытылып әрі тазартылып, білікті түту машинасының көмегімен таспа алу процесіне өтеді. Кендір талшығын иірудің 2 тәсілі бар:
1. сулап иіру;
2. құрғақтай иіру
Сулап иіру әдісі бойынша шүйке созылар алдында ішіне су құйылған ыдыс арқылы батырылып өткенде, талшық бойындағы желімдік заттар жұмсарып, созылу мүмкіндігі артады. Ұзын және қысқа талшықтардан сулап иірілген жіп дастархан және мата тоқу үшін өріс және арқау есебінде пайдаланылады. Құрғақтай иірілген талшықтан желкендік мата, брезент, т.б. қалың материалдар тоқылады[5].
Кендір өсімдік сабағының қабығынан алынған талшықты материал. Орта Азия мен Қазақстанда өсіріледі. Кендір - тамыры қыстайтын және сабағы қыста қататын, жартылай түпті көп жылдық өсімдік. Сабақтары 230- 240 м. Кендірдің қарапайым талшығының құрылысы зығыр талшығының құрылысына ұқсас, көлденең қимада қарапайым талшықтар сопақша пішінді және кең құбырлы, ұшы қосарланған болып келеді. Химиялық қатынаста кендір талшықтары сыртқы ағаштық зат - бастозаны қолдану арқылы целлюлозаны құрайды. Кендір бір жылдық шөпті өсімдіктен алынады. Орташа орыстық кендірдің сабағының ұзындығы 1-2м, оңтүстіктікі - 4м. Кендірді бастапқы өңдеу зығырды өңдеуге ұқсас. Зығырмен салыстырғанда кендір талшығы дөрекілеу және беріктігі аз. Ұзын кендір талшығынан арқан, қысқалардан - кендір жіп, ораушы және қапты маталар өндіріледі[6].
Ботаникалық тұрғыда кендірдің себу тұқымдары жеміс болып табылады. Кендір жемісіның ұзындығы - 2,5-4,5 мм және ені - 1,5-3,5 мм екі жақты бір тұқымды жаңғақ. Жаңғақтың сұр-жасыл түске боялған тегіс қабығы бар.
Тұқымның өсуі кезінде жер бетіне екі дөңгеленген етті тұқымдар шығады. Жапырақтар дамып келе жатқан сабақтардың түйіндерінде орналасады, және де табақ пластинкасының пішіні біртіндеп өзгереді. Осы жапырақтың екінші жұбы үш қалақтан тұрады. Келесі тораптарда қалақтар саны 5, 7, 9 және тіпті 11-ге дейін артады.
Осылайша, кендірдің типтік , қалақты, ал қалақтар саны әдетте тақ болады. Жапырақтардың мөлшері сабақтардың түбінен оның ортасына қарай артады,бірақ ұшына қалақтар санының біртіндеп азаюы байқалады.
Жапырақтардың құрылысы мен өлшемінде аналық және аталық өсімдіктерінің арасында айырмашылық бар. Аналық даналарының жапырақтары ірі және күшті таралған болады.
Кендір сабағы әдетте дөңгелек, екінші торап аралығынан жоғары рифлендік нысаны бар, жоғарыға қайтадан дөңгелек және бороздты болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz