Қазақстан тарихын мектепте оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін көрсету
Абстракт
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа даму жолына түскен бүгінгі
Қазақстанның халықаралық және ішкі қоғамдық-саяси жағдайларында үлкен
өзгерістер болып жатыр. Осыған орай, Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық; бүкіл
халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм;
мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен ...
шешу [1].
Қазақстанның ата заңындағы осы мұраттар жалпы білім беретін
мектептерде оқытылатын пәндердің білім мазмұнын, оларды оқыту әдістемесін
тезірек жаңартуды, жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр. ... біздің
мәдениет органдарының адамдардың бойына асқақ ой-ниет нәрін сіңіруге, жас
ұрпақты халықтың, бүкіл әлемдік өркениеттің сан ғасырлық рухани және мәдени
мұрасының қазыналарынан сусындата білуге қабілетті болуының маңызы ерекше
зор ... [2]. Қазіргі уақытта қоғамдық – гуманитарлық пәндерді оқытудың
білімділік, тәрбиелік, дамытушылық маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға
Білім туралы Заң, Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасы сияқты мемлекеттік құжаттарда да айырықша көңіл бөлінген.
Осы пәндердің ішінде Қазақстан тарихын оқытудың орны ерекше. Өйткені өзінің
туып-өскен өлкесінің, аймағының, елінің және оның халықтарының тарихын
жақсы білмеген оқушы өз халқын да, басқа халықтарды да лайықты құрметтеуі
мүмкін емес. Ондай жастардан болашақ қоғамның белсенді мүшелерін, қоғам,
халық Отан үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсамайтын, жан-жақты білімді
азаматтарды тәрбиелеп шығара алмасымыз да ақиқат.
Қазақстанның қазіргі халықаралық жағдайы, оның дүниежүзілік
қауымдастықтағы белгілі мемлекеттердің қатарына қосылуы, дүние жүзінің
көптеген елдерімен түрлі салада байланыстар жасауы да оның әрбір азаматына
өз елінің тарихын білуді міндеттейді. Өз елінің, халқының тарихын жетік
білмейтін адам өз елінде де, одан тыс жерлерде де оның мүддесін ойдағыдай
қорғай алмайды. Осы және басқа да жағдайлар Қазақстан тарихын алдымен
мектепте, сондай-ақ қадірлі мамандық беретін басқа да орта оқу орындарында
оқытуды ғылыми-әдістемелік жағынан мүлде жаңа деңгейге көтеруді қажет
етеді. Мұны осы пәннің мектептегі қазіргі жағдайы да талап етіп отыр. Бұл
тақырыпты зерттеу осы күнгі мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жетілдірудің
маңызды да өзекті мәселесінің біріне айналуы да содан.
Қазақстан тарихының материалдары жалпы білім беретін мектептерде
ресми түрде 195859 оқу жылынан бастап оқытылып келеді. КСРО құрамындағы
одақтас республикалардың бірі саналған Қазақстанның тарихына болмашы ғана
сағат бөлініп, сабақтары КСРО тарихы құрамында үзік-үзік оқытылғандықтан
оны оқытуда көптеген қайшылықтар орын алды. Олар: тарих пәнінің мазмұны мен
Коммунистік партияның, Кеңес үкіметінің оны оқытуға қойған талаптары, оқу
бағдарламалары мен оқулықтар, білім мазмұнының көлемі, оның күрделілік
деңгейі мен оқушылардың мүмкіндігі, жас ерекшелігі, курсты оқытуға
қойылатын талаптар мен оларды жүзеге асыруға жасалған қажетті жағдайлар,
оқыту әдістемесі талаптары мен курстың оқытылу жайы және мұғалімнің
мамандық дәрежесі, пәннің оқу-материалдық базасына қойылатын талаптар мен
оның іс жүзіндегі мүмкіндіктері арасындағы және басқа да қайшылықтар.
Түсінікті болу үшін олардың бір-екеуіне тоқталайық. Тарих пәнінің білім
мазмұнын анықтауда білімнің толықтығы, жүйелілігі, тарихилығы,
обьективтілігі сияқты дидактикалық ұстанымдарды басшылыққа алу міндетті
екеніне қарамастан ол кездегі Қазақ КСР тарихы курсының мазмұны толық та,
жүйелі де болмады, ал фактілер мен оқиғаларды талдап баяндауда тарихилық,
обьективтілік ұстанымдар бұзылды. Немесе курсты оқытуға қойылатын талаптар
мен соларды жүзеге асыруға қажетті жағдайлар арасындағы қайшылықтарды
қарастырайық. Мектептегі оқу пәні, не оқу курсы талапқа сай оқытылуы үшін
оның оқу-әдістемелік кешені жасалуы қажет, ал Қазақстан тарихынан сол
кешеннің құрамына қосылатын бағдарлама мен оқулықтан басқа құралдар
дайындалған емес. Мұның өзі курсты оқытуда елеулі кемшіліктердің орын
алуына соқтырды.
Осыған қарамастан мектепте Қазақстан тарихын оқыту проблемасы кешенді
зерттелмеді. Соңғы отыз жылда оны оқытудың жеке мәселелері ғана зерттелді.
Мәселен, ″Қөрнекі құралдарды дайындау және пайдалану″(И.Қадірбеков),
″Мәдениет тарихын оқыту әдістемесі″ (К. Каменир), ″Тарихи-көркем әдебиетті
пайдалану″ (К. Аманжолова), ″Тарихи ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі″ (Е.
Жевако), ″Оқулықтардың ғылыми-әдістемелік негіздері″ (М. Зарифова), ″5-
сынып оқушыларында халықтар достығы туралы білімдерді қалыптастыру
әдістемесіне″ (Б. Әбдіғұлова), ″Мектептерде тарихты оқыту әдістемесіне″
(Т.Тұрлығұлов) арналған еңбектер жарық көрді. Оның аса маңызды
проблемаларын, яғни білім мазмұнын анықтауға, оқыту әдістемесін тұтас
қамтитын, немесе оны жетілдіріп қалыптастыруға бағытталған зерттеулер
жүргізілген жоқ. Қазақстан тарихының мектепте қашаннан бастап, қандай
ретпен оқытылғанын, курстың қалыптасып даму үрдісін, оның барысында орын
алған проблемалар мен тенденцияларды анықтап, талдап саралайтын да еңбектер
жарияланған емес.
Кеңес мемлекетіндегі одақтас ұлт республикалар мектептерінде өз
республикалары тарихын оқытудың жеке проблемалары да ғылыми әдістемелік
тұрғыда зерттелді. Қазақ халқына тілі, тарихы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі,
діні ортақ түркі тілдес республикаларда педагогика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесіне қорғалған диссертацияларда ( М. Алтаев, Г. Асланов, А.
Артыков, Т. Муратгелдиев, Н. Ремеев, И. Шерстюк, т.б. ) осы курстың
құрылымы мен мазмұны, КСРО тарихымен байланыстыра оқытудың әдістемелік
жолдары, патриоттық және интернационалдық тәрбие беру, оқыту әдістемесі
мәселелері, кластан және мектептен тыс жұмыстар сияқты жеке проблемалары
қарастырылып, олардың КСРО мектептерінде ұлт республикалар тарихын оқыту
әдістемесін жетілдіре түсуге пайдасы тиді. Бірақ, аталған зерттеулер
негізінен 1980 жылдарға дейін жүргізілді, ал одан бері тарихтың бұл
курстарын оқытуда көп өзгерістер болды.
1970-1985 жылдары Мәскеудегі орталық педагогикалық баспалардан
мектептерде республикалар тарихын оқыту тәжірибиелерін баяндайтын бірнеше
жинақ шықты. [ 3, 4, 5]. Бірақ, орталықта да, жеке республикаларда да
одақтас республикалар тарихын оқыту әдістемесін тұтас қамтитын монография
әлі жарияланған емес. Соңғы деректерге қарағанда мұндай еңбек әзірге ТМД
елдерінің ешқайсысында жарыққа шыққан жоқ. Жоғарыдағылардың салдарынан
Қазақстан тарихы мектеп курсының білім мазмұны мен оны оқыту, яғни
оқушыларға сапалы білім беру мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар ұзақ
уақыт шешілмей проблема күйінде қалып келеді.
Қазақ халқының ғасырлар бойындағы арманы орындалып, 1990 жылы 25
қазанда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Қазақ Советтік Социалистік
Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылдады. Онда,
Тәуелсіз Қазақстанның жаңа даму жолына түсетіні, ізгілікті, демократиялық,
құқықты мемлекетті құруға бел байлауды негізге алатыны айтыла келіп:
Қазақ халқының және Қазақстанда тұратын басқа да ұлттардың төл
мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлету мен дамыту және олардың ұлттық
қадір-қасиетін нығайту Қазақ ССР мемлекеттігінің аса маңызды міндеттерінің
бірі болып табылады [6] деп көрсетілді. Содан бері Республиканың қоғамдық
өмірінің барлық саласында, соның ішінде халыққа білім беруде де үлкен
өзгерістер болып жатыр. Жалпы білім беретін мектептердегі маңызды
өзгерістің бірі – Қазақстан тарихының оқу жоспарына дербес пән болып
енгізілуі, оны толық, жүйелі оқытуға қажетті сағаттың бөлінуі және
мектептің үш басқышында да ( алғашқы басқышында дайындық, қалғандарында
жүйелі) білім берудің көзделуі. Осы жағдайлар мектепте ″Қазақстан тарихын″
оқытуды мүлде жаңа деңгейге көтеруді талап етіп отыр. Демек, бұл пәннің
оқыту мақсатын, білім мазмұнын өзгертуден бастап, бүкіл оқу-әдістемелік
жүйесін жаңарту күн тәртібіндегі маңызды мәселе екені түсінікті. Бұларды
алдымен ″Қазақ, Қазақстан тарихын″ оқыту кезеңдерін, оның курс болып
қалыптасып-жетілуін, соны қалыптастыруда қандай тенденциялар бел алды,
мұның бәрі оқу жоспарларында, бағдаламаларда, оқулықтарда қалай көрініс
тапты, оқытуда байқалған проблемалар қандай еді? ″-деген сұрақтарды
шешкенде ғана жүзеге асыра аламыз. Сонымен қатар мектептер мен
мұғалімдердің талайдан жинақтаған тәжірибиелерінің ұнамды, ұнамсыз жақтарын
ғылыми ой елегінен өткізу де келелі мәселелердің бірі. Осыдан кейін ғана
барып жаңа пән - ″Қазақстан тарихы әдістемесінің қалыптасуы″ деген маңызды
ғылыми проблеманы шешуге болар.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстан тарихын мектепте оқытудың теориялық және
әдістемелік негіздерін көрсету.
Диссертациялық зерттеудің әдіснамалық негіздері: Жалпы білім беретін
мектептерде Қазақстан тарихы пәнін оқытудың қалыптасуы мен даму тарихын
тeoриялық жәнe әдістeмeлік нeгізін айқындауда, Қазақстанда тарихи білімнің
қалыптасуы мeн дамуына eрeкшe үлeс қoсқан тарихшы, пeдагoг, психoлoг,
филoлoг, әдіскeр ғалымдардың тарихнамалық мұралары мeн тарих ғылымы мeн
білімінің тeoриялық әдіснамалық тұжырымдарының нeгізін қалаған тұлғалардың
eңбeктeрі құрайды. Кеңестік кезеңдегі Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынoв,
М.Тынышпаeв, Е. Жевако, К. Каменир, E.Бeкмаханoв, К. Аманжолова,
К.Нұрпeйісoв, М.Қoзыбаeв, А.Нүсіпбeкoв, Х.Әділгeрeeв, М. Зарифова,
Т.Тұрлығұл т.б атап өтуімe бoлады. Жалпы ғылыми, тарихи, пeдагoгикалық,
мeктeп oқулықтары мeн ғылыми мақалалар, ҚР Білім туралы Заңы, ҚР Жалпыға
міндeтті білім бeру стандарты, oқу бағдарламалары, ҚР білім бeрудің 2011-
2020 жылдарға арналған мeмлeкeттік бағдарламасы, Мәдeни мұра, Мәңгілік
eл, Мeктeптe Қазақстан тарихын oқыту тұжырымдамасы т.б. ғылыми дeрeктeр
нeгізгe алынып, салыстырмалы түрдe талдау, саралау құрылымдық, жүйeлік
рeтпeн тeoриялық тарихнамалық, тарихи зeрттeу тәсілдeрі қoлданылды.
Зерттеудің ғылыми педагогикалық әдістері: саралау, талдау және қорыту,
тарихи-салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық, теориялық таным, модельдеу мен
типтендіру сияқты жалпы ғылыми, тарихи зерттеу тәсілдері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
- 1980-жылдардың соңына дейін мектепте Қазақстан тарихын оқыту өз
дәрежесінде болмады. Оның басты себебі - Коммунистік партияның ұстаған
ұлыдержавалық идеологиясы еді. Осы арқылы Кеңес еліндегі жеке ұлттар
азаматтарының өзінің ұлттық құндылықтарынан сусындауына жол бермеу,
оларды өз ұлтының қадір-қасиетінен айырып, бірте-бірте елдегі бүкіл
халықты орыстандыру мақсатын көздеді;
- Ы.Алтынсарин заманынан бері қарай қазақтың бірқатар ғалымдары, жеке
орыс ғалымдары: А.М. Панкратова, А. В. Шестаков, Ж. Аймауытов, С.
Аспандияров, М. Акынжанов, Е. Бекмаханов мектепте Қазақ КСР тарихын
оқыту мәселесін көтерген;
- Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың мақсат-міндеттері өзгерді:
оқушыларға адамдар жасаған құндылықты, яғни олар жинаған әлеуметтік,
рухани, адамгершілік тәжірибиелерді баяндайтын тарихи білімдер негізін
оқытып үйрету — ең басты міндет болуы тиіс. Осыдан келе оқыту
барысында тарихи оқиғалар мен құбылыстарды шындық тұрғыдан баяндау,
оқушыларды жоғары саналылыққа, адамгершілікке, еңбек сүйгіштікке,
отаншылдыққа, ұқыптылыққа, эстетикалық талғамға, халықтар арасындағы
ынтымақтастыққа, бейбітшілікке тәрбиелеу, сондай-ақ оларды
шовинизмге, ұлтшылдыққа, нәсілшілдікке, теңсіздікке, әділетсіздікке,
соғысқұмарлыққа қарсы күресе алуға тәрбиелеу міндеттері келіп шығады;
- Оқытудың мақсат-міндеттерінің өзгеруіне байланысты білім мазмұны да,
демек алдымен, оны анықтайтын ұстанымдар да өзгереді. Олар дүние
жүзінде халық ағарту саласында болып жатқан жаңалықтарды, өзгерістерді
ескеру, құндылықтар мен мәдениет жетістіктерін оқып, үйренуді алға
шығару; оқытуды демократияландыру, ізгілендіру; тарихты бұрмалаудан,
Еуроцентрлік пен Ресейцентрліктен арылту; функционалдық толықтық;
дәстүрлілік, қайшылық пен баламалылық ұстанымдарын жүзеге асыру және
де педагогика теориясының білім мазмұнына қоятын ұстанымдарын
басшылыққа алу;
- Мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі" пәнінің даму эволюциясы
: құрамында Қазақстан 1959—1989 жылдары оқытылғанда тарих пәнінің
оқыту әдістемесін пайдаланумен қатар өзіндік: КСРО және Қазақ КСР
тарихы материалдарын қатар оқыту, яғни аралас сабақ; екі курс
материалдарын органикалық байланыстыру жолдары, курсішілік
байланыстардың әдістемелік жолдары, қорытып-қайталау сабақтарының жаңа
типтері, өз өлкесі тарихын оқыту, сабақтан және мектептен тыс
жұмыстарды байланыстыру сияқты оқыту формалары мен әдіс-тәсілдері
қалыптаса бастады; 90-жылдары пәннің әдістемесі біраз жетіліп,
Мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі пән болып қалыптасуда;
- Мектептегі Қазақстан тарихының білім мазмұнындағы бірқатар ғылыми
проблемалар толығырақ, әрі нақтырақ ашып көрсетуді қажет етеді.
Диссетация жұмысының құрылымы мен көлемі: Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, 86 беттен тұрады.
Кілт сөздер тізімі: педагогика, методика, дидактика, тарих, тарихи
білім беру, хронология,мектеп.
Анықтамалар
Педагогика- жеке адамды тәрбиелеп, қалыптастыру үшін белгілі мақсатқа
бағытталған жүйелі тәрбие мен білім беру туралы ғылым; тәрбиені, білім
беруді және оқытуды зерттейтін теориялық және практикалық ғылымдардың
жиыны.
Психология- адамның жеке бірлік ретіндегі психикасын, өзінің сан−алуан
сезім, аффективтік, интеллектуалды, басқа да туа біткен функцияларымен
бірге сыртқы ортамен өзара әрекетін зерттейтін ғылым
Методика- педагогика ғылымының жеке пәндерден берілетін білім көлемі мен
мазмұнын негіздеп, оны оқытудың тиімді әдістерін зерттейтін бір саласы.
Тұтасынан алғандағы жас ұрпақты тәрбиелеу мен
оқыту процесінің заңдылықтарын дида ктика зерттейді. Ол заңдылықтардың
жеке пәндерді оқытудағы көрінісін және әр пәнді оқытудың өзіне
ғана тән заңдылықтарын пәндік дидактика қарастырады.
Дидактика- (гр. διαλεκτική – тәлімді) – білім беру, оқыту, тәрбиелеу
теориясы; педагогиканың үйренушілерге білімді, машық пен дағдыны меңгерту
және тәрбиелеу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Синтездеу- (гр. ,synthesis құрастыру, тіркестіру) —. Берілген қасиеттерін
ескере отырып, бүтінді құру; Бүтіннің элементтері мен қасиеттерін талдай
отырып, оның қасиеттерін анықтау;
Хронология- хронос – время, логос – слово, учение деген сөздерден шыққан.
Уақытты өлшейтін ғылым деген мағынаны білдіреді. Ол негізінен екі бөліктен
тұрады: астрономиялық (математикалы қ) және тарихи (техникалық). біріншісі ,
аспан денелерінің қозғалысын, астрономиялық жағдайларды есептей отырып,
нақты астрономиялық уақытты анықтайды. Екіншісі, әр халықтардың әр кездегі
уақытты қалай өлшегенін, өлшем жүйелері қалай дамығанын (календарлар)
зерттейді.
Атаулар мен кысқартулар
ТМД- Тәуелсіз Мемлекеттер достастығы
Қазақ ССР -Қазақ Советтік Социалистік Республикасы
КСРО-Кеңестік Социолистік Республикалық Одақ
ҚР- Қазақстан Республикасы
Мазмұны
Анықтамалықтар мен қысқартулар
Кіріспе
1.ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ МЕКТЕПТЕ ОҚЫТЫЛУЫНЫҢ ТАРИХНАМАЛЫҚ, МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ,
ДЕРЕКТІК НЕГІЗДЕРІ__
1.1. Тарихты оқыту әдістемесінің ғылым ретінде зерттелу деңгейі______
1.2. Мектепте Қазақстан тарихының оқытылуының методологиялық және деректік
негіздері__________________________ ___________________
1.3. Тарихты оқыту әдістемесінің педагогикалық-психологиялық пәндермен
байланысы__________________________ ____________________
2. ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУДЫҢ ҚАЗІРГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ_____
2.1. Қазақстан тарихын мектепте оқытудың қазіргі жүйесі_____________
2.2. Қазақстан тарихы оқулығының мазмұны мен құрылымы_________
2.3. Тарихты оқыту процессінде оқушылар білімінін қалыптасуы, оқытудағы
әдіс және әдістемелік тәсілдер___________________________ _
3.ЖАҢА ЗАМАНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУДЫҢ
МАЗМҰНЫ____________________________ ___________________________
3.1. Мектепте Қазақстанның Жаңа заман тарихын оқытудың әдістемесі_
3.2. Жаңартылған бағдарлама бойынша Жаңа заман тарихын оқытудың
ерекшеліктері______________________ _______________________________
3.3. Тарихты оқыту процесінде оқушылардың қабілеттері мен біліктерін
дамыту_____________________________ ______________________________
Қорытынды__________________________ _____________________________
Қолданылған әдебиеттер тізімі_____________________________ _________
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа даму жолына түскен бүгінгі
Қазақстанның халықаралық және ішкі қоғамдық-саяси жағдайларында үлкен
өзгерістер болып жатыр. Осыған орай, Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық; бүкіл
халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм;
мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен ...
шешу [1].
Қазақстанның ата заңындағы осы мұраттар жалпы білім беретін
мектептерде оқытылатын пәндердің білім мазмұнын, оларды оқыту әдістемесін
тезірек жаңартуды, жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр. ... біздің
мәдениет органдарының адамдардың бойына асқақ ой-ниет нәрін сіңіруге, жас
ұрпақты халықтың, бүкіл әлемдік өркениеттің сан ғасырлық рухани және мәдени
мұрасының қазыналарынан сусындата білуге қабілетті болуының маңызы ерекше
зор ... [2]. Қазіргі уақытта қоғамдық – гуманитарлық пәндерді оқытудың
білімділік, тәрбиелік, дамытушылық маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға
Білім туралы Заң, Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасы сияқты мемлекеттік құжаттарда да айырықша көңіл бөлінген.
Осы пәндердің ішінде Қазақстан тарихын оқытудың орны ерекше. Өйткені өзінің
туып-өскен өлкесінің, аймағының, елінің және оның халықтарының тарихын
жақсы білмеген оқушы өз халқын да, басқа халықтарды да лайықты құрметтеуі
мүмкін емес. Ондай жастардан болашақ қоғамның белсенді мүшелерін, қоғам,
халық Отан үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсамайтын, жан-жақты білімді
азаматтарды тәрбиелеп шығара алмасымыз да ақиқат.
Қазақстанның қазіргі халықаралық жағдайы, оның дүниежүзілік
қауымдастықтағы белгілі мемлекеттердің қатарына қосылуы, дүние жүзінің
көптеген елдерімен түрлі салада байланыстар жасауы да оның әрбір азаматына
өз елінің тарихын білуді міндеттейді. Өз елінің, халқының тарихын жетік
білмейтін адам өз елінде де, одан тыс жерлерде де оның мүддесін ойдағыдай
қорғай алмайды. Осы және басқа да жағдайлар Қазақстан тарихын алдымен
мектепте, сондай-ақ қадірлі мамандық беретін басқа да орта оқу орындарында
оқытуды ғылыми-әдістемелік жағынан мүлде жаңа деңгейге көтеруді қажет
етеді. Мұны осы пәннің мектептегі қазіргі жағдайы да талап етіп отыр. Бұл
тақырыпты зерттеу осы күнгі мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жетілдірудің
маңызды да өзекті мәселесінің біріне айналуы да содан.
Қазақстан тарихының материалдары жалпы білім беретін мектептерде
ресми түрде 195859 оқу жылынан бастап оқытылып келеді. КСРО құрамындағы
одақтас республикалардың бірі саналған Қазақстанның тарихына болмашы ғана
сағат бөлініп, сабақтары КСРО тарихы құрамында үзік-үзік оқытылғандықтан
оны оқытуда көптеген қайшылықтар орын алды. Олар: тарих пәнінің мазмұны мен
Коммунистік партияның, Кеңес үкіметінің оны оқытуға қойған талаптары, оқу
бағдарламалары мен оқулықтар, білім мазмұнының көлемі, оның күрделілік
деңгейі мен оқушылардың мүмкіндігі, жас ерекшелігі, курсты оқытуға
қойылатын талаптар мен оларды жүзеге асыруға жасалған қажетті жағдайлар,
оқыту әдістемесі талаптары мен курстың оқытылу жайы және мұғалімнің
мамандық дәрежесі, пәннің оқу-материалдық базасына қойылатын талаптар мен
оның іс жүзіндегі мүмкіндіктері арасындағы және басқа да қайшылықтар.
Түсінікті болу үшін олардың бір-екеуіне тоқталайық. Тарих пәнінің білім
мазмұнын анықтауда білімнің толықтығы, жүйелілігі, тарихилығы,
обьективтілігі сияқты дидактикалық ұстанымдарды басшылыққа алу міндетті
екеніне қарамастан ол кездегі Қазақ КСР тарихы курсының мазмұны толық та,
жүйелі де болмады, ал фактілер мен оқиғаларды талдап баяндауда тарихилық,
обьективтілік ұстанымдар бұзылды. Немесе курсты оқытуға қойылатын талаптар
мен соларды жүзеге асыруға қажетті жағдайлар арасындағы қайшылықтарды
қарастырайық. Мектептегі оқу пәні, не оқу курсы талапқа сай оқытылуы үшін
оның оқу-әдістемелік кешені жасалуы қажет, ал Қазақстан тарихынан сол
кешеннің құрамына қосылатын бағдарлама мен оқулықтан басқа құралдар
дайындалған емес. Мұның өзі курсты оқытуда елеулі кемшіліктердің орын
алуына соқтырды.
Осыған қарамастан мектепте Қазақстан тарихын оқыту проблемасы кешенді
зерттелмеді. Соңғы отыз жылда оны оқытудың жеке мәселелері ғана зерттелді.
Мәселен, ″Қөрнекі құралдарды дайындау және пайдалану″(И.Қадірбеков),
″Мәдениет тарихын оқыту әдістемесі″ (К. Каменир), ″Тарихи-көркем әдебиетті
пайдалану″ (К. Аманжолова), ″Тарихи ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі″ (Е.
Жевако), ″Оқулықтардың ғылыми-әдістемелік негіздері″ (М. Зарифова), ″5-
сынып оқушыларында халықтар достығы туралы білімдерді қалыптастыру
әдістемесіне″ (Б. Әбдіғұлова), ″Мектептерде тарихты оқыту әдістемесіне″
(Т.Тұрлығұлов) арналған еңбектер жарық көрді. Оның аса маңызды
проблемаларын, яғни білім мазмұнын анықтауға, оқыту әдістемесін тұтас
қамтитын, немесе оны жетілдіріп қалыптастыруға бағытталған зерттеулер
жүргізілген жоқ. Қазақстан тарихының мектепте қашаннан бастап, қандай
ретпен оқытылғанын, курстың қалыптасып даму үрдісін, оның барысында орын
алған проблемалар мен тенденцияларды анықтап, талдап саралайтын да еңбектер
жарияланған емес.
Кеңес мемлекетіндегі одақтас ұлт республикалар мектептерінде өз
республикалары тарихын оқытудың жеке проблемалары да ғылыми әдістемелік
тұрғыда зерттелді. Қазақ халқына тілі, тарихы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі,
діні ортақ түркі тілдес республикаларда педагогика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесіне қорғалған диссертацияларда ( М. Алтаев, Г. Асланов, А.
Артыков, Т. Муратгелдиев, Н. Ремеев, И. Шерстюк, т.б. ) осы курстың
құрылымы мен мазмұны, КСРО тарихымен байланыстыра оқытудың әдістемелік
жолдары, патриоттық және интернационалдық тәрбие беру, оқыту әдістемесі
мәселелері, кластан және мектептен тыс жұмыстар сияқты жеке проблемалары
қарастырылып, олардың КСРО мектептерінде ұлт республикалар тарихын оқыту
әдістемесін жетілдіре түсуге пайдасы тиді. Бірақ, аталған зерттеулер
негізінен 1980 жылдарға дейін жүргізілді, ал одан бері тарихтың бұл
курстарын оқытуда көп өзгерістер болды.
1970-1985 жылдары Мәскеудегі орталық педагогикалық баспалардан
мектептерде республикалар тарихын оқыту тәжірибиелерін баяндайтын бірнеше
жинақ шықты. [ 3, 4, 5]. Бірақ, орталықта да, жеке республикаларда да
одақтас республикалар тарихын оқыту әдістемесін тұтас қамтитын монография
әлі жарияланған емес. Соңғы деректерге қарағанда мұндай еңбек әзірге ТМД
елдерінің ешқайсысында жарыққа шыққан жоқ. Жоғарыдағылардың салдарынан
Қазақстан тарихы мектеп курсының білім мазмұны мен оны оқыту, яғни
оқушыларға сапалы білім беру мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар ұзақ
уақыт шешілмей проблема күйінде қалып келеді.
Қазақ халқының ғасырлар бойындағы арманы орындалып, 1990 жылы 25
қазанда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Қазақ Советтік Социалистік
Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылдады. Онда,
Тәуелсіз Қазақстанның жаңа даму жолына түсетіні, ізгілікті, демократиялық,
құқықты мемлекетті құруға бел байлауды негізге алатыны айтыла келіп:
Қазақ халқының және Қазақстанда тұратын басқа да ұлттардың төл
мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлету мен дамыту және олардың ұлттық
қадір-қасиетін нығайту Қазақ ССР мемлекеттігінің аса маңызды міндеттерінің
бірі болып табылады [6] деп көрсетілді. Содан бері Республиканың қоғамдық
өмірінің барлық саласында, соның ішінде халыққа білім беруде де үлкен
өзгерістер болып жатыр. Жалпы білім беретін мектептердегі маңызды
өзгерістің бірі – Қазақстан тарихының оқу жоспарына дербес пән болып
енгізілуі, оны толық, жүйелі оқытуға қажетті сағаттың бөлінуі және
мектептің үш басқышында да ( алғашқы басқышында дайындық, қалғандарында
жүйелі) білім берудің көзделуі. Осы жағдайлар мектепте ″Қазақстан тарихын″
оқытуды мүлде жаңа деңгейге көтеруді талап етіп отыр. Демек, бұл пәннің
оқыту мақсатын, білім мазмұнын өзгертуден бастап, бүкіл оқу-әдістемелік
жүйесін жаңарту күн тәртібіндегі маңызды мәселе екені түсінікті. Бұларды
алдымен ″Қазақ, Қазақстан тарихын″ оқыту кезеңдерін, оның курс болып
қалыптасып-жетілуін, соны қалыптастыруда қандай тенденциялар бел алды,
мұның бәрі оқу жоспарларында, бағдаламаларда, оқулықтарда қалай көрініс
тапты, оқытуда байқалған проблемалар қандай еді? ″-деген сұрақтарды
шешкенде ғана жүзеге асыра аламыз. Сонымен қатар мектептер мен
мұғалімдердің талайдан жинақтаған тәжірибиелерінің ұнамды, ұнамсыз жақтарын
ғылыми ой елегінен өткізу де келелі мәселелердің бірі. Осыдан кейін ғана
барып жаңа пән - ″Қазақстан тарихы әдістемесінің қалыптасуы″ деген маңызды
ғылыми проблеманы шешуге болар.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
- Ғылыми зерттеулерді саралау барысында мектептегі Қазақстан тарихы
курсының қалыптасуына сипаттама берілді, оның негізгі кезеңдері
анықталды;
- 1958-2019 жылдар аралығында мектептерде Қазақстан тарихын оқытуда,
оның оқытылу реті мен білім мазмұнын анықтауда орын алған ұстанымдар
(принциптер) мен тенденцияларға ғылыми талдау жасалды;
- Курсты оқытудың белгілі кезеңдерінде болған әдістемелік өзгерістер
анықталып сараланды, пәннің оқыту әдістемесінің эволюциясына ғылыми-
әдістемелік талдау жасалып, сипаттама берілді;
- 90-жылдардың орта кезінен бастап пәннің білім мазмұнының ұлттық сипат
алуының қажеттігі дәлелденді, оны анықтаудың ғылыми-теориялық
негіздері көрсетілді;
- Мектепте тарих пәнін , қазақстан тарихын оқыту әдістемесіне қатысты
бірқатар маңызды проблемалар ажыратылып көрсетіліп, оларды келешекте
арнайы зерттеудің қажеттігі дәлелденді.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстан тарихын мектепте оқытудың теориялық және
әдістемелік негіздерін көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
- Қазақстан тарихын мектепте оқытудың жайын ғылыми тұрғыда талдау,
тенденциялары мен проблемаларын анықтау;
- Пәнді мектепте оқытудың мақсаты мен міндеттерін, білім мазмұнын, оны
оқытудың ұйымдастыру формаларын, әдіс-тәсілдерін және құралдарын
жаңартудың методологиялық, ғылыми-әдістемелік жолдарын іздестіру;
- Қазақстан тарихын оқыту әдістемесін жаңарту, жетілдіру және
тәжірибиеде байқау үшін дайындалған әдістемелік ұсыныстар мен
нұсқауларды жарияланған әдебиеттерге талдау жасау жолымен зерттеу;
- Зерттеудің негізгі проблемалары бойынша ғылыми-әдістемелік тұжырымдар
жасау.
Зерттелу обьектісі. Жалпы білім беретін мектепте қазақстанның жаңа
заман тарихы пәнінің оқытылуы.
Диссертациялық зерттеудің әдіснамалық негіздері: Жалпы білім беретін
мектептерде Қазақстан тарихы пәнін оқытудың қалыптасуы мен даму тарихын
тeoриялық жәнe әдістeмeлік нeгізін айқындауда, Қазақстанда тарихи білімнің
қалыптасуы мeн дамуына eрeкшe үлeс қoсқан тарихшы, пeдагoг, психoлoг,
филoлoг, әдіскeр ғалымдардың тарихнамалық мұралары мeн тарих ғылымы мeн
білімінің тeoриялық әдіснамалық тұжырымдарының нeгізін қалаған тұлғалардың
eңбeктeрі құрайды. Кеңестік кезеңдегі Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынoв,
М.Тынышпаeв, Е. Жевако, К. Каменир, E.Бeкмаханoв, К. Аманжолова,
К.Нұрпeйісoв, М.Қoзыбаeв, А.Нүсіпбeкoв, Х.Әділгeрeeв, М. Зарифова,
Т.Тұрлығұл т.б атап өтуімe бoлады. Жалпы ғылыми, тарихи, пeдагoгикалық,
мeктeп oқулықтары мeн ғылыми мақалалар, ҚР Білім туралы Заңы, ҚР Жалпыға
міндeтті білім бeру стандарты, oқу бағдарламалары, ҚР білім бeрудің 2011-
2020 жылдарға арналған мeмлeкeттік бағдарламасы, Мәдeни мұра, Мәңгілік
eл, Мeктeптe Қазақстан тарихын oқыту тұжырымдамасы т.б. ғылыми дeрeктeр
нeгізгe алынып, салыстырмалы түрдe талдау, саралау құрылымдық, жүйeлік
рeтпeн тeoриялық тарихнамалық, тарихи зeрттeу тәсілдeрі қoлданылды.
Зерттеудің ғылыми педагогикалық әдістері: саралау, талдау және қорыту,
тарихи-салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық, теориялық таным, модельдеу мен
типтендіру сияқты жалпы ғылыми, тарихи зерттеу тәсілдері қолданылды.
Зерттелу пәні: 1958 жылдан қазірге дейінгі Қазақстан тарихының
оқытылуының теориялық және методикалық негіздері.
Зерттеу көздері: ҚР Білім туралы Заңы, ҚР Жалпыға міндeтті білім
бeру стандарты, oқу бағдарламалары, ҚР білім бeрудің 2011-2020 жылдарға
арналған мeмлeкeттік бағдарламасы, Мәдeни мұра, Мәңгілік eл, Мeктeптe
Қазақстан тарихын oқыту тұжырымдамасы т.б. Жалпы білім беретін мектептерге
арналған Қазақстан тарихы пәнін оқыту бағдарламалары мен Қазақстан тарихы
оқулықтары.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
- 1980-жылдардың соңына дейін мектепте Қазақстан тарихын оқыту өз
дәрежесінде болмады. Оның басты себебі - Коммунистік партияның ұстаған
ұлыдержавалық идеологиясы еді. Осы арқылы Кеңес еліндегі жеке ұлттар
азаматтарының өзінің ұлттық құндылықтарынан сусындауына жол бермеу,
оларды өз ұлтының қадір-қасиетінен айырып, бірте-бірте елдегі бүкіл
халықты орыстандыру мақсатын көздеді;
- Ы.Алтынсарин заманынан бері қарай қазақтың бірқатар ғалымдары, жеке
орыс ғалымдары: А.М. Панкратова, А. В. Шестаков, Ж. Аймауытов, С.
Аспандияров, М. Акынжанов, Е. Бекмаханов мектепте Қазақ КСР тарихын
оқыту мәселесін көтерген;
- Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың мақсат-міндеттері өзгерді:
оқушыларға адамдар жасаған құндылықты, яғни олар жинаған әлеуметтік,
рухани, адамгершілік тәжірибиелерді баяндайтын тарихи білімдер негізін
оқытып үйрету — ең басты міндет болуы тиіс. Осыдан келе оқыту
барысында тарихи оқиғалар мен құбылыстарды шындық тұрғыдан баяндау,
оқушыларды жоғары саналылыққа, адамгершілікке, еңбек сүйгіштікке,
отаншылдыққа, ұқыптылыққа, эстетикалық талғамға, халықтар арасындағы
ынтымақтастыққа, бейбітшілікке тәрбиелеу, сондай-ақ оларды
шовинизмге, ұлтшылдыққа, нәсілшілдікке, теңсіздікке, әділетсіздікке,
соғысқұмарлыққа қарсы күресе алуға тәрбиелеу міндеттері келіп шығады;
- Оқытудың мақсат-міндеттерінің өзгеруіне байланысты білім мазмұны да,
демек алдымен, оны анықтайтын ұстанымдар да өзгереді. Олар дүние
жүзінде халық ағарту саласында болып жатқан жаңалықтарды, өзгерістерді
ескеру, құндылықтар мен мәдениет жетістіктерін оқып, үйренуді алға
шығару; оқытуды демократияландыру, ізгілендіру; тарихты бұрмалаудан,
Еуроцентрлік пен Ресейцентрліктен арылту; функционалдық толықтық;
дәстүрлілік, қайшылық пен баламалылық ұстанымдарын жүзеге асыру және
де педагогика теориясының білім мазмұнына қоятын ұстанымдарын
басшылыққа алу;
- Мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі" пәнінің даму эволюциясы
: құрамында Қазақстан 1959—1989 жылдары оқытылғанда тарих пәнінің
оқыту әдістемесін пайдаланумен қатар өзіндік: КСРО және Қазақ КСР
тарихы материалдарын қатар оқыту, яғни аралас сабақ; екі курс
материалдарын органикалық байланыстыру жолдары, курсішілік
байланыстардың әдістемелік жолдары, қорытып-қайталау сабақтарының жаңа
типтері, өз өлкесі тарихын оқыту, сабақтан және мектептен тыс
жұмыстарды байланыстыру сияқты оқыту формалары мен әдіс-тәсілдері
қалыптаса бастады; 90-жылдары пәннің әдістемесі біраз жетіліп,
Мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі пән болып қалыптасуда;
- Мектептегі Қазақстан тарихының білім мазмұнындағы бірқатар ғылыми
проблемалар толығырақ, әрі нақтырақ ашып көрсетуді қажет етеді.
Диссетация жұмысының құрылымы: Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен
және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ МЕКТЕПТЕ ОҚЫТЫЛУЫНЫҢ ТАРИХНАМАЛЫҚ, МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ,
ДЕРЕКТІК НЕГІЗДЕРІ
1. Тарихты оқыту әдістемесінің ғылым ретінде зерттелу деңгейі
Қазақстан тарихы мектепте оқытыла бастаған алғашқы 195859 оқу жылынан
бастап-ақ, тарихшы мүғалімдерге ғылыми-әдістемелік көмек көрсету
мақсатында мерзімді педагогикалық басылымдарда бірқатар мақалалар
жарық көрді. 1958—1960-жылдары "Қазақстан мұғалімі" мен "Учитель
Казахстана" газеттерінде және 1960—1965-жылдар аралығында "Қазақстан
мектебі" журналында Е. Бекмахановтың бірнеше мақаласы жарық көрді. Ал, 1961-
1965-жылдары мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі мәселелерін
баяндайтын әдістемелік құралдар баспадан шыға бастады.
Зерттеуші И. Қадырбековтың 60-жылдары жүргізген зерттеу жұмысының
Қазақстан тарихын мектепте оқытудың өзекті мәселесінің бірі – көрнекі
құралды пайдалануға арнаған. Енді ғана оқытыла бастаған бұл курс
сабақтарында көрнекі құралдар өте сирек қолданылатын. Оның басты себебі -
дайын құралдардың жоқтығы. И. Қадырбековтің еңбектерінде [7] осы курстан
көрнекі құралдарды іріктеп, дайындау, оларды жүйеге келтіру және сабақта
пайдалану мәселелері қатар қамтылып, шешімін тапқан. Онда Қазақстан тарихын
оқытуда пайдаланылатын көрнекі құралдар төмендегіше жүйеленген:
- Тарихи карталар.
- Схемалық көрнекі құралдар.
- Бояулы суреттер.
- Портреттер.
- Саяси плакат және карикатура.
- Құжаттардың фотосуреттері.
- Техникалық құралдар.
- Сабақта пайдалануға ұсынылатын жергілікті көрнекі материалдар.
Автор өз еңбектерінде [8] әрбір көрнекі құралды пайдаланудың
әдістемелік жолдарына жеке-жеке тоқталады.
Тарихшы К. А. Аманжолованың зерттеулері Қазақстан тарихын оқыту
барысында тарихи-көркем әдебиеттерді пайдалану әдістемесіне арналған.
Қазақстан тарихындағы белгілі оқиғаларға қатысты тарихи-көркем әдебиеттің
көп екені белгілі. Бірақ та білімділік, танымдық және тәрбиелік жағынан
пайдалы сол мол қосымша құрал тарих сабақтарында жөнді қолданылмады.
Өйткені қатардағы мұғалімге сонша әдебиетті оқып шығып, саралап, қажетті
үзінділерді таңдап алу және оларды пайдаланудың тиімді әдіс-тәсілдерін
анықтауы қиын еді. Автордың осы саладағы зерттеу нәтижесі кандидаттық
диссертация қорғаумен және баспа арқылы әдістемелік құрал шығарумен
аяқталды [9, 10]. Автор өзінің еңбектерінде Қазақстан тарихы сабақтарында
тарихи-көркем әдебиетті пайдалануды методологиялық, ғылыми-әдістемелік
жағынан негіздеген, сабақтарда әдебиеттерді пайдалануға қойылатын бұрыннан
белгілі талаптарды осы курстың ерекшелігіне байланысты одан әрі
жетілдірген, әрбір сабаққа қатысты үзінділерді іріктеп, оларды пайдаланудың
әдіс, тәсілдерін анықтаған. Әдеби үзінділер пайдаланылатын сабақ
жоспарларының үлгілерін жасаған және оларды мектептерде эксперимент жолымен
тексеріп байқаған.
Мектепте тарих пәнін оқытуда қиындық келтіретін, соған қарамастан аз
зерттелген әдістемелік проблеманың бірі мәдениет тарихын оқыту. Қазақстан
тарихының өзіндік ерекшелігіне байланысты бұл әдістемелік мәселе оның
тарихын оқытуда одан әрі күрделене түседі. К. М. Каменирдің жүргізген
зерттеулері мен жарияланған еңбектері осы көкейтесті проблемаға арналған
[11, 12]. Автордың еңбектерінде курстың мәдениет тарихына қатысты
материалдары іріктеліп алынып, олардың бағдарлама талаптарын қаншалықты
ашып көрсететіндігі анықталған және қажеттігіне қарай қосымша фактілермен
толықтырылған. Мәдениет мәселелерінің ғылыми негізі болып табылатын ұғымдар
сұрыпталып, жүйеге келтіріліп, оларды толық ашып көрсететін тарихы
материалдар топтастырылып, ұғымдарды қалыптастырудың әдістемелік жолдары
баяндалған. Қазақстан тарихының мәдениет тақырыбына қатысты материалдарын
оқытқанда оларды КСРО тарихының, сондай-ақ, курстың өзінің өзге
материалдарымен тиімді байланыстыру жолдары қарастырылған. Тарихи, мәдени
материалдарды оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері анықталып, оларды тәжірибиеде
жүзеге асырудың жолдары көрсетілген.
Е. В. Жеваконың еңбектерінде [13, 14] Қазақстан тарихын оқыту
әдістемесінің күрделі проблемалардың бірі — оқушыларда тарихи ұғымдарды
қалыптастыру жолдары қарастырылған. Автор курстың мазмұнында кездесетін
ұғымдарды іріктеп, жүйеге келтірген, оқу бағдарламасы мен оқулықтардағы
ұғымдардың орналасуын жетілдіруге бағытталған ұсыныстар берген және
ұғымдарды қалыптастырудың әдістемелік жолдарын анықтап, олардың тиімділігін
эксперимент арқылы зерттеген. Бұл ұсыныстарды тек Қазақстан тарихында ғана
емес, тарихтың басқа курстарын оқытқанда да пайдалануға болатынын тәжірибие
көрсетті.
М. А. Зарифова бұрынғы Кеңес еліндегі одақтас республикалар тарихының
мектеп оқулықтарын жасау проблемасын зерттеген. Оның еңбектерінің негізгі
бөлігі Қазақ ССР тарихының орыс тілінде баспадан шыққан
оқулықтарының методикалық негіздеріне арналған [15, 16]. Оларда тарихи
білімдерді іріктеуге қойылатын ұстанымдар талаптар, оқулықтың құрылымы,
оған тарихи материалдарды орналастыру жүйесі, тапсырмалар мен сұрақтарды
жетілдіру жолдары қарастырылған. Сонымен қатар оқу-әдістемелік кешсннің
оқулықтан да құрамдас бөліктерін дайындау мәселесін де зерттеп Қазақстан
тарихынан мектепке арналған хрестоматия, оқу кітаптары, сабақтың
әдістемелік жоспары және оны жасаудың тиімді жолдары іздестірілген.
1961-1962 оқу жылынан бастап белгілі ғалым-әдіскер Т. Тұрлығұловтың 4
сыныпқа арналған ″Қазақ ССР тарыхынан эпизодтық әңгімелер″ атты оқу құралы
жарық көрді. Ол көптеген ғылыми еңбектер мен мақалалардың, тұжырымдамалар
мен стандарт, бағдарламалар мен оқулықтардың авторы. Қазақстан тарихын
мектепте оқыту проблемалары бойынша алғашқы ғылыми-зерттеу жұмысын бастаған
Т. Т. Тұрлығұлов, күні бүгінге дейін тарихшылар арасында осы көшті бастап
келеді. Б. Қ. Әбдіғұлованың ғылыми-әдістемелік еңбектері Қазақстанның 4-5-
сыныптардағы әңгімелер курсын оқыту мәселелеріне арналған [17, 18, 19]. Осы
кластардағы Қазақстан тарихын оқытудың автор тереңірек зерттеген проблемасы
оқушыларда халықтар достығы туралы білімдерді қалыптастырудың әдістемелік
жолдары. Ол сонымен қатар өз еңбектерінде Қазақстан тарихы сабақтарында
оқушылардың өздігінше атқаратын жұмыстарын ұйымдастырудың әдіс,
тәсілдеріне, оқушылардың алған білімі мен біліктерін тексеру жолдарына да
көңіл бөлген.
Аталған авторлардың еңбектері кезінде мектепте Қазақстан тарихын
оқытудың бірқатар ғылыми-әдістемелік проблемаларын зерттеп, шешуге үлес
қосты. Ал, жарияланған еңбектер Қазақстан тарихын оқытуды жақсартуға,
курсты оқыту әдістемесінің қалыптасып, одан әрі жетіле түсуіне ықпал
жасады. Зерттеу проблемасы бойынша авторлар жасаған кейбір ғылыми
тұжырымдар мен әдістемелік ұсыныстар тарихтың басқа курстарын, әсіресе
70—80-жылдары Кеңес Одағындағы басқа ұлттық-одақтық республикалардың
тарихын мектептерде оқыту проблемаларын зерттеп-шешуге игілікті әсер етті.
Мектептерде одақтас республикалар тарихын оқытуды жетілдіре түсуге,
оларды зерттеудің ғылыми-әдістемелік бағыттарын дұрыс анықтауға сол
республикаларда жүргізілген зерттеу жұмыстары бойынша жарияланған еңбектер
де пайдасын тигізді. Әсіресе, тілі, тарихы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі ортақ
түркі тілдес халықтар атымен аталып келген бұрынғы Кеңестік одақтас
республикаларда көрген ғылыми-әдістемелік еңбектердің көмегі болды.
М. Алтаевтың қырғыз тарихын оқытуда оқушыларды халықтар рухында
тәрбиелеу [20], Г. М. Аслановтың Әзербайжан бойынша кластан тыс
жұмыстар жүргізу [21], Т. Мұратгельдыевтің Түрікменстан тарихын оқыту
әдістемесінің негізгі мәселелері [22], Н. Ремеевтің Өзбекстан тарихының 7-8-
сыныптардағы мектеп курсының білім мазмұнын анықтау [23], Н. Исмаилованың
Түрікменстан мектептерінде Түрікмен халқының ұлттық мәдениетін оқытып
үйрету [24] мәселелері бойынша жарияланған еңбектері біз зерттеуге алған
тақырыпқа тереңірек үңілуге, оған Кеңес еліндегі барлық одақтас
республикалар тарихына ортақ ұстанымдар тұрғысынан қарауымызға әсер етті.
Сондықтан тарих курстарының оқыту әдістемесіне ортақ проблемаларды
анықтауға және зерттеу барысында олардың жаңадан туындайтындарына назар
аударып отыруға тура келді. Бұлармен қатар басқа республикаларда
жарияланған еңбектер, ондағы мектептерде өз республикасы тарихының оқытылу
жайымен, олардың бағдарламаларымен, әдістемесінің қандай мәселелері
зерттеліп, олар бойынша қандай еңбектердің жарияланғандығымен, бұл бағытта
келешекте тағы нендей мәселелердің зерттелетіндігімен танысуға мүмкіндік
берді. Одақтас республикалар тарихын оқыту проблемасын зерттеуге үлес
қосқан осындай авторлар қатарына латыштың белгілі әдіскер-ғалымы 3. Ю.
Пилкаускас [25] пен белоруссиялық әдіскер-ғалым М. С. Рывкинді [26] қосуға
болады.
Дидактикада, әсіресе жеке пәндерді оқыту әдістемесінде одақтас
республикалар тарихын оқытудың жаңа, тың проблема, оны оқытуда шешуін
таппаған қайшылықтар мен маңызды мәселелер барлығына қарамастан, Кеңес
елінде бұл проблема бойынша қорғалған докторлық диссертация жоқ. Тарих
пәнін мектепте оқыту, тәрбиелеу мәселесіне қатысты Кеңес елінде небары,
онда да соңғы жиырма жылда төрт докторлық диссертация қорғалды. Солардың
ішінде А. Г. Колосковтың диссертациясы [27] мен Н. Г. Дайридің
диссертация есебінде қорғалған монографиясы [28] біз зерттеуге алған кейбір
проблемаларды дәлірек анықтауға және оларды тиімді жүргізуге ықпал жасады.
А. Г. Колосковтың КСРО мектептеріндегі тарихи білімнің мазмұны,
құрылымы және негізгі ерекшеліктері, тарих бағдарламаларын жүзеге асыру
жолдары, тарихи білім-оқушыларды тәрбиелеудің маңызды факторы, КСРО-дағы
мектептік тарих білімі (1931-1940 ж.ж.) және Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
мектептік тарих білімі [29] деген еңбектері біздің зерттеу тақырыбымыздың
жеке мәселелерімен байланысты.
Кеңес еліндегі көрнекті тарихшы, әдіскер-ғалым Н. Г. Дайридің
еңбектерін, әсіресе оның соңғы көлемді монографиясындағы әдістеменің
қалыптасу тарихын зерттеуін, зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауын,
әсіресе тарихты оқыту барысында оқушылардың таным белсенділігін арттырудың
әдіс, тәсілдері туралы жасаған тұжырымдарын біз өз жұмысымызда пайдаландық
[28]. Оқулықтардың өздік жұмыстарын ұйымдастыру арқылы олардың
белсенділігін арттыруға бағытталған: проблемалы баяндау және талдатып пікір
айтқызу; логикалық сұрақтар қоя отырып баяндау; конспект, тезис жасату;
дәуір тарихын беллетристиканы, тарихи көркем әдебиеттерді пайдалана отырып
оқыту; өткен тарихты қазіргі кезеңмен салыстыртып, әр дәуірдегі оқиғалар
туралы оқушылар пікірін тыңдау сияқты әдіс, тәсілдерді шығармашылықпен,
жоспарлы әрі жүйелі пайдаланып отырса, оқушылардың өздік белсендігі едәуір
артатынын өзіміз талдаған ғалымдар жұмысында байқадық.
1.2.Мектепте Қазақстан тарихының оқытылуының методологиялық және
деректік негіздері
Кеңес елінде 80-жылдардың соңына дейін үстемдік еткен коммунистік
идеология диалектикалық және тарихи материализмді, олардың категориялары
мен зерттеу әдістерін объективті пайдалануға жол бермеді. Осының салдарынан
басқа қоғамдық ғылымдар сияқты педагогика ғылымы да көп зардап шекті,
коммунистік идеологияның әрекеті әсіресе тарих ғылымында, мектепте тарих
пәнін оқытуда ерекше байқалды. 60-70-жылдардағы жалпы білім беретін орта
мектепке арналған тарих бағдарламаларында "Орта мектепте тарих курсын
оқытудағы міндет - оқушыларға қоғам дамуының зандылығын ғылыми тұрғыда
түсіндіру, оларда капитализм сөзсіз құриды, коммунизм жеңеді деген сенімді
қалыптастыру" - деп керсетілген [30, 31]. Бұған 90-жылдарға дейін Кеңестік
ғылымда шектеусіз үстемдік етіп келген Еуропоцентрлік пен Ресейцентрлікті
қоссақ, мектепте тарихты оқытуда қаншалықты қателіктер мен олқылықтар
болғанын байқау қиын емес. Осындай саясаттың салдарынан мектепте тарих
пәнін оқытудың мақсаты мен міндеттері дұрыс анықталмады. Мұның өзі
қазақстандық жастардың бірнеше ұрпағында "тарихи зерделіліктің" қалыптасуы
орнына мәңгүрттіктің етек алуына әкелді. "Тарихи зерделілік" - әрбір жеке
адамға, тұтас ұрпаққа байланысты, әрбір адамның, ұрпақтың тарихты сезінуі,
өзінің шыққан тегін, өлкесін, халқын, нәсілін, жалпы адамзаттың тегін, оның
рухани түп тамырларын, өткендегі тарихи жолын танып білуге ұмтылып, сана-
сезімінің оянуы. Бұл - өскендіктің, рухани мәдениетінің жоғары сатыға
көтерілу белгісі. Ал оған қарама-қарсы ұғым "мәңгүрттік". Оның теріс
мағыналы этникалық мәні бар. Мәңгүрттік жеке индивидті оның жалпы қоғамның
рухани, тарихи маңызынан қашықтатуды, құлпырмалы күнделілік, коньюктуралық
мақсаттарға абсолюттік мән беруді, өзгермелі күнделікті моданы бетке, оны
алдыңғы қатарға қоюды аңсайды. Мұндай жағдай қазақ жастарының едәуір
бөлігінде әсіресе 70-80-жылдары айқын байқалды. Сондықтан да қазақ халқының
қазіргі кездегі өзінің өмір кешкен тарихи жолын танып-білуге деген
құштарлығы жай емес. Себебі біздерді көп жылдар бойы "мәңгүрттікте" ұстап
келді. Отаршылдық саясат, өктемдік тәртіп, Голощекиндік геноцид қазақ
халқының ес жиып етек жабуына мүмкіндік бермеді [32].
Тарих пәнін оқытуда ондаған жылдар бойы орын алып келген өрескел
методологиялық қателіктер мен кемшіліктер: коммунистік идеологияның
партиялық, таптық мүддесіне сай келмейтін фактілерді жасыру, жасыруға
болмайтындарын барынша бұрмалау, бүкіл Кеңес елінде бірнеше ондаған ұлт
тілдерінде жұмыс істейтін мектептер үшін тарих пәнінен бір ғана бағдарлама,
оқулық шығару, олардың мазмұнын барынша идеологияландыру, әр ұлттың өз
тарихын оқытуға бермеу, Еуропоцентрлік пен орыстандыру саясатын барынша
дәріптеу т. б. тарих пәнін оқытуға қойылған міндеттерді орындауға үлкен
кесел келтірді. Осындай қателіктер бүкіл халық ағарту саласында, орта білім
беру жүйесінде мықтап орын алды. Мұның бәрі келіп бүкіл жүйені, педагогика
ғылымын дағдарысқа ұшыратты. Ең басты қателіктің бірі -оқушының, тұлғаның
мүддесі ескерілмеді. Оның жан-жақты дамуына, бойындағы табиғи қасиеттерін
жетілдіріп, шығармашылықпен жұмыс істеуіне, өз ұлтының тамаша салт-
дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан сусындауына, өмірдегі өз орнын таба
білуге, оқуды күнделікті тұрмыспен байланыстыруға мүлде көңіл бөлінбеді,
оған жағдай да жасалмады. Мұндай пікірлер басқа да зерттеушілер
еңбектерінде кездеседі [33; 34; 35; 36].
Қоғамдағы бүкіл ғылым, білім беру жүйесі немесе оның белгілі бір
саласы - орта білім беру дағдарысқа ұшырағанда, одан шығудың жолын білім
философиясы тұрғысынан қарастырған дұрыс. Бұл жалпы дүние туралы, ондағы
адамның орны мен қызметін, осыған сәйкес оған қажетті білімнің мақсаты мен
міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын, оның ұйымдастыру ұстанымдарын
зерттеумен айналысады [33; 37]. Демек, білім философиясы алдымен сол орта
білім беру жүйесінің нақты жағдайын, қызметін зерттеп талдайды, орын алған
дағдарыстың себептерін анықтап, одан шығудың жолын көрсетіп береді. Алайда,
Кеңес елінде "Білім философиясы" деген ұғымның өзі ғылым саласында көп
жылға дейін қарастырылмады, бұл ұғым жеке авторлардың еңбектерінде
кездескенмен, олар ұсынған идеяны дамытуға көңіл бөлінбеді, шынын айтқанда
жол берілмеді [38]. Мәселен, тарихтың ғылым, білім ретіндегі және тәрбиелік
маңызы, онда кездесетін құндылықтар туралы [39], тарих ғылымының
тұжырымдамасы, тарихи зерттеулер, олардың құрылымы, тарихи зерттеулердегі
жүйелілік үрдісі туралы бірқатар зерттеушілер өздерінің тарих философиясы
туралы еңбектерінде [40; 41; 42] тоқталған. "Бұл еңбектер 80-жылдардың бас
кезінде жарық көргеніне қарамастан, оларда келтірілген құнды пікірлер әрі
қарай дамытылмады.
Кеңес елінде 80-жылдардың екінші жартысынан басталған жариялылық,
халық ағарту саласына енгізілген демократияландыру, ізгілендіру,
дамытушылық үрдістері және де дүние жүзілік халық ағарту саласында болып
жатқан жаңалықтар КСРО мен Қазақстан мектептерінің оқу тәрбие жұмысына
көптеген өзгерістер жасауға соқтырды. Ал, 90-жылдардан Қазақстан
Республикасының білім беру жүйесін реформалау басталды. Мұның өзі орта
білім беру саласында түбірлі өзгерістер жасауға жол ашты.
Ең бастысы - оқытудың мақсатында болған өзгеріс. Енді білім беруде
бірінші кезекке адамзат жинаған тәжірибиедегі құндылықтарды, өркениетті,
мәдениеттануды оқытып үйрету шығып отыр. Осындай тұжырымға көптеген
ғалымдардың келгені белгілі [43]. Білім беруде құндылық пен ізгілікті
оқытып үйретуге басты назар аудару қажеттігі ғылымда көптен айтылып келген
мәселе, бірақ та осы маңызды идея Кеңес елі мектептерінде өз дәрежесінде
жүзеге аспады.
Соңғы уақытта жалпы мектепте берілетін білімнің, жеке пәндердің білім
мазмұны ұлттық болуы керек деген ұстаным жиі айтылып жүр. Кеңес елінде де
ұлттық мектептер көп болды, бірақ та олар формасы жағынан ғана ұлттық, ал
білім мазмұны жағынан ұлттық емес еді. Бұл жөнінде қазіргі Ресейдің белгілі
педагог-ғалымы В. Д. Шадриковтың мына пікірі орынды айтылған: "Мектеп
халықтық ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа даму жолына түскен бүгінгі
Қазақстанның халықаралық және ішкі қоғамдық-саяси жағдайларында үлкен
өзгерістер болып жатыр. Осыған орай, Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық; бүкіл
халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм;
мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен ...
шешу [1].
Қазақстанның ата заңындағы осы мұраттар жалпы білім беретін
мектептерде оқытылатын пәндердің білім мазмұнын, оларды оқыту әдістемесін
тезірек жаңартуды, жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр. ... біздің
мәдениет органдарының адамдардың бойына асқақ ой-ниет нәрін сіңіруге, жас
ұрпақты халықтың, бүкіл әлемдік өркениеттің сан ғасырлық рухани және мәдени
мұрасының қазыналарынан сусындата білуге қабілетті болуының маңызы ерекше
зор ... [2]. Қазіргі уақытта қоғамдық – гуманитарлық пәндерді оқытудың
білімділік, тәрбиелік, дамытушылық маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға
Білім туралы Заң, Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасы сияқты мемлекеттік құжаттарда да айырықша көңіл бөлінген.
Осы пәндердің ішінде Қазақстан тарихын оқытудың орны ерекше. Өйткені өзінің
туып-өскен өлкесінің, аймағының, елінің және оның халықтарының тарихын
жақсы білмеген оқушы өз халқын да, басқа халықтарды да лайықты құрметтеуі
мүмкін емес. Ондай жастардан болашақ қоғамның белсенді мүшелерін, қоғам,
халық Отан үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсамайтын, жан-жақты білімді
азаматтарды тәрбиелеп шығара алмасымыз да ақиқат.
Қазақстанның қазіргі халықаралық жағдайы, оның дүниежүзілік
қауымдастықтағы белгілі мемлекеттердің қатарына қосылуы, дүние жүзінің
көптеген елдерімен түрлі салада байланыстар жасауы да оның әрбір азаматына
өз елінің тарихын білуді міндеттейді. Өз елінің, халқының тарихын жетік
білмейтін адам өз елінде де, одан тыс жерлерде де оның мүддесін ойдағыдай
қорғай алмайды. Осы және басқа да жағдайлар Қазақстан тарихын алдымен
мектепте, сондай-ақ қадірлі мамандық беретін басқа да орта оқу орындарында
оқытуды ғылыми-әдістемелік жағынан мүлде жаңа деңгейге көтеруді қажет
етеді. Мұны осы пәннің мектептегі қазіргі жағдайы да талап етіп отыр. Бұл
тақырыпты зерттеу осы күнгі мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жетілдірудің
маңызды да өзекті мәселесінің біріне айналуы да содан.
Қазақстан тарихының материалдары жалпы білім беретін мектептерде
ресми түрде 195859 оқу жылынан бастап оқытылып келеді. КСРО құрамындағы
одақтас республикалардың бірі саналған Қазақстанның тарихына болмашы ғана
сағат бөлініп, сабақтары КСРО тарихы құрамында үзік-үзік оқытылғандықтан
оны оқытуда көптеген қайшылықтар орын алды. Олар: тарих пәнінің мазмұны мен
Коммунистік партияның, Кеңес үкіметінің оны оқытуға қойған талаптары, оқу
бағдарламалары мен оқулықтар, білім мазмұнының көлемі, оның күрделілік
деңгейі мен оқушылардың мүмкіндігі, жас ерекшелігі, курсты оқытуға
қойылатын талаптар мен оларды жүзеге асыруға жасалған қажетті жағдайлар,
оқыту әдістемесі талаптары мен курстың оқытылу жайы және мұғалімнің
мамандық дәрежесі, пәннің оқу-материалдық базасына қойылатын талаптар мен
оның іс жүзіндегі мүмкіндіктері арасындағы және басқа да қайшылықтар.
Түсінікті болу үшін олардың бір-екеуіне тоқталайық. Тарих пәнінің білім
мазмұнын анықтауда білімнің толықтығы, жүйелілігі, тарихилығы,
обьективтілігі сияқты дидактикалық ұстанымдарды басшылыққа алу міндетті
екеніне қарамастан ол кездегі Қазақ КСР тарихы курсының мазмұны толық та,
жүйелі де болмады, ал фактілер мен оқиғаларды талдап баяндауда тарихилық,
обьективтілік ұстанымдар бұзылды. Немесе курсты оқытуға қойылатын талаптар
мен соларды жүзеге асыруға қажетті жағдайлар арасындағы қайшылықтарды
қарастырайық. Мектептегі оқу пәні, не оқу курсы талапқа сай оқытылуы үшін
оның оқу-әдістемелік кешені жасалуы қажет, ал Қазақстан тарихынан сол
кешеннің құрамына қосылатын бағдарлама мен оқулықтан басқа құралдар
дайындалған емес. Мұның өзі курсты оқытуда елеулі кемшіліктердің орын
алуына соқтырды.
Осыған қарамастан мектепте Қазақстан тарихын оқыту проблемасы кешенді
зерттелмеді. Соңғы отыз жылда оны оқытудың жеке мәселелері ғана зерттелді.
Мәселен, ″Қөрнекі құралдарды дайындау және пайдалану″(И.Қадірбеков),
″Мәдениет тарихын оқыту әдістемесі″ (К. Каменир), ″Тарихи-көркем әдебиетті
пайдалану″ (К. Аманжолова), ″Тарихи ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі″ (Е.
Жевако), ″Оқулықтардың ғылыми-әдістемелік негіздері″ (М. Зарифова), ″5-
сынып оқушыларында халықтар достығы туралы білімдерді қалыптастыру
әдістемесіне″ (Б. Әбдіғұлова), ″Мектептерде тарихты оқыту әдістемесіне″
(Т.Тұрлығұлов) арналған еңбектер жарық көрді. Оның аса маңызды
проблемаларын, яғни білім мазмұнын анықтауға, оқыту әдістемесін тұтас
қамтитын, немесе оны жетілдіріп қалыптастыруға бағытталған зерттеулер
жүргізілген жоқ. Қазақстан тарихының мектепте қашаннан бастап, қандай
ретпен оқытылғанын, курстың қалыптасып даму үрдісін, оның барысында орын
алған проблемалар мен тенденцияларды анықтап, талдап саралайтын да еңбектер
жарияланған емес.
Кеңес мемлекетіндегі одақтас ұлт республикалар мектептерінде өз
республикалары тарихын оқытудың жеке проблемалары да ғылыми әдістемелік
тұрғыда зерттелді. Қазақ халқына тілі, тарихы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі,
діні ортақ түркі тілдес республикаларда педагогика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесіне қорғалған диссертацияларда ( М. Алтаев, Г. Асланов, А.
Артыков, Т. Муратгелдиев, Н. Ремеев, И. Шерстюк, т.б. ) осы курстың
құрылымы мен мазмұны, КСРО тарихымен байланыстыра оқытудың әдістемелік
жолдары, патриоттық және интернационалдық тәрбие беру, оқыту әдістемесі
мәселелері, кластан және мектептен тыс жұмыстар сияқты жеке проблемалары
қарастырылып, олардың КСРО мектептерінде ұлт республикалар тарихын оқыту
әдістемесін жетілдіре түсуге пайдасы тиді. Бірақ, аталған зерттеулер
негізінен 1980 жылдарға дейін жүргізілді, ал одан бері тарихтың бұл
курстарын оқытуда көп өзгерістер болды.
1970-1985 жылдары Мәскеудегі орталық педагогикалық баспалардан
мектептерде республикалар тарихын оқыту тәжірибиелерін баяндайтын бірнеше
жинақ шықты. [ 3, 4, 5]. Бірақ, орталықта да, жеке республикаларда да
одақтас республикалар тарихын оқыту әдістемесін тұтас қамтитын монография
әлі жарияланған емес. Соңғы деректерге қарағанда мұндай еңбек әзірге ТМД
елдерінің ешқайсысында жарыққа шыққан жоқ. Жоғарыдағылардың салдарынан
Қазақстан тарихы мектеп курсының білім мазмұны мен оны оқыту, яғни
оқушыларға сапалы білім беру мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар ұзақ
уақыт шешілмей проблема күйінде қалып келеді.
Қазақ халқының ғасырлар бойындағы арманы орындалып, 1990 жылы 25
қазанда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Қазақ Советтік Социалистік
Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылдады. Онда,
Тәуелсіз Қазақстанның жаңа даму жолына түсетіні, ізгілікті, демократиялық,
құқықты мемлекетті құруға бел байлауды негізге алатыны айтыла келіп:
Қазақ халқының және Қазақстанда тұратын басқа да ұлттардың төл
мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлету мен дамыту және олардың ұлттық
қадір-қасиетін нығайту Қазақ ССР мемлекеттігінің аса маңызды міндеттерінің
бірі болып табылады [6] деп көрсетілді. Содан бері Республиканың қоғамдық
өмірінің барлық саласында, соның ішінде халыққа білім беруде де үлкен
өзгерістер болып жатыр. Жалпы білім беретін мектептердегі маңызды
өзгерістің бірі – Қазақстан тарихының оқу жоспарына дербес пән болып
енгізілуі, оны толық, жүйелі оқытуға қажетті сағаттың бөлінуі және
мектептің үш басқышында да ( алғашқы басқышында дайындық, қалғандарында
жүйелі) білім берудің көзделуі. Осы жағдайлар мектепте ″Қазақстан тарихын″
оқытуды мүлде жаңа деңгейге көтеруді талап етіп отыр. Демек, бұл пәннің
оқыту мақсатын, білім мазмұнын өзгертуден бастап, бүкіл оқу-әдістемелік
жүйесін жаңарту күн тәртібіндегі маңызды мәселе екені түсінікті. Бұларды
алдымен ″Қазақ, Қазақстан тарихын″ оқыту кезеңдерін, оның курс болып
қалыптасып-жетілуін, соны қалыптастыруда қандай тенденциялар бел алды,
мұның бәрі оқу жоспарларында, бағдаламаларда, оқулықтарда қалай көрініс
тапты, оқытуда байқалған проблемалар қандай еді? ″-деген сұрақтарды
шешкенде ғана жүзеге асыра аламыз. Сонымен қатар мектептер мен
мұғалімдердің талайдан жинақтаған тәжірибиелерінің ұнамды, ұнамсыз жақтарын
ғылыми ой елегінен өткізу де келелі мәселелердің бірі. Осыдан кейін ғана
барып жаңа пән - ″Қазақстан тарихы әдістемесінің қалыптасуы″ деген маңызды
ғылыми проблеманы шешуге болар.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстан тарихын мектепте оқытудың теориялық және
әдістемелік негіздерін көрсету.
Диссертациялық зерттеудің әдіснамалық негіздері: Жалпы білім беретін
мектептерде Қазақстан тарихы пәнін оқытудың қалыптасуы мен даму тарихын
тeoриялық жәнe әдістeмeлік нeгізін айқындауда, Қазақстанда тарихи білімнің
қалыптасуы мeн дамуына eрeкшe үлeс қoсқан тарихшы, пeдагoг, психoлoг,
филoлoг, әдіскeр ғалымдардың тарихнамалық мұралары мeн тарих ғылымы мeн
білімінің тeoриялық әдіснамалық тұжырымдарының нeгізін қалаған тұлғалардың
eңбeктeрі құрайды. Кеңестік кезеңдегі Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынoв,
М.Тынышпаeв, Е. Жевако, К. Каменир, E.Бeкмаханoв, К. Аманжолова,
К.Нұрпeйісoв, М.Қoзыбаeв, А.Нүсіпбeкoв, Х.Әділгeрeeв, М. Зарифова,
Т.Тұрлығұл т.б атап өтуімe бoлады. Жалпы ғылыми, тарихи, пeдагoгикалық,
мeктeп oқулықтары мeн ғылыми мақалалар, ҚР Білім туралы Заңы, ҚР Жалпыға
міндeтті білім бeру стандарты, oқу бағдарламалары, ҚР білім бeрудің 2011-
2020 жылдарға арналған мeмлeкeттік бағдарламасы, Мәдeни мұра, Мәңгілік
eл, Мeктeптe Қазақстан тарихын oқыту тұжырымдамасы т.б. ғылыми дeрeктeр
нeгізгe алынып, салыстырмалы түрдe талдау, саралау құрылымдық, жүйeлік
рeтпeн тeoриялық тарихнамалық, тарихи зeрттeу тәсілдeрі қoлданылды.
Зерттеудің ғылыми педагогикалық әдістері: саралау, талдау және қорыту,
тарихи-салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық, теориялық таным, модельдеу мен
типтендіру сияқты жалпы ғылыми, тарихи зерттеу тәсілдері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
- 1980-жылдардың соңына дейін мектепте Қазақстан тарихын оқыту өз
дәрежесінде болмады. Оның басты себебі - Коммунистік партияның ұстаған
ұлыдержавалық идеологиясы еді. Осы арқылы Кеңес еліндегі жеке ұлттар
азаматтарының өзінің ұлттық құндылықтарынан сусындауына жол бермеу,
оларды өз ұлтының қадір-қасиетінен айырып, бірте-бірте елдегі бүкіл
халықты орыстандыру мақсатын көздеді;
- Ы.Алтынсарин заманынан бері қарай қазақтың бірқатар ғалымдары, жеке
орыс ғалымдары: А.М. Панкратова, А. В. Шестаков, Ж. Аймауытов, С.
Аспандияров, М. Акынжанов, Е. Бекмаханов мектепте Қазақ КСР тарихын
оқыту мәселесін көтерген;
- Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың мақсат-міндеттері өзгерді:
оқушыларға адамдар жасаған құндылықты, яғни олар жинаған әлеуметтік,
рухани, адамгершілік тәжірибиелерді баяндайтын тарихи білімдер негізін
оқытып үйрету — ең басты міндет болуы тиіс. Осыдан келе оқыту
барысында тарихи оқиғалар мен құбылыстарды шындық тұрғыдан баяндау,
оқушыларды жоғары саналылыққа, адамгершілікке, еңбек сүйгіштікке,
отаншылдыққа, ұқыптылыққа, эстетикалық талғамға, халықтар арасындағы
ынтымақтастыққа, бейбітшілікке тәрбиелеу, сондай-ақ оларды
шовинизмге, ұлтшылдыққа, нәсілшілдікке, теңсіздікке, әділетсіздікке,
соғысқұмарлыққа қарсы күресе алуға тәрбиелеу міндеттері келіп шығады;
- Оқытудың мақсат-міндеттерінің өзгеруіне байланысты білім мазмұны да,
демек алдымен, оны анықтайтын ұстанымдар да өзгереді. Олар дүние
жүзінде халық ағарту саласында болып жатқан жаңалықтарды, өзгерістерді
ескеру, құндылықтар мен мәдениет жетістіктерін оқып, үйренуді алға
шығару; оқытуды демократияландыру, ізгілендіру; тарихты бұрмалаудан,
Еуроцентрлік пен Ресейцентрліктен арылту; функционалдық толықтық;
дәстүрлілік, қайшылық пен баламалылық ұстанымдарын жүзеге асыру және
де педагогика теориясының білім мазмұнына қоятын ұстанымдарын
басшылыққа алу;
- Мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі" пәнінің даму эволюциясы
: құрамында Қазақстан 1959—1989 жылдары оқытылғанда тарих пәнінің
оқыту әдістемесін пайдаланумен қатар өзіндік: КСРО және Қазақ КСР
тарихы материалдарын қатар оқыту, яғни аралас сабақ; екі курс
материалдарын органикалық байланыстыру жолдары, курсішілік
байланыстардың әдістемелік жолдары, қорытып-қайталау сабақтарының жаңа
типтері, өз өлкесі тарихын оқыту, сабақтан және мектептен тыс
жұмыстарды байланыстыру сияқты оқыту формалары мен әдіс-тәсілдері
қалыптаса бастады; 90-жылдары пәннің әдістемесі біраз жетіліп,
Мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі пән болып қалыптасуда;
- Мектептегі Қазақстан тарихының білім мазмұнындағы бірқатар ғылыми
проблемалар толығырақ, әрі нақтырақ ашып көрсетуді қажет етеді.
Диссетация жұмысының құрылымы мен көлемі: Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, 86 беттен тұрады.
Кілт сөздер тізімі: педагогика, методика, дидактика, тарих, тарихи
білім беру, хронология,мектеп.
Анықтамалар
Педагогика- жеке адамды тәрбиелеп, қалыптастыру үшін белгілі мақсатқа
бағытталған жүйелі тәрбие мен білім беру туралы ғылым; тәрбиені, білім
беруді және оқытуды зерттейтін теориялық және практикалық ғылымдардың
жиыны.
Психология- адамның жеке бірлік ретіндегі психикасын, өзінің сан−алуан
сезім, аффективтік, интеллектуалды, басқа да туа біткен функцияларымен
бірге сыртқы ортамен өзара әрекетін зерттейтін ғылым
Методика- педагогика ғылымының жеке пәндерден берілетін білім көлемі мен
мазмұнын негіздеп, оны оқытудың тиімді әдістерін зерттейтін бір саласы.
Тұтасынан алғандағы жас ұрпақты тәрбиелеу мен
оқыту процесінің заңдылықтарын дида ктика зерттейді. Ол заңдылықтардың
жеке пәндерді оқытудағы көрінісін және әр пәнді оқытудың өзіне
ғана тән заңдылықтарын пәндік дидактика қарастырады.
Дидактика- (гр. διαλεκτική – тәлімді) – білім беру, оқыту, тәрбиелеу
теориясы; педагогиканың үйренушілерге білімді, машық пен дағдыны меңгерту
және тәрбиелеу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Синтездеу- (гр. ,synthesis құрастыру, тіркестіру) —. Берілген қасиеттерін
ескере отырып, бүтінді құру; Бүтіннің элементтері мен қасиеттерін талдай
отырып, оның қасиеттерін анықтау;
Хронология- хронос – время, логос – слово, учение деген сөздерден шыққан.
Уақытты өлшейтін ғылым деген мағынаны білдіреді. Ол негізінен екі бөліктен
тұрады: астрономиялық (математикалы қ) және тарихи (техникалық). біріншісі ,
аспан денелерінің қозғалысын, астрономиялық жағдайларды есептей отырып,
нақты астрономиялық уақытты анықтайды. Екіншісі, әр халықтардың әр кездегі
уақытты қалай өлшегенін, өлшем жүйелері қалай дамығанын (календарлар)
зерттейді.
Атаулар мен кысқартулар
ТМД- Тәуелсіз Мемлекеттер достастығы
Қазақ ССР -Қазақ Советтік Социалистік Республикасы
КСРО-Кеңестік Социолистік Республикалық Одақ
ҚР- Қазақстан Республикасы
Мазмұны
Анықтамалықтар мен қысқартулар
Кіріспе
1.ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ МЕКТЕПТЕ ОҚЫТЫЛУЫНЫҢ ТАРИХНАМАЛЫҚ, МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ,
ДЕРЕКТІК НЕГІЗДЕРІ__
1.1. Тарихты оқыту әдістемесінің ғылым ретінде зерттелу деңгейі______
1.2. Мектепте Қазақстан тарихының оқытылуының методологиялық және деректік
негіздері__________________________ ___________________
1.3. Тарихты оқыту әдістемесінің педагогикалық-психологиялық пәндермен
байланысы__________________________ ____________________
2. ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУДЫҢ ҚАЗІРГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ_____
2.1. Қазақстан тарихын мектепте оқытудың қазіргі жүйесі_____________
2.2. Қазақстан тарихы оқулығының мазмұны мен құрылымы_________
2.3. Тарихты оқыту процессінде оқушылар білімінін қалыптасуы, оқытудағы
әдіс және әдістемелік тәсілдер___________________________ _
3.ЖАҢА ЗАМАНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУДЫҢ
МАЗМҰНЫ____________________________ ___________________________
3.1. Мектепте Қазақстанның Жаңа заман тарихын оқытудың әдістемесі_
3.2. Жаңартылған бағдарлама бойынша Жаңа заман тарихын оқытудың
ерекшеліктері______________________ _______________________________
3.3. Тарихты оқыту процесінде оқушылардың қабілеттері мен біліктерін
дамыту_____________________________ ______________________________
Қорытынды__________________________ _____________________________
Қолданылған әдебиеттер тізімі_____________________________ _________
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа даму жолына түскен бүгінгі
Қазақстанның халықаралық және ішкі қоғамдық-саяси жағдайларында үлкен
өзгерістер болып жатыр. Осыған орай, Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық; бүкіл
халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм;
мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен ...
шешу [1].
Қазақстанның ата заңындағы осы мұраттар жалпы білім беретін
мектептерде оқытылатын пәндердің білім мазмұнын, оларды оқыту әдістемесін
тезірек жаңартуды, жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр. ... біздің
мәдениет органдарының адамдардың бойына асқақ ой-ниет нәрін сіңіруге, жас
ұрпақты халықтың, бүкіл әлемдік өркениеттің сан ғасырлық рухани және мәдени
мұрасының қазыналарынан сусындата білуге қабілетті болуының маңызы ерекше
зор ... [2]. Қазіргі уақытта қоғамдық – гуманитарлық пәндерді оқытудың
білімділік, тәрбиелік, дамытушылық маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға
Білім туралы Заң, Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасы сияқты мемлекеттік құжаттарда да айырықша көңіл бөлінген.
Осы пәндердің ішінде Қазақстан тарихын оқытудың орны ерекше. Өйткені өзінің
туып-өскен өлкесінің, аймағының, елінің және оның халықтарының тарихын
жақсы білмеген оқушы өз халқын да, басқа халықтарды да лайықты құрметтеуі
мүмкін емес. Ондай жастардан болашақ қоғамның белсенді мүшелерін, қоғам,
халық Отан үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсамайтын, жан-жақты білімді
азаматтарды тәрбиелеп шығара алмасымыз да ақиқат.
Қазақстанның қазіргі халықаралық жағдайы, оның дүниежүзілік
қауымдастықтағы белгілі мемлекеттердің қатарына қосылуы, дүние жүзінің
көптеген елдерімен түрлі салада байланыстар жасауы да оның әрбір азаматына
өз елінің тарихын білуді міндеттейді. Өз елінің, халқының тарихын жетік
білмейтін адам өз елінде де, одан тыс жерлерде де оның мүддесін ойдағыдай
қорғай алмайды. Осы және басқа да жағдайлар Қазақстан тарихын алдымен
мектепте, сондай-ақ қадірлі мамандық беретін басқа да орта оқу орындарында
оқытуды ғылыми-әдістемелік жағынан мүлде жаңа деңгейге көтеруді қажет
етеді. Мұны осы пәннің мектептегі қазіргі жағдайы да талап етіп отыр. Бұл
тақырыпты зерттеу осы күнгі мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жетілдірудің
маңызды да өзекті мәселесінің біріне айналуы да содан.
Қазақстан тарихының материалдары жалпы білім беретін мектептерде
ресми түрде 195859 оқу жылынан бастап оқытылып келеді. КСРО құрамындағы
одақтас республикалардың бірі саналған Қазақстанның тарихына болмашы ғана
сағат бөлініп, сабақтары КСРО тарихы құрамында үзік-үзік оқытылғандықтан
оны оқытуда көптеген қайшылықтар орын алды. Олар: тарих пәнінің мазмұны мен
Коммунистік партияның, Кеңес үкіметінің оны оқытуға қойған талаптары, оқу
бағдарламалары мен оқулықтар, білім мазмұнының көлемі, оның күрделілік
деңгейі мен оқушылардың мүмкіндігі, жас ерекшелігі, курсты оқытуға
қойылатын талаптар мен оларды жүзеге асыруға жасалған қажетті жағдайлар,
оқыту әдістемесі талаптары мен курстың оқытылу жайы және мұғалімнің
мамандық дәрежесі, пәннің оқу-материалдық базасына қойылатын талаптар мен
оның іс жүзіндегі мүмкіндіктері арасындағы және басқа да қайшылықтар.
Түсінікті болу үшін олардың бір-екеуіне тоқталайық. Тарих пәнінің білім
мазмұнын анықтауда білімнің толықтығы, жүйелілігі, тарихилығы,
обьективтілігі сияқты дидактикалық ұстанымдарды басшылыққа алу міндетті
екеніне қарамастан ол кездегі Қазақ КСР тарихы курсының мазмұны толық та,
жүйелі де болмады, ал фактілер мен оқиғаларды талдап баяндауда тарихилық,
обьективтілік ұстанымдар бұзылды. Немесе курсты оқытуға қойылатын талаптар
мен соларды жүзеге асыруға қажетті жағдайлар арасындағы қайшылықтарды
қарастырайық. Мектептегі оқу пәні, не оқу курсы талапқа сай оқытылуы үшін
оның оқу-әдістемелік кешені жасалуы қажет, ал Қазақстан тарихынан сол
кешеннің құрамына қосылатын бағдарлама мен оқулықтан басқа құралдар
дайындалған емес. Мұның өзі курсты оқытуда елеулі кемшіліктердің орын
алуына соқтырды.
Осыған қарамастан мектепте Қазақстан тарихын оқыту проблемасы кешенді
зерттелмеді. Соңғы отыз жылда оны оқытудың жеке мәселелері ғана зерттелді.
Мәселен, ″Қөрнекі құралдарды дайындау және пайдалану″(И.Қадірбеков),
″Мәдениет тарихын оқыту әдістемесі″ (К. Каменир), ″Тарихи-көркем әдебиетті
пайдалану″ (К. Аманжолова), ″Тарихи ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі″ (Е.
Жевако), ″Оқулықтардың ғылыми-әдістемелік негіздері″ (М. Зарифова), ″5-
сынып оқушыларында халықтар достығы туралы білімдерді қалыптастыру
әдістемесіне″ (Б. Әбдіғұлова), ″Мектептерде тарихты оқыту әдістемесіне″
(Т.Тұрлығұлов) арналған еңбектер жарық көрді. Оның аса маңызды
проблемаларын, яғни білім мазмұнын анықтауға, оқыту әдістемесін тұтас
қамтитын, немесе оны жетілдіріп қалыптастыруға бағытталған зерттеулер
жүргізілген жоқ. Қазақстан тарихының мектепте қашаннан бастап, қандай
ретпен оқытылғанын, курстың қалыптасып даму үрдісін, оның барысында орын
алған проблемалар мен тенденцияларды анықтап, талдап саралайтын да еңбектер
жарияланған емес.
Кеңес мемлекетіндегі одақтас ұлт республикалар мектептерінде өз
республикалары тарихын оқытудың жеке проблемалары да ғылыми әдістемелік
тұрғыда зерттелді. Қазақ халқына тілі, тарихы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі,
діні ортақ түркі тілдес республикаларда педагогика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесіне қорғалған диссертацияларда ( М. Алтаев, Г. Асланов, А.
Артыков, Т. Муратгелдиев, Н. Ремеев, И. Шерстюк, т.б. ) осы курстың
құрылымы мен мазмұны, КСРО тарихымен байланыстыра оқытудың әдістемелік
жолдары, патриоттық және интернационалдық тәрбие беру, оқыту әдістемесі
мәселелері, кластан және мектептен тыс жұмыстар сияқты жеке проблемалары
қарастырылып, олардың КСРО мектептерінде ұлт республикалар тарихын оқыту
әдістемесін жетілдіре түсуге пайдасы тиді. Бірақ, аталған зерттеулер
негізінен 1980 жылдарға дейін жүргізілді, ал одан бері тарихтың бұл
курстарын оқытуда көп өзгерістер болды.
1970-1985 жылдары Мәскеудегі орталық педагогикалық баспалардан
мектептерде республикалар тарихын оқыту тәжірибиелерін баяндайтын бірнеше
жинақ шықты. [ 3, 4, 5]. Бірақ, орталықта да, жеке республикаларда да
одақтас республикалар тарихын оқыту әдістемесін тұтас қамтитын монография
әлі жарияланған емес. Соңғы деректерге қарағанда мұндай еңбек әзірге ТМД
елдерінің ешқайсысында жарыққа шыққан жоқ. Жоғарыдағылардың салдарынан
Қазақстан тарихы мектеп курсының білім мазмұны мен оны оқыту, яғни
оқушыларға сапалы білім беру мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар ұзақ
уақыт шешілмей проблема күйінде қалып келеді.
Қазақ халқының ғасырлар бойындағы арманы орындалып, 1990 жылы 25
қазанда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Қазақ Советтік Социалистік
Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылдады. Онда,
Тәуелсіз Қазақстанның жаңа даму жолына түсетіні, ізгілікті, демократиялық,
құқықты мемлекетті құруға бел байлауды негізге алатыны айтыла келіп:
Қазақ халқының және Қазақстанда тұратын басқа да ұлттардың төл
мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлету мен дамыту және олардың ұлттық
қадір-қасиетін нығайту Қазақ ССР мемлекеттігінің аса маңызды міндеттерінің
бірі болып табылады [6] деп көрсетілді. Содан бері Республиканың қоғамдық
өмірінің барлық саласында, соның ішінде халыққа білім беруде де үлкен
өзгерістер болып жатыр. Жалпы білім беретін мектептердегі маңызды
өзгерістің бірі – Қазақстан тарихының оқу жоспарына дербес пән болып
енгізілуі, оны толық, жүйелі оқытуға қажетті сағаттың бөлінуі және
мектептің үш басқышында да ( алғашқы басқышында дайындық, қалғандарында
жүйелі) білім берудің көзделуі. Осы жағдайлар мектепте ″Қазақстан тарихын″
оқытуды мүлде жаңа деңгейге көтеруді талап етіп отыр. Демек, бұл пәннің
оқыту мақсатын, білім мазмұнын өзгертуден бастап, бүкіл оқу-әдістемелік
жүйесін жаңарту күн тәртібіндегі маңызды мәселе екені түсінікті. Бұларды
алдымен ″Қазақ, Қазақстан тарихын″ оқыту кезеңдерін, оның курс болып
қалыптасып-жетілуін, соны қалыптастыруда қандай тенденциялар бел алды,
мұның бәрі оқу жоспарларында, бағдаламаларда, оқулықтарда қалай көрініс
тапты, оқытуда байқалған проблемалар қандай еді? ″-деген сұрақтарды
шешкенде ғана жүзеге асыра аламыз. Сонымен қатар мектептер мен
мұғалімдердің талайдан жинақтаған тәжірибиелерінің ұнамды, ұнамсыз жақтарын
ғылыми ой елегінен өткізу де келелі мәселелердің бірі. Осыдан кейін ғана
барып жаңа пән - ″Қазақстан тарихы әдістемесінің қалыптасуы″ деген маңызды
ғылыми проблеманы шешуге болар.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
- Ғылыми зерттеулерді саралау барысында мектептегі Қазақстан тарихы
курсының қалыптасуына сипаттама берілді, оның негізгі кезеңдері
анықталды;
- 1958-2019 жылдар аралығында мектептерде Қазақстан тарихын оқытуда,
оның оқытылу реті мен білім мазмұнын анықтауда орын алған ұстанымдар
(принциптер) мен тенденцияларға ғылыми талдау жасалды;
- Курсты оқытудың белгілі кезеңдерінде болған әдістемелік өзгерістер
анықталып сараланды, пәннің оқыту әдістемесінің эволюциясына ғылыми-
әдістемелік талдау жасалып, сипаттама берілді;
- 90-жылдардың орта кезінен бастап пәннің білім мазмұнының ұлттық сипат
алуының қажеттігі дәлелденді, оны анықтаудың ғылыми-теориялық
негіздері көрсетілді;
- Мектепте тарих пәнін , қазақстан тарихын оқыту әдістемесіне қатысты
бірқатар маңызды проблемалар ажыратылып көрсетіліп, оларды келешекте
арнайы зерттеудің қажеттігі дәлелденді.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстан тарихын мектепте оқытудың теориялық және
әдістемелік негіздерін көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
- Қазақстан тарихын мектепте оқытудың жайын ғылыми тұрғыда талдау,
тенденциялары мен проблемаларын анықтау;
- Пәнді мектепте оқытудың мақсаты мен міндеттерін, білім мазмұнын, оны
оқытудың ұйымдастыру формаларын, әдіс-тәсілдерін және құралдарын
жаңартудың методологиялық, ғылыми-әдістемелік жолдарын іздестіру;
- Қазақстан тарихын оқыту әдістемесін жаңарту, жетілдіру және
тәжірибиеде байқау үшін дайындалған әдістемелік ұсыныстар мен
нұсқауларды жарияланған әдебиеттерге талдау жасау жолымен зерттеу;
- Зерттеудің негізгі проблемалары бойынша ғылыми-әдістемелік тұжырымдар
жасау.
Зерттелу обьектісі. Жалпы білім беретін мектепте қазақстанның жаңа
заман тарихы пәнінің оқытылуы.
Диссертациялық зерттеудің әдіснамалық негіздері: Жалпы білім беретін
мектептерде Қазақстан тарихы пәнін оқытудың қалыптасуы мен даму тарихын
тeoриялық жәнe әдістeмeлік нeгізін айқындауда, Қазақстанда тарихи білімнің
қалыптасуы мeн дамуына eрeкшe үлeс қoсқан тарихшы, пeдагoг, психoлoг,
филoлoг, әдіскeр ғалымдардың тарихнамалық мұралары мeн тарих ғылымы мeн
білімінің тeoриялық әдіснамалық тұжырымдарының нeгізін қалаған тұлғалардың
eңбeктeрі құрайды. Кеңестік кезеңдегі Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынoв,
М.Тынышпаeв, Е. Жевако, К. Каменир, E.Бeкмаханoв, К. Аманжолова,
К.Нұрпeйісoв, М.Қoзыбаeв, А.Нүсіпбeкoв, Х.Әділгeрeeв, М. Зарифова,
Т.Тұрлығұл т.б атап өтуімe бoлады. Жалпы ғылыми, тарихи, пeдагoгикалық,
мeктeп oқулықтары мeн ғылыми мақалалар, ҚР Білім туралы Заңы, ҚР Жалпыға
міндeтті білім бeру стандарты, oқу бағдарламалары, ҚР білім бeрудің 2011-
2020 жылдарға арналған мeмлeкeттік бағдарламасы, Мәдeни мұра, Мәңгілік
eл, Мeктeптe Қазақстан тарихын oқыту тұжырымдамасы т.б. ғылыми дeрeктeр
нeгізгe алынып, салыстырмалы түрдe талдау, саралау құрылымдық, жүйeлік
рeтпeн тeoриялық тарихнамалық, тарихи зeрттeу тәсілдeрі қoлданылды.
Зерттеудің ғылыми педагогикалық әдістері: саралау, талдау және қорыту,
тарихи-салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық, теориялық таным, модельдеу мен
типтендіру сияқты жалпы ғылыми, тарихи зерттеу тәсілдері қолданылды.
Зерттелу пәні: 1958 жылдан қазірге дейінгі Қазақстан тарихының
оқытылуының теориялық және методикалық негіздері.
Зерттеу көздері: ҚР Білім туралы Заңы, ҚР Жалпыға міндeтті білім
бeру стандарты, oқу бағдарламалары, ҚР білім бeрудің 2011-2020 жылдарға
арналған мeмлeкeттік бағдарламасы, Мәдeни мұра, Мәңгілік eл, Мeктeптe
Қазақстан тарихын oқыту тұжырымдамасы т.б. Жалпы білім беретін мектептерге
арналған Қазақстан тарихы пәнін оқыту бағдарламалары мен Қазақстан тарихы
оқулықтары.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
- 1980-жылдардың соңына дейін мектепте Қазақстан тарихын оқыту өз
дәрежесінде болмады. Оның басты себебі - Коммунистік партияның ұстаған
ұлыдержавалық идеологиясы еді. Осы арқылы Кеңес еліндегі жеке ұлттар
азаматтарының өзінің ұлттық құндылықтарынан сусындауына жол бермеу,
оларды өз ұлтының қадір-қасиетінен айырып, бірте-бірте елдегі бүкіл
халықты орыстандыру мақсатын көздеді;
- Ы.Алтынсарин заманынан бері қарай қазақтың бірқатар ғалымдары, жеке
орыс ғалымдары: А.М. Панкратова, А. В. Шестаков, Ж. Аймауытов, С.
Аспандияров, М. Акынжанов, Е. Бекмаханов мектепте Қазақ КСР тарихын
оқыту мәселесін көтерген;
- Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың мақсат-міндеттері өзгерді:
оқушыларға адамдар жасаған құндылықты, яғни олар жинаған әлеуметтік,
рухани, адамгершілік тәжірибиелерді баяндайтын тарихи білімдер негізін
оқытып үйрету — ең басты міндет болуы тиіс. Осыдан келе оқыту
барысында тарихи оқиғалар мен құбылыстарды шындық тұрғыдан баяндау,
оқушыларды жоғары саналылыққа, адамгершілікке, еңбек сүйгіштікке,
отаншылдыққа, ұқыптылыққа, эстетикалық талғамға, халықтар арасындағы
ынтымақтастыққа, бейбітшілікке тәрбиелеу, сондай-ақ оларды
шовинизмге, ұлтшылдыққа, нәсілшілдікке, теңсіздікке, әділетсіздікке,
соғысқұмарлыққа қарсы күресе алуға тәрбиелеу міндеттері келіп шығады;
- Оқытудың мақсат-міндеттерінің өзгеруіне байланысты білім мазмұны да,
демек алдымен, оны анықтайтын ұстанымдар да өзгереді. Олар дүние
жүзінде халық ағарту саласында болып жатқан жаңалықтарды, өзгерістерді
ескеру, құндылықтар мен мәдениет жетістіктерін оқып, үйренуді алға
шығару; оқытуды демократияландыру, ізгілендіру; тарихты бұрмалаудан,
Еуроцентрлік пен Ресейцентрліктен арылту; функционалдық толықтық;
дәстүрлілік, қайшылық пен баламалылық ұстанымдарын жүзеге асыру және
де педагогика теориясының білім мазмұнына қоятын ұстанымдарын
басшылыққа алу;
- Мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі" пәнінің даму эволюциясы
: құрамында Қазақстан 1959—1989 жылдары оқытылғанда тарих пәнінің
оқыту әдістемесін пайдаланумен қатар өзіндік: КСРО және Қазақ КСР
тарихы материалдарын қатар оқыту, яғни аралас сабақ; екі курс
материалдарын органикалық байланыстыру жолдары, курсішілік
байланыстардың әдістемелік жолдары, қорытып-қайталау сабақтарының жаңа
типтері, өз өлкесі тарихын оқыту, сабақтан және мектептен тыс
жұмыстарды байланыстыру сияқты оқыту формалары мен әдіс-тәсілдері
қалыптаса бастады; 90-жылдары пәннің әдістемесі біраз жетіліп,
Мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі пән болып қалыптасуда;
- Мектептегі Қазақстан тарихының білім мазмұнындағы бірқатар ғылыми
проблемалар толығырақ, әрі нақтырақ ашып көрсетуді қажет етеді.
Диссетация жұмысының құрылымы: Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен
және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ МЕКТЕПТЕ ОҚЫТЫЛУЫНЫҢ ТАРИХНАМАЛЫҚ, МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ,
ДЕРЕКТІК НЕГІЗДЕРІ
1. Тарихты оқыту әдістемесінің ғылым ретінде зерттелу деңгейі
Қазақстан тарихы мектепте оқытыла бастаған алғашқы 195859 оқу жылынан
бастап-ақ, тарихшы мүғалімдерге ғылыми-әдістемелік көмек көрсету
мақсатында мерзімді педагогикалық басылымдарда бірқатар мақалалар
жарық көрді. 1958—1960-жылдары "Қазақстан мұғалімі" мен "Учитель
Казахстана" газеттерінде және 1960—1965-жылдар аралығында "Қазақстан
мектебі" журналында Е. Бекмахановтың бірнеше мақаласы жарық көрді. Ал, 1961-
1965-жылдары мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі мәселелерін
баяндайтын әдістемелік құралдар баспадан шыға бастады.
Зерттеуші И. Қадырбековтың 60-жылдары жүргізген зерттеу жұмысының
Қазақстан тарихын мектепте оқытудың өзекті мәселесінің бірі – көрнекі
құралды пайдалануға арнаған. Енді ғана оқытыла бастаған бұл курс
сабақтарында көрнекі құралдар өте сирек қолданылатын. Оның басты себебі -
дайын құралдардың жоқтығы. И. Қадырбековтің еңбектерінде [7] осы курстан
көрнекі құралдарды іріктеп, дайындау, оларды жүйеге келтіру және сабақта
пайдалану мәселелері қатар қамтылып, шешімін тапқан. Онда Қазақстан тарихын
оқытуда пайдаланылатын көрнекі құралдар төмендегіше жүйеленген:
- Тарихи карталар.
- Схемалық көрнекі құралдар.
- Бояулы суреттер.
- Портреттер.
- Саяси плакат және карикатура.
- Құжаттардың фотосуреттері.
- Техникалық құралдар.
- Сабақта пайдалануға ұсынылатын жергілікті көрнекі материалдар.
Автор өз еңбектерінде [8] әрбір көрнекі құралды пайдаланудың
әдістемелік жолдарына жеке-жеке тоқталады.
Тарихшы К. А. Аманжолованың зерттеулері Қазақстан тарихын оқыту
барысында тарихи-көркем әдебиеттерді пайдалану әдістемесіне арналған.
Қазақстан тарихындағы белгілі оқиғаларға қатысты тарихи-көркем әдебиеттің
көп екені белгілі. Бірақ та білімділік, танымдық және тәрбиелік жағынан
пайдалы сол мол қосымша құрал тарих сабақтарында жөнді қолданылмады.
Өйткені қатардағы мұғалімге сонша әдебиетті оқып шығып, саралап, қажетті
үзінділерді таңдап алу және оларды пайдаланудың тиімді әдіс-тәсілдерін
анықтауы қиын еді. Автордың осы саладағы зерттеу нәтижесі кандидаттық
диссертация қорғаумен және баспа арқылы әдістемелік құрал шығарумен
аяқталды [9, 10]. Автор өзінің еңбектерінде Қазақстан тарихы сабақтарында
тарихи-көркем әдебиетті пайдалануды методологиялық, ғылыми-әдістемелік
жағынан негіздеген, сабақтарда әдебиеттерді пайдалануға қойылатын бұрыннан
белгілі талаптарды осы курстың ерекшелігіне байланысты одан әрі
жетілдірген, әрбір сабаққа қатысты үзінділерді іріктеп, оларды пайдаланудың
әдіс, тәсілдерін анықтаған. Әдеби үзінділер пайдаланылатын сабақ
жоспарларының үлгілерін жасаған және оларды мектептерде эксперимент жолымен
тексеріп байқаған.
Мектепте тарих пәнін оқытуда қиындық келтіретін, соған қарамастан аз
зерттелген әдістемелік проблеманың бірі мәдениет тарихын оқыту. Қазақстан
тарихының өзіндік ерекшелігіне байланысты бұл әдістемелік мәселе оның
тарихын оқытуда одан әрі күрделене түседі. К. М. Каменирдің жүргізген
зерттеулері мен жарияланған еңбектері осы көкейтесті проблемаға арналған
[11, 12]. Автордың еңбектерінде курстың мәдениет тарихына қатысты
материалдары іріктеліп алынып, олардың бағдарлама талаптарын қаншалықты
ашып көрсететіндігі анықталған және қажеттігіне қарай қосымша фактілермен
толықтырылған. Мәдениет мәселелерінің ғылыми негізі болып табылатын ұғымдар
сұрыпталып, жүйеге келтіріліп, оларды толық ашып көрсететін тарихы
материалдар топтастырылып, ұғымдарды қалыптастырудың әдістемелік жолдары
баяндалған. Қазақстан тарихының мәдениет тақырыбына қатысты материалдарын
оқытқанда оларды КСРО тарихының, сондай-ақ, курстың өзінің өзге
материалдарымен тиімді байланыстыру жолдары қарастырылған. Тарихи, мәдени
материалдарды оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері анықталып, оларды тәжірибиеде
жүзеге асырудың жолдары көрсетілген.
Е. В. Жеваконың еңбектерінде [13, 14] Қазақстан тарихын оқыту
әдістемесінің күрделі проблемалардың бірі — оқушыларда тарихи ұғымдарды
қалыптастыру жолдары қарастырылған. Автор курстың мазмұнында кездесетін
ұғымдарды іріктеп, жүйеге келтірген, оқу бағдарламасы мен оқулықтардағы
ұғымдардың орналасуын жетілдіруге бағытталған ұсыныстар берген және
ұғымдарды қалыптастырудың әдістемелік жолдарын анықтап, олардың тиімділігін
эксперимент арқылы зерттеген. Бұл ұсыныстарды тек Қазақстан тарихында ғана
емес, тарихтың басқа курстарын оқытқанда да пайдалануға болатынын тәжірибие
көрсетті.
М. А. Зарифова бұрынғы Кеңес еліндегі одақтас республикалар тарихының
мектеп оқулықтарын жасау проблемасын зерттеген. Оның еңбектерінің негізгі
бөлігі Қазақ ССР тарихының орыс тілінде баспадан шыққан
оқулықтарының методикалық негіздеріне арналған [15, 16]. Оларда тарихи
білімдерді іріктеуге қойылатын ұстанымдар талаптар, оқулықтың құрылымы,
оған тарихи материалдарды орналастыру жүйесі, тапсырмалар мен сұрақтарды
жетілдіру жолдары қарастырылған. Сонымен қатар оқу-әдістемелік кешсннің
оқулықтан да құрамдас бөліктерін дайындау мәселесін де зерттеп Қазақстан
тарихынан мектепке арналған хрестоматия, оқу кітаптары, сабақтың
әдістемелік жоспары және оны жасаудың тиімді жолдары іздестірілген.
1961-1962 оқу жылынан бастап белгілі ғалым-әдіскер Т. Тұрлығұловтың 4
сыныпқа арналған ″Қазақ ССР тарыхынан эпизодтық әңгімелер″ атты оқу құралы
жарық көрді. Ол көптеген ғылыми еңбектер мен мақалалардың, тұжырымдамалар
мен стандарт, бағдарламалар мен оқулықтардың авторы. Қазақстан тарихын
мектепте оқыту проблемалары бойынша алғашқы ғылыми-зерттеу жұмысын бастаған
Т. Т. Тұрлығұлов, күні бүгінге дейін тарихшылар арасында осы көшті бастап
келеді. Б. Қ. Әбдіғұлованың ғылыми-әдістемелік еңбектері Қазақстанның 4-5-
сыныптардағы әңгімелер курсын оқыту мәселелеріне арналған [17, 18, 19]. Осы
кластардағы Қазақстан тарихын оқытудың автор тереңірек зерттеген проблемасы
оқушыларда халықтар достығы туралы білімдерді қалыптастырудың әдістемелік
жолдары. Ол сонымен қатар өз еңбектерінде Қазақстан тарихы сабақтарында
оқушылардың өздігінше атқаратын жұмыстарын ұйымдастырудың әдіс,
тәсілдеріне, оқушылардың алған білімі мен біліктерін тексеру жолдарына да
көңіл бөлген.
Аталған авторлардың еңбектері кезінде мектепте Қазақстан тарихын
оқытудың бірқатар ғылыми-әдістемелік проблемаларын зерттеп, шешуге үлес
қосты. Ал, жарияланған еңбектер Қазақстан тарихын оқытуды жақсартуға,
курсты оқыту әдістемесінің қалыптасып, одан әрі жетіле түсуіне ықпал
жасады. Зерттеу проблемасы бойынша авторлар жасаған кейбір ғылыми
тұжырымдар мен әдістемелік ұсыныстар тарихтың басқа курстарын, әсіресе
70—80-жылдары Кеңес Одағындағы басқа ұлттық-одақтық республикалардың
тарихын мектептерде оқыту проблемаларын зерттеп-шешуге игілікті әсер етті.
Мектептерде одақтас республикалар тарихын оқытуды жетілдіре түсуге,
оларды зерттеудің ғылыми-әдістемелік бағыттарын дұрыс анықтауға сол
республикаларда жүргізілген зерттеу жұмыстары бойынша жарияланған еңбектер
де пайдасын тигізді. Әсіресе, тілі, тарихы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі ортақ
түркі тілдес халықтар атымен аталып келген бұрынғы Кеңестік одақтас
республикаларда көрген ғылыми-әдістемелік еңбектердің көмегі болды.
М. Алтаевтың қырғыз тарихын оқытуда оқушыларды халықтар рухында
тәрбиелеу [20], Г. М. Аслановтың Әзербайжан бойынша кластан тыс
жұмыстар жүргізу [21], Т. Мұратгельдыевтің Түрікменстан тарихын оқыту
әдістемесінің негізгі мәселелері [22], Н. Ремеевтің Өзбекстан тарихының 7-8-
сыныптардағы мектеп курсының білім мазмұнын анықтау [23], Н. Исмаилованың
Түрікменстан мектептерінде Түрікмен халқының ұлттық мәдениетін оқытып
үйрету [24] мәселелері бойынша жарияланған еңбектері біз зерттеуге алған
тақырыпқа тереңірек үңілуге, оған Кеңес еліндегі барлық одақтас
республикалар тарихына ортақ ұстанымдар тұрғысынан қарауымызға әсер етті.
Сондықтан тарих курстарының оқыту әдістемесіне ортақ проблемаларды
анықтауға және зерттеу барысында олардың жаңадан туындайтындарына назар
аударып отыруға тура келді. Бұлармен қатар басқа республикаларда
жарияланған еңбектер, ондағы мектептерде өз республикасы тарихының оқытылу
жайымен, олардың бағдарламаларымен, әдістемесінің қандай мәселелері
зерттеліп, олар бойынша қандай еңбектердің жарияланғандығымен, бұл бағытта
келешекте тағы нендей мәселелердің зерттелетіндігімен танысуға мүмкіндік
берді. Одақтас республикалар тарихын оқыту проблемасын зерттеуге үлес
қосқан осындай авторлар қатарына латыштың белгілі әдіскер-ғалымы 3. Ю.
Пилкаускас [25] пен белоруссиялық әдіскер-ғалым М. С. Рывкинді [26] қосуға
болады.
Дидактикада, әсіресе жеке пәндерді оқыту әдістемесінде одақтас
республикалар тарихын оқытудың жаңа, тың проблема, оны оқытуда шешуін
таппаған қайшылықтар мен маңызды мәселелер барлығына қарамастан, Кеңес
елінде бұл проблема бойынша қорғалған докторлық диссертация жоқ. Тарих
пәнін мектепте оқыту, тәрбиелеу мәселесіне қатысты Кеңес елінде небары,
онда да соңғы жиырма жылда төрт докторлық диссертация қорғалды. Солардың
ішінде А. Г. Колосковтың диссертациясы [27] мен Н. Г. Дайридің
диссертация есебінде қорғалған монографиясы [28] біз зерттеуге алған кейбір
проблемаларды дәлірек анықтауға және оларды тиімді жүргізуге ықпал жасады.
А. Г. Колосковтың КСРО мектептеріндегі тарихи білімнің мазмұны,
құрылымы және негізгі ерекшеліктері, тарих бағдарламаларын жүзеге асыру
жолдары, тарихи білім-оқушыларды тәрбиелеудің маңызды факторы, КСРО-дағы
мектептік тарих білімі (1931-1940 ж.ж.) және Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
мектептік тарих білімі [29] деген еңбектері біздің зерттеу тақырыбымыздың
жеке мәселелерімен байланысты.
Кеңес еліндегі көрнекті тарихшы, әдіскер-ғалым Н. Г. Дайридің
еңбектерін, әсіресе оның соңғы көлемді монографиясындағы әдістеменің
қалыптасу тарихын зерттеуін, зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауын,
әсіресе тарихты оқыту барысында оқушылардың таным белсенділігін арттырудың
әдіс, тәсілдері туралы жасаған тұжырымдарын біз өз жұмысымызда пайдаландық
[28]. Оқулықтардың өздік жұмыстарын ұйымдастыру арқылы олардың
белсенділігін арттыруға бағытталған: проблемалы баяндау және талдатып пікір
айтқызу; логикалық сұрақтар қоя отырып баяндау; конспект, тезис жасату;
дәуір тарихын беллетристиканы, тарихи көркем әдебиеттерді пайдалана отырып
оқыту; өткен тарихты қазіргі кезеңмен салыстыртып, әр дәуірдегі оқиғалар
туралы оқушылар пікірін тыңдау сияқты әдіс, тәсілдерді шығармашылықпен,
жоспарлы әрі жүйелі пайдаланып отырса, оқушылардың өздік белсендігі едәуір
артатынын өзіміз талдаған ғалымдар жұмысында байқадық.
1.2.Мектепте Қазақстан тарихының оқытылуының методологиялық және
деректік негіздері
Кеңес елінде 80-жылдардың соңына дейін үстемдік еткен коммунистік
идеология диалектикалық және тарихи материализмді, олардың категориялары
мен зерттеу әдістерін объективті пайдалануға жол бермеді. Осының салдарынан
басқа қоғамдық ғылымдар сияқты педагогика ғылымы да көп зардап шекті,
коммунистік идеологияның әрекеті әсіресе тарих ғылымында, мектепте тарих
пәнін оқытуда ерекше байқалды. 60-70-жылдардағы жалпы білім беретін орта
мектепке арналған тарих бағдарламаларында "Орта мектепте тарих курсын
оқытудағы міндет - оқушыларға қоғам дамуының зандылығын ғылыми тұрғыда
түсіндіру, оларда капитализм сөзсіз құриды, коммунизм жеңеді деген сенімді
қалыптастыру" - деп керсетілген [30, 31]. Бұған 90-жылдарға дейін Кеңестік
ғылымда шектеусіз үстемдік етіп келген Еуропоцентрлік пен Ресейцентрлікті
қоссақ, мектепте тарихты оқытуда қаншалықты қателіктер мен олқылықтар
болғанын байқау қиын емес. Осындай саясаттың салдарынан мектепте тарих
пәнін оқытудың мақсаты мен міндеттері дұрыс анықталмады. Мұның өзі
қазақстандық жастардың бірнеше ұрпағында "тарихи зерделіліктің" қалыптасуы
орнына мәңгүрттіктің етек алуына әкелді. "Тарихи зерделілік" - әрбір жеке
адамға, тұтас ұрпаққа байланысты, әрбір адамның, ұрпақтың тарихты сезінуі,
өзінің шыққан тегін, өлкесін, халқын, нәсілін, жалпы адамзаттың тегін, оның
рухани түп тамырларын, өткендегі тарихи жолын танып білуге ұмтылып, сана-
сезімінің оянуы. Бұл - өскендіктің, рухани мәдениетінің жоғары сатыға
көтерілу белгісі. Ал оған қарама-қарсы ұғым "мәңгүрттік". Оның теріс
мағыналы этникалық мәні бар. Мәңгүрттік жеке индивидті оның жалпы қоғамның
рухани, тарихи маңызынан қашықтатуды, құлпырмалы күнделілік, коньюктуралық
мақсаттарға абсолюттік мән беруді, өзгермелі күнделікті моданы бетке, оны
алдыңғы қатарға қоюды аңсайды. Мұндай жағдай қазақ жастарының едәуір
бөлігінде әсіресе 70-80-жылдары айқын байқалды. Сондықтан да қазақ халқының
қазіргі кездегі өзінің өмір кешкен тарихи жолын танып-білуге деген
құштарлығы жай емес. Себебі біздерді көп жылдар бойы "мәңгүрттікте" ұстап
келді. Отаршылдық саясат, өктемдік тәртіп, Голощекиндік геноцид қазақ
халқының ес жиып етек жабуына мүмкіндік бермеді [32].
Тарих пәнін оқытуда ондаған жылдар бойы орын алып келген өрескел
методологиялық қателіктер мен кемшіліктер: коммунистік идеологияның
партиялық, таптық мүддесіне сай келмейтін фактілерді жасыру, жасыруға
болмайтындарын барынша бұрмалау, бүкіл Кеңес елінде бірнеше ондаған ұлт
тілдерінде жұмыс істейтін мектептер үшін тарих пәнінен бір ғана бағдарлама,
оқулық шығару, олардың мазмұнын барынша идеологияландыру, әр ұлттың өз
тарихын оқытуға бермеу, Еуропоцентрлік пен орыстандыру саясатын барынша
дәріптеу т. б. тарих пәнін оқытуға қойылған міндеттерді орындауға үлкен
кесел келтірді. Осындай қателіктер бүкіл халық ағарту саласында, орта білім
беру жүйесінде мықтап орын алды. Мұның бәрі келіп бүкіл жүйені, педагогика
ғылымын дағдарысқа ұшыратты. Ең басты қателіктің бірі -оқушының, тұлғаның
мүддесі ескерілмеді. Оның жан-жақты дамуына, бойындағы табиғи қасиеттерін
жетілдіріп, шығармашылықпен жұмыс істеуіне, өз ұлтының тамаша салт-
дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан сусындауына, өмірдегі өз орнын таба
білуге, оқуды күнделікті тұрмыспен байланыстыруға мүлде көңіл бөлінбеді,
оған жағдай да жасалмады. Мұндай пікірлер басқа да зерттеушілер
еңбектерінде кездеседі [33; 34; 35; 36].
Қоғамдағы бүкіл ғылым, білім беру жүйесі немесе оның белгілі бір
саласы - орта білім беру дағдарысқа ұшырағанда, одан шығудың жолын білім
философиясы тұрғысынан қарастырған дұрыс. Бұл жалпы дүние туралы, ондағы
адамның орны мен қызметін, осыған сәйкес оған қажетті білімнің мақсаты мен
міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын, оның ұйымдастыру ұстанымдарын
зерттеумен айналысады [33; 37]. Демек, білім философиясы алдымен сол орта
білім беру жүйесінің нақты жағдайын, қызметін зерттеп талдайды, орын алған
дағдарыстың себептерін анықтап, одан шығудың жолын көрсетіп береді. Алайда,
Кеңес елінде "Білім философиясы" деген ұғымның өзі ғылым саласында көп
жылға дейін қарастырылмады, бұл ұғым жеке авторлардың еңбектерінде
кездескенмен, олар ұсынған идеяны дамытуға көңіл бөлінбеді, шынын айтқанда
жол берілмеді [38]. Мәселен, тарихтың ғылым, білім ретіндегі және тәрбиелік
маңызы, онда кездесетін құндылықтар туралы [39], тарих ғылымының
тұжырымдамасы, тарихи зерттеулер, олардың құрылымы, тарихи зерттеулердегі
жүйелілік үрдісі туралы бірқатар зерттеушілер өздерінің тарих философиясы
туралы еңбектерінде [40; 41; 42] тоқталған. "Бұл еңбектер 80-жылдардың бас
кезінде жарық көргеніне қарамастан, оларда келтірілген құнды пікірлер әрі
қарай дамытылмады.
Кеңес елінде 80-жылдардың екінші жартысынан басталған жариялылық,
халық ағарту саласына енгізілген демократияландыру, ізгілендіру,
дамытушылық үрдістері және де дүние жүзілік халық ағарту саласында болып
жатқан жаңалықтар КСРО мен Қазақстан мектептерінің оқу тәрбие жұмысына
көптеген өзгерістер жасауға соқтырды. Ал, 90-жылдардан Қазақстан
Республикасының білім беру жүйесін реформалау басталды. Мұның өзі орта
білім беру саласында түбірлі өзгерістер жасауға жол ашты.
Ең бастысы - оқытудың мақсатында болған өзгеріс. Енді білім беруде
бірінші кезекке адамзат жинаған тәжірибиедегі құндылықтарды, өркениетті,
мәдениеттануды оқытып үйрету шығып отыр. Осындай тұжырымға көптеген
ғалымдардың келгені белгілі [43]. Білім беруде құндылық пен ізгілікті
оқытып үйретуге басты назар аудару қажеттігі ғылымда көптен айтылып келген
мәселе, бірақ та осы маңызды идея Кеңес елі мектептерінде өз дәрежесінде
жүзеге аспады.
Соңғы уақытта жалпы мектепте берілетін білімнің, жеке пәндердің білім
мазмұны ұлттық болуы керек деген ұстаным жиі айтылып жүр. Кеңес елінде де
ұлттық мектептер көп болды, бірақ та олар формасы жағынан ғана ұлттық, ал
білім мазмұны жағынан ұлттық емес еді. Бұл жөнінде қазіргі Ресейдің белгілі
педагог-ғалымы В. Д. Шадриковтың мына пікірі орынды айтылған: "Мектеп
халықтық ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz