Экология. Паразитология ғылым ретінде. Медициналық паразитология. Анықтамасы. Қарапайымдылардың медицинадағы рөлі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Сабақ №1

1) Экология. Паразитология ғылым ретінде. Медициналық паразитология. Анықтамасы. Қарапайымдылардың медицинадағы рөлі.

2) Популяция, түрі, биотоп, биоценоз, биогеоценоз, антропобиогеоценоз ұғымдарының анықтамасы.

3) Қоректену тізбегі. Буындар

4) Симбиоз. Анықтамасы. Түрлері.

5) Паразит пен иесінің арасындағы биотикалық байланыс түрлері.

6) Паразитизм. Анықтамасы. Паразитизм критериялары.

7) Паразиттер мен паразитизм формаларының жіктеу

8) Паразиттер иесі. Ұғымы. Паразиттер иелерінің жіктелуі

9) «Паразит-иесі» жүйесі. Анықтама. Сипаттамасы.

10) Паразитарлы аурулардың қоздырғыштарын таратушылар. Түрлері

11) Медициналық маңызы бар қарапайымдылардың жіктеуі.

12) Паразиттердің иесіне кеңістіктік қатынастары

13) Паразит пен адам ағзасының өзара әрекеттесуінің клиникалық нұсқалары

Паразитология - (грек сөзі parasotos - арамтамақ, тоғышар, logos - ғылым) паразиттердің жіктелуін, құрылысын, экологиясын, иесі мен тоғышардың бірімен бірінің қарым-қатынасын, адам, жануар және өсімдіктерде тудыратын ауруларымен оларға қарсы жүргізілетін күрес және дауалау шараларын ұйымдастыратын кешенді биологиялық ғылым.

Паразиттік организмдер табиғатта еркін өмір сүрген организмдерден эволюциялық даму барысында сұрыпталып регрессивтік және прогрессивтік өзгерістерге ұшырау нәтижесінде пайда болған.

Паразит өкілдерін зерттеумен шұғылданатын салалар (пәндер) академик К. И. Скрябиннің анықтамасы бойынша олардың шығу тегіне, тоғышарлық мекеніне, қоздырушының жануарлар әлеміндегі алатын орнына байланысты жіктеледі.

Шығу тегіне қарай:

жалпы (паразитизмнің жалпы заңдылықтары)
медициналық (адам паразиттері),
ветеринарлық (жануарлар паразиттері)
агрономиялық, немесе фитопаразитология (мәдени өсімдік паразиттерін зерттейді)
құрылымдық (паразиттер бөлетін антигендерді зерттейді)
cандық (ие-паразит байланысындағы паразит санын зерттейді)
палеопаразитология (паразит пен ие арасындағы эволюциялық байланысты зерттейді)

Медициналық паразитология - адам денсаулығын қорғауға бағытталады, сондықтан оларды диагностикалау және паразитарлы инвазиялардан алдын алу сұрақтары оның зерттеу аумағы болып табылады.

Оның рөлінің арту себептері:

тұрғындардың миграциясына байланысты
халқаралық туризмның дамуы
адамдардың иммиграциясына байланысты
иммунды тапшылық жағдайдағы адамдардың артуы (АИВ-жұқтырылған, химиотерапия қабылдаушылар, трансплантацияның артуы)
аллергиялық және аутоиммунды аурулары бар адамдардың артуы
климаттың және табиғи ландшафттардың жаһандық өзгеруі жаңа өңірлерге тасымалдаушылар мен табиғи ошақтардың таралуына алып келеді.

Паразитология ғылымының мақсаты - жануарларды паразиттерден сауықтыру арқылы адамдардың зооантропоноздармен дерттенуін болдырмау.

Медициналық паразитологияның бөлімдері-паразиттердің жүйеленген топтарымен негізделеді. Олар негізгі үш топқа бөлінеді:

1. Медициналық протозоология

2. Медициналық гельминтология

3. Медициналық арахноэнтомология

Медициналық паразитология пәні медициналық білім беруде фундаментальді пәндердің бірі болып санадалы. Медициналық паразитология - паразитизм құбылысын, адамдардағы паразиттер туындадатын ауруларды, олардың алдын алу және емдеу, адам паразиттерін жою жолдарын зерттейді.

Жануар тектес паразиттердің адамда туындататын аурулары үлкен топтаманы құрайды және оларды паразиттік аурулар деп атайды. Паразиттік аурулардың таралуы әлеуметтік экономикалық жағдайларға байланысты (еңбек жағдайы, адамдардың тұрмысы, олардың мәдени дамуы және денсаулық сақтау ұйымдарының даму деңгейіне) .

Паразиттік аурулар адам денсаулығына шынайы қауіп төндіруші болып келеді. Паразиттермен күресудегі басты мәселенің бірі олардың аралық қожайындары тасымалдаушы буынаяқтылармен күресу болып табылады.

Өткен ғасырдың 80-ші жылдары БДҰ (ВОЗ) тропикалық аурулармен күресудің арнаулы бағдарламасын қабылдады. БДҰ деректері бойынша миллиондаған адамдар маляриямен, анкилостомозбен, шистомотозбен, филяриатозбен ауырады. Описторхоз, трихомоноз, токсоплазмоз және т. б. аурулар күрделі медициналық проблемаларды туындатады.

Туризм және кеңейтілген экономикалық байланыстар, тропикалық елдерден белгілі-бір аумақтарға тән емес көптеген паразиттік аурулардың таралуына мүмкіндік береді.

Мұндай жағдайлар дәрігерлердің паразиттік ауруларға, паразиттердің экологиясы мен биологиясына, олардың туындататын ауруларының даму ерекшеліктеріне ерекше көңіл бөлуге мәжбүр етеді.

Медициналық паразитология курсы студенттердің тек қана теориялық білім ғана емес, сонымен бірге белгі-бір дағдыларды микроскопиялық техникада қолдануға мүмкіндік береді. Адамдағы паразиттік және трансмиссивтік аурулардың пайда болу себебтерін зерттеу, олардың алдын алу және емдеу жолдарының әдістерімен танысу студенттерге дәрігерлік дағдыда қолдануға мүмкіндік береді.

Паразитизм - бұл құбылыс. Паразиттердің егесімен қарым-қатынасын және олардың өмір сүру қоршаған ортасын -экологиялық паразитология зерттейді.

Паразиттер биогеоценоздың табиғи компоненттері жене олар тудыратын аурулар мен эпизоодиялары биоценоздың қалыпты функциясына жатады. Паразит популяция мен түрге биологиялық «пайдалы» болады.

Паразиттер жануарлар популяциясының санын реттеуде жыртқыштарға қарағанда жоғарырық дамыған, сондықтан олар жырқытштардың санын да реттеп отырады. Табиғаттағы паразиттердің ролі - экожүйенің тұрақтылығын қамтамассыз етуі.

Поуляция, түр, биотоп, биоценоз, биогеоценоз, антропобиогеоценоз туралы түсінік:

Биотоп-тірі организмдермен қоныстанған геокеңістіктің (құрлықтың немесе су айдынының) салыстырмалы біртекті учаскелері.

Биоценоз-берген биотоптың (микроорганизмдер, өсімдіктер, жануарлар) бір-бірімен белгілі бір қатынаста болатын организмдерінің тарихи қалыптасқан қауымдастығы.

Биогеоценоз-атмосфера, гидрофера және литосфера компоненттерімен тұрақты өзара әрекеттестікте болатын заттар мен энергия алмасуымен байланысты белгілі бір мекендеу ортасындағы тірі организмдердің (өсімдіктердің, жануарлардың, саңырауқұлақтардың, бактериялардың) тұрақты қауымдастығы, яғни бұл биотоп пен биоценоз кешені.

Егер биогеоценоз құрамына адам популяциясы кіретін болса, онда мұндай экологиялық құрылым антропобиогеоценоз деп аталады.

Популяция-бұл өздігінен көбейетін бір түрдің ең аз тобы, эволюциялық ұзақ уақыт бойы белгілі бір кеңістікті (ареал) мекендейді, жеке генетикалық жүйені құрайтын және экологиялық қуысты қалыптастырады.

Түр-бұл өздігінен көбейетін бір түрдің ең аз тобы, эволюциялық ұзақ уақыт бойы белгілі бір кеңістікті (ареал) мекендейді, жеке генетикалық жүйені құрайтын және экологиялық қуысты қалыптастырады.

Қоректену тізбегі. Буындар.

Табиғатта тірі организмдердің қарым-қатынасы (биотоптық байланыс) әр түрлі. Оның негізін трофикалық байланыс, немесе қоректену тізбегі құрайды.

Кез- келген қоректену тізбегі үш буыннан тұрады:

Органикалық заттар өнімдері (автотрофты организмдер) ;

консументтер - органикалық заттарды қолданатындар (гетеротрофты организмдер) ;

деструкторлар - органикалық заттарды бұзатындар (негізінен бактерияла) .

Биотоптық байланыстардың келесі түрлері ажыратылады:

Бәсекелестік. Өмір сүрудің бірдей немесе ұқсас жағдайлары қажет бір немесе әртүрлі түрдегі организмдердің өзара қарым-қатынасы. Мысалы, жыртқыштар мен құрбанның әртүрлі түрлері: Түлкі, үкі, кеміргіштер.

Жыртқыштық. біреуі екіншісін өлтіретін және оны бір рет тамақтану үшін пайдаланатын (мысалы, қоян қасқыр, мысық және тышқан) әр түрлі организмдердің өзара қарым-қатынасы (жыртқыш және құрбандық) .

Антибиоз. бірінің өмір тіршілігінің өнімі екіншісінің өмір тіршілігін бәсеңдететін немесе жоятын (мысалы, антибиотиктер, фитонцидтер және микробтар) жояды әр түрлі организмдердің өзара қарым-қатынасы

Индифференттік (немқұрайлы, селбесу) тіршілік ету - екі организмнің бір-біріне тәуелсіз, алайда кеңістіктің ортақтығына қарай тығыз байланыста болуы. Мысалы: теңіз түбіндегі қатар байланыста тіршілік етуші мұртты ұсақ шаяндар, актиниялар, коралл полиптері, теңіз кірпікшелілері, жұлдыздары, лилиялары және т. б. организмдер.

Симбиоз (syn - бірге, bios - тіршілік ету) екі организмнің өз тіршілігін сақтап қалу үшін өзара тиімді қарым-қатынаста болуы. Симбиоз екі жақтың біріне немесе екеуіне де тиімді болып ерекшеленеді.

А) Кеңістіктегі байланыс немесе синойкия (sym - бiрге, oikos - үй, мекен) кеңiстiкте мекен ретiнде пайдалану, екі организмнің бірі екіншісіне ешбір зиян келтірмей, тек қана оны мекен ретінде пайдалануы және өзі содан пайда көруі. Мысалы, көпаяқты шаянның балаңқұрты губканың қуысына еніп алып өмір бақи сонда қалады да, соның нәтижесінде өсіп-өнуге мүмкіндік алады.

Б) Комменсализм, немесе қоректік байланыс (тегін қорегін айыру, табу) екі организмнің бірі екіншісінің есесінен қалған азық қалдықтарымен қоректенуі. Мысалы: жабысқақ балықтар акуланың денесіне жабысып алып, кеңістікте еркін орын алмастырады және оның азық қалдықтарын пайдаланып тіршілік етеді.

В) Мутуализм (mutuus) немесе екі жақты симбиоз түрінде екі организм немесе симбионттың өз тіршілігі үшін бір біріне пайда келтіруі. Мысалы: краб (шаян) өзінің қысқыштарымен актинияларды ұстап, солардың көмегімен жауларынан қорғанады, ал актиниялар шаянды (крабты) кеңістікте қозғалу құралы ретінде пайдалануы.

Нейтрализм. Екі биологиялық түрде популяциялар санына және олардың өміршеңдігіне әсер ететін байланыстардың кез келген формасы жоқ, олар үшін оң да, теріс те салдарларға әкеп соқпайды.

Аменсализм. Өзара әрекеттесетін екі түрдің бірі үшін ортақ тіршілік ету салдары теріс, ал екіншісі олардан зиян да, пайда да алмайды.

Иесімен байланысу сипатына байланысты ажыратылады:

1. Шынайы паразиттер. Тіршілігінің айтарлықтай уақытын иесінде өткізеді және паразитизм осы түрдің арнайы белгісі болып табылады (мысалы, ішек гельминттері, биттер, бүргелер) .

Олар:

облигатты
факультативті
тұрақты
уақытша бола алады

2. Жалған паразиттер. Еркін өмір сүретін түрдің жеке даралары ағзаға қалыпты тіршілігін бұзылуына алып келуі мүмкін.

3. Паразиттерде өмір сүретіндер (гиперпаразиты) . Паразиттердің үстінде өмір сүретіндер (мысалы, қарапайымдылардағы бактериялар және паразиттердің насекомдары) .

Иесімен байланыс ұзақтығы бойынша паразиттер жіктеледі:

1. Тұрақты паразиттер. Салыстырмалы және үнемі тұрақты түрлеріне бөлуге болады:салыстырмалы тұрақты паразиттериесінде тіршілік циклінің кезеңдерінің бірін ғана өткізеді, үнемі тұрақты паразиттербүкіл тіршілігін иесінде өткізеді жәнесыртқы ортада өздігінен тіршілік ете алмайды. (мысалы, аскарида, цепнь, биттер) ;

2. Уақытша паразиттер. иесімен қоректену кезінде ғана жанасады (Мысалы, личинкалы паразитизм вольфарт шыбындар, имагинальды - бүрге мен маса) .

Иесінде орналасуы бойынша паразиттердің жіктелуі:

1. Эктопаразиттер (сыртқы) . Иесінің терісінде, түктерінде, яғнисыртқы жабындысында тіршілік етеді, (например, вши, блохи, клещи) ;

2. Эндопаразиттер. Кез-келген ішкі мүшені зақымдауы мүмкін. Түрлері:

- Қуыс ішілік- сыртқы ортамен қосылатын қуыстарда орналасады (мысалы, ішекте-аскарид, власоглав) ;

- тіндік - тіндерде және жабық қуыстарда (мысалы, бауыр сосальщик, таспалы құрттардың цистицеркалары) орналасады;

- жасушаішілік - клеткаларда (мысалы, безгекті плазмодиялар, токсоплазма) локализацияланған

Түрдің паразиттік өмір салтын жүргізу үшін қажеттілік дәрежесі бойынша:

1. Жалған паразиттер. Еркін өмір сүретін түрдің жеке даралары ағзаға кездейсоқ түскенде иесінің қалыпты тіршілігін бұзылуына алып келуі мүмкін.

2. Факультативті паразиттер. Түрге еркін және паразиттік өмір салтын жүргізу мүмкіндігін болжайды. Паразитизмнің мұндай түрінде еркін қозғалатын түрлер, кездейсоқ басқа түрдің ағзасына түсіп, оны мекендеу ортасы және қоректену көзі ретінде уақытша пайдаланады. Жалған паразитизмге қарағанда ұзақ паразиттеу тән.

3. Шынайы паразиттер. Тіршілігінің айтарлықтай уақытын иесінде өткізеді және паразитизм осы түрдің арнайы белгісі болып табылады.

Спецификасы бойынша:

1. Моноспецификалық. Белгілі бір иесінің өміріне бейімделген (адам аскаридасы)

2. Полиспецификалық. Әр түрлі биологиялық иелерге ағзаларында өмірге бейімделген (шөп қоректі жануарлардың әр түрлеріндегі бауыр сосальщигінің жыныстық жетілу кезеңі) .

Ие - паразиттің қоректену көзі және мекен жайы ретінде пайдаланатын тірі ағза. Ақырғы (тұрақты не дефинитивті), аралық және резервуарлы иелерін ажыратады.

Паразиттің даму сатысына байланысты иелері бар

1. Дефинитивті (негізгі, түпкілікті) . Олардың ағзасында паразиттің жыныстық жетілген түрі өмір сүреді және оның жыныстық көбеюі өтеді (мысалы, адам - қарулы цепень үшін, безгек маса-безгек қоздырғыштары үшін) .

2. Аралық. Олардың ағзасында паразиттің личинкалық сатысы өмір сүреді немесе оның жыныссыз көбеюі өтеді (мысалы, шошқа - қарулы цепень үшін, адам - безгек қоздырғыштары үшін) .

3. Қосымша немесе екінші аралық. мысалы, мысық сорғышқа арналған балықтар.

4. Резервуарлы. Олардың ағзасында паразиттің инвазиялық кезеңдері оның дамуынсыз (мысалы, кең лентецке арналған жыртқыш балықтар, лейшманияға арналған жабайы кеміргіштер) жиналуда.

Паразиттің дамуына байланысты келесі топтар бөлінеді:

1. Облигатты (табиғи) . Паразиттің дамуы үшін оңтайлы жағдайларды қамтамасыз етеді (тірі қалу, жылдам өсу, ең көп ұрпақтылық), өйткені биоценотикалық байланыстар және биохимиялық жағдайлар бар (мысалы, лентец пен адам аскаридасы үшін адам) .

2. Факультативті. Биоценотикалық байланыстардың болуымен сипатталады, бірақ оңтайлы биохимиялық жағдайлардың болмауымен сипатталады, сондықтан олардың ағзасында паразиттің өмір сүру мерзімі қысқарады немесе ол дамудың толық циклінен өтпейді (мысалы, кең лентецке арналған мысық немесе шошқа аскаридіне арналған адам) .

3. Потенциалды. Паразиттің дамуы үшін биохимиялық жағдайларды қамтамасыз етеді, бірақ биоценотикалық байланыстар жоқ, яғни, жұқтыру жолдары жоқ (мысалы, трихинеллаға арналған шөп қоректі жануарлар) .

Зақымдануы және резервуары бойынша:

1. Антропоноз. Қоздырғыштары үшін жалғыз резервуары адам болып табылатын паразиттік аурулар (безгек, амебиаз) .

2. Антропозооноздар. Қоздырғыштары жануарларды да, адамды да зақымдай алатын паразиттік аурулар. Бұл жағдайда тасымалдаушы қоздырғыштарды жануардан адамға және кері бере алады (лейшманиоз) . Түрі:

- синантроптар-қоздырғыштар адам мен үй жануарларының арасында (трипаносомоз) - табиғи-ошақтық-қоздырғыш жабайы жануарлар арасында айналады және арнайы тасымалдаушының көмегімен адамға берілуі мүмкін.

Паразиттің иесіне әсері:

Механикалық - бекіну мүшелері немесе ауыз аппаратының бөліктерімен ұлпаның зақымдалуы.

Токсикалық әсері паразиттің тіршілік әрекетінің өнімдерімен байланысты, ол тәбеттің болмауы, лоқсу, құсу, іш өтуі, жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуімен көрінеді. Балаларда дене дамуы мен бірге ақыл есінің дамуының тежелуі байқалады.

Паразиттің иесі есебінен қоректенуі. Бұл жағдайда ұлпалық сұйықтық, ұлпалар, қан, қорытылған ас паразитпен жұтылып, науқастың азуына, қан аздыққа алып келеді.

Кейбір гельменттердің личинкалық формаларының миграциясына байланысты ұлпалардың бұзылуы, қабыну процесстерінің пайда болуы, инфекцияның енуі байқалады (аскарида личинкасы) .

Инфекциялық және инвазиялық аурулардың қоздырғыштарының таралуы қансоратын эктопаразиттермен жүзеге асырылады (биттер, бүргелер, кенелер) .

Иесінің паразитке әсері:

Жасушалық реакция жасушаның мөлшерінің үлкеюіменбайқалады (безгек ауруында зақымдалған эритроциттер ұлғаяды) .

Ұлпалық реакция - паразитті қоршай дәнекер ұлпалық капсуланың түзілуі, бұл оны қоршаған ұлпалардан оқшалануына жағдай жасайды.

Гуморальдық реакция - паразит антигендеріне қарсы арнайы қорғаныштық антиденелердің түзілуі.

Қоздырғыштардың берілу жолдары:

алиментарлық - қоздырғыштар иесінің ағзасына ауыз арқылы аспен, сумен немесе лас қолмен түседі;

контакттылық - қоздырғыштар зақымдалмаған тері немесе кілегей қабық арқылы залалданған затпен, топырақпен немесе сумен жанасқанда енеді;

трансмиссивті - қоздырғыштар тасымалдаушылар арқылы беріледі (инокуляция, контоминация, граттаж) ;

трансовариальды - қоздырғыштардың аналық жасуша арқыыл бір ұрпақтан келесі ұрпаққа берілуі.

Трансмиссивті аурулар - қоздырғыштары тасымалдаушылар (қансорғыш буынаяқтылар) арқылы берілетін аурулар. Арнайы және механикалық тасымалдаушыларды ажыратады.

Арнайы тасымалдаушылар - ағзасында қоздырғыш даму циклін өткізетін буынаяқтылар (безгек масасы) .

Механикалық тасымалдаушылар - ағзасында қоздырғыштың даму циклы жүрмейтін буынаяқтылар, тек оардың көмегімен қоздырғыштар кеңістікте орын алмастырады (шыбындар, тарақандар) .

Трансмиссивті аурулар облигатты-трансмиссивті және факультативті-трансмиссивті деп бөлінеді.

Облигатты-трансмиссивті аурулар бір иесінен екіншісіне тек тасымалдаушы арқылы ғана беріледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.