Өндірістік кәсіпорынның тәуекел көзі мен факторлары

Жоспар

Кәсіп орынның экономикалық қауіпсіздігі.бұл аталған ШЖС.ң құрылымының өмірлік маңызды компоненттері және кәсіп орынның қызметі күтілмеген өзгертулерден қорғалғандылықтың жоғары, деңгейімен сипатталатын жағдайы. Ол үшін кәсіп орынның қажетті деңгейімен қамтамасыз ететін және әлеуметтік. экономикалық әлеуетін арттыру, бизнестің тұрақты дамуы жәнеоның өмірлік қызметіндегі сфераның күтілмеген мүмкіндіктеріне дайындығының стратегиясына жүгіну қажет.
Кәсіп орынның қалыптастырудың экономикалық қауіпсіздігі түсінігі табиғи, қоғамдық және биологиялық жүйелердің әмбебап категориялар ретінде жалпы қауіпсіздікке тән бірқатар белгілері бар. Субъектің қызметінің параметрлерінің үйлесімділігі ол үшін қалаулы емес болып табылатына байланысты “күтілмеген өзгерістер “ түсінігінің нақты түрі де өзгереді. Жалпы жағдайда мұндай өзгерістерге субъектің күтілген жағдайынан алшақтататын өзгерістержатады. Субъектің түсінігінде қауіпсіздік жағдайының көрінісі оның қауіпсіздігін бағалауды анықтайды. Бұл жағдайлар басшының тұлғаның сапасына , жағдай туралы білімнің толықтығы мен тереңдігіне және кәсіп орынның жағдайына өзгерістердің әсеріне байанысты объективті себептерге айтарлықтай ерекшеленеді.
Субъективтің қауіпсіздік бағасы, яғни не дербес өзінің тәжірибесі және интуициясы негізінде алғанда, не жағдайды зерттеу базасында , соның ішінде мамандардың көмегімен арнайы жасалатын білімі оның қауіпсіз (қауіпті) сезімін анықтайды. Өз кезегінде, қауіпсіздік сезімі субъектінің қауіпсіздік арттыруда жолдарын іздеуге, не оны ыңғайлы деңгейіне жетудің жолдарын іздеуге итермелейді, не егер қауіпсіздік бағасы үлкен, яғни қауіпсіздік деңгейі төмен болса, оның белсенділігі мен ресурстарын өзге де мақсаттарға жұмсауға мүмкіндік береді.
Қауіп деп. қауіпсіздік затын күтілмеген өзгерістерге әкелетін сыртқы ортаның немесе субъектің ішкі жағдайындағы өзгерістерді айтамыз. Өз кезегінде қауіпсіздік затының күтілмеген (қаланбаған) өзгерісін, субъект үшін оның құндылығының төмендеуін немесе оның толық жоғалтуларын .зиян деп атайды. Осы түсініктер негізінде, бизнестің экономикалық қауіпсіздік стратегиясын оның қалыптасуының оңтайлы қауіпсіздік деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған айтарлықтай маңызды шешімдердің жиынтығы ретінде анықтауға болады.
Нақты кәсіпорын қызметіне байланысты экономикалық қауіпсіздік проблемаларын оның қалыптасуы кезінде қосымша талдау қажет.Шаруашылық басшысы әртүрлі жағдайдларда тәуекелге баруға мәжбүрлі, яғни ақпарат толық емес болғанда “Нақты есепсіз” жағдайда шешім қабылдайды,ол сәттілікке үміттенеді,ал сәттілік өз кезегінде белгілі бір батылдылық пен шешімге келушілікті талап етеді.Тәуекел кез келген шаруашылық қызметтің ажырағысыз құрамдас бөлігі болып табылады.Бірақ,нарықтық субьектінің қызметімен іргелесіп жүретін тәуекелдің болуы артықшылық та,кемшілік те болып табылмайды. Сонымен

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

1.Кәсіпорын қызметіндегі тәуекел туралы жалпы түсінік.
1.1. Кәсіпорынның қызметіндегі тәуекелдің мәні мен мазмұны.
Кәсіп орынның экономикалық қауіпсіздігі-бұл аталған ШЖС-ң
құрылымының өмірлік маңызды компоненттері және кәсіп орынның қызметі
күтілмеген өзгертулерден қорғалғандылықтың жоғары, деңгейімен сипатталатын
жағдайы. Ол үшін кәсіп орынның қажетті деңгейімен қамтамасыз ететін және
әлеуметтік- экономикалық әлеуетін арттыру, бизнестің тұрақты дамуы жәнеоның
өмірлік қызметіндегі сфераның күтілмеген мүмкіндіктеріне дайындығының
стратегиясына жүгіну қажет.
Кәсіп орынның қалыптастырудың экономикалық қауіпсіздігі түсінігі
табиғи, қоғамдық және биологиялық жүйелердің әмбебап категориялар ретінде
жалпы қауіпсіздікке тән бірқатар белгілері бар. Субъектің қызметінің
параметрлерінің үйлесімділігі ол үшін қалаулы емес болып табылатына
байланысты “күтілмеген өзгерістер “ түсінігінің нақты түрі де өзгереді.
Жалпы жағдайда мұндай өзгерістерге субъектің күтілген жағдайынан
алшақтататын өзгерістержатады. Субъектің түсінігінде қауіпсіздік жағдайының
көрінісі оның қауіпсіздігін бағалауды анықтайды. Бұл жағдайлар басшының
тұлғаның сапасына , жағдай туралы білімнің толықтығы мен тереңдігіне және
кәсіп орынның жағдайына өзгерістердің әсеріне байанысты объективті
себептерге айтарлықтай ерекшеленеді.
Субъективтің қауіпсіздік бағасы, яғни не дербес өзінің тәжірибесі
және интуициясы негізінде алғанда, не жағдайды зерттеу базасында , соның
ішінде мамандардың көмегімен арнайы жасалатын білімі оның қауіпсіз
(қауіпті) сезімін анықтайды. Өз кезегінде, қауіпсіздік сезімі субъектінің
қауіпсіздік арттыруда жолдарын іздеуге, не оны ыңғайлы деңгейіне жетудің
жолдарын іздеуге итермелейді, не егер қауіпсіздік бағасы үлкен, яғни
қауіпсіздік деңгейі төмен болса, оның белсенділігі мен ресурстарын өзге де
мақсаттарға жұмсауға мүмкіндік береді.
Қауіп деп- қауіпсіздік затын күтілмеген өзгерістерге әкелетін сыртқы
ортаның немесе субъектің ішкі жағдайындағы өзгерістерді айтамыз. Өз
кезегінде қауіпсіздік затының күтілмеген (қаланбаған) өзгерісін, субъект
үшін оның құндылығының төмендеуін немесе оның толық жоғалтуларын –зиян деп
атайды. Осы түсініктер негізінде, бизнестің экономикалық қауіпсіздік
стратегиясын оның қалыптасуының оңтайлы қауіпсіздік деңгейін қамтамасыз
етуге бағытталған айтарлықтай маңызды шешімдердің жиынтығы ретінде
анықтауға болады.
Нақты кәсіпорын қызметіне байланысты экономикалық қауіпсіздік
проблемаларын оның қалыптасуы кезінде қосымша талдау қажет.Шаруашылық
басшысы әртүрлі жағдайдларда тәуекелге баруға мәжбүрлі, яғни ақпарат толық
емес болғанда “Нақты есепсіз” жағдайда шешім қабылдайды,ол сәттілікке
үміттенеді,ал сәттілік өз кезегінде белгілі бір батылдылық пен шешімге
келушілікті талап етеді.Тәуекел кез келген шаруашылық қызметтің ажырағысыз
құрамдас бөлігі болып табылады.Бірақ,нарықтық субьектінің қызметімен
іргелесіп жүретін тәуекелдің болуы артықшылық та,кемшілік те болып
табылмайды. Сонымен қатар,тәуекелдің болуы,яғни субьект үшін болжанбаған
және күтілмеген жағдайларға ұшырау немесе оның қызметінің нәтижесінің
қаупінің болмауы,әдетте,экономикаға кері әсер етеді.Сондықтан,тәуекелдің
болуы және оны бөлудің өзгерістері экономикалық кәсіпкерлік сферасының
дамуының тұрақты және күшті әсер ететін факторы ретінде қатысады.
Өндірістік кәсіпорындарда оңтайлы тәуекел тұжырымдамасы пайда болған
тәуекел факторы басшы үшін күтілмегендік болмауы үшін және асығыстықпен
негізсіз шешім қабылдамау үшін басқарудың ұйымдастырылған процесінде жүзеге
асырылуы тиіс.
Қаржылық тәуекелдер – бұл қаржылық ресурстарды жоғалту
ықтималдылығымен байланысты тәуекелдер.Қаржылық тәуекелдердің негізгі
түрлері:
1.Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер .
2.Капиталдық салымдармен байланысты тәуекелдер (инвестициялық
тәуекелдер);
3.Кәсіпорын өніміне сұраныстың өзгеруіне байланысты тәуекелдер;
Қаржылық көздер ретінде қарыз қаражаттарын тартумен байланысты
тәуекелдер;
Ақшаның сатып алу қабілеттігімен байланысты тәуекелдерге инфляциялық
және дефляциялық тәуекелдер,валюталық тәуекелдер,өтімділік тәуекелі жатады.
Инфляциялық тәуекел – бұл инфляцияның алынатын ақшалай табыстардың
номиналды сомасының өсу қарқынына қарағанда тез қарқынмен өсу кезінде
ақшаның құнсыздану мүмкіндігі.
Дефляциялық тәуекел егер ақшаның сатып алу қабілеті өскенде немесе
сәйкесінше бағалар төмендеген жағдайда туындайды.Кәсіпкер тұрғысынан бұл
қызметтің экономикалық жағдайын нашарлатуы және табысты төмендетуі
мүмкін,мысалы,егер шикізат,материалдар,қызеттерге бағалар аталған
кәсіпорынның өніміне(жұмыс,қызмет) бағаға қарағанда аз деңгейде төмендесе.
Валюталық тәуекелдер – валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір
шетел валютасының екінші валютаға қатысты курсының өзгеруіне байланысты
валюталық жоғалтулардың қаупінен көрінген.
Өтімділік тәуекелі – бағалы қағаздар мен тауарларды өткізу кезінде
оныңсапасы мен тұтыну құнының бағасының өзгеруінен мүмкін болатын
жоғалтулармен байланысты.
Инвестициялық тәуекелдер – бұл жіберіліп алынған тәуекел,табыстылықтың
төмендеу тәуекелі,тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.
Жіберіліп алынған пайда тәуекелі – бұл алуға мүмкін болған қандай да
бір табысты ала-алмай қалуы.Мысалы,капитал процентке салынбаған,оның орнына
тиімділігі банктік % деңгейінен төмен болуы мүмкін инвестициялық жобаға
бағытталған;сақтандыру келісім шарты жасалмаған және нәтижесінде сақтандыру
жағдайы болғанда жоғалтулар өтелмеген,және тағы басқалары.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі – портфельді
инвестиция,салымдар,кредиттер бойынша дивиденттер және проценттер
төмендегенде пайда болуы мүмкін.Бұл тәуекелді несиелік проценттік деп
бөлуге болады.
Проценттік тәуекел – бұл тартылған қаражаттар бойынша төленетін % -к
ставкалардың кредит беру бойынша ставкалардан артық болған кезде туындайтын
кредиттік мекемелер үшін қауіп.Проценттік тәуекедерге сондай – ақ,акция
бойынша дивидендтер деңгейінің,облигациялар және басқа да бағалы қағаздар
бойынша рыноктық проценттік ставкалардың өзгеруімен байланысты
инвесторлардың тәуеелі.
% - ң рыноктық құнының ставкасының өсуі фиксирленген % - бағалы
қағаздардың курстық құнының төмендеуіне әкеледі. % тәуекелге орта мерзімді
% - ң фиксирленген деңгейімен салыстырғанда ағымдағы жоғарылауы кезінде
орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға фиксирленген% - к
ставкамен қаражат салған инвестор барады.Басқаша айтқанда,инвестор % -ң
артуы есебінен табысын өсіре алатын еді,бірақ айтарлықтай ұзақ мерзімге
салынған өз қаражаттарын босата алмайды.
Фиксирленген деңгеймен салыстырғанда орта мерзімді % - аымдағы
төмендеуі кезінде фиксирленген % - пен айналымға орта мерзімді және ұзақ
мерзімді бағалы қағаздар шығарған эмитент те %-к тәуекелге барады.Басқаша
айтқанда,эмитент рыноктан айтарлықтай төмен % - пен қаражат тарта алатын
еді,бірақ ол жүзеге асырылған өзі шығарған бағалы қағаздармен
байланыстырылған.
Тәуекелдің бұл түрінің инфляция кезіеде % - к ставканың тез өсуі
кезінде қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін де маңызды.
Несиелік тәуекел- қарыз алушының кредиторға тиесілі негізгі қарызды
немесе %-ді төлемеу қаупі. Несиелік тәуекелге сонымен қатар қарыздық бағалы
қағаздар шығарған эмитент ол бойынша %-ді немесе негізгі қарыз сомасын
төлей алмау жағдайына кезіккендегі оқиғалар тәуекелі де жатады.
Несиелік тәуекелді тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелдің бір нысаны
ретінде қарастыруға болады,сонымен қатар тікелей қаржылық жоғалтулар
тәуекелі биржалық келіссөздерден болатын жоғалтулар тәуекелі : коммерциялық
келіссөздер бойынша төлемеу тәуекелі, брокерлік фирманыың комиссиялық
сыйақы төлемеу тәуекелі және тағы басқа.Селективті тәуекелдер- бұл капитал
салымының әдісінің, басқа бағалы қағаздармен салыстырғанда инвестициялық
үшін бағалы қағаздардың түрін дұрыс таңдамау тәуекелі.
Банкротқа ұшырау тәуекелі-салымы әдісін дұрыс таңдамау , меншікті
капиталын жоғалту және міндеттемелер бойынша есеп айырысу қабілетсіздігінің
нәтижесіндегі қауіпті көрсетеді.Нәтижесінде кәсіпорын банкротқа
ұшырайды.Осылайша,банкротқа ұшырау тәуекелі-бұл селективті тәуекелдің
айтарлықтай қауіпті нәтижесі.
Кәсіпорынның өніміне сұраныстың өзгеруіне байланысты тәуекелдер
өткізуден түскен түсім азайғанда өткізуден түсетін пайда айтарлықтай жоғары
дәрежеде төмендеген жағдайда пайда болады.Аталған жағдайда тәуекел көзі-
операциялық ивередж болып табыылады.Ол кәсіпорын өніміне сұраныстың
төммендеуінің нақты көрініс табуына байланысты екі көрсеткіштердің бірімен
өлшененеді:не баға төмендейді,не шығынның натуралды көлемі азаяды.
Сатудың натуралды көлемі сақталғанда бағаның төмендеуі есебінен
өткізуден түскен түсімді өткізуден түскен пайдаға бөлуден шыққанға тең
болады(тәуекелдің болашақтағы ықтималдылығы өлшенетін базистік кезең
мәліметтері бойынша)
Егер сатудан түскен түсім сатудың натуралды көлемінің азаюы
нәтижесінде төмендесе,онда операциялық ивередж өткізуден түскен түсімді
өткізілген өнімнің өзгермелі шығындарын шегергенде өткізуден түскен пайдаға
бөлгендегі шыққан санға тең.
Операциялық ивередж қаншалықты жоғары болған сайын соншалықты
кәсіпорынның пайданы жоғалту тәуекелінің деңгейі де жоғары.Баға
төмендегенде операциялық ивередж сатудың натуралды көлемінің төмендеуіне
қарағанда жоғары болады,себебі сатудың натуралды көлемі пайданы жоғалтуды
бөлшектеп өтейтін өзгермелі шығындардың қысқаруын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның өніміне сұраныстың өзгеруіне байланысты тәуекелдің келесі
түрі-не қатаң санада,не есептік,не пайда мөлшеріне тәуелсіз белгіленген
барлық міндетті шығыстар мен төлемдерді жүзеге асыру үшін пайданың
жеткіліксіздігі қаупі.Егер сатудан түскен пайда төмендесе,онда мұндай
шығыстар мен төлемдердің негізгі көзі болып табылатын пайданың жалпы сомасы
да төмендеуі мүмкін.Бұл жағдайда тәуекел көзі болып қаржылық ивередж
табылады.Қаржылық ивередж кәсіпорынның жалпы табысының оған көлемі бойынша
тәуелсіз,барлық міндетті шығыстар мен төлемдерді шегергендегі пайдаға
қатынасымен анықталады.Қаржылық ивередждің деңгейі қаншалықты жоғары
болса,кәсіпорынның өніміне сұраныстың төмендеуі кезінде тәуекел деңгейі
соншалықты жоғары.
Қарыз қаражаттарын қаржылау көзі ретінде тартумен байланысты
тәуекелдер-бұл мұндай тартудың тиімділігін есептеудегі қателіктер
тәуекелі.Жалпы,қарыз қаражаттарын тек егер оның қайтарымдылығы кредит үшін
% деңгейінен алатын болған жағдайда ғана тартқан жөн.Бұл процесті қаржылық
рычаг деп атайды.Қаржылық рычагтың артықшылығы-фиксирленген % -пен қарызға
алынған капиталды төленген %-тен асатын және пайда әкелетін инвестиция үшін
пайдалануға болады.Айырмашылығы қарыз алушы кәсіпорынның қосымша пайда
болып табылады,мұндағы тәуекел –егер қарыз капиталынан түскен пайда кредит
бағасынан төмен болса,онда кәсіпорын қарыз қаражаттарының көлемі қаншалықты
жоғары болса,соншалықты көп жоғалтады,себебі,кредит бағасы мен оны
пайдаланудың нәтижесінде алынған пайда арасындағы айырмашылық-бұл кәсіпорын
үшін залап болып табылады.

1.2.Өндірістік кәсіпорынның тәуекел көзі мен факторлары.
Тәуекелдің бағалау көрсеткіштерін таңдау- күрделі көп аспектілі
мәселе.Тәуекелді таңдауда тек бағалау көрсеткіштердің нақты мәнін алу ғана
емес , бағаны алу әдісі, тәуекелдің қарастырылған жағдайлары, себептері мен
факторларының сипаттамасы, сондай-ақ алғанда бағаларды тәжірибеде
пайдаланудың сенімді шектері де өте маңызды. Тәуекел деңгейінің көрсеткіші
кәсіпорын потенциялының жоспарланған өсуінін мүмкін болатын жалтарынуды(бас
тарту) сипаттау тиіс. Кәсіпорын стратегиясын жасағанда тәуекел зерттеулері
2 басты ерекшеліктерімен сипатталады. Оның біріншісі жоспарланған
стратегиялық шешімдер мен іс- шараларды жүзеге асыру нәтижесі оны қабылдау
мен қарау мезетінен айтарлықтай алшақтығы стратегиялық шешімдерге тәндігіне
байланысты. Екінші ерекшелігі- стратегиялық шешімдердің кәсіпорын
қызметінің нәтижелеріне әсерінің сипатының негізділігінде, себебі
стратегиялық шешімдер тактикалық және жедел шешімдер қабылдаумен және
орындаумен жүзеге асырылады.
1-сурет. Тәуекел факторларының әсерінен оқиғалардың
(жағдайлардың) дамуы. Мақсатты
оқиға Көрсет-

кіштердің
мақсатты

Оқиғалардың жос- мақсаттан мәні
парланған дамуы ауытқу

Оқиғалардың нақты
дамуы қорытын-
ды тәуе-
кел дең-
гейі
басқарушы
әсер
Оқиғалардың
қаланбаған дамуы
Басқарушы әсер
Кәсіпорын қызметінің
Тәуекел деңгейінің
көрсеткіштері көрсеткіштері

Бұл ерекшеліктер қабылданған стратегиялық шешімдердің нәтижелерін таңдауды
айтарлықтай қиындатады және айтарлықтай жақын жоспарлық горизонт саласында
тәуекел көреткіштерін іздеуге мәжбүрлейді. Сондықтан,стратегиялық жоспарлау
кезінде тәуекелдің сандық бағасына өте мұқиат болу және оны айтарлықтай “
күшті” шкалаларда қабылдамау керек.
Өтпелі экономикада өндірістік кәсіпорындағы экономикалық
қауіпсіздігі сақтау үшін тәуекел факторларының барлық түрлерін ескеру
қажет.
Бизнесте экономикалық қауіпсіздіктің бұзылу көздері мен себептері
ретіндегі тәуекел факторларын әртүрлі белгілері бойынша сыныптауға
болады. Басқаша айтқанда, тәуекел факторының сыныптамасы тәуекелді басқару
әдістерінің сыныптамасына қатысты болуы тиіс.
Жоғарыда айтылғандай, шаруашылық тәуекелдің барлық мүмкін болатын
факторларын 2 топқа бөлуге болады. Біріншісіне “ алдын-ала күтілген “
факторлар, яғни экономикалық теорияда немесе тәжірибеде анықталған және
сәйкес тізімге кіріктірілген факторлар жатады. Сонымен қатар, кәсіпорын
тәуекелін талдау кезінде мүмкін болуы күтілмеген факторлар да пайда болуы
ықтимал. Бұл болжанбаған факторлар екінші топқа жатады. Тұрақты процесті
жасай отырып тәуекел факторын анықтау, мүмкіндігінше 2-ші топ факторларының
шеңберін тарылту және сол арқылы күтілмеген бөгеттердің әсерін әлсірету
маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Тәуекелді талдау объектісі ретінде өндірістік кәсіпорынның типін
анықтай отырып, мұндай шаруашылық қызметі субъектісінің тәуекел факторларын
пайда болу сферасына байланысты сыртқы және ішкі деп бөлуге болады.
Өндірістік кәсіпорындар үшін сыртқы факторларға, кәсіпорынның өз қызметіне
тікелей байланысты емес, себептермен негізделген факторлар жатады.
Тәуекелдің ішкі факторы ретінде пайда болуы кәсіпорынның өз қызметіне
негізделген немесе туындайтын факторларды қарастырамыз.

2-сурет. Кәсіпорынның функционалдық байланысының схемасы.

Аталған кәсіпорын үшін тәуекелдің сыртқы факторлары жалпы талдауда оның
қалыптасуының жалпы сипатында атап өткен жөн. 2-суретте кәсіпорынның оның
негізгі экономикалық контрагенттері және орталарымен нақты немесе мүмкін
болатын өзара әрекеттері жағдайында өндірістік кәсіпорынның қалыптасуының
жалпыландырылған схемасы көрсетілген. Кәсіпорын мұнда инвестицияларды,
шикізат, материалдар, құрал-жабдықтарды орналастыру мен тұтынуды,
пайдаланылатын және жасалатын техналогиялар, қолма- қол және қолма-қолсыз
ақшалай төлемдерді, өндірілетін өнімдерді көрсететін және нақты әлеуметтік-
экономикалық және табиғи ортада қызмет ететін қаржылық, материалдық,
кадрлық және ақпараттық ағымдардың қиылысу нүктесі ретінде берілген.
Негізінде кәсіпорындарды рыноктық ортамен байланыстыратын ағымдардың
кез келгені айырбас қатысушыларының шешімі бойынша толығымен немесе
бөлшектеліп жабылуы мүмкін.
Осылай ша,кәсіпорынның қалыптасуы әр уақытта кәсіпорын қызметі үшін
қажет аймақтық, салалық жәнесала аралық ағымдарының бұзылу мүмкіндігінен
сыртқы факторлар тарапынан өндірістердің үзілу жәненашарлау қауіпі болады.
Жалпы жағдайда, әрбір субъектілерімен байланыс каналының жұмысының
үзілуі бірнеше себептермен анықталады:
- оның кәсіпорындармен келісім шарт жағдайларын өзгертуге мәжбүрлейтін
қоршаған субъект ортаның күтілмеген өзгерістері (бағаның өсуі ,
салықтық заңнаманың, әлеуметтік-саяси жағдайлардың өзгеруі және сол
сияты),
- субъект үшін айтарлықтай ұтымды ұсыныстардың пайда болуы(айтарлықтай
табысты келісім шарт, жасау ұсыныстары, айтарлықтай тартымды жұмыс
жағдайлары, т.с.с.)
- мысалы, оның беделінің жоғарылауымен, қызметінің оң(позитивті)
нәтижелерінің жинақтауымен, жек және топтық психологияның өзгеруінен
байланысты субъектілерінің мақсатты құрылғыларының өзгеруі;
- басшылар арасында жеке қатынасының өзгерісі
- субъектілер арасында тауарлы, қаржылық және еңбек ресурстарын орнын
ауыстырудың физикалық жағдайларының өзгеруі апат(авария, кеден
шарттарының өзгеруі, жаңа шекараларды немесе аймақтық шектеулердің
пайда болуы,т.б.)
Келтірілген талдауды негізге ала отырып тәуекелдің сыртқы факторын саяси,
әлеуметтік-экономикалық(макроэконом икалық),экономикалық және ғылыми
техникалық деп бөлуге болады.

3- сурет. Өндірістік кәсіпорынның тәуекел факторларының жіктелуі.

Қазіргі уақытта өндірістік кәсіпорындардың іскерлік белсенділігі үшін
тәуекелдің саяси факторлары ішінде маңыздылары болып-мемлекеттік және
аймақтық деңгейде саяси биліктің тұрақтылығы және осымен байланысты
қалыптасқан меншіктік қатынастардың кардиналды қайта қарастыру мүмкіндігі
табылады.
Әлеуметтік- экономикалық сферада пайда болатын тәуекелдің сыртқы
факторлары үлкен топты құрайды. Олардың кейбіреулері республикалық және
аймақтық билік органдарының норма шығарушылық қызметі нәтижесінде туындайды
салықтық нормативтер немесе орталық банктің кредит бойыншв проценттік
ставкалары; қосымша ақша эмиссиясы ; теміржол трансторты мен жүк тасымалы
тарифінің жоғарылауы және т.б. Мұндай шешімдер аталған кәсіпорын өз
операцияларының жүргізетін рыноктағы жағдайдың бірден өзгеруіне
әкеледі,жаңа бәсекелестердің,жаңа тауарлардың пайда болуын тудырады.
Сонымен қатар , бұл факторларды белгілі бір дәрежеде бақылауға немесе
болжауға болады.
Бұл ішкі топтың басқа факторларынан болжануы айтарлықтай аз халықтық
тұтыну тауарларын өндірушілер үшін кәсіпорын өнімінің дәстүрлі өткізу
аймағында төлем қабілетті тұтынушылық сұраныстың бірден төмендеуі сияқты
факторлары да маңызды болуы мүмкін. Өндірістік кәсіпорында шикізат,
материалдар, қосымша бөлшектер, энергия тасымалдаушылардың бағаларының
өзгеруінен, қаржы ресурстарының күтпеген ағымы әсерінен , кредиторлрдың
қаржылық күтілімінің өзгеруінен туындаған қарыз қаражаттарының күтпегенде
қайтарылуының талап етілуінен және т.с.с. қиыншылықтарға кезігуі мүмкін.
Жұмысшылар үшін тартымды шарттармен аймақта жаңа шаруашылық
субъектілердің пайда болуы аталған кәсіпорындарының кадрлық әлеуетіне теріс
әсер етуі мүмкін. Өндірістік циклы шикі зат инпорты немесе өз өнімінің
эксторттауымен байланысты кәсіпорындары үшін теңге курсының бірден
өзгеруіне негізделген факторларда маңызды.
Кәсіпорындар жұмысында үлкен ролді қоршаған табиғи орта мен
өндірістің өзара әрекетіне негізделген тәуекелдің экологиялық факторлары
атқарады. Мұндай жағдайда кәсіпорындардың шаруашылық жүргізетін аймақта
өндірістің экологиялық тазалығына айтарлықтай қатаң талаптар қабылдау ;
айыппұлдық санкциялар енгізу, кәсіпорын өніміне немесе технологиясына
қойылатын айтарлықтай қатаң санитарлық және басқа да нормаларды енгізу;
табиғи және техногендік апаттар әсеріненаймақтық экологиялық жағдайдың
өзгеруі, аталған кәсіпорындар үшін қажет жергілікті табиғи ресурстарды
пайдалануға тыйым салу немесе шек қою маңызды болуы мүмкін.
Кез келген өндіріс ғылымда немесе техникадағы прогрсспен тығыз
байланысты нақты айтсақ – ғылыми техникалық жетістіктерді
пайдаланумен.Инновацияның әсері кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігіне
қауіп төндіруі мүмкін.Сонымен, аталған кәсіпорын өнімі үшін дәстүрлі
өндіріс шығындарын айтарлықтай төмендететін бәсекелестердің жаңа
технологияларды игеруі оларға бағалық бәсекеге артықшылықтарға ие болуға
мүмкіндік береді.
Бұл мысалдар кәсіпорының инновациялық процестің нәтижесінде пайда
болған жаңа тауардың рынокқа шығуының әсерінен өнімді өткізумен байланысты
проблемалар пайда болу мүмкіндігін көрсетеді.
Тәуекелдің ішкі факторлары өндірістік және өндірістік емес
бөлінетін кәсіпорынның шаруашылық қызметі сферасында пайда болады.Ұжымның
тұрмыстық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған
кәсіпорын қызметінің өндірістік емес (әлеуметтік)жағын бұл жұмысқа
қарастырмаймыз.Кәсіпорынның өндірістік қызметі өндіру,қайта өндіру,айналым
және басқару процестерінен тұрады.Өндірістік процесс өз кезегінде негізгі,
қосымша және қызмет көрсетуші еңбек процестерінің өзара байланыстырылған
жиынтығын көрсетеді. Бұл сфераларда тәуекелдің мамандандырылған факторлары
пайда болады.
Негізгі өндірістік қызмет тәуекелдері факторларына технологиялық
тәртіптің жеткіліксіз деңгейі, аппаттар, құрал-жабдықтардың жоспарланбаған
тоқтатылуы немесе құрал-жабдықтарды мәжбүрлі қайта баптаудан кәсіпорынның
технологиялық циклының үзілуі (мысалы, технологиялық процесте
пайдаланылатын шикізат немесе материалдар параметрлерінің күтілмеген
өзгерістердің нәтижесінде) және т.б. жатады.
Қосымша өндірістік қызметтің тәуекел факторлары- бұл энергия
мен жабдықтаудың іркілістері, құрал-жабдықтарды жөндеудің жоспарланған
мерзімнен ұзартылуы, қосымша жүйелердің апаты (желдеткіш құрылғылар, су
және жұлу беру жүйелері, т.б.), кәсіпорынның инструментальді шаруршылығының
жаңа өнімді игеруге дайындығының жоқтығы және т.б.
Кәсіпорынның қызмет көрсетуші өндірістік процесс сферасында
тәуекел факторлары-негізгі және қосымша өндірістің үздіксіз қалыптасуын
қамтамасыз ету службаларының жұмысының уақытша тоқталуы(қойма
шаруашылығындағы апат немесе өрт, ақпараттарды өңдеу жүйесінің толығымен
немесе біртіндеп істен шығуы және т.б. болуы мүмкін. Бәсекелестерге
баламалы ұқсас) өнімді шығаруды игеруге мүмкіндік берген кәсіпорын өнімінің
және оны дайындау технологиясының патенттік қорғалғандығының
жеткіліксіздігі кәсіпорынның экономиалық жағдайының нашарлауына себеп болуы
мүмкін.
Кәсіпорвн қызметінің қайта өндіруші жағы инвестициялық белсенділік
пен кадрларды қабылдау, дайындау және біліктілігін арттыру процестерімен
байланысты.
Кадрлық мәсәләләр сферасында мынандай тәуекел факторлары пайда
болуы мүмкін: кадрларды дайындау және қайта дайындаудың қажетті кезеңдерін
дұрыс бағалау; жергілікті этносаяси, келіспеушіліктер, табиғи
катаклизмалардың нәтижесінде білікті жұмысшы күштерінің ағылымы, аймақта
еңбекті төлеудің айтарлықтай ұтымды шарттарымен кәсіпорынның пайда болуы,
т.с.с.
Айналым сферасында кәсіпорын қызметі шектесуші-кәсіпорындар мен
шикізат, қосымшаларды және т.б. жеткізудің келісілген графигінің
бұзылуы,көтерме тұтынушының алынған дайын өнімді тұтынушылардың із- түссіз
жоғалуы нәтижесінде іскерлік әріптестері немесе кәсіпорын –
контрагенттердің банкротқа ұшырауы немесе өзін-өзі жыюы сияқты тәуекел
факторларын кездестіруі мүмкін.
Қазіргі уақытта, тәжірибеде пайдалануға ыңғайлы және тиімді
өндірістік кәсіпорынның қызметінің тәуекелін сандық талдау үлгілері мен
әдістері жоқ. Тәуекел факторларының анықталуы қазіргі уақытта өндірістік
кәсіпорынның қызметін экономикалық талдаудың маңызды мәселелеріне жатады.

2.1.Шаруашылық тәуекелкөрсеткіштері және оны
басқару әдістері.
Кәсіпорын сратегиясын жасау кезінде қолайлы тәуекел тұжырымдамасы 2
статиялы процедуралар кешені “ бағалау және тәуекелді басқару “ түрінде
жүзеге асырылады.
Тәуекелді бағалау-бұл тәуекелді талдаудың, тәуекел пайда болуының
көздерін сәйкестендіру, тәуекел факторларының тарарлуының мүмкін болатын
ауқымын анықтау және аталған кәсіпорынның жалпы тәуекеліндегі әрбір
көздерді анықтаудағы тұрақты процедуралардың жиынтығы. Кәсіпорын
стратегиясын тәекелін бағалау кәсіпорынды, тәуекел көзі ретінде оның
қалыптасу ортасын, тәуекелдің ішкі және сыртқы факторларын талдауда ,
әртүрлі тәуекел факторының әсерінен жағдайлардың даму тізбегін құру,
тәуекел деңгейін бағалау көрсеткіштерін анықтау, сондай-ақ тәуекел
көрсеткіштері мен факторларының өзара байланысы механизмдері мен үлгілерін
бекітуде жан-жақты зерттеулер (ғылыми, техникалық, технологиялық,
шаруашылық маркетингтік, әлеуметтік, т.с.с.) негізінде жасалады.
Тәуекелді басқару-өзіне аталған кәсіпорын үшін бастапқы
тәуекелдеңгейін қолайлы деңгейге дейін азайтуға бағытталған экономикалық
негізделген ұсынымдар мен іс-шараларды жасау мен жүзеге асыруды
кіріктіреді. Тәуекелді басқару тәуекел бағасының нәтижесінде, кәсіпорын
потенциалы мен оның қалыптасу ортасы техника-технологиялық және
экономикалық талдауға, шаруашылық жүргізудің қолданыстағы және болжалған
нормативтік бағасына, экономика- математикалық әдістер, маркетингтік және
басқа да зерттеулерге сүйенеді.
Тәуекел- ықтималдылық категория, осы тұрғыдан оны белгілі-бір
жоғалтулар деңгейінің пайда болу ықтималдылығы ретінде сипаттайды және
өлшейді.
Тәуекелді жан-жақты бағалау кезінде әрбір мүмкін болатын жоғалтулар
мөлшерінің пайда болу ықтималдылығына абсолютті немесе салыстырмалы мән
белгілеу қажет.

ұтыстар жоғалтулар

Жол берілетін тәуе- Кризистік тәуе- Апаттық тәуекл
кел аймағы кел аймағы аймағы

Тәуекелі жоқ
аймақ

мүлік болатын
жоғалтулар
мөлшері
0 Есептік Есептік Мүліктік
пайда түсім жағдай
Ықтималдылықтар қисығын( немесе кестесін) құру тәуекелді бағалаудың
алғашқы стадиясы. Бірақ бұл кәсіпкерлік үшін өте күрделі мәселе. Сондықтан,
іс-жүзінде тәуекелдің қолайлы туралы талқылау үшін маңызды жалпы сипаттағы
бір немесе бірнеше көрсеткіштер бойынша тәуекелді бағай отырып,
жеңілдетілген(қарапайым) тәсілдеме көрсеткіштерімен шектелуге тура келеді.
Тәуекелдің бірненше басты көрсеткіштерін қарастырайық. Осы мақсатта,
ең алдымен жоғалтулардың ькөлеміне байланысты тәуекелдің белгілі бір
облыстарын немесе аймақтарын белгілейік.(1-сурет).
Жоғалтулар күтілмейтін облыс- тәуекелі жоқ аймақ, оған нольдік
жоғалтулар немесе теріс жоғалтулар(пайданың өсуі) сәйкес келеді.
Жол берілетін тәуекел аймағы ретінде аталған кәсіпкерлік қызмет түрі
өзінің экономикалық мақсаттылығын, яғни жоғалтулар бар, бірақ олар
күтілетін пайдадан аз облысты атаймыз.
Жол берілетін тәуекел аймағының шекарасы кәсіпкерлік қызметінің
есептік пайдасына тең болатын жоғалтулар деңгейіне сәйкес келеді.
Келесі айтарлықтай қауіпті облыс- тәуекелдің кризистік аймағы. Бұл
күтілетін пайда мөлшерінен асып түсетін жоғалтулар ықтималдылығымен
сипатталатын, шығындар мен пайда сомасын көрсететін облыс.
Басқаша айтқанда, кризистік тәуекел аймағы күтілетін пайдадан асатын
және максимумына жеткенде кәсіпкердің іске салған барлық қаражаттарды орнын
толтырғысыз жоғалтуларға әкелуі мүмкін жоғалтулар қаупімен сипатталады. Бұл
жағдайда кәсіпкер табысты да ала алмайды, сонымен қатар барлық негізсіз
шығындар сомасында зиян шегеді.
Апаттық тәуекел аймағы өзінің мөлшері бойынша кризистік деңгейден
жоғары және максимум деңгейіне жеткенде кәсіпкердің мүліктік жағдайына тең
мөлшерге жетуі мүмкін. Апаттық тәуекел кәсіпорынды банкротқа ұшырауына,
оның жабылуы мен мүлік сатуға әкелуге қабілетті.
Апаттық категориясына тәуекелдің мүліктік немесе ақшалай зияндарға
тәуелсіз, адам өміріне тікелей қауіп төндіретін немесе экологиялық
апаттардың пайда болуын жатқызуға болады.
Тәуекел туралы айтарлықтай толық түсінікі жоғалтулар ықтималдылығын
бөлу қисығы немесе әртүрлі жоғалтулардың қаншалықты ықтималдылығын
көрсететін жоғалтулар ықтималдылығын ықтималдылығының оның деңгейіне
тәуекелділігінің графигі береді.(2-сурет)
Пайда алу ықтималдылығын бөлу қисығын сызғанда келесі болжамдар
қабылданған:
1) ПР-есепті мөлшеріне тең пайда алу ықтималдылығы айтарлықтай жоғары.
Мұндай пайда алу ықтималдылығы (Вр) максималды, сәйкесінше ПРр-ді
пайданың матиматикалық күтілімі деп есептеуге болады.
2) Пайда жоғалту (ΔПР) деп оның есептік мөлшермен ПРр салыстырғанда азаюы
есептелінеді. Егер нақты пайда ПР тең болса, онда ΔПР= ПРр-ПР
2-сурет. Белгілі бір пайда деңгейін алу ықтималдылығының қисығы.
3) Едәуір үлкен жоғалтулар(шексіз) ықтималдылығы іс жүзінде нолге тең.
Себебі, жоғалтулардың жоғарғы шегі бар (сандық бағалауға мүмкін емес
жоғалтулардан басқа)
Пайда алу ықтималдылығы қисығынан шыға пайданың мүмкін болатын
жоғалтулар ықтималдылығының қисығын қарастыру болды. Оны тәуекел қисығы
деп атайды.(3-сурет)
3-сурет. Пайданы жоғалтудың белгілі бір деңгейін пайда болу
ықтималдылығын бөлу қисығы.
Бірінші нүкте(ΔПР=О және В=Bp) пайданың нөлдік жоғалтуларын
анықттайды. Қабылданған жол бермеушіліктерге сәйкес нольдік жоғалтулар
ықтималдылығы бірден аз болғанмен максималды.
Екінші нүкте (ΔПР=ПРр және В=Вд) күтілетін пайдаға тең мүмкін
болатын жоғалтулар көлемімен сипатталады, яғни пайданы толық жоғалту.
1 және 2 нүктелер жол берілетін тәуекел аймағын анықтайтын шектеу
нүктелері болып табылады.
Үшінші нүкте (ΔПР=ВР және В=Вкр) есептік түсімге (ВР) тең
жоғалтулар көлеміне сәйкес келеді. Мұндай жоғалтулар ықтималдылығы Вкр
тең.
2 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.