Зейнетакы

Жоспар

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1. ЗЕЙНЕТАҚЫ РЕФОРМАЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ...
5
1.1 Зейнетақы жүйесін реформалау алғышарттары мен ерекшеліктері
5
1.2 Зейнетақы жүйесінің негізгі түрлері мен әлемдік тәжірибесі ... ... ...
8

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ
ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ..

17
2.1 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызметі АҚ «МЖЗҚ» мысалында
33
2.2 АҚ «МЖЗҚ» Зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау
қорларының бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
33

3. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... .
46

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының нарықты экономикаға өтудегі стратегиялық
бағдарламаларының біріндегі негізгі макроэкономикалық мәселе еңбеккерлерді
әлеуметтік тұрғыдан қамсыздандыру – бұл диплом тақырыбының өзектілігі болып
табылады. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажетті объективті факторларын
қарастырғанда әлеуметтік сфераға ерекше көңіл аударылады. Әлеуметтік сфера
салаларының мәселелері нарықтық қатынастар жағдайында өздігінен шешілуі
мүмкін емес. Сондықтан Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес
арнайы мемлекеттік шаралардың орындалуын қажет етеді.
Қазақстан халықты әлеуметтік қамсыздандыру реформасын жүзеге асырған
ТМД елдерінің арасында бірінші ел болып табылады. Халықты әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесінің өзгерісі ҚР Үкіметінің 1997 жылғы 12 мамыр № 819
үкімімен бекітілген, Қазақстан Республикасындағы зейнетақылық
қамсыздандыру жүйесін реформалау концепциясымен байланысты болды. Шетелдің
халықты зейнетақымен қамтудың кең ауқымды тәжірибесін қарастырып және
қорытындылап, еліміздің мемлекеттік органдары бұл сұраққа өз бағытын
ұсынды. Бұл оң әсерлі экономикалық жағдай, яғни мемлекеттің халықтың әл-
ауқатын өсіруге талпынуы өмірдегі әлеуметтік қамтудың жаңа жолдарын шұғыл
енгізуді қажет етті.
Қазіргі таңда зейнетақы реформасы біздің Республикамызда өз
дәрежесінде жүзеге асты деуге болады. Бұған дәлел ретінде жоғары сандық
және сапалық көрсеткіштерді айтуға болады: келісілген міндетті зейнетақылық
салым көрсеткіші, халық кірісінің өсімі, салымшылар санының өсуі және
жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі. Бірақ іс жүзінде белгілі бір кемшіліктер
де кездесті, олар: зейнетақылық заңдылықта, зейнетақы жүйесіне
қатысушыларды топтастыруда, қаржылық құралдарды таңдауда, зейнетақылық
жинақтарды инвестициялау кірісі бойынша және сақтандыру кепілдемелерін
ұсынуда болды. Мұның бәрі дұрыс шешімді қажет етеді. Сонымен қатар
халыққа реформаның жүргізілуі мен ондағы өзгерістер туралы мерзімінде
хабарлап тұру керек.
Елімізде көптеген жинақтаушы зейнетақы қоры, оның ішінде мемлекеттік,
корпоративтік және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары қызмет
етеді. Қорладың көп болуы олардың арасындағы бәсекені күшейтіп, қорлардың
еркінсуіне мүмкіндік бермейді және салымшыларды тарту мен ұстап тұру үшін
қызмет сапасын жақсарту жолдарын орнатуда көп іздендіреді. Зейнетақы
қорының дамуы оларға салымшылардан келіп түсетін зейнетақы активтері мен
салымшыларының нарықтағы үлесіне байланысты.
Жұмыстың мақсаты зейнетақы қорының қызметіне талдау жасап, оны
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зейнетақылық жинақтау жүйесінің негізгі мақсаттарына келесілер жатады:
- зейнетақы жүйесінің әлеуметтік-экономикалық мәнін және оның
ғылыми-теориялық негіздерін оқу;
- Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің құрылымы мен
дамуын таңдау;
- Қазақстан Республикасы зейнетақы қорларының қызметін жетілдіру
бағыттарын ұсыну;
Қойылған мақсаттарға жет үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- нарық жағдайында жинақтаушы зейнетақы қорларының құрылуы мен
қызметтерінің теориялық негізін қарастыру;
- дамыған елдердің зейнетақы жүйесінің тәжірибесін анықтау;
- республикадағы зейнетақы қорларының қызмет тиімділігін артырудың
маңыздылығын анықтау.
Жұмыстың тәжірибелік құндылығы зейнетақы жүйесінің соңғы жылдары қол
жеткізген жетістіктерінің кең көлемде, жан-жақты зерттелуі және талдау
нәтижелерін зейнетақы қорлар қызмет тиімділігін дамытуда қолдануға
болатындығы.

ЗЕЙНЕТАҚЫ РЕФОРМАЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Зейнетақы жүйесін реформалау алғышарттары мен ерекшеліктері

Елімізді тұрақты дамытудың және қоғамдағы тұрақтылықтың міндетті шарты
әлеуметтік қамтамасыз етудің ішкі және сыртқы көптеген нюанстарын жетік
меңгеру болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық ырықтандыру талаптары
кезінде халықты әлеуметтік толқулардан мемлекеттік қорғау қажеттілігін
тәжірибеден көріп жүрміз. Әсіресе қарт адамдарға қамқорлық жасау аса
маңызды. Жастары келе қарт адамдарда көптеген проблемалар туындап, олардың
әлсіреу деңгейі артады. Көп жағдайларда өздерінің еріктерінен тыс
жағдайларға көндігіп, қалыптасуға мәжбүр болады. Сондықтан қарт адамдардың
лайықты өмірін (қоғам өміріне өз үлестерін қосуға мүмкіндік беру)
қамтамасыз ету және дамыту құқықтарын қамтамасыз ету еліміздің әлеуметтік
саясатының ажырамас бөлігі болып табылады.
Біздің елімізге де келіп жеткен халықтардың қарқынды қартаюы кезінде
еңбек ете алатын халықтың мойнына түсетін жүктемені азайту, жұмыс
істейтіндердің де, зейнеткерлердің де өмір деңгейінің төмендеуін алдын-
алатын мәселелерді шешуде үкіметтің қолдауы қажет.
Республикамызда зейнеткерлікті қамтамасыз ету мәселесі
орталықтандырылған жоспарлы экономикадан экономикалық күйзеліс жүйесіне
ілескен нарықтық экономикаға өту өтпелі кезеңінде айқын көрініс тапты.
Бюджеттік өткір дефицит зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесін мемлекеттік
қаржыландыру үлесін төмендетті, зейнетақы мен жәрдемақы қарызының өсуіне
алып келді. Осы жағдайларға байланысты үкімет бірыңғай дұрыс шешім тапты –
ол нарықтық шарттарға тәуелсіз азаматтарды зейнеткерлікпен қамтамасыз
етудің жаңа модулін құрды. Оның негізі ретінде чилилік зейнетақымен
қамтамасыз ету үлгісі алынды. Ол жеке зейнетақы шотына белгіленген
жарналарды төлеп, жеке ақша аударуларды капиталдық қорда жинақтап, кейіннен
ол зейнетақы төлемдерінің көзі болуды көздейді.
Зейнетақы қорларындағы жекелендірілген шоттар айқын. Ол
зейнеткерлікті саяси манипуляциялар қауіпінен және оған байланысты қисынсыз
инвестициялаулардан қорғайды.
Әрбір зейнетақыны тағайындау жүйесінде белгілі бір шарттар көзделеді.
Олардың ішіндегі ең маңыздысы бұрынғы істеген жалақы көлемінен (олардың
арасындағы қатынас табысты ауыстыру деп атайды) зейнетақы көлемін белгілеу
болып табылады. Негізінен, зейнетақының көлемі мемлекеттің экономикалық
мүмкіншіліктеріне қарай, зейнетақы көлемі күнкөріс минимумын және олардың
белсенді еңбек қызметі уақытына сәйкес қалыпты өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етуі тиіс. ЕКМ ұсынысына сәйкес зейнетақы деңгейі 2 жолмен:
жалақысына қатысты зейнетақы көлемін анықтау және біріңғай ставка бойынша
анықталады. Жалақы негізінде есептелінетін жәрдемақыны тағайындау кезінде
физикалық еңбекпен айналысатын білікті қызметкердің жалақысына көңіл аудару
қажет. Екінші жол, яғни күнкөріс минимумы негізінде біріңғай ставка бойынша
зейнетақы қарастырылатын елдерде ЕКМ біліктілігі жоқ қарапайым қызметкердің
жалақысының көлеміне назар аударуды ұсынады. Қазақстандағы ынтымақтастық
жүйе бірінші жолмен құрылған, бір уақытта табыс деңгейінің мөлшеріне шектеу
қоймайды. Елде зейнетақы тағайындаудың келесі шарттары заңда анықталған:
- зейнетақы жасы (5863 жас, жеңілдіктерді пайдаланушылардан басқа);
- қажетті стаж (2020 жыл);
- зейнетақы тағайындау үшін табыс көлемі, орташа айлық табысына қарай
жұмыстағы үзілісіне қарамастан қатарынан әрбір 3 жыл жұмысына 1995 жылдың
1 – ші қаңтарынан (15 айлық есеп айырысу көрсеткішінен аспайтын);
- зейнетақы көлемі орташа айлық есебінен 60 % болуы қажет. Ол үшін
зейнетақының көлемі әрбір істелінген жылға қажетті стаждан жоғары 1 % -
ға жоғарылайды, бірақ зейнетақыны есептеуге арналған табыстан 75% аспауы
қажет. Жыл сайын ең төменгі зейнетақы заңды түрде бекітіліп отырады. 2004
жылдың 1 – ші қаңтарынан төменгі зейнетақы 5 800 теңгені, орташа
зейнетақы – 8 592 теңгені және жоғарғы зейнетақы – 10 340 теңгені
құрайды. 2005 жылы бойынша төменгі, орташа және жоғарғы зейнетақы көлемі
тиісінше 6 200, 9 252, және 10 857 теңгені құрайды.
Алайда, өткен онжылдықтағы қабылданған және экономикалық талаптарға
сәйкестендірілген саясат зейнеткерлердің еңбек өтеліне және бұрынғы
еңбекақысына қарамастан еңбек зейнетақысын жіктеудің азаюына және олардың
теңгерілуіне алып келді. Еңбек зейнетақыларын жеткіліксіз жіктеу, олардың
төмен деңгейі және табыстардың орын басу коэффициенті еліміздің тұрақты
экономикалық дамуы талаптарында аталған халық бөлігінің төлем қабілеттілігі
сұранысының өсуіне кедергі келтіретін басты факторы болып табылады.
Осы проблемаларды шешу үшін Президенттің тапсырмасы бойынша үкімет
зейнетақыны төлеу көлемін дифференциалды ұлғайтуды жүзеге асырды
(зейнеткердің еңбек жинағына қарай) және 2008 жылдың 1-ші маусымынан
1 055,0 мың адамға зейнетақыны көтерді, екіншіден ең аз көлемде зейнетақы
алатын зейнеткерлердің саны азайды, ал 450 мыңнан астам адам ең жоғарғы
көлемдегі зейнетақына алатын болды.
Алайда осындай көзге көрінетін зейнетақыны жіктеп көтеру өзгерістері
барлық проблемаларды шешпейді. Ең бастысы – зейнетақымен қамтамасыз ету
төмен деңгейде қалып отыр. Сондықтан үкімет зейнетақы реформасын ары қарай
терең зерттеуді жалғастыруда. Ары қарай реформалау жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің жаңашыл талаптарын ескеруі тиіс.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жеке зейнетақы жинақтары мен зейнетақы
активтерін жеке басқаруда болып, ынтымақтастық принципіне құрылмағандығына
қарамастан, үкімет өзіне реттеуші функцияларды: адекватты нормативтік
құқықтық базаны құру, стратегиялық бағыттарын анықтау және зейнетақымен
қамтамасыз етудің міндетті және ерікті схемасын дамытуды ынталандыру,
жинақтарды қорғау және қатер төнген кезде тиісті төлемдерге кепілдік беруді
қалдырып отыр.
Үкімет жинақтаушы зейнетақы жүйесінің субъектілерінің: зейнетақы
қорларының, банк-кастодиандардың және инвестициялық басқаруды жүзеге
асыратын мекемелердің қызметін, зейнетақы активтерін реттейді. Олардың
қызметтері лицензияланады: активтерді пайдалану бойынша өкілеттіктерін
шектеу, жариялау талаптары, жүйенің субъектілерінің қаржылық жағдайын
ақпараттау айқын болуы енгізілген, жинақтаушы зейнетақы қорларының
арасындағы бәсекелестікті дамыту марапатталынады.
Инвестициялау тиімділігін қамтамасыз ету және зейнетақы жинақтарының
қауіпсіздігі үшін, зейнетақы жинақтарының құнсыздануын болдырмау үшін
инвестициялауға арналған активтер тізімі заңды түрде белгіленген.
Жекеменшік ерікті зейнетақылық жарналар ынталандырылады. Зейнеткерлердің
белсенді еңбек қызметі кезеңіндегі жинақтаған қорларын алу механизмі
тұрақты түрде жетілдірілуде.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамыту бойынша айтарлықтай жұмыс 2003 -
2008 жылдары жүргізілді. 2002 жылы 29-шы желтоқсанда қабылданған № 369
Қазақстан Республикасындағы зейнетақылық қамтамасыз ету туралы Заңға
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Заңмен және заңға тәуелді
бірқатар актілермен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне келесі өзгертулер
енгізілді:
1) мемлекеттік жинақтаушы зейнетақылық қордың (МЖЗҚ) кепілі Үкімет
болғандығына байланысты, Үкімет олардың алдына қойған негізгі міндеті –
халықтың жинақтаушы зейнетақы қорына сенімін арттыру және мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнетақы қорларына салымшылардың ауыспауын тиімді қамтамасыз
етті, ондай қорлар айрықша мәртебеге және өкілеттіктерге ие болмады.
Қазіргі уақытта барлық зейнетақы қорлары тең дейгейде жұмыс істеуде;
2) жүйенің тұрақтылығын жоғарылату мақсатында, салымшылар мен
алушылардың құқықтары мен заң талаптарының бұзылуына жол бермеу шарттары
мен талаптарын реттеу және құру мақсатында:
- бірыңғай тәуелсіз реттеу органы – қаржы нарығын және қаржы ұйымдарының
реттеу және қадағалау бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігі
құрылды, оның құзырына жинақтаушы зейнетақы жүйесінің шегінде жұмыс
істейтін ұйымдарды реттеу және қадағалау кіреді;
- құнсыздану деңгейін есепке ала отырып, нақты енгізілген жарнасы көлемде
жинақтаушы зейнетақы қорындағы міндетті зейнетақы қорын мемлекеттік
кепілдеме сақтау енгізілді;
- қордың немесе зейнетақы активтерін басқару жөніндегі мекеменің кінәсінен
салымшылардың көрген зияндарын қорлардың жекеменшік капиталының есебінен
толтыру механизмі енгізілді;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшыларының және төлеушілерінің
уақтылы қаржы аударудағы, зейнетақы жарналарын ұстау және аудару, сонымен
қатар жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақыны жинақтаудағы
аударымдарды кешіктіргендері және зейнетақыны төлеудегі
жауапкершіліктері арттырылып, нормалары анықталып, санкция көлемдері
белгіленді. 3) Аса қауіпті еңбек шарттары бар өндірісте жұмыс істейтін
қызметкерлерге арналған ерікті қосымша зейнетақылық қамтамасыз ету
енгізілді (ерікті кәсіби жарналар енгізілетін кәсіптер тізімі 33 астам
өндіріс пен 2 мың көлемінде мамандықтар мен қызметтерді қамтиды). Ерікті
кәсіби зейнетақы жарналары қызметкердің пайдасына жұмыс берушінің
жекеменшік қаржысынан қарастырылып, салық салу кезінде шығарылып
тасталынады;
4) 2006 жылдың шілдесінен жинақтаушы зейнетақы қорларынан кесте
бойынша алушының жасына және жеке зейнетақы шотындағы жинағының көлеміне
қарай зейнетақы төлемдерін төлеудің жаңа ережелері енгізілді. Бір
мезгілде жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы жинақтарын зейнетақы
аннуиттер жүйесін енгізу болжамын есепке ала отырып, қамсыздандыру
мекемелеріне аудару қарастырылды;
5) Егер аккумуляцияланған зейнетақы жинақтары ең болмағанда ең төменгі
зейнетақыны алуға жеткілікті болса қолданыстағы талаптарды өзгерте отырып
жасы жетпей, яғни 55 жаста шығу мүмкіндігін қарастыруға болады; мерзімінен
бұрын мүгедектігі белгіленген 1 және 2 топтағы мүгедектер зейнетақы
жинақтарын мерзімінен бұрын алуларына болады.
2008 жылдың 1-ші қыркүйегіне жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
салымшыларының саны 673 659 адамды құрады, оның ішінде 29 507 салымшы
ерікті түрде және 1 359 – ерікті кәсіби зейнетақы жарналары бойынша.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жалпы жинақталған капиталы 436 млрд теңгені
(өткен жылдың тек қана бірінші жартыжылдығында зейнетақы жинақтары 46,9
млрд теңгеге өсті) құрады. Жекеменшік зейнетақы шоттарына таза
инвестициялық табыс 120,1 млрд. көлемінде түсті. Барлық қызмет көрсету
жылдарында жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы және басқа төлемдер
жалпы көлемі 24,1 млрд. көлемінде төленді.
Осыған қарамастан чилилік әдісті қолданатын елдердегі жинақтаушы
зейнетақы жүйесінің проблемалары бар. Оларға мыналар жатады:
- тұрғындарды жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметімен жеткілікті
қамтымау;
- ерікті зейнетақы жинақтарының үлес салмағы төмен;
- зейнетақы жинақтарын инвестициялаудың барынша тиімсіздігі;
- қарттық келіп жеткенде зейнетақы төлемдерінің лайықты өмір сүру үшін
жеткіліксіздігі.
Қазіргі уақытта жинақтаушы зейнетақы жүйесіне экономиканың бейресми
секторларында жұмыс істейтін ауыл адамлары мен жұмысшылары аз қамтылған.
Кіші және орта бизнеспен айналысатын кәсіпкерлерден де зейнетақы
аударымдары тұрақты түспейді. Бұл кәрілік келіп жеткенде өзін-өзі
қамтамасыз ету перспективасын төмендетеді. Жинақтаушы зейнетақы қорлары
барлық уақытта ауыл халқымен жұмыс істеуге көңіл қоймайды, себебі ауыл
салымшысына қызмет көрсету қымбат та, ал алынатын комиссиондық жарна
қалалық салымшыларға қызмет көрсетуге қарағанда әлдеқайда төмен. Негізінен
қорлар ауыл салымшыларын үстемелеп отыруға мәжбүр. Бейресми секторлардың
қызметкерлері әзірше көлеңкеде қалғылары келеді, себебі салық та,
әлеуметтік жарналарды да төлегілері келмейді [22,29].
Үкіметті зейнетақы жинақтарының жеткіліксіздігі қатты алаңдатады.
Орташа еңбек жалақысының өсу деңгейінің жоғары болмауы (әсіресе әйелдерде),
жинақтаушы зейнетақы қорларының табыс деңгейінің төмендеуі және
қамсыздандыру рыногінің дамымауы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қатысушылары үшін болжанған зейнетақы көлемінің ең төменгі стандарттар
деңгейінен төмен болуына алып келуі мүмкін.
Халықаралық тәжірибе зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылығына және
тиімділігіне жаңашыл талаптар кезінде тек қана ынтымақты немесе
қамсыздандыру (жинақтаушы) негізінде қол жеткізуге болмайтындығын көрсетті.
Қарттық кезде әлеуметтік қамтамасыз ету проблемасын жемісті шешу
мемлекет, жұмыс беруші және жұмысшы арасындағы жауапкершілікті бөле отырып,
жүйені көп дейгейлі әлеуметтік қорғауды қарастырады.
Қарттықты әлеуметтік қорғауға базалық конституциялық кепілдерді
сақтау талаптары кезінде әлеуметтік қамсыздандыруға көшу (2007 жылдан)
қарттық келіп жеткенде міндетті және ерікті зейнетақы жинақтарының есебінен
жинақтаушы зейнетақы қорларынан төлемдер ұсынылатын қосымша әлеуметтік
қамтамасыз ету дейгейін құруға алып келеді.
Бірмезгілде 1998 жылға дейін қажетті еңбек өтелі бар азаматтар
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне толық көшкенге дейін бұрынғы жалақыларына
қарай ынтымақты зейнетақы алатын болады. Аталған жүйеде тұтыну бағасының
өсуін және қолданыстағы заңға сәйкес төлемдер бойынша шектеулерді есепке
ала отырып, зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақы
төлемдерінің көлемін кезең-кезеңмен көтеруден басқа қосымша қайта құруларды
жүргізу біздің ойымызша тиімсіз.
Мемлекет 1998 жылғы 1 қаңтарға дейiн зейнеткерлiкке шыққан азаматтарды
зейнетақы төлемдерiнiң белгiленген мөлшерiн сақтай отырып, 1999 1 сәуірге
дейін зейнетақымен қамсыздандыруға кепiлдiк бередi, одан кейінгі кезеңдерде
зейнетақы төлемдері елдеги казирги кезендеги колданстагы занга сәйкес
жүзеге асырылатын болады.
Мемлекеттік базалық зейнетақы төлемi:
1) 1998 жылғы 1 қаңтарға дейiн зейнетақы алып келген;
2) осы Заңның 9-бабына сәйкес зейнеткерлік жасқа жеткен Қазақстан
Республикасының азаматтарына;
3) әскери қызметшілерге, iшкi iстер органдарының, қылмыстық-атқару
жүйесі органдарының (мекемелерінің), қаржы полициясы және өртке қарсы
қызмет органдарының арнайы атақтар берiлген және ішкi iстер органдарының
еңбек сіңірген жылдары үшiн зейнетақы төлемдерiн алуға құқығы бар
қызметкерлерi үшін Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген
тәртіп қолданылатын қызметкерлерiне төленедi.
Мемлекеттік базалық зейнетақы төлемi Орталықтан және (немесе)
жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемін, сондай-ақ мүгедектігі
бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алуына қарамастан жүзеге
асырылады.
Мемлекеттiк базалық зейнетақы төлемінің мөлшері ең төменгi күнкөрiс
деңгейіне кезең-кезеңімен жақындатыла отырып, тиiстi қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңмен жыл сайын белгiленедi.
Мемлекеттiк базалық зейнетақы төлемiн төлеу Қазақстан Республикасының
Үкіметі айқындайтын тәртiппен бюджет қаражаты есебiнен жүзеге асырылады.
Зейнеткерлiк жасқа жеткен кезде асыраушысынан айырылу жағдайына және
жасына байланысты мемлекеттiк әлеуметтік жәрдемақылар азаматтардың тiлегi
бойынша Қазақстан Республикасы заңнамасында белгiленген тәртiппен
мемлекеттiк базалық зейнетақы төлемiмен ауыстырылуы мүмкiн.
Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерінің мөлшерін арттыру Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен жыл сайын жүргізіледі.
Мемлекет еңбек сiңiрген жылдары бойынша зейнетақы алуға құқығы бар
және осы құқығын зейнетақы тағайындайтын немесе оны төлеудi жүзеге асыратын
органдарда 1998 жылғы 1 қаңтарға дейiн тiркеген азаматтарды зейнетақымен
қамсыздандыруға кепiлдiк бередi, бұл жағдайда оларға қызметтен кеткеннен
кейiн төлене бастайтын зейнетақы белгiленедi.
Орталықтан зейнетақы төлемдерiн алуға құқығы бар азаматтар санаттары.
1) Орталықтан зейнетақы төлемдерi азаматтардың мынадай санаттарына:
а) 1998 жылғы 1 қаңтарға дейiн зейнетақы алатындарына;
б) зейнеткерлiк жасына жеткен және 1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай
бойынша кемiнде алты ай еңбек стажы бар адамдарға;
в) еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы төлемдерін алуға құқығы бар,
арнайы атақтар берілген және Қазақстан Республикасының Заңдарымен ішкі
істер органдары қызметкерлері үшін белгіленген тәртіп қолданылатын әскери
қызметшілерге, ішкі істер органдарының, Қазақстан Республикасы Әділет
министрлігінің Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің, қаржы полициясы мен
мемлекеттік өртке қарсы қызмет органдарының қызметкерлеріне еңбек стажына
бара-бар мөлшерде төленеді.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін алушы, соның ішінде мемлекеттік
базалық зейнетақы алушы қайтыс болған жағдайда оның отбасына не оны
жерлеген адамға жерлеуге арналған бiржолғы төлем Орталықтан он бес
еселенген айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде төленедi.
Ұлы Отан соғысының қатысушысы немесе мүгедегі болған, Орталықтан
зейнетақы төлемдерін алушы қайтыс болған жағдайда оның отбасына не оны
жерлеуді жүзеге асырған жеке немесе заңды тұлғаға Орталықтан отыз бес айлық
есептік көрсеткіш мөлшерінде жерлеуге арналған біржолғы төлем төленеді.
Орталықтан зейнетақы төлемдерiн тағайындау.
1998 жылғы 1 қаңтардан бастап - еркектерге 61 жасқа толғанда,
әйелдерге 56 жасқа толғанда;
1998 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 61,5 жасқа толғанда,
әйелдерге 56,5 жасқа толғанда;
1999 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 62 жасқа толғанда, әйелдерге
57 жасқа толғанда;
2000 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 62,5 жасқа толғанда,
әйелдерге 57,5 жасқа толғанда;
2001 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 63 жасқа толғанда, әйелдерге
58 жасқа толғанда тағайындалады.
2) төтенше және барынша радиациялық қатерлi өңiрлерде 1949 жылғы 29
тамыздан 1963 жылғы 5 шiлдеге дейiн кемiнде 10 жыл тұрған азаматтар "Семей
ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен
азаматтарды әлеуметтiк қорғау туралы" Қазақстан Республикасы занына сейкес:
еркектер - жалпы жұмыс стажы 25 жылдан кем болмаған жағдайда 50 жасқа
жеткенде; әйелдер - жалпы стажы 20 жылдан кем болмаған жағдайда 45 жасқа
жеткенде зейнетақы тағайындалуына құқылы.
5 және одан да көп бала туып, оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген
әйелдер 50 жасқа толғанда жасына байланысты толық көлемде зейнетақы алуға
құқылы, аталған зейнетақы жасы 1998 жылғы 1 шілдеден бастап жыл сайын 6
айға өсіп отырады, бірақ тұтас алғанда 3 жылдан аспауға тиіс.
Орталықтан төленетiн зейнетақы төлемдерiнiң мөлшерiн есептеу жұмыста
болған үзiлiстерге қарамастан, қатарынан кез келген 3 жыл жұмыс үшiн орташа
айлық табыс негiзге алына отырып, 1995 жылғы 1 қаңтардан бастап жүзеге
асырылады.
1998 жылғы 1 қаңтардан басталған кезең үшiн орташа айлық табыстың
мөлшерi жинақтаушы зейнетақы қорларына мiндеттi зейнетақы жарналары жүзеге
асырылған табысқа сәйкес халықты әлеуметтік қорғау саласындағы орталық
атқарушы орган анықтайтын тәртіппен белгiленедi.
1998 жылғы 1 қаңтарға дейiн қажеттi еңбек стажынан тыс жұмыс iстеген
әрбiр толық жыл үшiн зейнетақы төлемдерiнiң мөлшерi 1 процентке өсiрiледi,
бiрақ ол зейнетақыны есептеу үшiн ескерiлетiн табыстың 75 процентiнен
аспауға тиiс.
Ұлы Отан соғысының қатысушылары мен мүгедектерінің, әскери
қызметшілердің, Қазақстан Республикасының ішкі істер органдарының,
прокуратура, бұрынғы Мемлекеттік тергеу комитеті қызметкерлерінің және
зейнетақы 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін, Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекіткен, өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің, лауазымдардың және
көрсеткіштердің № 1 тізімі бойынша және жұмыс орындарын аттестаттау
нәтижелері бойынша жеңілдікті шарттарда тағайындалған адамдардың зейнетақы
төлемдері мөлшерін қоспағанда, 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін тағайындалған
зейнетақы төлемдерінің ең жоғары мөлшері тиісті жылға арналған
республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген 25 еселенген айлық есептік
көрсеткіштің 75 процентінен аса алмайды.
Зейнетақы төлемдерiн есептеу үшiн 3 жылғы жұмыс iшiндегi табыс
қатарынан 36 күнтiзбелiк айдағы жұмыс iшiндегi табыстың жалпы сомасын отыз
алтыға бөлу арқылы анықталады. ҚР 2007.19.12. № 9-ІV Заңымен 3-тармақ
өзгертілді (2008 жылғы 1 қаңтарда қолданысқа енді) (бұр.ред.қара)Орталықтан
төленетiн зейнетақы төлемдерiн есептеуге арналған табыс тиiстi жылға
арналған республикалық бюджет туралы заңда белгiленетiн жиырма бес
еселенген айлық есептiк көрсеткiштен аспауға тиiс.
Орталықтан зейнетақы төлемдерiн тағайындау туралы арыз зейнетақы
төлемдерiн есептеу үшiн қажеттi стажы мен табысын растайтын құжаттармен
қоса азаматтың тұрғылықты жерi бойынша Орталыққа берiледi. Орталықтан
зейнетақы төлемдерiн тағайындауды зейнетақы төлемдерін тағайындаушы орган
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртiппен жүргiзедi. Зейнетақы
төлемдерін тағайындаушы орган зейнетақы тағайындау мәселелері бойынша
түсiндiрме беруге және азаматтардың тиiстi құжаттарды ресiмделуiне көмек
көрсетуге мiндеттi.
Орталықтан зейнетақы төлемдерiн тағайындауға арналған құжаттарды
қарауды халықты әлеуметтiк қорғау органы құжаттар табыс етiлген күннен
бастап он жұмыс күні ішінде жүзеге асырады. Арыз бен қажеттi құжаттарды
Орталыққа бiр мезгiлде берген күн Орталықтан зейнетақы төлемдерiн
тағайындауға өтiнiш берген күн болып есептеледi.
Қолданыстағы жинақтаушы зейнетақы жүйесін жаңаша түрде жетілдірудің
басты бағыттары:
1) халықтың жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтерімен қамту аясын
кеңейту. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне бейресми сектордағы
қызметкерлерді, ауыл тұрғындарын, өз беттерімен жұмыс істейтіндерді,
төмен және орташа бизнес уәкілдерінің қатысуларын ырықсыздандыру
бойынша экономикалық, фискалдық және әкімшілік шаралар кешенін
қабылдау ұсынылады. Кәсіпорындардың міндетті зейнетақы жарнасын толық
және уақытылы аударуларын қадағалауды күшейту.
2) кәсіпорындардың міндетті зейнетақы жарнасын аударуларын қадағалау
бойынша салық органдары жағынан қарастырылатын шараларды қатаңдандыру
қажет. Бұл жағынан қарастырылып жатқан іс - шаралардың нәтижелілігін
тәжірибе дәлелдеді.
3) зейнетақы активтерін инвестициялау үшін шешілген қаржы құралдарының
көлемін кеңейту: айналымға ұлттық нақыштағы қағаздарды шығару, ішкі
рынокта айналымға 10 жыл және одан ары мерзімге арналған құнсыздану
деңгейі бойынша индекстелінген облигация шығару, мемлекеттің
кепілдемесі бойынша жоспарлы мемлекеттік құнды қағаздарын шығару ұзақ
мерзімді мемлекеттік сабақтастырылған саясатын құру және іске асыру.
4) жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлеу механизмін жетілдіру.
Зейнетақы аннуитет кезеңдерін дамыту.
5) зейнетақы табысына пара-пар жұмысшыларды олардың міндетті және ерікті
зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнетақы қорлары есебінен қамтамасыз
ету.
Бұған қатысты мемлекеттік бюджетте міндетті зейнетақы жарналарын өтеу
көлемдерін болжау және жоспарлау жүйесін құру ұсынылады, ерікті жинақтаушы
зейнетақы сызбаны енгізу бойынша қосымша шаралар қарастырылуы мүмкін.
Жүктілік және тууына, бір жасқа дейінгі балаға қарауға байланысты
демалыста отырған әйелдерді жалдаушылардың пайдасына міндетті зейнетақы
жарналарын мемлекеттік субсидиялау мүмкіндігі зерттелуде. Зейнетақы
жүйесіндегі реформаларды ары қарай тереңдету шаралары Қазақстан
азаматтарына конституциялық кепілдіктерін жүзеге асырып, лайықты қарттықты
қамтамасыз етеді [21,24].

2. Зейнетақы жүйесінің негізгі түрлері мен әлемдік тәжірибесі

Халықты әлеуметтік қорғау – мемлекеттің халықаралық және ұлттық
нормалар негізінде адамның әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі
аса маңызды міндеті. Неғұрлым тар мағынада – тұрмыс деңгейіне қатысты
құқықтарды қамтамасыз ету. Демократиялық қоғамның заңнамасында жұмыспен
қамтылу және еңбек үшін сыйақы алу, демалу, жасының ұлғаюына байланысты,
сырқаттық, жұмыссыздық жағдайында, асыраушысынан айрылғанда әлеуметтік
қамсыздандырылу, балаларды тәрбиелеу, білім алу, денсаулығын сақтау, мәдени
қатысу құқықтары, тұрғын үйге құқық көзделеді.
Әлеуметтік қамсыздандыру- әлеуметтік қорғау жүйесінің халықтың
еңбекке жарамсыз бөлігінің қажеттіліктерін қанағаттындыруға және тұрмыс
деңгейін қолдауға бағытталған тармағы. Әлеуметтік қорғау обьектілері болып:

- жасы ұлғайған (қарттық ғұмыр) азаматтар;
- еңбекке жарамды жаста ауырған азаматтар;
- соның ішінде: еңбек ету қабілетінен айырылған мүгедектер;
- жарымжан және көп балалы отбасылардың балалары, мүгедек балалар,
жетімдер;
- күнелтуге қажетті ең аз мөлшердегі табысы жоқ кедей жұртшылық;
- табиғат және әлеуметтік апаттардан зардап шеккен азаматтар, т.б.
саналады.
Жалпы әлеуметтік қамсыздандыру бірнеше блоктарға бөлінеді, олар:
әлеуметтік сақтандыру, меншікті әлеуметтік қорғау және әлеуметтік көмек
(әлеуметтік қолдау, жәрдем). Әлеуметтік қамсыздандырудың ақшалай төлемдер
(зейнетақы, жәрдемақы, материалдық көмек), заттай түсімдер, тегін
жеңілдікті қызметтер көрсету, тағы басқа да секілді нормлары болады.
Бұл әлеуметтік қамсыздандыру мәселелерінің бір-бірімен өте тығыз
байланыста болғандықтан да олардың бірі туралы әңгіме қозғағанда олардың
арасын бөле-жара қарастыру тіпті де мүмкін емес. Әлеуметтік қорғау дегенде
– зейнетақы, зейнетақы дегенде - әлеуметтік қорғау елестейді. Сондықтан да
зейнетақы мәселелері туралы сөз бастағанда әлеуметтік қамтылулардың ортақ
негізін бір қарап шығу артық болмас [15].
″Зейнетақы″ сөзі қазақстың төл сөзі екені белгілі, дегенмен бұл сөзге
қарағанда дәл бүгінгі күні осы ұғыммен тікелей кездесіп отыратын қолданушы
қоғам арасында ″пенсия″ сөзі қолданылатын рас. Ал″пенси″ сөзі латындық
″pensio″ - қазақша ″төлем″ деген түсінік беретін сөзінен шыққан. ″Қазақстан
Республикасының Зейнетақымен қамсыздандыру туралы″ заңында зейнетақы
туралы төмендегіше түсінік беріпті: Зейнетақы – орталықтан, жинақтаушы
зейнетақы қорларынан, ал әскери қызметшілер, Қазақстан Республикасының Ішкі
істер органдары мен Мемлекеттік тергеу комитетінің қызметкерлері үшін
тиісті қызметтерді ұстауға көзделген қаражат есебінен төленетін зейне
тақы төлемдерінің жиынтығы.
Бұл осы ұғымға заңдық термин ретінде берілген анықтама, енді өзімізше
экономикалық тұрғыда түсінік беріп көрсек:
Зейнетақы – экономикалық белсенді емес халықтың бір бөлігіне:
азаматтардың қартайғанда қарттық ғұмырын қамсыздандыруға, еңбек ету
қабілетінен толық немесе жартылай айырылу жағдайында, асыраушысынан
айырылу жағдайында және еңбек қызметінің белгілі бір саласында белгіленген
жұмыс өтілі жеткілікті болған жағдайда материалдық жағынан қамсыздандыру
үшін төленетін кепілдікті тұрақты (әдетте, ай сайынғы) ақшалай төлем.
Зейнетақымен қамсыздандыруға жұмсалатын ресурстардың мөлшері екі
тобымен ажыратылады, олар:
- демографиялық факторлар тобы (адам ғұмырының орташа ұзақтығы және
сонымен байланысты адамдардың қартаю процесі);
- экономикалық факторлар тобы (зейнетақымен қамсыздандыру мен жалақының
арақатынасы, олардың ең төменгі деңгейі, еңбектің ерекше жағдайы үшін
қосымша төлем, т.б.).
Зейнетақы мынадай түрлерге бөлінеді:
1) Еңбек зейнетақысы – жасына. Мүгедектігіне байланысты,
асыраушысынан айырылу жағдайында, және еңбек сіңірген жылдары үшін
төленетін зейнетақы.
2) Еңбек зейнетақысын алуға құқығы жоқ еңбек етуге қабіблетсіз
азаматтардың бәріне төленетін әлеуметтік зейнетақы.
3) Халықтың аз қамтылған бөлігін қолдау мақсатында, әлеуметтік саясат
ұстанымдарын көздейтін мақсатта, т.б. мақсаттарда негізгі
зейнетақылық төлемдерге (мемлекеттің, кәсіпорынның) үстеме ретінде
төленетін басқа да қосымша зейнетақы төлемдері (әдетте
зейнетақының бұл түрі алғашқы екеуіне қосымша үстеме ретінде
төленетін төлемдер, бұл түрдің өзіндік ерекшеліктері болғандықтан
жеке қарастырылады).
Зейнетақы – жасы ұлғайған халықтың үлкен бөлігінің табысының негізгі
көздерінің бірі болып табылады. Халықтың ақшалай табыстарының дәрежесі
халықтың өмір сүру деңгейінің маңызды әлеуметтік индикаторы саналады.
мемлекеттік емес болып бөлінді [20,29].
Қазақстан халқының ақшалай табыстарының дифференциясы мен формаланған
құрылымын төменде сурет түрінде бейнеленген.
Ақшалай кірістердің негізгі көзі ретінде еңбек табысы көбірек орын алады,
ол жалпы табыстар көлемінің 66%-н құрайды; жәрдемақының салыстырмалы
салмағы 4,5%-ды құраса, мекендік әлеуметтік және тұрғындық көмектер -1,2%,
степендиялар – 0,1%-ды құраған. Қазақстан Республикасы 1998 жылдың 1-
қаңтарынан бастап ТМД елдерінің ішіндегі жинақтаушы зейнетақы жүйесіне
көшкен алғашқы мемлекеттердің бірі болды. Осы жүйеге көшкеннен бері әрбір
жеке тұлға еңбек ақысының 10% жинақтаушы зейнетақы қорына салым ретінде
аударып келеді.

ш
1 - cурет – Табыс түрлері []

1сурет – зейнетақылық алымдар алынатын табыс түрлері

Жинақтаушы зейнетақы қоры – ақшалай жинақтарды салым түрінде тартатын,
салымшылардың ұзақ мерзімді келісім - шарт негізінде төлеген жарнасын
жинақтаушы қаржы институты. 1997 жылдың 20 маусымында жарық көрген
"Қазақстан Республика сында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" заңына
сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорлары мемлекеттік және жинақтаушы зейнетақы
қорлары Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен ЖЗҚ
қызметін реттеу комитеті арқылы лицензияланып, зейнетақы салымдарын
жинақтауға, зейнетақы міндеттемелерін есептеуге, өз қызметтері бойынша
коммисиондық сыйақылар алуға, зейнетақы төлеуге, сонымен қатар
заңдылықтарға сәйкес басқа да қызметтерін жүзеге асыруға құқылы болып
табылады. Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасында 15 лицензияланған
жинақтаушы зейнетақы қорлары жұмыс істейді. Осы 15 қордың біреуі
мемлекеттік, ал 14 қор мемлекеттік емес, сондай-ақ, 2003 жылдың 15-ші
қаңтарынан бастап, "Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру
туралы" заңының 33-ші бабында көрсетілгендей жинақтаушы зейнетақы қорлары
ашық және корпоративті болып бөлінеді. Зейнетақы (латын тілінің pension –
төлем) бектілген заңдылық ретімен әлеуметтік қорғаудың және басқа да қайнар
көздерінің белгілі категория тұлғаларына берілетін үздіксіз ақшалай төлем.
Зейнетақымен қамсыздандырудың негізі болып түрлі заңды фактілер
табылады. Біздің елде халықты әлеуметтік қорғау негізінен мемлекетпен
жүзеге асырылатын болғандықтан, әр жұмыскер өзінің қарттық шағын қамтамасыз
етуді жоспарламайтын.
Қабылданған заңға сәйкес жыл сайынғы зейнетақының алты айға өсуі
қаралады; Қазақстанда ерлердің зейнеткерлік жасы 63 жасты, әйелдердің -58
жас, 60 және 50 жасқа сәйкес құрайды.
Қазақстанда бекітілген зейнеткерлік жас Еуропа және Америка елдерінен
әлде қайда төмен. Мысалы: Германия, АҚШ, Англияи, Австрия, Польшадағы
жұмыскерлердің зейнеткерлік жасы 65 жасты, Норвегия мен Данияда 67 жасты
құрайды.
Зейнетақының үш негізгі категориясы бар: жұмыс орны бойынша зейнетақы,
әскери қызметкерлер зейнетақысы және әлеуметтік зейнетақылар. Өз кезегінде
жұмыс орны бойынша зейнетақы жасына, еңбек стажына, мүгедектігіне және
асыраушысынан айырылуына байланысты бөлінеді. Әлеуметтік зейнетақы
зейнеткерлік жасы бойынша еңбек қызметі мен мүгедектігіне байланыссыз
төленеді. Ол зейнетақы түрі жасы бойынша толық зейнетақы алмайтын
тұлғаларға төленеді. Бұл жастайынан мүгедектер, асыраушысынан айырылу
жағдайындағы балалар, толық еңбек стажы жоқ жасына байланысты мүгедектер
және т.б.
Жинақтаушы зейнетақы қорының бизнес –жоспары лицензия алу үшін қажетті
құжаттардың бірі. Бизнес –жоспар көмегімен Қор камитетіне өзінің өмірге
қабілеттілігін дәлелдеуі, қарды және әлеуметтік жүйеге келтірілген
іскерлігіне сенім беру, олардың тұрақтылығы мен қордың зейнетақы жинағына
салымдарды қорғауды қамтамасыз етуі керек [21].

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ
ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ

2.1 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызметі АҚ МЖЗҚ мысалында

Қазақстандық МЖЗҚ АҚ – зейнеткерлік қызмет көрсету ұжымындағы сөзсіз
көшбасшыларының бірі болып табылады. Бұл қор осыдан 10 жыл бұрын құрылған
және № 0000001 мемлекеттік лицензиясына ие, Қазақстандағы бірінші
жинақтаушы зейнетақы қоры болып табылады. Бүгінгі таңда МЖЗҚ қоры –
зейнетақы жинақтары бойынша республикадағы зейнетақы қорлары арасында
көшбасшылық орыннын бірін иеленген, Қазақстанның зейнетақы нарығындағы ірі
жинақтаушы зейнетақы қорларының бірі, оған 2010 ж. 1 наурызда жарияланған
қызметінің нәтижесі бойынша қаржылық көрсеткіштер дәлел:
МЖЗҚ зейнетақы активтерінің көлемі – 257,4 млрд. теңге
МЖЗҚ салымшылар саны – 1 млн. астам адам
МЖЗҚ АҚ салымшыларының жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі үлесі 13,12%
- ды құрайды. Әрбір 7 – ші жұмыс істейтін қазақстандық осы қордың
салымшысы болып табылады.
Ерікті зейнетақы жарналары бойынша Қорда 5,6 мың шоттың болуы,
салымшылардың Қорға деген сенімінің дәлелі болып табылады.
ЖЗҚ МЖЗҚ - Қазақстан Республикасының нарығындағы ерікті кәсіптік
зейнетақы жарналары бойынша салымшылар жинақтарының 99,7% - ын біріктірген
жалғыз қор. Жарғылық капиталы – 4 млрд. 840 млн. теңге.
Қордың инвестициялық қаржыны салалар, валюталар және елдер бойынша
әртараптандырылған. Ай сайын тоқсан сайын баспасөзде жарияланатын
инвестициялық қаржының жағдайына сараптама жасау арқылы оған көз жеткізуге
болады. Бүгінгі күні ГНПФ қоры – ЖЗҚ – ның ішінде құралдар мен валюта
бойынша ғана емес, сонымен бірге эмитенттер бойынша, бағалы қағаздарының
санын, олардың құнын және рейтингін ашып, өзінің инвестициялық қаржының
толық көрсеткен бірден – бір қор. Қордың есептелген инвестициялық кірісі
қызметінің басынан 2010 жылдың 1 наурызындағы жағдай бойынша 80,9 миллиард
теңге болды.
Қор зейнетақы жинақтарын төлеудің күн сайынғы айқын тәртібін
жүргізеді. Қызметін бастаған кезеңнен бері Қордан Қазақстанның барлық
аймағында тұратын салымшы – алушыларға 22 млрд. теңгеден астам қаржы
төленді. Қазақстанның зейнетақы нарығында бірінші рет 2009 жылы комиссиялық
сыйақының үдемелі шкаласы қабылданды. Егер инвесткіріс төмен болса, МЖЗҚ
басқа қорларға қарағанда, комиссиялық сыйақы алмайды:
8-кесте
2010 жылға Қор комиссиялық сыйақының келесі шамасын белгіледі:

Зейнетақы активтерін Инвестициялық кірістен ГНПФ ЖЗҚ АҚ
инвестициялаудан кірістілік деңгейі – ның комиссиясы
(жылдық %)
3% - ға дейін 0%
3% - 8% 10%
8% - дан жоғары 15%

ГНПФАО АҚ – ның артықшылықтары:
Қор еңбек шығынын азайтуға және Уақыт пен Қаражатты үнемдеуге
арналған, осы заманғы және жоғарғы технологиялық қызметтерді бірінші болып
енгізді:
Ол үшін алдын – ала қордың жақын филиалында сәйкестендіргіш пен пароль
алу керек.
Екіншіден – Қордың мамандары әзірлеген ЭКОномим Время и Деньги
(Уақыт пен Ақшаны Үнемдейміз) бірегей бағдарламалық өнімін орнату.
ЭКОВИД+ - бұл, зейнетақы жарналарының барлық түрін аудару мен өнім
бойынша төлемдерді қалыптастыруды, төлем тапсырыстарының архивін және басқа
да істерді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жаңа бірегей бағдарлама.
Үшіншіден – ПростоКредит МНҰ ЖШС – нен, HSBC Қазақстан ЕБ АҚ – нан,
Сбербанк России ЕБ АҚ – нан, Альянс - Полис СК – нан, Астан - Финанс
СК – нан, БТА Сақтандыру СК – нан, Қазкоммерц -Полис СК – нан, Сентрас
Иншуранс СК – нан, Коммеск Өмір СК – нан бірегей мүмкіндіктер. Қор
салымшылары осы қаржы ұйымдарында несиелер мен комиссияларға жеңілдіктер
түрінде артықшылықтарға ие.
Еліміздің барлық аймақтарында Зейнетақы қорының өкілдіктері бар және
аймақтық ерекшеліктер мен клиенттердің мұқтаждығын ескеріп, филиалдар
желісін ары қарай дамыту мен нығайтуда жұмыс атқарылып отыр.
Бүгінде қор салымшыларға сапалы сервис көрсету, қауыпсіздік пен
жоғары технологияны қамтамасыз ету, аппараттық қорғау және жоғары білікті
мамандарды жалдау үшін жеткілікті ресурстарға ие. Басқаша айтқанда қор
саннан сапаға көшті. Салымшыларды сырттан тартудың орнына бұрыннан
қалыстасқан салымшыларға жоғары класты сервис ұйымдастырды. Стандандартты
қызмет көрсету халықаралық деңгейге жетіп, бүкіл респулика аумағы бойынша
бірдей сапалы қызметті қамтамассыз етуде.
“ МЖЗҚ”қаржы тобымен бірге қор бірегей бағдарлама жасауда,оның түпкі
мақсаты халықтың әл-ауқатын жақсарту. Сол бағдарлама бойынша салымшылар
үшін жеңілдік жағдайында қаржылық қызмет көрсету спекторы одан әрі кеңейе
түседі. Қор өзінің жұмыс істеген бірінші күнінен бастап-ақ түрлі топтағы
адамдарға демеушілік қолдау және қайырымдылық көмектерін жасап келеді. Бұл
дегеніміз қор қоғам мүшелерімен толық түсінісіп, бизнесті дамытуға ықпал
етуде [32].

2. АҚ МЖЗҚ Зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау

Бұл тарауда Қазақстан Республикасында әрекет етуші зейнетақы
жүйесінің қазіргі жағдайына талдау жасалып, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
өзекті мәселелері талқыланады, Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің өзекті
мәселелері зерттеліп, қазіргі жағдайына талдау беріледі.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтері кастодиандық есеп
режимінде кастодиандық келісімге сәйкес банк–кастодиандарда сақталады.
Кастодиан бірнеше зейнетақы қорларына қызмет ете алады. Зейнетақы қоры,
банк–кастодиан мен ЗАИБАҰ арасында үш жақты келісім құрылады. Үш жақты
келісім бойынша зейнетақы қорлары өздерінің серіктестерін ауыстырғандығы
туралы деректер тіркелген. Қабылданған инвестициялық шешімдерге сәйкес
олардың аударымдарын әр түрлі қаржы құрал––жабдықтарға алынған
инвестициялық табыс есебінен есептеп аударуды жүргізеді. Зейнетақы
активтерін міндетті басқару, яғни әр түрлі қаржы құралдарына (екінші
деңгейлі банктердің депозиттері, мемлекеттік бағалы қағаздары, акционерлік
қоғамдардың А және Б листингі акциялары( белгіленген ақшалай құралдардың
сомасын бағыттауды ЗАИБАҰ жүргізеді (ал (((3 жылдан бастап – сәйкес
лицензиясы бар кейбір жинақтаушы зейнетақы қорлары(. ЗАИБАҰ қаржы нарығының
маркетингтік зерттеуін жүргізеді, инвестициялар бойынша негізделген
шешімдер дайындайды және оларды банк–кастодиан мен жинақтаушы зейнетақы
қорларының қарауына шығарады. Зейнетақы жинақтарының сақталуы заңнамамен
бекітілген шаралар жиынтығымен қамтамасыз етіледі:
– зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін төлеу бойынша
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін лицензиялау;
– зейнетақы активтерін басқару мен зейнетақы активтерін
инвестициялық басқару бойынша компания қызметін лицензиялау;
– екінші деңгейлі банктердің және басқаларының кастодианды қызметін
лицензиялау [17].
Зейнетақы қорларының табыстары еңбек Министрлігі мен Қазақстан
Республикасының халқын әлеуметтік қорғаудың жинақтаушы зейнетақы қорларының
қызметін реттеу бойынша Комитетпен бекітілген шекті мөлшерінен жоғары емес
шамада өз қызметі үшін комиссиялық сыйақылар есебінен қалыптасады. Комитет
жинақтаушы зейнетақы қорларын бақылау мен реттеу үшін жаңадан, арнайы
құрылған мемлекеттік орган болып табылады. Зейнетақы қорларының комиссиялық
сыйақылар мөлшері зейнетақы жарналарының 1%–ын және инвестициялық табыстың
1(%–ын құрады [27]. Осы қаражаттар көзінен зейнетақы қорлары зейнетақы
активтерін басқару бойынша компанияға комиссиялық сыйақылар төлейді.
Зейнетақы қорының жеке қаражаттарын инвестициялаудан түскен табысы толықтай
қордың өзіне ғана тиісілі.
Бүгінгі таңда республикада зейнетақылық қызмет ету нарығы 14 жинақтаушы
зейнетақы қорларын ұсынады, олардың ашық типті жинақтаушы зейнетақы қорлары
–11, корпоративті жинақтаушы зейнетақы қорлары – 2 мен ашық типті.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары – (1 кесте).

9-кесте
2000–2((8 жылдардағы (мерзім соңында) ЗАИБАҰ, банк – кастодиандар мен
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының саны
Жылдар
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ЗАИБАҰ 8 8 8 8 9 10 10 11 11
банк–кастодиа9 11 12 11 10 10 10 11 11
ндар
МЕЖЗҚ 12 16 15 15 16 16 16 14 14

Дерек көзі -Ұлттық банктің статистикалық бюллетені

Жинақтаушы зейнетақы қорларының құрылтайшылары Қазақстан
Республикасының ірі өндірістік және қаржылық құрылымдары болғандықтан,
олардың мүдделері қорлардың стратегияларында айқындалады. Сондай–ақ
өндірістік күштер мен еңбек ресурстарының шоғырлануын ескере отырып,
стратегияда географиясы, мөлшері мен салымшылардың салалық қажеттілігі
көрініс табады. Өткен мерзім бойынша жинақтаушы жүйенің толықтай дамуы оның
қызмет етуі жылдарындағы көрсеткіштерінің динамикасы көрсететін сандық
көрсеткіштері дамуының тұрақты тенденциясымен сипатталады. Берілген
кестеден көрсетілген мәліметтерден жинақтаушы зейнетақы жүйесіне халықтың
сенімінің артуы және салымшылар мен қызметшілер санының өсуімен байланысты
зейнетақы жүйесіндегі зейнетақы жинақтары қарқынды ұлғайып отырған. Жаңа
зейнетақы жүйесін енгізу зейнетақы жасының біртіндеп өсуімен жүргізілді.
2000 жылдың 1 қаңтарынан бастап зейнетақыға шығу жасы ұлғайды, 2004 жылдың
1шілдесінде зейнетақыға шығу жасы ер адамдарда 63 жас, ал әйел адамдарда 58
жас. 2000 жылдың 1 қаңтарынан бастап кеңестік уақыттардан қалған барлық
зейнетақылық жеңілдіктер алынып тасталды.
Бүгінде зейнетақы жүйесінде 7(% –дан жоғары жұмыспен қамтылған халық
қатысқан. Зейнетақы жүйесі міндетті сипатта болғандықтан, салымшылар
көлемінің өсуінде де көрініс табады. Салымшылар көлемінің өсуі зейнетақы
жарналары мен зейнетақы жинақтарының дамуына әкеледі [7].
2007 жылдың ортасына қарай жинақтаушы зейнетақы жүйесіне 6 млн.–ға
жуық адам тартылды, орташа бір МЕЗҚ–на 500 мыңға тарта адам құрады.
Салымшылар саны бойынша ірі МЕЗҚ болып салымшылар көлемі 2 млн. адамнан
жасатын МЖЗҚ табылады, ол бүкіл зейнетақы жүйесі салымшыларының барлық
көлемінің 31%–ын құрайды.
Еркін зейнетақы салымдарын 26200 адам аударады, ол барлық
салымшылардың 0,45%–ын құрайды. Еркін салымдар негізінен АО " ГНПФ"
шоғырланған. Бұл қорға еркін салымдардың 24%–ына жуығы тиісілі.
Жалпы 2007 жылдың 1 қаңтарына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.