Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметінің мазмұны
Сыртқы экономикалық қызмет . бұл халықаралық шаруашылық және сауда . саяси қарым . қатынастар. Оларға өндірістік тауар алмасу, өндіріс мамандар ауысу және өндіріс коопирациясы бірлесіп қызмет ету, ғылыми . техникалық, бірлескен кәсіпорын және экономикалық қарым . қатынастың немесе басқа да формаларын құру жатады. Бұл қызмет түрлері жекелеген елдердің қоғамдық қажеттерін толық қанағаттандырып, шегіне жеткен тауарлық өндірісті дамытудың нәтижесі болып табылады. Дегенмен, халықаралық тауар айырбасына қатысу экономикалық жағынан пайдалы болуы қажет.
Сыртқы экономикалық операциялар (келісімдер) негізгі және көмекші болып бөлінеді.
Негізгі операцияларға төменгілер жатады:
• материалды . заттай формадағы тауар айырбасы;
• ғылыми . техникалық білім айырбасы;
• қызмет көрсету түрлері айырбасы (оның ішінде техникалық, туристік, консультациялық);
• машина және құрал . жабдықтарды жалға алу және беру;
• кинофильм және телевизиондық бағдармалалар айырбасы.
Көмекші қызметтерге мыналар жатады:
• делдалдық (посреднические) қызметтер;
• жүк тасымалы қызметі;
• экспедиторлық қызметтер;
• жүктерді тасымал және сақтау кезінде сақтандыру;
• халықаралық есеп айырысу және т.б.
Келісімдер сәйкесінше келісім . шарт және контракт түрінде жасалады.
Сату . сатып алу келісім . шарт және валютасыз негізде жасалатын келісім . шарттар негізінде коммерциялық келісімдерге жатады. Оларға сонымен қатар экспорттық, импорттық, реэкспорттық және реимпорттық келісімдер жатады.
Экспорттық келісімдер ұлттық өндірістегі тауарларды шетелге сату және шығарумен байланысты болатын коммерциялық қызметтерді көрсетеді.
Мұндай келісімдерге келмес бұрын экспортер нарық конъюктурасын (оқып . үйрену) білуі, нарықта мақсатты айқындайтын бағдарламасын таңдауы, импортер елдің кедендік режимін біліп алып, өз тауарларының жарнамасын жасауы, сатып алушыларға тауар сату ұсынысын бағыттауы, келісімдер жүргізіп, олардың бірімен келісім . шартқа отыруы, содан кейін келісім . шарттарының орындалуын бақылауға алуы қажет.
Импорттық келісімдер . шетелдік тауарларды сатып алып және бір елдің ішкі нарығына енгізуімен байланысты. Ал импортер өз қызығушылығы бар тауарлардың бағасын біледі, потенциалды экспортерлерді және тауарларды сатып алудың тиімді әдісін тандайды, келіссөздер жүргізеді,
Сыртқы экономикалық операциялар (келісімдер) негізгі және көмекші болып бөлінеді.
Негізгі операцияларға төменгілер жатады:
• материалды . заттай формадағы тауар айырбасы;
• ғылыми . техникалық білім айырбасы;
• қызмет көрсету түрлері айырбасы (оның ішінде техникалық, туристік, консультациялық);
• машина және құрал . жабдықтарды жалға алу және беру;
• кинофильм және телевизиондық бағдармалалар айырбасы.
Көмекші қызметтерге мыналар жатады:
• делдалдық (посреднические) қызметтер;
• жүк тасымалы қызметі;
• экспедиторлық қызметтер;
• жүктерді тасымал және сақтау кезінде сақтандыру;
• халықаралық есеп айырысу және т.б.
Келісімдер сәйкесінше келісім . шарт және контракт түрінде жасалады.
Сату . сатып алу келісім . шарт және валютасыз негізде жасалатын келісім . шарттар негізінде коммерциялық келісімдерге жатады. Оларға сонымен қатар экспорттық, импорттық, реэкспорттық және реимпорттық келісімдер жатады.
Экспорттық келісімдер ұлттық өндірістегі тауарларды шетелге сату және шығарумен байланысты болатын коммерциялық қызметтерді көрсетеді.
Мұндай келісімдерге келмес бұрын экспортер нарық конъюктурасын (оқып . үйрену) білуі, нарықта мақсатты айқындайтын бағдарламасын таңдауы, импортер елдің кедендік режимін біліп алып, өз тауарларының жарнамасын жасауы, сатып алушыларға тауар сату ұсынысын бағыттауы, келісімдер жүргізіп, олардың бірімен келісім . шартқа отыруы, содан кейін келісім . шарттарының орындалуын бақылауға алуы қажет.
Импорттық келісімдер . шетелдік тауарларды сатып алып және бір елдің ішкі нарығына енгізуімен байланысты. Ал импортер өз қызығушылығы бар тауарлардың бағасын біледі, потенциалды экспортерлерді және тауарларды сатып алудың тиімді әдісін тандайды, келіссөздер жүргізеді,
Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметінің мазмұны
1. Сыртқы экономикалық қызметінің түрлері
Сыртқы экономикалық қызмет – бұл халықаралық шаруашылық және сауда –
саяси қарым – қатынастар. Оларға өндірістік тауар алмасу, өндіріс мамандар
ауысу және өндіріс коопирациясы бірлесіп қызмет ету, ғылыми – техникалық,
бірлескен кәсіпорын және экономикалық қарым – қатынастың немесе басқа да
формаларын құру жатады. Бұл қызмет түрлері жекелеген елдердің қоғамдық
қажеттерін толық қанағаттандырып, шегіне жеткен тауарлық өндірісті
дамытудың нәтижесі болып табылады. Дегенмен, халықаралық тауар айырбасына
қатысу экономикалық жағынан пайдалы болуы қажет.
Сыртқы экономикалық операциялар (келісімдер) негізгі және көмекші болып
бөлінеді.
Негізгі операцияларға төменгілер жатады:
• материалды – заттай формадағы тауар айырбасы;
• ғылыми – техникалық білім айырбасы;
• қызмет көрсету түрлері айырбасы (оның ішінде техникалық, туристік,
консультациялық);
• машина және құрал – жабдықтарды жалға алу және беру;
• кинофильм және телевизиондық бағдармалалар айырбасы.
Көмекші қызметтерге мыналар жатады:
• делдалдық (посреднические) қызметтер;
• жүк тасымалы қызметі;
• экспедиторлық қызметтер;
• жүктерді тасымал және сақтау кезінде сақтандыру;
• халықаралық есеп айырысу және т.б.
Келісімдер сәйкесінше келісім – шарт және контракт түрінде жасалады.
Сату – сатып алу келісім – шарт және валютасыз негізде жасалатын
келісім – шарттар негізінде коммерциялық келісімдерге жатады. Оларға
сонымен қатар экспорттық, импорттық, реэкспорттық және реимпорттық
келісімдер жатады.
Экспорттық келісімдер ұлттық өндірістегі тауарларды шетелге сату және
шығарумен байланысты болатын коммерциялық қызметтерді көрсетеді.
Мұндай келісімдерге келмес бұрын экспортер нарық конъюктурасын (оқып –
үйрену) білуі, нарықта мақсатты айқындайтын бағдарламасын таңдауы, импортер
елдің кедендік режимін біліп алып, өз тауарларының жарнамасын жасауы, сатып
алушыларға тауар сату ұсынысын бағыттауы, келісімдер жүргізіп, олардың
бірімен келісім – шартқа отыруы, содан кейін келісім – шарттарының
орындалуын бақылауға алуы қажет.
Импорттық келісімдер – шетелдік тауарларды сатып алып және бір елдің
ішкі нарығына енгізуімен байланысты. Ал импортер өз қызығушылығы бар
тауарлардың бағасын біледі, потенциалды экспортерлерді және тауарларды
сатып алудың тиімді әдісін тандайды, келіссөздер жүргізеді, тауарларды
импорттауға келісім – шарттарға қол қояды, мерзімі келгенде төлемді
қамтамасыз етеді.
Реэкспорттық келісімдер – бұрынырақ өндеусіз енгізілген тауарларды сату
және елден шығарумен байланысты коммерциялық қызмет түрі. Тауарларды
алдымен енгізіп, кейін кері шығаратын ел реэкспорттаушы ел деп аталады.
Бұл келісімдер экспорттаушы ел импорттаушы елге қарағанда реэкспорттаушы
елге аса пайдалы ұсыныстар жасаған кезде қолданылады.
Реэкспорттаушы ел мұндай келісімдерде делдалдық қызмет атқарады.
Реимпорттық келісімдер – жүзеге аспаған экспорттық келісімдер. Бұндай
жағдайда елден шығарылған тауарлар сыртқы нарықта сатылмаған күйінде
қайтарылады.
2. Халықаралық тауар айырбасының мазмұны
1-ші суреттегі қарапайым мысалды қарастырайық.
Айталық, әр елде 100 т шикізат өндіру үшін 800-1600 адам – сағат
жұмсалады, ал 1 электронды – есептеу машинасын (ЭЕМ) өндіру үшін – 700-1800
адам – сағат. Бәсекелестік нәтижесінде нарықта әлемдік баға қалыптасты. Ол
1000 адам – сағат көлемінде – 100 т шикізат өндіруге кеткен шығынмен, 1000
адам – сағат көлемінде – 1 ЭЕМ өндірісіне жұмсалған шығынмен анықталады.
Айтарлықтай дамыған елге нарықта шикізат сатып алған тиімдірек, себебі ел
ішінде оның өндірісі еңбек сыйымдылығын көп мөлшерде қажет етеді (1600 адам
– сағат). Айтарлықтай дамыған ел үшін шикізатты да, ЭВМ – ды да импорттау
тиімдірек. Дегенмен, тауар айырбасы экономикалық жағынан пайдалы болуы үшін
егер импорттан пайда молырақ болса, онда экспортты шектеген жөн және
керісінше. Алдын – ала жоспарланған экспорттық – импорттық нәтижесінде
айтарлықтай дамыған ел де, дамымаған ел де (+ 600 адам – сағат) пайда
алады.
Халықаралық тауар айырбасы экономикалық тұрғыдан алға қойған мақсатқа
импортталатын тауарлармен айырбасталатын тауар өндірісіне жұмсайтын
шығыннан экспорттық тауарлар өндірісінің шығынын қоғамдық еңбектен төмен
жұмсайтын ел үшін сәйкес келеді. Осыған сәйке, тауар айырбасы барлық
елдерге пайдалы болуы мүмкін. Егер экспорт және импорт құрылымын дұрыс
жасақтаса, сондықтан сыртқы – сауда айырбас масштабы ұлғайып отыруы қажет.
Ескере кететін бір жайт, экспорт әрдайым бірінші кезекте орындалуы қажет,
себебі экспорттық тауардан түскен қаржы тауарды импорттауды қамтамасыз ету
қажет.
Халықаралық еңбек бөлінісіне қатысып, одан көп мөлшерде экономикалық
тиімділікке қол жеткізу үшін экспорттық өнімдер өндірісін дамыту және
қоғамдық еңбектің жұмсалатын валюталық қаражатының бірлігіне шаққандағы
жоғары шығынды талап ететін тауарларды импорттау қажет. Жоғары тиімділікке
дайын ғылыми өнім экспорттау арқылы қол жеткізуге болады. Әлемдік сауда
тәжірибесінде мына жағдай қалыптасқан: халықаралық тауар айналымның 40%-ы
шикізаттық тауарлар болса, 60%-дайын өнеркәсіптік өнімдер.
Нарықта тауарлар заттай формада (шикізат, жартылай фабрикаттар, дайын
өнімдер және т.б.). Шығармашылық қызмет нәтижелері формасында (шығармалар,
ноу – хау, кітаптар, суреттер және т.б.), сонымен қатар инженерлік,
туристік, транспорттық, банкілік, және т.б. қызметтер түрінде
айырбасталады.
Тауар екі маңызды қасиетке ие болуы тиіс: тұтынушылық, яғни жеке және
қоғамдық тұтынуға пайдалы болуы қажет, сонымен бірге бәсеке қабілетті, яғни
сатып алушыға дәл сондай қажеттіліктерді қанағаттандыратын басқа тауарға
қарағанда пайдалы, әрі тиімді болуы тиіс. Тауардың тұтынушылық және бәсеке
қабілеттілік қасиеттері арасында байланыс бар: кез – келген бәсеке
қабілетті тауар тұтынушылық қасиеттерге ие, бірақ кез – келген тұтынушылық
қасиеттерге ие тауар бәсекеге қабілетті бола алмайды.
Тауардың бәсеке қабілеттілігі – интегралды және соған қатысты түсінік.
Интегралды, себебі оны жекелеген құрамдарға бөлуге болады, ал қатыстылығы,
себебі тауардың бәсеке қабілеттілігі белгілі бір уақытта және белгілі бір
нарықта басқа тауарлармен салыстырмалы түрде анықталады.
Тауардың салыстырмалылығы техникалық дәрежесі, тауар сапасы,
комерциялық шарттарға байланысты (баға, жеткізу, төлем және т.б. шарттар)
тауарды пайдалану және шешудің ұйымдық шарттары бойынша, экономикалық
шарттар бойынша анықталады. Экспорттық өнімнің шынайы бәсекеге
қабілеттілігі тек қана сыртқы нарықта басқа тауарлармен салыстырмалы түрде
оны сату шарттары бойынша бағаланады.
Тауарды тұтынушылық (жеке пайдадағы) және өндірістік белгілері бойынша
бөледі
Жеке пайдадағы тауарларға қол жеткізу – бір адамның қалауының акті,
максимум – бүкіл отбасы қалауы болып табылады. Өндірістік тауарды сатып алу
– әртүрлі басқарушылық деңгейде болып табылатын бірнеше адамның ұжымдық
бірлескен шешімінің акті.
Жеке пайдаланатын тауарлар үш топқа бөлінеді: 1) ұзақ мерзімге
пайдаланатын бұйымдар, олар сирек қолға түседі; 2) қысқа мерзімге
пайдаланатын бұйымдар, олар бір рет қана пайдаланатын тауарлар. Сондықтан
бұндай тауарлар қайтадан және жиі – жиі сатып алынады; 3) нәтижесінде бір
– біріне бұйым немесе тиімді әсер ететін қызмет көрсетулер.
Өндірістік тауарлар келесі категориялар бойынша сарапталады: негізгі
құрал – жабдықтар, көмекші құрал – жабдықтар, агрегаттар, негізгі
материалдар, көмекші материалдар және шикізат.
1988ж. 1 қаңтарынан бастап тауарларды бейнелеп, кодтау үшін халықаралық
Гармонизациялық жүйесі жұмыс жасауда. Бұл жүйені қазіргі кезде 50-ден аса
мемлекеттер пайдаланылады. Бұл жүйені жасаудың ең басты мақсаты – әлемдік
сыртқы саудада, сонымен қатар кедендік тарифтер облысында статистикалық
есепті реттеу.
3. Ерсілі – қарсылы сауда
Қарама – қарсы сауда – халықаралық сауданың ең көне түрі. Бұрын
натуралды тауар айырбасы түрінде пайда болған. Қазігі кезде ерсілі –
қарсылы сауда халықаралық тауар айырбасында дамытылып, жаңа мазмұнға ие
болады.
Ерсілі – қарсылы саудаға сыртқы сауда операциялары жатады. Ерсілі –
қарсылы сауда мәні импортты толық немесе бөлек – бөлек ерсілі – қарсылы
экспорт төлемімен бекітіледі. Ерсілі – қарсылы сауданың ерекшеліктерінің
бірі экспортерлерден тауарларды сол тауар шығарылған ел үшін емес, арнайы
басқа елдерге сату үшін кездеспе сатып алу тәжірибесін кеңейту болып
табылады.
Ерсілі – қарсылы саудадағы ең басты – банктер. Банктер контрагенттер
үшін арнайы шартты депозитке салу шотын ашады. Ол шот арқылы сатып
алушылардың импорттық тауарлары үшін төлеген төлемдері салынып, ал
экспорттерлер өздеріне тиесілі соманы өздерінің жүктелген бүкіл ерсілі –
қарсылы міндеттерді толық орындағаннан кейін ала алады. Көбінесе,
міндеттерді орындау мерзімі сәйкес келмегендіктен, контрагенттер банкден
несие алуға мәжбүр болады. Ерсілі – қарсылы сауда кезінде банктер
экспорттық операцияларды қаржыландыруға өте ынталы болады. Себебі ерсілі –
қарсылы міндеттерді кепілдік ретінде импортерлерден несиені қайтарып
алатындығына сенімді болады.
Ерсілі – қарсылы сауданың экономикалық мағынасы айырбастың екі
деңгейімен көрсетіледі: біріншісі – экспорттық операция, екіншісі – ерсілі
– қарсылы импорт. Одан соң тауарларды ішкі нарықта сату немесе қосымша
экспорттық операция деңгейі. Бірақ ерсілі – қарсылы сауданың
көпоперациялығы экспорт тиімділігін төмендетеді. Ал оның ақыры делдалдар
арқылы тауар айналымын қаржыландырып, қосымша ақша шығынын қажет етеді.
Сонымен бірге экспорттық операцияның ұзаруы ақша айналымы мерзімінің
ұзаруына әкеледі, ал ол шығынды көбейтеді. Осыған қарамастан, соңғы жылдары
ерсілі – қарсылы сауда интенсивті даму үстінде. Американ экономисттерінің
айтуынша, ерсілі – қарсылы сауда әлемдік тауар айналымының 40%-н құрайды
және онымен 100-ден аса ел айналысады.
1.3.1. Бартерлік операциялар
Бұл ерсілі – қарсылы сауданың бір ерекше түрі, валютасыз, бірақ
бағаланылған, балансты тауар айырбасы. Баламалардың кепілі болып әлемдік
баға табылады.
Бартерлік келісім – шарт – бұл сату – сатып алу жөніндегі екі жақты
келісім – шарт. Келісім – шартта екі жақтың да қоятын шарттары бір – біріне
сәйкес келуі тиіс. Ол шарттар: штраф санкциялары, сақтандыру, форс –
мажорлық шарттар. Бартерлік операциялар кезінде жіберілетін қателікткер
қате жіберген жақтың қосымша тауар жеткізу немесе екінші жақтың тауарларды
ұстап қалумен шешіледі. Мысалы, егер негізгі экспортер жеткізуді
кешіктірсе, онда штраф сомасы орнына ол қосымша тауар жіберу қажет. Бірақ
бұл, яғни қандай тауар екендігін алдын ала келісім – шартта арнайы
көрсетілуі тиіс. Себебі, біріншіден – тауарлар, екіншіден – оның бағасы,
үшіншіден – ондай тауарларға деген тапшылық немесе сұраныс әртүрлі болады.
Бартерлік операцияға банктер де қатысады. Бірақ олар тек тауарларды
жеткізіп беруден сатуға дейінгі кезеңде жай кредиторлар ролін атқарады.
Бартерлік келісім шарт тек бір ғана айырбасқа жасалатындарымен
ерекшеленеді.
1.3.2. Кездеспе сатып алулар
Көп жағдайда экспортерлер импортерлердің мәжбүрлеуімен мойындауына
тауарларды сату жөніндегі міндеттерді ала алады, бірақ тауарларды
экспорттың толық сомасына сатып алмайды. Кездите сатып алу айырмашылығы
(величина) экспортерлер арасындағы бәсеке дәрежесіне байланысты және ол
экспорттық келісім – шарт сомасының 5%-дан 100%-ға дейін өзгеріп отырады.
Шығындарының орнын толтыру мақсатында экспортерлер экспорттайтын
тауарларының бағасын жоғарылатады. БҰҰ көрсеткіштер бойынша, олар мына
мөлшерде болады: қарама – қарсы міндеттер көлемінде 3%-дан негізгі
экспорттық келісім – шарт сумасының 10%-на дейінгі аралықта, міндеттердің
6%-ы болса 20%-ға дейін, 10% - 30% дейін және 20% - 50%.
1.3.3. Ескірген өнімдерді сатып алу
Экспортер жаңа тауарларды жеткізіп (сатып), ескірген моделдерді сатып
алады. Ескі өнімдерді сатып алу - өткізу нарығында қатал бәсекелестік
жағдайда сату көлемін ұлғайтудың ең тиімді әдістерінің бірі. Сауданың бұл
түрі жеңіл автокөлік, ауыл шаруашылығы машиналары, ЭВМ және т.б. тауарларды
өткізуде кеңінен қолданысқа ие. Батыс Европада 80-шы жылдың сонында жаңа
жеңіл автокөліктерінің 70%-ы ескірген модельдерді сатып алу арқылы жүзеге
асқан.
Ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарларды сатып алу арқылы жүзеге асқан
фирмалар сол тауарларды жаңартып, нарықта тұтынушының ең төмен деңгейдегі
сатып алушылар ортасына сатады (секонд хэнд). Дамушы елдер көбіне сатып
алады. Бұл компанияларға тіпті сатып алу, реновация және қайта өткізу
кезінде пайда алуға мүмкіндік береді.
1.3.4. Давалдық шикізат операциялары
Давалдық шикізат операциялары – ерсілі – қарсылы сауда белгілерін
иеленеді және олар балансты, валютасыз және алдын – ала бағалары
белгіленген операциялар болып табылады.
Келісім – шарт бойынша жақтарының бірі шикізатты экспорттап, өңделген
немесе дайын өнімді импорттап, ал екінші – сол шикізатты (давалдық)
өңдейді. Шикізатты экспорттаушылар өңдеуден кейін жеткізіп беруді жүзеге
асырады.
Ерсілі – қарсылы саудадағыдай, екі жақтың міндеттері бірінші келісім –
шарт арқылы жасалады. Шикізат, өңдеу және дайын өнім бағасы келісім – шарт
бойынша бағаланады. Давалдық шикізатты өңдеу операциялары келісім – шарт
принциптеріне жауап береді.
1.3.5. Компенсациялық операциялар
Бұл келісім бартерлік келісімнен екі ерекшелікпен ерекшеленеді:
1) бартерлік келісімде тауар тауарға айырбастаса, компенсациялық
келісімде – тауарлар тізімі тауарлар тізіміне айырбасталады;
2) бартерлік операциялар қатаң дәлдікпен баланста болады, ал
компенсациялық келісімде екі жақты айырбастың бағасында
айырмашылықтар болуы мүмкін.
Компенсациялық келісімге келу төмендегідей жүзеге асады:
• әрбір контрагент тауарлардың тізімінің екі данасын дайындайды:
біреуінде - өзі ұсынатын тауарлар көрсетілсе, екіншісінде - өзіне
қажетті тауарлар көрсетіледі;
• келіссөз кезінде контрагенттер ұсынылатын және қажетті тауарлар
номенклатурасы жөнінде өзара келісіп, нәтижесінде екі тізім жасайды;
• келісім – шарт екі дана болып жасалып, қол қойылады. Онда бір – біріне
ұсынылатын тауарлар атауы мен бағалары көрсетіледі.
Егер ұсынылған тауарлар суммасы арасында айырмашылық болса, онда сол
айырма тауарды жеткізген контрагент еліндегі банкте қарызгер контрагентінің
арнайы шотында сақталуы тиіс. Бұл айырманы қарызгер жеткізуші контрагент
елінде жұмсауы қажет, сондықтан ол еркін айналатын айырма немесе
конверсацияланатын сальдо деп аталады.
4. Дайын өнім саудасы
Дайын өнім саудасы ақырғы тұтынушыларға сатылатындықтан, тікелей немесе
делдалдар арқылы жүзеге асады.
Дайын өнімдер төмендегідей болады:
1) машиналар, құрал – жабдықтар, приборлар;
2) шикізаттық тауарлар;
3) сату тауарлары;
4) тұтынушылық тауарлар.
Машина және құрал – жабдықтармен жасалатын сауданың ерекшеліктері:
• сатушы мен сатып алушы арасындағы қарым – қатынас тауарларды
жеткізумен аяқталмайды;
• машина мен құрал – жабдықтардың барлық түрлері сатылғанға дейін сатушы
есебінен сервистік қызмет көрсетіледі распаковка, расконсервация,
тексеріс, монтаж);
• тауар сатылғаннан кейін сервис құрал – жабдықтың тұрақты жұмыс жасауын
кепілдік уақытында және одан кейін қамтамасыз етуі қажет.
Шикізаттарды импорттау – экспорттау операциялары төмендегідей
ерекшеліктерді иеленеді:
• шикізатты жеткізу келісім – шарты ұзақ мерзімге жасалады, себебі
импортер импортталатын шикізаттың өндірісінің үздік жүзеге асуын
қамтамасыз етуге ұмтылады;
• келісім – шарттың ұзақтығы жыл сайын бағаларды индекстеу
қажеттілігін туғызады;
• өндірістік процестің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін шикізатты
жеткізудің тұрақтылығын график бойынша қатаң қадағалауы қажет.
Азық – түлік тауарлармен сауданың ерекшелігі – тұтынушылар бұл
тауарларды ішкі нарықта өздігімен сатып ала алмайды. Азық – түлік саудасын
делдалдық фирмалар көтерме сауда бағасымен сатып алу арқылы жүзеге асырады.
Тұтынушылық тауарлар саудасы да делдалдар арқылы жүзеге асады.
Тұтынушылық тауарларды өткізудің табысты болуы тауар сапасымен және кең
ассортиментпен анықталады.
1.5. Құрастырылатын дайын өнім саудасының ерекшеліктері
Құрастырылатын дайын өнімдерге көбінесе машиналар, құрал – жабдықтар,
құрылыс конструкциялары, жиһаз және т.б. жатады.
Құрастырылатын өнімдерді елге енгізу үшін дамушы елдер әдетте оларға
төмен кедендік төлемдер белгілейді. Бұл жеткізудің дәл осы әдісін
тұрақтандыру үшін жасалады. Себебі ол ұлттық өнеркәсіпті және жұмыс күшін,
жұмысбастылығын арттыруға және жеткізушілердің арасында бәсекелестілікті
арттыруға жағдай жасайды.
Өнеркәсібі дамыған капиталистік елдердің жеткізушілері жұмыс күшінің
төмен елдерде құрастыру арқылы қосымша пайда алуды көздейді. Дайын
құрастырылған өнім өткізу нарығында құрастырылған өніммен салыстырғанда
арзан.
Алайда, ішкі нарыққа шығудың бұл әдісі экспортерлерден қосымша талаптарды
талап етеді:
1) өнім құрастырылған өнімдей жоғары сапалы, құрастыру негізінде жоғары
квалификациялы шетелдік мамандарды қажет етпейтіндей бөлшектелген
болуы қажет;
2) жекелеген банктер дәл сәйкес келіп, құрастыру кезінде ешқандай
сәйкессіздік болмауы және қосымша жұмыстар туғызбауы қажет;
3) транспорттық шығындарға максималды үнемдеу жасалуы тиіс;
4) бөлшектерді жеткізу графигі импортер территориясында өнімнің толық
құрастырылуын қамтамасыз етуі тиіс;
5) бөлшектердің қосымша қорлары (запас) оптималды болуы тиіс, себебі
қорлар көп болса, шығын да көп болады, аз болған жағдайда
құрастырылатын өнім өндірісінің тоқтап қалу қаупін туғызады.
1.6. Аралас өнім саудасы
1.6.1. Өндірістік кооперация
Халықаралық мамандану және өндіріс кооперациясы ішкі экономикалық
байланыстардың айтарлықтай дамып отырған формасы болып табылады. Аралас
өнім өндірісі мен жеткізу келісім – шартына қол қою ұзақ уақытқа бірлесіп
жұмыс істеу шарттарын анықтайтын келісімнің жасалуына әкеледі. Жеткізушілер
аралас өнімді өз материалдарынан да, тапсырыс берушілердің материалдарынан
да дайындауына болады, бірақ жеткізуші пайдаланылатын материалдарының
сапасына жауапты болады.
Егер жеткізуші уақытында өнімді дайындауға кіріспеген немесе тапсырысты
нашар сапамен және мерзімінен кеш дайындайтын болса, тапсырыс беруші
келісім – шартты бұзуға құқылы.
Кооперациялық келісім – шарттар шаруашылық тәуелсіз фирмалар мен
кәсіпорындардың өндірістік процесімен байланысты болғандықтан, олардың
шарттары әдетте сапасыз өнімге және өз уақытында жеткізілмеген тауарға
қатаң санкцияларды қолданады. Оның ішінде тек айыппұл санкциялары ғана
емес, сонымен қатар айырылып қалған пайданың, яғни зиянның орның толтыру
қарастырылады.
1.6.2. Өткізу кооперациясы
Өткізу кооперациясы тәуелсіз өндірушілер бірлестігін көрсетеді. Бұл
өндірушілер өндірген өнімдерді өткізу үшін өз қаражатын бірлескен шараларға
жұмсайды.
Өткізу кооперацияларын дамыту өндірісті мамандандырумен және
концентрация процесін терендетумен байланысты болады.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің өткізу кооперациясы ең алғаш өз бастауын
Скандинавиядан алды, ал ауыл шаруашылық өнімдерінің ішінде алдымен сүт
тағамдарынан басталды.
Қазіргі кезде Скандинавия елінде ауыл шаруашылық өнімдерінің 75-80%-н
кооперативтер арқылы жүзеге асырылады. Өткізу кооперациясы ауыл шаруашылық
шикізаттарды өңдейтін тамақ өнеркәсібі үлкен қуатқа ие. Швецияның
фермерлері тамақ өнеркәсібінің 54%-н бақылауда ұстайды, ал оның ішінде сүт
тағамдарын - 100%, ет өнімдерін 80% және бидай өндіру саласында 45%.
Норвегия және Финляндия елінде бүкіл ет өнеркәсібі мен ет өнімдерінің
айтарлықтай бөлігі осы кооперативтер иелігінде болып табылады. Бұл
кооперативтер сүт тағамдарының экспортын бақылайды. Данияда сары май
экспортын дәл осылайша бақылауда ұстайды.
Бельгиялық кооперативтер сүт өнімдерінің 65%-н, жемістердің 56%-н,
көкөністердің 45%-н экспорттайды. АҚШ-та кооперативтер ауыл шаруашылық
өнімдерінің 30%, оның ішінде сүт өнімдерінің 77%-н өндіреді. Қуатты
фирмалардың саудада, тамақ өнеркәсібінде жұмыс істеуіне қарамастан, АҚШ-та
698 сүт зауыттары, оның ішінде 242-уі тек таза сүтті өндіру, өндеу және оны
әрі қарай реализациялауға жеткізумен айналысады, 174 зауыт ірімшік
өндірісімен айналысады, 122 – құрғақ сүт өндірісімен айналысады, 96 зауыт –
сүт өндіруге және қаптауға маманданған кооперативтер.
Францияда ауыл шаруашылық өнімдерінің тауар айналымының 57%-ы өткізу
кооперациясының үлесінде. Оған қоса, сүт өнімдерінің 57%-ы, бидайдың 70%-ы
кооперативтерде өңделеді, ал вино өндірісінің 50%-ы, көкөніс консервісінің
30%-ы, жеміс консервісінің 20 – 60%-ы кооперативтерінде өндіріледі.
Кооперативтер өнімдердің жекелеген түрлері бойынша өткізу және көтерме
сауданы ұйымдастыратын мемлекеттің бірлестіктерге бірігеді.
Нидерландыда кооперация үлкен мәнге ие. Фермерлік кооперативтер сүт,
жеміс, көкөністің 80 – 90%-н, бидай және қант қызылшасының 60%-н және шошқа
және құс етінің 25%-н реализациялайды.
1.6.3. Өндірістік – өткізу кооперациясы
Қазіргі кезде өткізу кооперациясы өндіріспен араласып, өндірістік –
өткізу кооперациясына алмасуда. Халықаралық өндірістік – өткізу
кооперациялары станок өндірісінде, робот жасау, ұшақ, автомобиль жасау және
т.б. салаларында кең қанат жайып, дамуда.
Өндірістік – өткізу кооперацияларының негізгі мақсаты нарықта бірлесіп
өнімнің жаңа түрлерін шығару, дайын өнімнің айрықша түрін шығару және оны
жеткізу үшін бірлесіп жұмыс істеу болып табылады. Кооперациялаудың бұл түрі
консорциум арқылы жүзеге асады.
Консорциум – бұл өнімнің техникалық және комуникациялық бәсеке
қабілеттілігін арттыру үшін құрылатын шаруашылық кәсіпорындар. Құрал –
жабдық жеткізушілер, инжинирингтік компаниялар тапсырыс алу мақсатымен
консорциумға бірігеді. Консорциум жеткізу уақытын үлкен тапсырысты ұсақ
бірнеше жеткізушілер көмегімен ұтымды пайдаланып, қысқартуға мүмкіндік
береді.
Әдетте консорциум құру инициаторы ролін басқа фирмалармен екі жақты
келісім жүргізіп, консорциум шақыратын инжинирингілік фирма атқарады.
Консорциум барлық мүшелерінің келісімімен бүкіл ұйым жұмысын өз мойнына
алатын, тапсырыс беруші алдында консорциум атына өкіл болатын, басшыны
сайлайды. Бұл жұмысы үшін басшыға әріптестері сыйақы төлейді.
2 тарау. Ішкі экономикалық қызмет түрі
2.1. Халықаралық жалға беру
Машина, құрал – жабдық, жылжымайтын мүлік, көрме және өндіріс орындар,
ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарлар саудасының бұл түрі АҚШ-та 50 –
жылдардың бері кеңінен қолданылады. Кейін жалға беру халықаралық саудада
дами бастады. 80 – жылдардан екінші жартысында әлемдік нарықта мыңға жуық
жалгерлік компаниялар жұмыс істеді, ал машина мен құрал – жабдықтарды жалға
беру көлемінің құны 100 млрд. долларға жетті.
Жалгерлік операцияларының айтарлықтай дамуы тұтынушыларға өнімді
кредитке алғаннан тиімділігімен түсіндіріледі.
Жалгерліктің үш түрі бар: ұзақ мерзімді лизинг (бір жылдан аса), орта
мерзімді хайринг (бір жылға дейін) және қысқа мерзімді реитинг (үш айға
дейін)
Соңғы он жылдықта лизингілік операциялар көлемі тез ұлғайып, онымен
негізінен мамандандырылған лизингілік компаниялар айналысуда. Олар көбінесе
бірі тауарды иемденіп, жалға берсе, екіншісі қайтарылған және жалға
берілген тауарларды жөндейді; үшіншілері бұрын пайдаланылған машиналарды
сатуға шығарады.
Лизинг сөзі жалға берушінің көздеген мақсаты бойынша өндірістік
құралдарды ұзақ мерзімге жалға беруді білдіреді. Сонымен қатар жалға беруші
(лизингілік компания) құрал – жабдыққа және т.б. жалгерлік уақыты біткен
соң да иемдену құқығы сақталады.
Кез – келген құрал – жабдық иеленуді қажет еткен кәсіпорынның алдында
оған жетудің екі жолы болады:
1) құрал – жабдықтың жаңасын өз қаржысына немесе несиеге сатып алу;
2) құрал – жабдықты жалға алу.
Алайда, соңғы жағдайда мейлінше ұзақ мерзімге жалға беретін фирманы
табу қажет болады.
Лизинг бойынша объектіні жалға алған тұлға иелену құқығымен байланысты
міндеттерінің бөлігін иеленеді. Егер жалға алынған құрал – жабдық
техникалық ақаулары пайда болып жатса, оларды жөндеуді өз қаржысымен жүзеге
асырады. Ал жалға беруші сол құрал – жабдықтың иесі болып қала береді.
2.1.1. Лизинг түрлері
Лизинг сөзі жүзжылдықтың соңғы ширегінде, Белл атты американдық
телефон компаниясы өз телефон аппараттарын сатпай, тек жалға беруге шешім
қабылдағаннан кейін қолданысқа кеңінен енді. Лизингтің кеңінен дамуы
кейінірек басталды. Оның орнына 1952 жылы АҚШ-та Юнайтед стейс лизинг
корпорейшн алғашқы мамандандырылған лизингілік компаниясының пайда болуы
күшті серпін болды. АҚШ-та лизинг қысқа мерзімде қаржыландару мен
экономикалық өмірдің ең басты құралдарының біріне айналды. Нарықта
өндірушілерге өнімді өткізу кезінде жалға беру қызметін ұсынатын, сонымен
қатар келісімдерді қаржыландыратын жаңа компанияларының тобы пайда болды.
Модификация көмегімен лизингілік келісімдерінің шарттары инвестициялық
құндылықтарды иеленудің әртүрлі жолдары пайда болды. Батыс Европада алғашқы
лизингілік компаниялар 50 – жылдардың соңында және 60 – жылдардың басында
тіркеліп, бірақ олардың жылдам дамуына статус анықталмағандығы, көмек
болды. Лизинг арнайы на азаматтық, не салықтық заңмен реттеледі. 60-шы, 70
– жылдарда Батыс Еуропаның басты елдерінде лизингті заңмен орнықтырғаннан
соң, экономикалық қызметінің бұл түрі айтарлықтай өсті, әсіресе
қаржыландыру мен инвестицияны жоспарлау саласында.
Қазіргі кезде әлемдік нарықта лизингтік қызметінің негізгі бөлігі АҚШ –
Батыс Еуропа – Жапония үштігінде бекінген. Мысалы, АҚШ-та 80 – жылдары
лизингтік операциялардың жылдық көлемі 15%-ға өсіп, 1989 жылы 115 млрд.
долларды құрады. 1981 – 1990 жылдары Жапонияда осы келісімдер көлемі алты
есеге өсіп, 64 млрд. долларға жетті. Айта кететін жайт, бұл жылдары жапон
экономикасында ешбір салада мұндай өсу динамикасы болмаған.
Батыс Еуропада жалға берілетін құрал – жабдыққа инвестиция – жалпы
капитал салымдары да басқаларға ұқсас болатын. 80 – жылдардың соңында
Ұлыбританияда бұл көрсеткіш 20%, ГФР – 15%, Францияда – 17%-ды көрсетті.
Қазіргі кезде белгілі бір белгілері бойынша сарапталатын лизингтің әр
түрлі түрлері бар (кесте 1).
Халықаралық лизинг түрлері кесте 1
Классификациялық белгілер Лизинг түрлері
Лизинг объектілерін алу жолдары Тікелей және жанама
Келісімде жалға берушінің ролі Экспорттық және импорттық
Лизинг объектісінің жай – күйі Жаңа немесе қолданылған құрал –
жабдық лизингі
Лизингті жүзеге асыру әдісі Қаржылық немесе жедел
Жалға берушінің ұсынатын қызмет Таза, ылғалды, сервистік немесе
көлемі толық
Қаржыландыру әдісі Заемдік қаражаттарды қолдану немесе
қолданусыз
Жалгерлік төлемдерді төлеу әдісі Толық, бөлшек – бөлшек төлем арқылы
немесе компенсациялық негізде
Лизингті жүзеге асыру мерзімі Жедел немесе жаңадан
Келісімге қатысушылар саны Екі, үш немесе одан да көп жақтардың
қатысуымен
Шетел лизингі бойынша келісімнің кеңінен таралуы сыртқы экономикалық
операцияларда орындалатын суда, контейнер және т.б. объектілерді жалға беру
арқылы жүзеге асты. Халықаралық лизинг мұнай өндіру құрал – жабдықтарын
жалға беру кезінде кең қолданылады.
Қолданылға құрал – жабдық лизингі – лизингтің кең таралған формасы,
әсіресе дамушы елдердегі фирмамен қарым – қатынастары. Лизингтік төлемдер
құрал – жабдықтарының қалдық құнымен қоса есептелінеді және бір жылдан төрт
жылға дейін созылады.
Қолданылға құрал – жабдық лизингі өндірістердің негізгі қажеттіліктерін
қолға түсірудің ең арзан әдісі болып табылады. Бұл әдіс бұрын қолданылған
құрал – жабдықты сату – сатып алумен салыстырғанда айтарлықтай
ерекшеліктерге ие. Жалға беруші – фирма машиналар мен құрал – жабдықтың
негізінде болуының өзі жалға берілген техниканың дұрыс жұмыс істеуіне кепіл
болады. Қолданылға құрал – жабдық лизингі ҚХР-ның нарығына жапон
фирмаларының құрал – жабдықтарды жеткізуде кең қолданылады. Қытай
кәсіпорындарды жапон техникасын тұрақты негізде жалға алады.
Қаржылық лизинг. Жалгерліктің бұл түрі экономикалық мәні бойынша ұзақ
мерзімді несиемен бірдей болып келеді. Қаржылық лизинг орта және ұзақ
мерзімді келісім – шарттардың бірінші периудымен және кәсіпорындағы құрал –
жабдықтың құнының толық және үлкен бөлігімен сипатталады. Жалгер жалгерлік
мерзімі өткеннен соң, жалға алған объектіні жалға берушіге қайтаруы;
келісім – шарт мерзімін ұзартуы тиіс, бірақ бұл жағдайда жалгерлік шығарып
тастауы қалдық құнымен есептеліп, ақырында, алушы объектісін қалдық құнымен
сатып алады. Үшінші жағдай бойынша қаржылық лизинг ұзақ мерзімді несиеден
тұтынушының жалға алған объектіні сатып алу кезеңінде иемдену құқығына
алмасуымен ерекшеленеді. Қаржылық лизингтің басты белгілерінің бірі келісім
– шартта көрсетілген және тоқтатуға болмайтын келісім – шарт мерзімі. Ал
келісім – шарт мерзімі ағымында екі жақ кепілденген құқықтық статусқа ие
болады. Кейбір келісім – шарттар лизинг алушының келісім – шарттарынан бас
тарту мүмкіндігін қарастырады. Қаржылық лизингтің көп түрлігі – қайтарымды
лизинг (лиз – бэк) болып табылады.
Қайтарма лизинг. Бұл келісім формасы кәсіпорын лизинг берушінің жеке
мүлкінің бөлігін сату орнына жалға беріп, келісім – шартқа отыруына
итермелейді. Қайтармды лизинг кәсіпорынға өндіріс қажетін сату арқылы
линвидность алуға мүмкіндік береді. Дайын болған өндіріс өнімдері жаңа
капитал салымдарына пайдаланылады немесе айналымға шығады. Қаржылық лизинг
рентабельділігі құн мен лизингтік төлем бойынша жаңа капитал алымдарынан
түсетін кірістердің өсу мөлшерімен байланысты.
Келісім келесі реттілік бойынша жүзеге асады:
1) жалға беруші мен жалгер арасында лизингтік келісімдер жасалады;
2) лизингтік фирма құрал иесі – жалға берушіден құрал – жабдықтарды
сатып алады;
3) жалгер уақтылы лизингілік келісім – шарт шарттары бойынша жалгерлік
төлемдерді төлеп отырады.
Қайтарма лизингтің кеңінен қолданылатын объектілеріне ғимараттар,
жылжымайтын мүлік түрлері, ауыр салмақты инвестициялық құрал – жабдықтар,
транспорттық заттар. Кейбір жағдайда қайтарым лизинг келісім – шарттарының
объектісі болып жер де табылады. Көптеген аталмыш келісімдерде келісім
мерзімі аяқталысымен жалға берушінің лизинг объектісін иелену құқығын
қайтару қарастырған. Тек кейбір жағдайларда жалгер жалға алған объектіні
ағымдағы нарықтық бағамен сатып алу міндеттемесі болады.
Қайтарма лизингтің маңызды артықшылығы – эксплуатациядағы құрал –
жабдықты қаржыландыру көзі ретінде пайдалану, шетелдерде кеңінен
қолданылатын инвестициялық салықтық жеңілдіктерді пайдалану мүмкіндігі
болып табылады.
Қайтарма лизинг кәсіпорынның қаржылық жағдайын экспорттаудың және
қосымша шетел валюталық қорды арттырудың ең тиімді және арзан әдісі болып
табылады.
Жедел лизинг. Лизингтің бұл формасында жалға берудің келісімде
көрсетілген мерзімі өнімнің өмірлік цикілының мерзімінен айтарлықтай қысқа.
Құрал жалгерлік уақытында толық амортизацияланбайды, кейін оны қайта жалға
беруге байланысты немесе жалға беруші тұлғаға қайтарылады (мысалы, бір
реттік немесе мерзімдік пайдаланылатын ұшақ, кеме, құрылыс техникасы). Бұл
операциялар сауда компанияларының құрал – жабдық өндірушілерге ұсынылуымен
сипатталады.
Тәжірибеде жедел лизинг келісімдері әдетте үш жылдан аспайтын уақытқа
жасалады. Жалға беруші жалға берілген құрал – жабдыққа техникалық қызмет
көрсетіп, жөндеп отыратын фирмамен келісім – шартқа отыру міндетін өз
мойнына алады. Себебі лизингтің бұл формасы бойынша жалға беруші жалға
берілген объектінің бүтіндігіне үшін үлкен жауапкершілікте болады.
Жалға берушінің ұсынатын қызметіне байланысты лизинг ылғалды,
сервистік және толық лизинг бола алады. Таза лизинг бойынша жалға беруші
бүкіл жалгерлік мерзімінде ешқандай қызмет көрсетпейді, барлық құрал –
жабдықтарды жөндеу секілді шығындарды жалгер өз мойнына алады.
Ылғалды немесе арнайы қызмет түрлері көрсетілетін лизинг. Лизингтің
бұл түрінің ерекшелігі – жалға беруші жөндеу, құрал – жабдықтарға
техникалық қызмет көрсету, салық төлеу, сақтандыру секілдібүкіл қосымша
міндеттерді өз мойнына алады. Бұл да бір лизингтің қосымша түрі, өйткені
лизингтік фирма қосымша қызметтер көрсеткенімен, ол қызметінің ақысын
жалгерлік төлем құнына қосады.
Ылғалды лизинг бойынша жалгерлік операциялар әсіресе ұлттық валютасы
конверсияланбайтын елдердің жалгерлері үшін өте тиімді, себебі бұл елдерде
дамыған елдермен салыстырғанда қызмет көрсетулер құны төмен.
Мысалға алатын болсақ, транспорттық құрал – жабдықтар лизингі бойынша
транспорттық құрал – жабдықтар тек қана қаржыландырылмайды, сонымен қатар
оған техникалық қызмет көрсетіп, сақтандырылады, шығындар
компенсацияланады. Кей жағдайда лизинг құнына ағымдағы қызметін көрсетулер,
тіпті жанар май құны да кіреді. Нәтижесінде жалға алған фирма транспорт
паркін оңай бақылап, қажыр – қайратын нарықтағы негізгі қызмет бағыттарына
шоғырландырады. Ылғалды лизинг келісімінің шарттары бойынша жалгер
шығындарды қайта есептеуіне байланысты, себебі лизинг берушіден тұрақты
белгілі бір мерзім сайын әр транспорттық құрал – жабдыққа кеткен өндірістік
шығындар жөнінде есеп алады.
Лизингілік фирма жоғарыда айтылған бірқатар қызмет түрлерімен бірге
жалгерге басқарушылық, технологиялық ноу – хау жөнінде кеңес беріп отырады.
Ылғалды лизинг келісімдері негізінен машина және құрал – жабдықтарды
өндіруші фирмалардың ұсынуымен жасалады. Лизингтің бұл түрі ЭЕМ,
авиатехника, кешенді құрал – жабдық нарығында кеңінен дамуда.
Сервистік лизинг – бұл құрылыстар саласында кеңінен қолданылатын
лизингтік операцияларының әртүрлілігі. Бұл келісім мәні мынада: жалгер
компания жалға беруші бірнеше фирмалармен көптеген келісімдер жасайды. Сол
келісім бойынша жалгер – фирма жалға беруші фирмалардан құрылыс техникасын,
эксплуатациялық персоналдарды жалға алып, оларға сәйкесінше қызмет
көрсетеді және лизинг берушіден де бірқатар қызметтерді, яғни көмектерді
алады.
Толығымен қызмет көрсететін лизинг жалға беруші фирмаларының жалгер
компаниясының ағымдағы оперативтік коммерциялық қызметіне ылғалды
лизингпен салыстырғанда үлкен ынталылығын көрсетеді. Берілген лизинг түрі
ылғалды лизингпен ортақ, ұқсастықтары көп, алайда жалға беруші тұлғаның
көрсететін қосымша қызметтерінің қатарын қарастырады. Мысалы, маркетингілік
зерттеулерінің жүзеге асуы, құрал – жабдықтарының дұрыс жұмыс істеуіне
қажетті шикізат жеткізуші кәсіпорын, жұмысқа қажетті техниканың техникалық
ақауын жөндеу сияқты қызмет түрлерін көрсететін маманданған жұмыс күшін
жинау.
Толық төлемді лизинг объектілерінің физикалық істен шығу уақытына
сәйкес келетін мерзімге жасалады. Лизингтік фирма келісімдегі
объектілерінің толық құнын төлейді, ал жалгер жалгерлік келісім шарттары
бойынша сол құрал – жабдықтарды пайдаланылады. Жалға беруші келісім мерзімі
ішінде жалгерлік төлем алу арқылы лизинг объектісінің толық құнын алады.
Бөлшек төлемді лизинг объектілерінің физикалық істен шығу уақытынан
бұрынырақ мерзімге жасалады, сондықтан жалгерлік мерзімінде объект толық
амортизацияланбайды. Лизингтік фирма жалгерлік төлемдер арқылы объектінің
толық құнын ала алмайды. Бірақ оны қайтадан жарамсыз болғанға дейін жалға
береді.
Компенсациялық лизинг. Лизингтің бұл түрі бойынша жалға берілген құрал
– жабдықтарының жалгерлік төлемі сол құрал – жабдықтарының өндіретін
өнімімен (І нұсқада), немесе жалға берілген құрал – жабдықтарының жұмысымен
байланыссыз қарама – қарсы шикізат немесе жартылай фабрикаттарды жеткізу
арқылы төленеді. Соңғысы бартерлік операциялар мен ерсілі – қарсылы сауда
келісімімен ұқсас, яғни лизингілік қызмет – тауар айырбасы.
Компенсациялық лизинг кеңінен танымал.
Компенсациялық лизинг келісімдерін жасасқан кезде екі жақ шешімі қажет
бірнеше проблемаларға тап болады. Біріншіден, машина, құрал – жабдық
жеткізумен айналысатын лизингтік фирмалардың жалгер фирма ұсынатын ерсілі –
қарсылы сауда тауарларына қызығушылығы болмайды. Бұл жағдайда келісім –
шартқа үшінші жақ ретінде сауда үйін қосу қажет болады.
Лизингілік келісімдерді қатысушылар санына байланысты үш категорияға
қарастыруға болады: екі жақ арасында жасалатын лизинг, үшінші жақ арасында
жасалатын лизинг және көп жақ арасында жасалатын лизинг.
Екі жақ арасында жасалатын лизинг өндіруші (жеткізуші) және жалға
беруші бір фирма атынан шығатындығымен сипатталады. Ескі терминалогия
бойынша өндіруші дегеніміз құрал – жабдықты жалға беру үшін шығаратын
фирма. Ал жеткізуші дегеніміз жалға беруші роліндегі, құрал – жабдықтарды
иеленген фирманы айтамыз. Келісімнің бұл түрі класиканың жалгерлік
операцияларына қатты ұқсас болып келеді. Егер келісім шарт қаржылық лизинг
фирмасында жасалса, онда жалға беруші болып өнеркәсіптік концерндер және
сауда компаниялары бола алады. Егер келісімдер қысқа мерзімге, яғни жедел
лизинг бойынша жасалса онды жалға беруші тәуелсіз мамандандырылған
лизингтік компаниялар бола алады.
Екі жақ арасында жасалатын лизинг батыстың маман – эксперттердің айтуы
бойынша, жасалатын лизингілік келісім – шартының 5 – 7%-н құрайды екен.
Үшінші жақ арасында жасалатын лизинг қаржылық лизинг облысында кең
таралған. Алайда ол күйде жедел лизингке де қолданылады. Бірақ техника
бойынша қалдық құны дайын өнім бағасының инфляция арқылы көтерілгеніндей
өсу тенденциясына ие. Эксперт – мамандарының бағалауы бойынша үшінші жақ
арасында жасалатын лизинг. Батыстың фирмалар тәжірибеде кеңінен қолданылып,
барлық жасалатын келісімдердің 80 – 85%-н құрайды.
Көп жақ арасында жасалатын лизинг күрделі, үлкен маштабты объектілерді
қаржыландыру формасы ретінде кеңінен таралған. Мысалы, кәсіпорынның кешенді
құрал – жабдықтары, авиатехника, суда, темір жол құрал – жабдықтары және
жылжымалы құрамы, платформалар ЖӘНЕ т.б. Жалға беруші ролінде ұсақ
компаниялар мен ірі заемдық құралдарының қатысуымен лизингтің бұл түрін
топтық немесе акционерлік лизинг деп те аталады.
Көп жақ арасында жасалатын лизинг ерекшелігі – жалға берушілер жалға
берілетін объектіні сатып алуға қажетті соманың тек бір бөлігімен
қамтамасыз етеді. Бұл сома акция шығарып, оны келісім – шартты
қаржыландыруға қатысатын лизинг берушілер арасында тарату арқылы жиналады.
Жалға берілген объект құнының қалған бөлігін кредиторлар қаржыландырады,
яғни көптеген институтционалдық ұйымдар оның ішінде банктер, сақтандыру
компаниялары, зейнетақы қорлары және т.б. Топтық лизинг болғандықтан,
кредиторлар лизинг берушілерден несие бойынша қарыздарды өтеуді талап ете
алмайды.
Тәжірибеде тікелей, экспорттық – қаржылық, толық төлемді жедел лизинг
кеңінен таралған (сурет 2)
9
Тауар өндіруші
Тапсырыс беруші
Реновациялық фирма
4 7
3
Лизингілік фирма
Жалгер
1 9
5
2 6 8 8
Банк
Техникалық қызмет көрсететін фирма
Сурет 2. Лизинг схемасы
Жалға беруші мен жалгер арасында келісім – шарттқа қол қойылды (1),
содан соң жалға беруші маманданған лизгингілік компания банкіден несиеге
алған ақшаға (2) өндірушіден тауар алады. Компания тауарды өз иелігіне
алып, оны жалгерлік төлеммен жалға пайдалануға береді, ал тауарды өндіруші
жеткізіп береді (4). Жалгерден жалға алғаны үшін төлемдер түскеннен соң (5)
лизингілік фирма банкіге несиені қайтарады (6). Жалгер өнімді тапсырыс
берушіге жеткізеді (7) келісімнің шарттары лизингілік фирма және өндіруші
есебінен құрал – жабдыққа техникалық қызмет көрсетуді қарастыруы мүмкін
(8). Егер жалға алынған құрал жаңа болмаса, онда жалгер есебінен
мамандандарға компаниядан реновация жасалады (9).
Егер лизинг ғылыми қажетті құралдарда (мысалы, медициналық құралдар)
қолданылатын болса, онда оны үкімет инвестциямен қамтамасыз етеді және
лизигтін бұл түрі ливеридж лизинг атты иеленді.
Егер лизинг жалға берумен қоса жалгерге құрал – жабдықты несие сататын
және құрылысты және т.б. жұмыстарды қаржыландырылған болса, онда лизингтін
бұл қай түрі пэкидж лизинг деп аталады.
Жалгерліке келісімдерді сату – сатып алу келісімдерден төмендегідей
ерекшеліктермен ерекшеленеді:
• жалға берілетін құарал – жабдықтардын техникалық жағдайы толық
бағаланады, және сол бойынша төлем анықталады;
• жалгерлік мерзімі белгіленеді;
• жалға беруші (лизингілік компания ) жалгерді жаңа, заман талабына
сай машиналар мен құрал – жабдықтардың пайда болғаны жөнінде
хабарландырып, келісім – шартқа қайтадан отырған жағдайда жаңа
жабдықты жеткізіп беруі қажет;
• жалгер келісім шартта арнайы көрсетіп, (келісім мерзімі өткен соң)
қалдық құны бойынша жабдықты сатып алуға құқылы болады;
• келісімде жалгердін жалгерлік мерзімін ұзартуға құқылы екендігі
жазылады;
• келісім – шартта екі жақ та келісімді бұзуға құқылы болмайтын
базистік период бекітіледі;
• жалгерлік (аренда) жалгердің жалгерлік төлемді төлеуге қабілетсіз
болған жағдайда тоқтатылады.
Жалгерлік құны бәсекелестердін бағасымен, жалгерлік мерзімі
біткеннен кейін қайтарылған машиналар мен құрал – жабдықтардын қалдық
құнымен, сонымен қатар жалға беруші шығындар мен, салынған қаржы бойынша
түсетін пайдамен есептеледі.
Тең қойылымдардың (ставка) мөлшері жалгерліктін жалпы құнын төлем
санына бөлгенге тең болады, ал жалгерлік құны – тауар құнымен анықталады.
Құрал – жабдықтардың жалының төлем схемасы келісіммен немесе белгілі
бір график бойынша көрсетілетін суммамен және құрал – жабдық құнынын 15 –
20 %-н аванспен төлеу арқылы және қалған сумманы график бойынша төленеді.
Сонымен қоса жалгерлік төлемдер бір – біріне тең және жеделдетілген
(жалгерліктің бірінші жылдары жоғарырақ болады) болуы мүмкін.
2. 1. 2. Лизинг үстемділігі
Лизингілік келісімде жалгер позициясын жақтайтын көптеген үстем
жақтары бар. Лизинг үстемдігі жөнінде айтқан кезде, біріншіден,
қаржыландырылған альтернативтік формуласын оның ішінде банкілік несиені
негізге алу кажет немесе сату – сатып алу жөнінде шешім қабылдауы тиіс.
Жалгер алдында мынадай сұрақ тұрады: сатып алу қажет пе немесе лизингке
алған тимді ме? Алайда ақырында жеке қаржысына сатып алу жалгерге үшін
тиімсіз болғандықтан,бәрі қаржыландыруға тіреледі. Сондықтан лизинг бойынша
әсіресе қаржылық ұсыныс шарттарын талдаған кезде әдетте альтернативті банк
несиелеуімен салыстырылады.
Лизингілік келісімде жалгер әдетте төмендегі лизингілік
үстемдіктің кей түрлерінде кездеседі:
1. Лизингілік жалгер – кәсіпорындарға өндірісті дамытуға мүмкіндік
береді және ірі бір уақытта болатын шығындар ман заемдық
қаражаттарды тарату қажеттілігінсіз құралдарға қызмет көрсетуді
үйлестіре алады. Сонымен қатар жалгер үшін құрал – жабдықты иелену
және қаржыландыру бір уақытта шешіледі;
2. Лизинг бойынша келісім 100%-қ қаржыландырумен қамтамасыз етіледі;
3. Қаражат шектеулілігі (халықаралық лизингта – шетел валютасы), құрал –
жабдық алуға кеткен шығын сияқты проблемалар оңайланады. Активтерден
басқа түрлеріне алынатын қаражаттар бөлек бөлінеді.
4. Заем қаражаты тартылмайды және кәсіпорын баланысында жеке және заем
қаржысының оптималды қатынасы орнатылады.
5. Жалгерлік төлемдер жабдықты жіберу және орнатудан соң өндіріледі.
Сонымен жалгерлік кәсіпорын төлемді жалға берілген құрал – жабдықтан
шығарылған өнімді реализациялаудан түсетін қаржы арқылы жүзеге
асырылады.
6. Лизингілік келісімдерде жалға берушінің жөндеу және құрал – жабдыққа
техникалық қызметтер көрсету сияқты міндеттерін қарастырады. Бұл,
әсіресе, құрал – жабдықты жөндеу, қызмет көрсету үшін жоғары
маманданған персоналды тартуды талап ететін күрделі кешенді құрал –
жабдықтың лизингінде өте маңызды.
7. Лизингілік жалгерге белгілі бір периодта моральді тозған құрал –
жабдықты айтарлықтай қаржының шығынсыз жаңарып отыруға мүмкіндік
береді. Бұл ЭЕМ және тағы басқа жедел моральды бағалайтын
техникаларға ерекше антуалдылыққа иеленеді.
8. Салықтық жеңілдіктер және басқа кейбір батыстық елдерде әлі күнге
қолданыстағы, жалға берілетін машиналар мен құрал – жабдықтарға
салынатын капитал салымдарының инвистициялық стимулы кей жағдайда
жалгерлік қойылымдар (ставка) жөнінде келісімге келуге, кейде тіпті
ағымдағы банкілік пайыздан төмен қойылымға келісіге мүмкіндік береді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Сыртқы экономикалық қызметінің түрлері
Сыртқы экономикалық қызмет – бұл халықаралық шаруашылық және сауда –
саяси қарым – қатынастар. Оларға өндірістік тауар алмасу, өндіріс мамандар
ауысу және өндіріс коопирациясы бірлесіп қызмет ету, ғылыми – техникалық,
бірлескен кәсіпорын және экономикалық қарым – қатынастың немесе басқа да
формаларын құру жатады. Бұл қызмет түрлері жекелеген елдердің қоғамдық
қажеттерін толық қанағаттандырып, шегіне жеткен тауарлық өндірісті
дамытудың нәтижесі болып табылады. Дегенмен, халықаралық тауар айырбасына
қатысу экономикалық жағынан пайдалы болуы қажет.
Сыртқы экономикалық операциялар (келісімдер) негізгі және көмекші болып
бөлінеді.
Негізгі операцияларға төменгілер жатады:
• материалды – заттай формадағы тауар айырбасы;
• ғылыми – техникалық білім айырбасы;
• қызмет көрсету түрлері айырбасы (оның ішінде техникалық, туристік,
консультациялық);
• машина және құрал – жабдықтарды жалға алу және беру;
• кинофильм және телевизиондық бағдармалалар айырбасы.
Көмекші қызметтерге мыналар жатады:
• делдалдық (посреднические) қызметтер;
• жүк тасымалы қызметі;
• экспедиторлық қызметтер;
• жүктерді тасымал және сақтау кезінде сақтандыру;
• халықаралық есеп айырысу және т.б.
Келісімдер сәйкесінше келісім – шарт және контракт түрінде жасалады.
Сату – сатып алу келісім – шарт және валютасыз негізде жасалатын
келісім – шарттар негізінде коммерциялық келісімдерге жатады. Оларға
сонымен қатар экспорттық, импорттық, реэкспорттық және реимпорттық
келісімдер жатады.
Экспорттық келісімдер ұлттық өндірістегі тауарларды шетелге сату және
шығарумен байланысты болатын коммерциялық қызметтерді көрсетеді.
Мұндай келісімдерге келмес бұрын экспортер нарық конъюктурасын (оқып –
үйрену) білуі, нарықта мақсатты айқындайтын бағдарламасын таңдауы, импортер
елдің кедендік режимін біліп алып, өз тауарларының жарнамасын жасауы, сатып
алушыларға тауар сату ұсынысын бағыттауы, келісімдер жүргізіп, олардың
бірімен келісім – шартқа отыруы, содан кейін келісім – шарттарының
орындалуын бақылауға алуы қажет.
Импорттық келісімдер – шетелдік тауарларды сатып алып және бір елдің
ішкі нарығына енгізуімен байланысты. Ал импортер өз қызығушылығы бар
тауарлардың бағасын біледі, потенциалды экспортерлерді және тауарларды
сатып алудың тиімді әдісін тандайды, келіссөздер жүргізеді, тауарларды
импорттауға келісім – шарттарға қол қояды, мерзімі келгенде төлемді
қамтамасыз етеді.
Реэкспорттық келісімдер – бұрынырақ өндеусіз енгізілген тауарларды сату
және елден шығарумен байланысты коммерциялық қызмет түрі. Тауарларды
алдымен енгізіп, кейін кері шығаратын ел реэкспорттаушы ел деп аталады.
Бұл келісімдер экспорттаушы ел импорттаушы елге қарағанда реэкспорттаушы
елге аса пайдалы ұсыныстар жасаған кезде қолданылады.
Реэкспорттаушы ел мұндай келісімдерде делдалдық қызмет атқарады.
Реимпорттық келісімдер – жүзеге аспаған экспорттық келісімдер. Бұндай
жағдайда елден шығарылған тауарлар сыртқы нарықта сатылмаған күйінде
қайтарылады.
2. Халықаралық тауар айырбасының мазмұны
1-ші суреттегі қарапайым мысалды қарастырайық.
Айталық, әр елде 100 т шикізат өндіру үшін 800-1600 адам – сағат
жұмсалады, ал 1 электронды – есептеу машинасын (ЭЕМ) өндіру үшін – 700-1800
адам – сағат. Бәсекелестік нәтижесінде нарықта әлемдік баға қалыптасты. Ол
1000 адам – сағат көлемінде – 100 т шикізат өндіруге кеткен шығынмен, 1000
адам – сағат көлемінде – 1 ЭЕМ өндірісіне жұмсалған шығынмен анықталады.
Айтарлықтай дамыған елге нарықта шикізат сатып алған тиімдірек, себебі ел
ішінде оның өндірісі еңбек сыйымдылығын көп мөлшерде қажет етеді (1600 адам
– сағат). Айтарлықтай дамыған ел үшін шикізатты да, ЭВМ – ды да импорттау
тиімдірек. Дегенмен, тауар айырбасы экономикалық жағынан пайдалы болуы үшін
егер импорттан пайда молырақ болса, онда экспортты шектеген жөн және
керісінше. Алдын – ала жоспарланған экспорттық – импорттық нәтижесінде
айтарлықтай дамыған ел де, дамымаған ел де (+ 600 адам – сағат) пайда
алады.
Халықаралық тауар айырбасы экономикалық тұрғыдан алға қойған мақсатқа
импортталатын тауарлармен айырбасталатын тауар өндірісіне жұмсайтын
шығыннан экспорттық тауарлар өндірісінің шығынын қоғамдық еңбектен төмен
жұмсайтын ел үшін сәйкес келеді. Осыған сәйке, тауар айырбасы барлық
елдерге пайдалы болуы мүмкін. Егер экспорт және импорт құрылымын дұрыс
жасақтаса, сондықтан сыртқы – сауда айырбас масштабы ұлғайып отыруы қажет.
Ескере кететін бір жайт, экспорт әрдайым бірінші кезекте орындалуы қажет,
себебі экспорттық тауардан түскен қаржы тауарды импорттауды қамтамасыз ету
қажет.
Халықаралық еңбек бөлінісіне қатысып, одан көп мөлшерде экономикалық
тиімділікке қол жеткізу үшін экспорттық өнімдер өндірісін дамыту және
қоғамдық еңбектің жұмсалатын валюталық қаражатының бірлігіне шаққандағы
жоғары шығынды талап ететін тауарларды импорттау қажет. Жоғары тиімділікке
дайын ғылыми өнім экспорттау арқылы қол жеткізуге болады. Әлемдік сауда
тәжірибесінде мына жағдай қалыптасқан: халықаралық тауар айналымның 40%-ы
шикізаттық тауарлар болса, 60%-дайын өнеркәсіптік өнімдер.
Нарықта тауарлар заттай формада (шикізат, жартылай фабрикаттар, дайын
өнімдер және т.б.). Шығармашылық қызмет нәтижелері формасында (шығармалар,
ноу – хау, кітаптар, суреттер және т.б.), сонымен қатар инженерлік,
туристік, транспорттық, банкілік, және т.б. қызметтер түрінде
айырбасталады.
Тауар екі маңызды қасиетке ие болуы тиіс: тұтынушылық, яғни жеке және
қоғамдық тұтынуға пайдалы болуы қажет, сонымен бірге бәсеке қабілетті, яғни
сатып алушыға дәл сондай қажеттіліктерді қанағаттандыратын басқа тауарға
қарағанда пайдалы, әрі тиімді болуы тиіс. Тауардың тұтынушылық және бәсеке
қабілеттілік қасиеттері арасында байланыс бар: кез – келген бәсеке
қабілетті тауар тұтынушылық қасиеттерге ие, бірақ кез – келген тұтынушылық
қасиеттерге ие тауар бәсекеге қабілетті бола алмайды.
Тауардың бәсеке қабілеттілігі – интегралды және соған қатысты түсінік.
Интегралды, себебі оны жекелеген құрамдарға бөлуге болады, ал қатыстылығы,
себебі тауардың бәсеке қабілеттілігі белгілі бір уақытта және белгілі бір
нарықта басқа тауарлармен салыстырмалы түрде анықталады.
Тауардың салыстырмалылығы техникалық дәрежесі, тауар сапасы,
комерциялық шарттарға байланысты (баға, жеткізу, төлем және т.б. шарттар)
тауарды пайдалану және шешудің ұйымдық шарттары бойынша, экономикалық
шарттар бойынша анықталады. Экспорттық өнімнің шынайы бәсекеге
қабілеттілігі тек қана сыртқы нарықта басқа тауарлармен салыстырмалы түрде
оны сату шарттары бойынша бағаланады.
Тауарды тұтынушылық (жеке пайдадағы) және өндірістік белгілері бойынша
бөледі
Жеке пайдадағы тауарларға қол жеткізу – бір адамның қалауының акті,
максимум – бүкіл отбасы қалауы болып табылады. Өндірістік тауарды сатып алу
– әртүрлі басқарушылық деңгейде болып табылатын бірнеше адамның ұжымдық
бірлескен шешімінің акті.
Жеке пайдаланатын тауарлар үш топқа бөлінеді: 1) ұзақ мерзімге
пайдаланатын бұйымдар, олар сирек қолға түседі; 2) қысқа мерзімге
пайдаланатын бұйымдар, олар бір рет қана пайдаланатын тауарлар. Сондықтан
бұндай тауарлар қайтадан және жиі – жиі сатып алынады; 3) нәтижесінде бір
– біріне бұйым немесе тиімді әсер ететін қызмет көрсетулер.
Өндірістік тауарлар келесі категориялар бойынша сарапталады: негізгі
құрал – жабдықтар, көмекші құрал – жабдықтар, агрегаттар, негізгі
материалдар, көмекші материалдар және шикізат.
1988ж. 1 қаңтарынан бастап тауарларды бейнелеп, кодтау үшін халықаралық
Гармонизациялық жүйесі жұмыс жасауда. Бұл жүйені қазіргі кезде 50-ден аса
мемлекеттер пайдаланылады. Бұл жүйені жасаудың ең басты мақсаты – әлемдік
сыртқы саудада, сонымен қатар кедендік тарифтер облысында статистикалық
есепті реттеу.
3. Ерсілі – қарсылы сауда
Қарама – қарсы сауда – халықаралық сауданың ең көне түрі. Бұрын
натуралды тауар айырбасы түрінде пайда болған. Қазігі кезде ерсілі –
қарсылы сауда халықаралық тауар айырбасында дамытылып, жаңа мазмұнға ие
болады.
Ерсілі – қарсылы саудаға сыртқы сауда операциялары жатады. Ерсілі –
қарсылы сауда мәні импортты толық немесе бөлек – бөлек ерсілі – қарсылы
экспорт төлемімен бекітіледі. Ерсілі – қарсылы сауданың ерекшеліктерінің
бірі экспортерлерден тауарларды сол тауар шығарылған ел үшін емес, арнайы
басқа елдерге сату үшін кездеспе сатып алу тәжірибесін кеңейту болып
табылады.
Ерсілі – қарсылы саудадағы ең басты – банктер. Банктер контрагенттер
үшін арнайы шартты депозитке салу шотын ашады. Ол шот арқылы сатып
алушылардың импорттық тауарлары үшін төлеген төлемдері салынып, ал
экспорттерлер өздеріне тиесілі соманы өздерінің жүктелген бүкіл ерсілі –
қарсылы міндеттерді толық орындағаннан кейін ала алады. Көбінесе,
міндеттерді орындау мерзімі сәйкес келмегендіктен, контрагенттер банкден
несие алуға мәжбүр болады. Ерсілі – қарсылы сауда кезінде банктер
экспорттық операцияларды қаржыландыруға өте ынталы болады. Себебі ерсілі –
қарсылы міндеттерді кепілдік ретінде импортерлерден несиені қайтарып
алатындығына сенімді болады.
Ерсілі – қарсылы сауданың экономикалық мағынасы айырбастың екі
деңгейімен көрсетіледі: біріншісі – экспорттық операция, екіншісі – ерсілі
– қарсылы импорт. Одан соң тауарларды ішкі нарықта сату немесе қосымша
экспорттық операция деңгейі. Бірақ ерсілі – қарсылы сауданың
көпоперациялығы экспорт тиімділігін төмендетеді. Ал оның ақыры делдалдар
арқылы тауар айналымын қаржыландырып, қосымша ақша шығынын қажет етеді.
Сонымен бірге экспорттық операцияның ұзаруы ақша айналымы мерзімінің
ұзаруына әкеледі, ал ол шығынды көбейтеді. Осыған қарамастан, соңғы жылдары
ерсілі – қарсылы сауда интенсивті даму үстінде. Американ экономисттерінің
айтуынша, ерсілі – қарсылы сауда әлемдік тауар айналымының 40%-н құрайды
және онымен 100-ден аса ел айналысады.
1.3.1. Бартерлік операциялар
Бұл ерсілі – қарсылы сауданың бір ерекше түрі, валютасыз, бірақ
бағаланылған, балансты тауар айырбасы. Баламалардың кепілі болып әлемдік
баға табылады.
Бартерлік келісім – шарт – бұл сату – сатып алу жөніндегі екі жақты
келісім – шарт. Келісім – шартта екі жақтың да қоятын шарттары бір – біріне
сәйкес келуі тиіс. Ол шарттар: штраф санкциялары, сақтандыру, форс –
мажорлық шарттар. Бартерлік операциялар кезінде жіберілетін қателікткер
қате жіберген жақтың қосымша тауар жеткізу немесе екінші жақтың тауарларды
ұстап қалумен шешіледі. Мысалы, егер негізгі экспортер жеткізуді
кешіктірсе, онда штраф сомасы орнына ол қосымша тауар жіберу қажет. Бірақ
бұл, яғни қандай тауар екендігін алдын ала келісім – шартта арнайы
көрсетілуі тиіс. Себебі, біріншіден – тауарлар, екіншіден – оның бағасы,
үшіншіден – ондай тауарларға деген тапшылық немесе сұраныс әртүрлі болады.
Бартерлік операцияға банктер де қатысады. Бірақ олар тек тауарларды
жеткізіп беруден сатуға дейінгі кезеңде жай кредиторлар ролін атқарады.
Бартерлік келісім шарт тек бір ғана айырбасқа жасалатындарымен
ерекшеленеді.
1.3.2. Кездеспе сатып алулар
Көп жағдайда экспортерлер импортерлердің мәжбүрлеуімен мойындауына
тауарларды сату жөніндегі міндеттерді ала алады, бірақ тауарларды
экспорттың толық сомасына сатып алмайды. Кездите сатып алу айырмашылығы
(величина) экспортерлер арасындағы бәсеке дәрежесіне байланысты және ол
экспорттық келісім – шарт сомасының 5%-дан 100%-ға дейін өзгеріп отырады.
Шығындарының орнын толтыру мақсатында экспортерлер экспорттайтын
тауарларының бағасын жоғарылатады. БҰҰ көрсеткіштер бойынша, олар мына
мөлшерде болады: қарама – қарсы міндеттер көлемінде 3%-дан негізгі
экспорттық келісім – шарт сумасының 10%-на дейінгі аралықта, міндеттердің
6%-ы болса 20%-ға дейін, 10% - 30% дейін және 20% - 50%.
1.3.3. Ескірген өнімдерді сатып алу
Экспортер жаңа тауарларды жеткізіп (сатып), ескірген моделдерді сатып
алады. Ескі өнімдерді сатып алу - өткізу нарығында қатал бәсекелестік
жағдайда сату көлемін ұлғайтудың ең тиімді әдістерінің бірі. Сауданың бұл
түрі жеңіл автокөлік, ауыл шаруашылығы машиналары, ЭВМ және т.б. тауарларды
өткізуде кеңінен қолданысқа ие. Батыс Европада 80-шы жылдың сонында жаңа
жеңіл автокөліктерінің 70%-ы ескірген модельдерді сатып алу арқылы жүзеге
асқан.
Ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарларды сатып алу арқылы жүзеге асқан
фирмалар сол тауарларды жаңартып, нарықта тұтынушының ең төмен деңгейдегі
сатып алушылар ортасына сатады (секонд хэнд). Дамушы елдер көбіне сатып
алады. Бұл компанияларға тіпті сатып алу, реновация және қайта өткізу
кезінде пайда алуға мүмкіндік береді.
1.3.4. Давалдық шикізат операциялары
Давалдық шикізат операциялары – ерсілі – қарсылы сауда белгілерін
иеленеді және олар балансты, валютасыз және алдын – ала бағалары
белгіленген операциялар болып табылады.
Келісім – шарт бойынша жақтарының бірі шикізатты экспорттап, өңделген
немесе дайын өнімді импорттап, ал екінші – сол шикізатты (давалдық)
өңдейді. Шикізатты экспорттаушылар өңдеуден кейін жеткізіп беруді жүзеге
асырады.
Ерсілі – қарсылы саудадағыдай, екі жақтың міндеттері бірінші келісім –
шарт арқылы жасалады. Шикізат, өңдеу және дайын өнім бағасы келісім – шарт
бойынша бағаланады. Давалдық шикізатты өңдеу операциялары келісім – шарт
принциптеріне жауап береді.
1.3.5. Компенсациялық операциялар
Бұл келісім бартерлік келісімнен екі ерекшелікпен ерекшеленеді:
1) бартерлік келісімде тауар тауарға айырбастаса, компенсациялық
келісімде – тауарлар тізімі тауарлар тізіміне айырбасталады;
2) бартерлік операциялар қатаң дәлдікпен баланста болады, ал
компенсациялық келісімде екі жақты айырбастың бағасында
айырмашылықтар болуы мүмкін.
Компенсациялық келісімге келу төмендегідей жүзеге асады:
• әрбір контрагент тауарлардың тізімінің екі данасын дайындайды:
біреуінде - өзі ұсынатын тауарлар көрсетілсе, екіншісінде - өзіне
қажетті тауарлар көрсетіледі;
• келіссөз кезінде контрагенттер ұсынылатын және қажетті тауарлар
номенклатурасы жөнінде өзара келісіп, нәтижесінде екі тізім жасайды;
• келісім – шарт екі дана болып жасалып, қол қойылады. Онда бір – біріне
ұсынылатын тауарлар атауы мен бағалары көрсетіледі.
Егер ұсынылған тауарлар суммасы арасында айырмашылық болса, онда сол
айырма тауарды жеткізген контрагент еліндегі банкте қарызгер контрагентінің
арнайы шотында сақталуы тиіс. Бұл айырманы қарызгер жеткізуші контрагент
елінде жұмсауы қажет, сондықтан ол еркін айналатын айырма немесе
конверсацияланатын сальдо деп аталады.
4. Дайын өнім саудасы
Дайын өнім саудасы ақырғы тұтынушыларға сатылатындықтан, тікелей немесе
делдалдар арқылы жүзеге асады.
Дайын өнімдер төмендегідей болады:
1) машиналар, құрал – жабдықтар, приборлар;
2) шикізаттық тауарлар;
3) сату тауарлары;
4) тұтынушылық тауарлар.
Машина және құрал – жабдықтармен жасалатын сауданың ерекшеліктері:
• сатушы мен сатып алушы арасындағы қарым – қатынас тауарларды
жеткізумен аяқталмайды;
• машина мен құрал – жабдықтардың барлық түрлері сатылғанға дейін сатушы
есебінен сервистік қызмет көрсетіледі распаковка, расконсервация,
тексеріс, монтаж);
• тауар сатылғаннан кейін сервис құрал – жабдықтың тұрақты жұмыс жасауын
кепілдік уақытында және одан кейін қамтамасыз етуі қажет.
Шикізаттарды импорттау – экспорттау операциялары төмендегідей
ерекшеліктерді иеленеді:
• шикізатты жеткізу келісім – шарты ұзақ мерзімге жасалады, себебі
импортер импортталатын шикізаттың өндірісінің үздік жүзеге асуын
қамтамасыз етуге ұмтылады;
• келісім – шарттың ұзақтығы жыл сайын бағаларды индекстеу
қажеттілігін туғызады;
• өндірістік процестің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін шикізатты
жеткізудің тұрақтылығын график бойынша қатаң қадағалауы қажет.
Азық – түлік тауарлармен сауданың ерекшелігі – тұтынушылар бұл
тауарларды ішкі нарықта өздігімен сатып ала алмайды. Азық – түлік саудасын
делдалдық фирмалар көтерме сауда бағасымен сатып алу арқылы жүзеге асырады.
Тұтынушылық тауарлар саудасы да делдалдар арқылы жүзеге асады.
Тұтынушылық тауарларды өткізудің табысты болуы тауар сапасымен және кең
ассортиментпен анықталады.
1.5. Құрастырылатын дайын өнім саудасының ерекшеліктері
Құрастырылатын дайын өнімдерге көбінесе машиналар, құрал – жабдықтар,
құрылыс конструкциялары, жиһаз және т.б. жатады.
Құрастырылатын өнімдерді елге енгізу үшін дамушы елдер әдетте оларға
төмен кедендік төлемдер белгілейді. Бұл жеткізудің дәл осы әдісін
тұрақтандыру үшін жасалады. Себебі ол ұлттық өнеркәсіпті және жұмыс күшін,
жұмысбастылығын арттыруға және жеткізушілердің арасында бәсекелестілікті
арттыруға жағдай жасайды.
Өнеркәсібі дамыған капиталистік елдердің жеткізушілері жұмыс күшінің
төмен елдерде құрастыру арқылы қосымша пайда алуды көздейді. Дайын
құрастырылған өнім өткізу нарығында құрастырылған өніммен салыстырғанда
арзан.
Алайда, ішкі нарыққа шығудың бұл әдісі экспортерлерден қосымша талаптарды
талап етеді:
1) өнім құрастырылған өнімдей жоғары сапалы, құрастыру негізінде жоғары
квалификациялы шетелдік мамандарды қажет етпейтіндей бөлшектелген
болуы қажет;
2) жекелеген банктер дәл сәйкес келіп, құрастыру кезінде ешқандай
сәйкессіздік болмауы және қосымша жұмыстар туғызбауы қажет;
3) транспорттық шығындарға максималды үнемдеу жасалуы тиіс;
4) бөлшектерді жеткізу графигі импортер территориясында өнімнің толық
құрастырылуын қамтамасыз етуі тиіс;
5) бөлшектердің қосымша қорлары (запас) оптималды болуы тиіс, себебі
қорлар көп болса, шығын да көп болады, аз болған жағдайда
құрастырылатын өнім өндірісінің тоқтап қалу қаупін туғызады.
1.6. Аралас өнім саудасы
1.6.1. Өндірістік кооперация
Халықаралық мамандану және өндіріс кооперациясы ішкі экономикалық
байланыстардың айтарлықтай дамып отырған формасы болып табылады. Аралас
өнім өндірісі мен жеткізу келісім – шартына қол қою ұзақ уақытқа бірлесіп
жұмыс істеу шарттарын анықтайтын келісімнің жасалуына әкеледі. Жеткізушілер
аралас өнімді өз материалдарынан да, тапсырыс берушілердің материалдарынан
да дайындауына болады, бірақ жеткізуші пайдаланылатын материалдарының
сапасына жауапты болады.
Егер жеткізуші уақытында өнімді дайындауға кіріспеген немесе тапсырысты
нашар сапамен және мерзімінен кеш дайындайтын болса, тапсырыс беруші
келісім – шартты бұзуға құқылы.
Кооперациялық келісім – шарттар шаруашылық тәуелсіз фирмалар мен
кәсіпорындардың өндірістік процесімен байланысты болғандықтан, олардың
шарттары әдетте сапасыз өнімге және өз уақытында жеткізілмеген тауарға
қатаң санкцияларды қолданады. Оның ішінде тек айыппұл санкциялары ғана
емес, сонымен қатар айырылып қалған пайданың, яғни зиянның орның толтыру
қарастырылады.
1.6.2. Өткізу кооперациясы
Өткізу кооперациясы тәуелсіз өндірушілер бірлестігін көрсетеді. Бұл
өндірушілер өндірген өнімдерді өткізу үшін өз қаражатын бірлескен шараларға
жұмсайды.
Өткізу кооперацияларын дамыту өндірісті мамандандырумен және
концентрация процесін терендетумен байланысты болады.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің өткізу кооперациясы ең алғаш өз бастауын
Скандинавиядан алды, ал ауыл шаруашылық өнімдерінің ішінде алдымен сүт
тағамдарынан басталды.
Қазіргі кезде Скандинавия елінде ауыл шаруашылық өнімдерінің 75-80%-н
кооперативтер арқылы жүзеге асырылады. Өткізу кооперациясы ауыл шаруашылық
шикізаттарды өңдейтін тамақ өнеркәсібі үлкен қуатқа ие. Швецияның
фермерлері тамақ өнеркәсібінің 54%-н бақылауда ұстайды, ал оның ішінде сүт
тағамдарын - 100%, ет өнімдерін 80% және бидай өндіру саласында 45%.
Норвегия және Финляндия елінде бүкіл ет өнеркәсібі мен ет өнімдерінің
айтарлықтай бөлігі осы кооперативтер иелігінде болып табылады. Бұл
кооперативтер сүт тағамдарының экспортын бақылайды. Данияда сары май
экспортын дәл осылайша бақылауда ұстайды.
Бельгиялық кооперативтер сүт өнімдерінің 65%-н, жемістердің 56%-н,
көкөністердің 45%-н экспорттайды. АҚШ-та кооперативтер ауыл шаруашылық
өнімдерінің 30%, оның ішінде сүт өнімдерінің 77%-н өндіреді. Қуатты
фирмалардың саудада, тамақ өнеркәсібінде жұмыс істеуіне қарамастан, АҚШ-та
698 сүт зауыттары, оның ішінде 242-уі тек таза сүтті өндіру, өндеу және оны
әрі қарай реализациялауға жеткізумен айналысады, 174 зауыт ірімшік
өндірісімен айналысады, 122 – құрғақ сүт өндірісімен айналысады, 96 зауыт –
сүт өндіруге және қаптауға маманданған кооперативтер.
Францияда ауыл шаруашылық өнімдерінің тауар айналымының 57%-ы өткізу
кооперациясының үлесінде. Оған қоса, сүт өнімдерінің 57%-ы, бидайдың 70%-ы
кооперативтерде өңделеді, ал вино өндірісінің 50%-ы, көкөніс консервісінің
30%-ы, жеміс консервісінің 20 – 60%-ы кооперативтерінде өндіріледі.
Кооперативтер өнімдердің жекелеген түрлері бойынша өткізу және көтерме
сауданы ұйымдастыратын мемлекеттің бірлестіктерге бірігеді.
Нидерландыда кооперация үлкен мәнге ие. Фермерлік кооперативтер сүт,
жеміс, көкөністің 80 – 90%-н, бидай және қант қызылшасының 60%-н және шошқа
және құс етінің 25%-н реализациялайды.
1.6.3. Өндірістік – өткізу кооперациясы
Қазіргі кезде өткізу кооперациясы өндіріспен араласып, өндірістік –
өткізу кооперациясына алмасуда. Халықаралық өндірістік – өткізу
кооперациялары станок өндірісінде, робот жасау, ұшақ, автомобиль жасау және
т.б. салаларында кең қанат жайып, дамуда.
Өндірістік – өткізу кооперацияларының негізгі мақсаты нарықта бірлесіп
өнімнің жаңа түрлерін шығару, дайын өнімнің айрықша түрін шығару және оны
жеткізу үшін бірлесіп жұмыс істеу болып табылады. Кооперациялаудың бұл түрі
консорциум арқылы жүзеге асады.
Консорциум – бұл өнімнің техникалық және комуникациялық бәсеке
қабілеттілігін арттыру үшін құрылатын шаруашылық кәсіпорындар. Құрал –
жабдық жеткізушілер, инжинирингтік компаниялар тапсырыс алу мақсатымен
консорциумға бірігеді. Консорциум жеткізу уақытын үлкен тапсырысты ұсақ
бірнеше жеткізушілер көмегімен ұтымды пайдаланып, қысқартуға мүмкіндік
береді.
Әдетте консорциум құру инициаторы ролін басқа фирмалармен екі жақты
келісім жүргізіп, консорциум шақыратын инжинирингілік фирма атқарады.
Консорциум барлық мүшелерінің келісімімен бүкіл ұйым жұмысын өз мойнына
алатын, тапсырыс беруші алдында консорциум атына өкіл болатын, басшыны
сайлайды. Бұл жұмысы үшін басшыға әріптестері сыйақы төлейді.
2 тарау. Ішкі экономикалық қызмет түрі
2.1. Халықаралық жалға беру
Машина, құрал – жабдық, жылжымайтын мүлік, көрме және өндіріс орындар,
ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарлар саудасының бұл түрі АҚШ-та 50 –
жылдардың бері кеңінен қолданылады. Кейін жалға беру халықаралық саудада
дами бастады. 80 – жылдардан екінші жартысында әлемдік нарықта мыңға жуық
жалгерлік компаниялар жұмыс істеді, ал машина мен құрал – жабдықтарды жалға
беру көлемінің құны 100 млрд. долларға жетті.
Жалгерлік операцияларының айтарлықтай дамуы тұтынушыларға өнімді
кредитке алғаннан тиімділігімен түсіндіріледі.
Жалгерліктің үш түрі бар: ұзақ мерзімді лизинг (бір жылдан аса), орта
мерзімді хайринг (бір жылға дейін) және қысқа мерзімді реитинг (үш айға
дейін)
Соңғы он жылдықта лизингілік операциялар көлемі тез ұлғайып, онымен
негізінен мамандандырылған лизингілік компаниялар айналысуда. Олар көбінесе
бірі тауарды иемденіп, жалға берсе, екіншісі қайтарылған және жалға
берілген тауарларды жөндейді; үшіншілері бұрын пайдаланылған машиналарды
сатуға шығарады.
Лизинг сөзі жалға берушінің көздеген мақсаты бойынша өндірістік
құралдарды ұзақ мерзімге жалға беруді білдіреді. Сонымен қатар жалға беруші
(лизингілік компания) құрал – жабдыққа және т.б. жалгерлік уақыты біткен
соң да иемдену құқығы сақталады.
Кез – келген құрал – жабдық иеленуді қажет еткен кәсіпорынның алдында
оған жетудің екі жолы болады:
1) құрал – жабдықтың жаңасын өз қаржысына немесе несиеге сатып алу;
2) құрал – жабдықты жалға алу.
Алайда, соңғы жағдайда мейлінше ұзақ мерзімге жалға беретін фирманы
табу қажет болады.
Лизинг бойынша объектіні жалға алған тұлға иелену құқығымен байланысты
міндеттерінің бөлігін иеленеді. Егер жалға алынған құрал – жабдық
техникалық ақаулары пайда болып жатса, оларды жөндеуді өз қаржысымен жүзеге
асырады. Ал жалға беруші сол құрал – жабдықтың иесі болып қала береді.
2.1.1. Лизинг түрлері
Лизинг сөзі жүзжылдықтың соңғы ширегінде, Белл атты американдық
телефон компаниясы өз телефон аппараттарын сатпай, тек жалға беруге шешім
қабылдағаннан кейін қолданысқа кеңінен енді. Лизингтің кеңінен дамуы
кейінірек басталды. Оның орнына 1952 жылы АҚШ-та Юнайтед стейс лизинг
корпорейшн алғашқы мамандандырылған лизингілік компаниясының пайда болуы
күшті серпін болды. АҚШ-та лизинг қысқа мерзімде қаржыландару мен
экономикалық өмірдің ең басты құралдарының біріне айналды. Нарықта
өндірушілерге өнімді өткізу кезінде жалға беру қызметін ұсынатын, сонымен
қатар келісімдерді қаржыландыратын жаңа компанияларының тобы пайда болды.
Модификация көмегімен лизингілік келісімдерінің шарттары инвестициялық
құндылықтарды иеленудің әртүрлі жолдары пайда болды. Батыс Европада алғашқы
лизингілік компаниялар 50 – жылдардың соңында және 60 – жылдардың басында
тіркеліп, бірақ олардың жылдам дамуына статус анықталмағандығы, көмек
болды. Лизинг арнайы на азаматтық, не салықтық заңмен реттеледі. 60-шы, 70
– жылдарда Батыс Еуропаның басты елдерінде лизингті заңмен орнықтырғаннан
соң, экономикалық қызметінің бұл түрі айтарлықтай өсті, әсіресе
қаржыландыру мен инвестицияны жоспарлау саласында.
Қазіргі кезде әлемдік нарықта лизингтік қызметінің негізгі бөлігі АҚШ –
Батыс Еуропа – Жапония үштігінде бекінген. Мысалы, АҚШ-та 80 – жылдары
лизингтік операциялардың жылдық көлемі 15%-ға өсіп, 1989 жылы 115 млрд.
долларды құрады. 1981 – 1990 жылдары Жапонияда осы келісімдер көлемі алты
есеге өсіп, 64 млрд. долларға жетті. Айта кететін жайт, бұл жылдары жапон
экономикасында ешбір салада мұндай өсу динамикасы болмаған.
Батыс Еуропада жалға берілетін құрал – жабдыққа инвестиция – жалпы
капитал салымдары да басқаларға ұқсас болатын. 80 – жылдардың соңында
Ұлыбританияда бұл көрсеткіш 20%, ГФР – 15%, Францияда – 17%-ды көрсетті.
Қазіргі кезде белгілі бір белгілері бойынша сарапталатын лизингтің әр
түрлі түрлері бар (кесте 1).
Халықаралық лизинг түрлері кесте 1
Классификациялық белгілер Лизинг түрлері
Лизинг объектілерін алу жолдары Тікелей және жанама
Келісімде жалға берушінің ролі Экспорттық және импорттық
Лизинг объектісінің жай – күйі Жаңа немесе қолданылған құрал –
жабдық лизингі
Лизингті жүзеге асыру әдісі Қаржылық немесе жедел
Жалға берушінің ұсынатын қызмет Таза, ылғалды, сервистік немесе
көлемі толық
Қаржыландыру әдісі Заемдік қаражаттарды қолдану немесе
қолданусыз
Жалгерлік төлемдерді төлеу әдісі Толық, бөлшек – бөлшек төлем арқылы
немесе компенсациялық негізде
Лизингті жүзеге асыру мерзімі Жедел немесе жаңадан
Келісімге қатысушылар саны Екі, үш немесе одан да көп жақтардың
қатысуымен
Шетел лизингі бойынша келісімнің кеңінен таралуы сыртқы экономикалық
операцияларда орындалатын суда, контейнер және т.б. объектілерді жалға беру
арқылы жүзеге асты. Халықаралық лизинг мұнай өндіру құрал – жабдықтарын
жалға беру кезінде кең қолданылады.
Қолданылға құрал – жабдық лизингі – лизингтің кең таралған формасы,
әсіресе дамушы елдердегі фирмамен қарым – қатынастары. Лизингтік төлемдер
құрал – жабдықтарының қалдық құнымен қоса есептелінеді және бір жылдан төрт
жылға дейін созылады.
Қолданылға құрал – жабдық лизингі өндірістердің негізгі қажеттіліктерін
қолға түсірудің ең арзан әдісі болып табылады. Бұл әдіс бұрын қолданылған
құрал – жабдықты сату – сатып алумен салыстырғанда айтарлықтай
ерекшеліктерге ие. Жалға беруші – фирма машиналар мен құрал – жабдықтың
негізінде болуының өзі жалға берілген техниканың дұрыс жұмыс істеуіне кепіл
болады. Қолданылға құрал – жабдық лизингі ҚХР-ның нарығына жапон
фирмаларының құрал – жабдықтарды жеткізуде кең қолданылады. Қытай
кәсіпорындарды жапон техникасын тұрақты негізде жалға алады.
Қаржылық лизинг. Жалгерліктің бұл түрі экономикалық мәні бойынша ұзақ
мерзімді несиемен бірдей болып келеді. Қаржылық лизинг орта және ұзақ
мерзімді келісім – шарттардың бірінші периудымен және кәсіпорындағы құрал –
жабдықтың құнының толық және үлкен бөлігімен сипатталады. Жалгер жалгерлік
мерзімі өткеннен соң, жалға алған объектіні жалға берушіге қайтаруы;
келісім – шарт мерзімін ұзартуы тиіс, бірақ бұл жағдайда жалгерлік шығарып
тастауы қалдық құнымен есептеліп, ақырында, алушы объектісін қалдық құнымен
сатып алады. Үшінші жағдай бойынша қаржылық лизинг ұзақ мерзімді несиеден
тұтынушының жалға алған объектіні сатып алу кезеңінде иемдену құқығына
алмасуымен ерекшеленеді. Қаржылық лизингтің басты белгілерінің бірі келісім
– шартта көрсетілген және тоқтатуға болмайтын келісім – шарт мерзімі. Ал
келісім – шарт мерзімі ағымында екі жақ кепілденген құқықтық статусқа ие
болады. Кейбір келісім – шарттар лизинг алушының келісім – шарттарынан бас
тарту мүмкіндігін қарастырады. Қаржылық лизингтің көп түрлігі – қайтарымды
лизинг (лиз – бэк) болып табылады.
Қайтарма лизинг. Бұл келісім формасы кәсіпорын лизинг берушінің жеке
мүлкінің бөлігін сату орнына жалға беріп, келісім – шартқа отыруына
итермелейді. Қайтармды лизинг кәсіпорынға өндіріс қажетін сату арқылы
линвидность алуға мүмкіндік береді. Дайын болған өндіріс өнімдері жаңа
капитал салымдарына пайдаланылады немесе айналымға шығады. Қаржылық лизинг
рентабельділігі құн мен лизингтік төлем бойынша жаңа капитал алымдарынан
түсетін кірістердің өсу мөлшерімен байланысты.
Келісім келесі реттілік бойынша жүзеге асады:
1) жалға беруші мен жалгер арасында лизингтік келісімдер жасалады;
2) лизингтік фирма құрал иесі – жалға берушіден құрал – жабдықтарды
сатып алады;
3) жалгер уақтылы лизингілік келісім – шарт шарттары бойынша жалгерлік
төлемдерді төлеп отырады.
Қайтарма лизингтің кеңінен қолданылатын объектілеріне ғимараттар,
жылжымайтын мүлік түрлері, ауыр салмақты инвестициялық құрал – жабдықтар,
транспорттық заттар. Кейбір жағдайда қайтарым лизинг келісім – шарттарының
объектісі болып жер де табылады. Көптеген аталмыш келісімдерде келісім
мерзімі аяқталысымен жалға берушінің лизинг объектісін иелену құқығын
қайтару қарастырған. Тек кейбір жағдайларда жалгер жалға алған объектіні
ағымдағы нарықтық бағамен сатып алу міндеттемесі болады.
Қайтарма лизингтің маңызды артықшылығы – эксплуатациядағы құрал –
жабдықты қаржыландыру көзі ретінде пайдалану, шетелдерде кеңінен
қолданылатын инвестициялық салықтық жеңілдіктерді пайдалану мүмкіндігі
болып табылады.
Қайтарма лизинг кәсіпорынның қаржылық жағдайын экспорттаудың және
қосымша шетел валюталық қорды арттырудың ең тиімді және арзан әдісі болып
табылады.
Жедел лизинг. Лизингтің бұл формасында жалға берудің келісімде
көрсетілген мерзімі өнімнің өмірлік цикілының мерзімінен айтарлықтай қысқа.
Құрал жалгерлік уақытында толық амортизацияланбайды, кейін оны қайта жалға
беруге байланысты немесе жалға беруші тұлғаға қайтарылады (мысалы, бір
реттік немесе мерзімдік пайдаланылатын ұшақ, кеме, құрылыс техникасы). Бұл
операциялар сауда компанияларының құрал – жабдық өндірушілерге ұсынылуымен
сипатталады.
Тәжірибеде жедел лизинг келісімдері әдетте үш жылдан аспайтын уақытқа
жасалады. Жалға беруші жалға берілген құрал – жабдыққа техникалық қызмет
көрсетіп, жөндеп отыратын фирмамен келісім – шартқа отыру міндетін өз
мойнына алады. Себебі лизингтің бұл формасы бойынша жалға беруші жалға
берілген объектінің бүтіндігіне үшін үлкен жауапкершілікте болады.
Жалға берушінің ұсынатын қызметіне байланысты лизинг ылғалды,
сервистік және толық лизинг бола алады. Таза лизинг бойынша жалға беруші
бүкіл жалгерлік мерзімінде ешқандай қызмет көрсетпейді, барлық құрал –
жабдықтарды жөндеу секілді шығындарды жалгер өз мойнына алады.
Ылғалды немесе арнайы қызмет түрлері көрсетілетін лизинг. Лизингтің
бұл түрінің ерекшелігі – жалға беруші жөндеу, құрал – жабдықтарға
техникалық қызмет көрсету, салық төлеу, сақтандыру секілдібүкіл қосымша
міндеттерді өз мойнына алады. Бұл да бір лизингтің қосымша түрі, өйткені
лизингтік фирма қосымша қызметтер көрсеткенімен, ол қызметінің ақысын
жалгерлік төлем құнына қосады.
Ылғалды лизинг бойынша жалгерлік операциялар әсіресе ұлттық валютасы
конверсияланбайтын елдердің жалгерлері үшін өте тиімді, себебі бұл елдерде
дамыған елдермен салыстырғанда қызмет көрсетулер құны төмен.
Мысалға алатын болсақ, транспорттық құрал – жабдықтар лизингі бойынша
транспорттық құрал – жабдықтар тек қана қаржыландырылмайды, сонымен қатар
оған техникалық қызмет көрсетіп, сақтандырылады, шығындар
компенсацияланады. Кей жағдайда лизинг құнына ағымдағы қызметін көрсетулер,
тіпті жанар май құны да кіреді. Нәтижесінде жалға алған фирма транспорт
паркін оңай бақылап, қажыр – қайратын нарықтағы негізгі қызмет бағыттарына
шоғырландырады. Ылғалды лизинг келісімінің шарттары бойынша жалгер
шығындарды қайта есептеуіне байланысты, себебі лизинг берушіден тұрақты
белгілі бір мерзім сайын әр транспорттық құрал – жабдыққа кеткен өндірістік
шығындар жөнінде есеп алады.
Лизингілік фирма жоғарыда айтылған бірқатар қызмет түрлерімен бірге
жалгерге басқарушылық, технологиялық ноу – хау жөнінде кеңес беріп отырады.
Ылғалды лизинг келісімдері негізінен машина және құрал – жабдықтарды
өндіруші фирмалардың ұсынуымен жасалады. Лизингтің бұл түрі ЭЕМ,
авиатехника, кешенді құрал – жабдық нарығында кеңінен дамуда.
Сервистік лизинг – бұл құрылыстар саласында кеңінен қолданылатын
лизингтік операцияларының әртүрлілігі. Бұл келісім мәні мынада: жалгер
компания жалға беруші бірнеше фирмалармен көптеген келісімдер жасайды. Сол
келісім бойынша жалгер – фирма жалға беруші фирмалардан құрылыс техникасын,
эксплуатациялық персоналдарды жалға алып, оларға сәйкесінше қызмет
көрсетеді және лизинг берушіден де бірқатар қызметтерді, яғни көмектерді
алады.
Толығымен қызмет көрсететін лизинг жалға беруші фирмаларының жалгер
компаниясының ағымдағы оперативтік коммерциялық қызметіне ылғалды
лизингпен салыстырғанда үлкен ынталылығын көрсетеді. Берілген лизинг түрі
ылғалды лизингпен ортақ, ұқсастықтары көп, алайда жалға беруші тұлғаның
көрсететін қосымша қызметтерінің қатарын қарастырады. Мысалы, маркетингілік
зерттеулерінің жүзеге асуы, құрал – жабдықтарының дұрыс жұмыс істеуіне
қажетті шикізат жеткізуші кәсіпорын, жұмысқа қажетті техниканың техникалық
ақауын жөндеу сияқты қызмет түрлерін көрсететін маманданған жұмыс күшін
жинау.
Толық төлемді лизинг объектілерінің физикалық істен шығу уақытына
сәйкес келетін мерзімге жасалады. Лизингтік фирма келісімдегі
объектілерінің толық құнын төлейді, ал жалгер жалгерлік келісім шарттары
бойынша сол құрал – жабдықтарды пайдаланылады. Жалға беруші келісім мерзімі
ішінде жалгерлік төлем алу арқылы лизинг объектісінің толық құнын алады.
Бөлшек төлемді лизинг объектілерінің физикалық істен шығу уақытынан
бұрынырақ мерзімге жасалады, сондықтан жалгерлік мерзімінде объект толық
амортизацияланбайды. Лизингтік фирма жалгерлік төлемдер арқылы объектінің
толық құнын ала алмайды. Бірақ оны қайтадан жарамсыз болғанға дейін жалға
береді.
Компенсациялық лизинг. Лизингтің бұл түрі бойынша жалға берілген құрал
– жабдықтарының жалгерлік төлемі сол құрал – жабдықтарының өндіретін
өнімімен (І нұсқада), немесе жалға берілген құрал – жабдықтарының жұмысымен
байланыссыз қарама – қарсы шикізат немесе жартылай фабрикаттарды жеткізу
арқылы төленеді. Соңғысы бартерлік операциялар мен ерсілі – қарсылы сауда
келісімімен ұқсас, яғни лизингілік қызмет – тауар айырбасы.
Компенсациялық лизинг кеңінен танымал.
Компенсациялық лизинг келісімдерін жасасқан кезде екі жақ шешімі қажет
бірнеше проблемаларға тап болады. Біріншіден, машина, құрал – жабдық
жеткізумен айналысатын лизингтік фирмалардың жалгер фирма ұсынатын ерсілі –
қарсылы сауда тауарларына қызығушылығы болмайды. Бұл жағдайда келісім –
шартқа үшінші жақ ретінде сауда үйін қосу қажет болады.
Лизингілік келісімдерді қатысушылар санына байланысты үш категорияға
қарастыруға болады: екі жақ арасында жасалатын лизинг, үшінші жақ арасында
жасалатын лизинг және көп жақ арасында жасалатын лизинг.
Екі жақ арасында жасалатын лизинг өндіруші (жеткізуші) және жалға
беруші бір фирма атынан шығатындығымен сипатталады. Ескі терминалогия
бойынша өндіруші дегеніміз құрал – жабдықты жалға беру үшін шығаратын
фирма. Ал жеткізуші дегеніміз жалға беруші роліндегі, құрал – жабдықтарды
иеленген фирманы айтамыз. Келісімнің бұл түрі класиканың жалгерлік
операцияларына қатты ұқсас болып келеді. Егер келісім шарт қаржылық лизинг
фирмасында жасалса, онда жалға беруші болып өнеркәсіптік концерндер және
сауда компаниялары бола алады. Егер келісімдер қысқа мерзімге, яғни жедел
лизинг бойынша жасалса онды жалға беруші тәуелсіз мамандандырылған
лизингтік компаниялар бола алады.
Екі жақ арасында жасалатын лизинг батыстың маман – эксперттердің айтуы
бойынша, жасалатын лизингілік келісім – шартының 5 – 7%-н құрайды екен.
Үшінші жақ арасында жасалатын лизинг қаржылық лизинг облысында кең
таралған. Алайда ол күйде жедел лизингке де қолданылады. Бірақ техника
бойынша қалдық құны дайын өнім бағасының инфляция арқылы көтерілгеніндей
өсу тенденциясына ие. Эксперт – мамандарының бағалауы бойынша үшінші жақ
арасында жасалатын лизинг. Батыстың фирмалар тәжірибеде кеңінен қолданылып,
барлық жасалатын келісімдердің 80 – 85%-н құрайды.
Көп жақ арасында жасалатын лизинг күрделі, үлкен маштабты объектілерді
қаржыландыру формасы ретінде кеңінен таралған. Мысалы, кәсіпорынның кешенді
құрал – жабдықтары, авиатехника, суда, темір жол құрал – жабдықтары және
жылжымалы құрамы, платформалар ЖӘНЕ т.б. Жалға беруші ролінде ұсақ
компаниялар мен ірі заемдық құралдарының қатысуымен лизингтің бұл түрін
топтық немесе акционерлік лизинг деп те аталады.
Көп жақ арасында жасалатын лизинг ерекшелігі – жалға берушілер жалға
берілетін объектіні сатып алуға қажетті соманың тек бір бөлігімен
қамтамасыз етеді. Бұл сома акция шығарып, оны келісім – шартты
қаржыландыруға қатысатын лизинг берушілер арасында тарату арқылы жиналады.
Жалға берілген объект құнының қалған бөлігін кредиторлар қаржыландырады,
яғни көптеген институтционалдық ұйымдар оның ішінде банктер, сақтандыру
компаниялары, зейнетақы қорлары және т.б. Топтық лизинг болғандықтан,
кредиторлар лизинг берушілерден несие бойынша қарыздарды өтеуді талап ете
алмайды.
Тәжірибеде тікелей, экспорттық – қаржылық, толық төлемді жедел лизинг
кеңінен таралған (сурет 2)
9
Тауар өндіруші
Тапсырыс беруші
Реновациялық фирма
4 7
3
Лизингілік фирма
Жалгер
1 9
5
2 6 8 8
Банк
Техникалық қызмет көрсететін фирма
Сурет 2. Лизинг схемасы
Жалға беруші мен жалгер арасында келісім – шарттқа қол қойылды (1),
содан соң жалға беруші маманданған лизгингілік компания банкіден несиеге
алған ақшаға (2) өндірушіден тауар алады. Компания тауарды өз иелігіне
алып, оны жалгерлік төлеммен жалға пайдалануға береді, ал тауарды өндіруші
жеткізіп береді (4). Жалгерден жалға алғаны үшін төлемдер түскеннен соң (5)
лизингілік фирма банкіге несиені қайтарады (6). Жалгер өнімді тапсырыс
берушіге жеткізеді (7) келісімнің шарттары лизингілік фирма және өндіруші
есебінен құрал – жабдыққа техникалық қызмет көрсетуді қарастыруы мүмкін
(8). Егер жалға алынған құрал жаңа болмаса, онда жалгер есебінен
мамандандарға компаниядан реновация жасалады (9).
Егер лизинг ғылыми қажетті құралдарда (мысалы, медициналық құралдар)
қолданылатын болса, онда оны үкімет инвестциямен қамтамасыз етеді және
лизигтін бұл түрі ливеридж лизинг атты иеленді.
Егер лизинг жалға берумен қоса жалгерге құрал – жабдықты несие сататын
және құрылысты және т.б. жұмыстарды қаржыландырылған болса, онда лизингтін
бұл қай түрі пэкидж лизинг деп аталады.
Жалгерліке келісімдерді сату – сатып алу келісімдерден төмендегідей
ерекшеліктермен ерекшеленеді:
• жалға берілетін құарал – жабдықтардын техникалық жағдайы толық
бағаланады, және сол бойынша төлем анықталады;
• жалгерлік мерзімі белгіленеді;
• жалға беруші (лизингілік компания ) жалгерді жаңа, заман талабына
сай машиналар мен құрал – жабдықтардың пайда болғаны жөнінде
хабарландырып, келісім – шартқа қайтадан отырған жағдайда жаңа
жабдықты жеткізіп беруі қажет;
• жалгер келісім шартта арнайы көрсетіп, (келісім мерзімі өткен соң)
қалдық құны бойынша жабдықты сатып алуға құқылы болады;
• келісімде жалгердін жалгерлік мерзімін ұзартуға құқылы екендігі
жазылады;
• келісім – шартта екі жақ та келісімді бұзуға құқылы болмайтын
базистік период бекітіледі;
• жалгерлік (аренда) жалгердің жалгерлік төлемді төлеуге қабілетсіз
болған жағдайда тоқтатылады.
Жалгерлік құны бәсекелестердін бағасымен, жалгерлік мерзімі
біткеннен кейін қайтарылған машиналар мен құрал – жабдықтардын қалдық
құнымен, сонымен қатар жалға беруші шығындар мен, салынған қаржы бойынша
түсетін пайдамен есептеледі.
Тең қойылымдардың (ставка) мөлшері жалгерліктін жалпы құнын төлем
санына бөлгенге тең болады, ал жалгерлік құны – тауар құнымен анықталады.
Құрал – жабдықтардың жалының төлем схемасы келісіммен немесе белгілі
бір график бойынша көрсетілетін суммамен және құрал – жабдық құнынын 15 –
20 %-н аванспен төлеу арқылы және қалған сумманы график бойынша төленеді.
Сонымен қоса жалгерлік төлемдер бір – біріне тең және жеделдетілген
(жалгерліктің бірінші жылдары жоғарырақ болады) болуы мүмкін.
2. 1. 2. Лизинг үстемділігі
Лизингілік келісімде жалгер позициясын жақтайтын көптеген үстем
жақтары бар. Лизинг үстемдігі жөнінде айтқан кезде, біріншіден,
қаржыландырылған альтернативтік формуласын оның ішінде банкілік несиені
негізге алу кажет немесе сату – сатып алу жөнінде шешім қабылдауы тиіс.
Жалгер алдында мынадай сұрақ тұрады: сатып алу қажет пе немесе лизингке
алған тимді ме? Алайда ақырында жеке қаржысына сатып алу жалгерге үшін
тиімсіз болғандықтан,бәрі қаржыландыруға тіреледі. Сондықтан лизинг бойынша
әсіресе қаржылық ұсыныс шарттарын талдаған кезде әдетте альтернативті банк
несиелеуімен салыстырылады.
Лизингілік келісімде жалгер әдетте төмендегі лизингілік
үстемдіктің кей түрлерінде кездеседі:
1. Лизингілік жалгер – кәсіпорындарға өндірісті дамытуға мүмкіндік
береді және ірі бір уақытта болатын шығындар ман заемдық
қаражаттарды тарату қажеттілігінсіз құралдарға қызмет көрсетуді
үйлестіре алады. Сонымен қатар жалгер үшін құрал – жабдықты иелену
және қаржыландыру бір уақытта шешіледі;
2. Лизинг бойынша келісім 100%-қ қаржыландырумен қамтамасыз етіледі;
3. Қаражат шектеулілігі (халықаралық лизингта – шетел валютасы), құрал –
жабдық алуға кеткен шығын сияқты проблемалар оңайланады. Активтерден
басқа түрлеріне алынатын қаражаттар бөлек бөлінеді.
4. Заем қаражаты тартылмайды және кәсіпорын баланысында жеке және заем
қаржысының оптималды қатынасы орнатылады.
5. Жалгерлік төлемдер жабдықты жіберу және орнатудан соң өндіріледі.
Сонымен жалгерлік кәсіпорын төлемді жалға берілген құрал – жабдықтан
шығарылған өнімді реализациялаудан түсетін қаржы арқылы жүзеге
асырылады.
6. Лизингілік келісімдерде жалға берушінің жөндеу және құрал – жабдыққа
техникалық қызметтер көрсету сияқты міндеттерін қарастырады. Бұл,
әсіресе, құрал – жабдықты жөндеу, қызмет көрсету үшін жоғары
маманданған персоналды тартуды талап ететін күрделі кешенді құрал –
жабдықтың лизингінде өте маңызды.
7. Лизингілік жалгерге белгілі бір периодта моральді тозған құрал –
жабдықты айтарлықтай қаржының шығынсыз жаңарып отыруға мүмкіндік
береді. Бұл ЭЕМ және тағы басқа жедел моральды бағалайтын
техникаларға ерекше антуалдылыққа иеленеді.
8. Салықтық жеңілдіктер және басқа кейбір батыстық елдерде әлі күнге
қолданыстағы, жалға берілетін машиналар мен құрал – жабдықтарға
салынатын капитал салымдарының инвистициялық стимулы кей жағдайда
жалгерлік қойылымдар (ставка) жөнінде келісімге келуге, кейде тіпті
ағымдағы банкілік пайыздан төмен қойылымға келісіге мүмкіндік береді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz