Тележарнаманың тілдік ерекшеліктері (электронды медиакеңістіктің әлеуметтік рөлі мен прагматикалық мақсаттары)
Тақырыптар:
1. Ақпараттық бағдарламалар
2. Спорт хабарлары тілінің ерекшелігі
3. Ток-шоу тілінің ерекшелігі
4. Тележарнаманың тілдік ерекшеліктері (электронды медиакеңістіктің әлеуметтік рөлі мен прагматикалық мақсаттары)
Ақпараттық бағдарламалар
Теледидардағы ақпараттық тақырыптар көрерменге қоғамда болып жатқан оқиғаларды түсіндіріп, кауіпті жағдайларға үшырамай, сәтсіздіктердін жолын табуға көмектесе аларлықтай болуы тиіс. Сонымен қатар бұрын-соңды ол естімеген, білмеген, көрмеген жаңа хабарды танытуы қажет. Телебағдарламалар тақырыптары үнемі зерттеушілер назарында болатын мәтін лингвистикасы мен стилистикасы аясындағы бірегей элемент болып саналады. Өзінің таңбалық белгісіне қарай бағдарлама тақырыптары жалкы есімдерге ұқсас болып келеді. Яғни белгілі бір тақырыпты оқымай түрып, оны алғашқы қабылдау көрсеткішті (индексальный) таңба болса, оқылып болған соң ол шартты белгіге, ал оқып болып мәтінді меңгерген соң ол дэлелденген шартты белгіге айналады. Егер такырыпта тілдік шартты белгі қолданылса, онда тақырып алғашқы кезден бастап шартты жэне көрсеткішті таңбалар касиетін өз бойына жинайды. Шартты таңбалардан сөз мағынасының тілдік жады, көрсеткішті таңбалардан сөз мағынасына жөн сілтеу туындайды. Таңба мәтінмен дәлелденгенде, яғни адам белгілі бір таңба ретінде берілген тақырыпты оның астында берілген мәтінмен байланыстырып оқып дәлелдегенде оған қайта баға бере алады.
Мәтіннің алдында түрғанда тақырып шартты белгі қызметін атқарып, мәтіндегі мазмұнның жобасын ғана білдіреді, ал көрсеткішті кызметі ретінде мәтінге бағыт-бағдар береді. Мәтіннен кейін оның түтастығы пайда болған соң такырып мәтін мазмұны туралы алған мағынасын хабарлайды және оның мазмұнын түсінуге алғашқы бағытты береді.
Тақырып - түрлі қасиеттері бар метатілдік таңба. Тақырыптың танбалық белгісі оның мәтінмен байланысы, яғни түтастығы екшелгенде ғана толық анықталады. Оған дейін тақырыптын жалған артықшылығы көрінеді: ол ылги мәтіннің алдында түрып, оның формасына, бағыт беретін белгісіне жэне элі түсініксіз мағынасына бағыт беріп түрғандай болады.
Теледидар хабарының тақырыбы да, көркем мәтін мен оның такырыбы сияқты, тележурналист ойының жемісі, яғни хабар мәтіні мен онын идеясы жөніндегі алғашкы аппарат беруші болып есептеледі. Тақырып теледидар тіліндегі лингопрагматикалық зерттеу нысаны болатын макроэлементтердің бірі. Ол хабар идеясының негізгі езегін қүрайды. Бүл жерден кез келген телехабардың тақырыбы көрерменге айтылатын ойдан алынуы тиіс деген шарт туады. Бүл телехабар тақырыбының номинативті функциясы болып табылады. Сонымен бірге осы түста хабарда айтылатын ой мен жеткізілетін информацияға баға беруі эрі осы баға берушілік қасиетінің нәтижесінде мәтінді қабылдау функциясы іске асады. Жалпы телехабар тақырыптары мен айдарларын тілдік түрғыдан талдағанда олардың хабар жеткізу жэне эсер ету қызметтерін ескере отырып талдаған тиімді.
Тақырыптар құрылымы жағынанқарапайым не күрделі болып келеді. Олардың түрлі қүрылымда өзғеріп қолданылуына байланысты телебағдарламалардың эртүрлі көзкарасты қалыптастыратындығын, сан алуан жанрда берілетіндіктерін, осыған орай оның қызметі де эртүрлі болатындығын көрсетеді. Жүмысымыздың бүл тараушасында осы телебағдарлама тақырыптарын топтап, эрбір топтағы тақырыптарға тілдік түрғыдан мінездеме беруге тырысамыз.
1 Құрылымы күрделі тақырыптар
Күрделі тақырыптардың ішінде тэулік бойғы жаңалықтарды үш мезгілде таныстыру үшін берілетін ақпараттық бағдарлама такырыбын атауға болады. Яғни бүл жердегі хабар тақырыптары предикативті қатынаста болады. Бүл тақьтрыпгардың бастауышы да, баяндауышы да есім сөзден болып келген сөйлем түрінде беріледі. Мысалы:
Ақпарат арнасы -- таңгы жаңалықтар; Аппарат арнасы -- күндізгі жаңалықтар; Аппарат арнасы - түнгі жаңалықтар;
Осындай тақырыптарда тәуліктін эр мезгіліне байланысты мезгіл үстеулер ауыстырып қолданылып отырады; бүл күрделі қүрылым тек аталған хабарды дайындау үшін ақпарат көзі болған объектінін өзгеруін білдіреді, демек дэл осындай формада келіп, тек алдыңғы тақырыпта қолданылатын үстеу сөздің орнына гиет ел сөзі қолданылып берілетін Ақпарат ариасы -- шет ел жаңалықтары тақырыбын атауға болады немесе дәл осындай қүрылымда тек шет ел сөзінің орнына қорытынды сөзі қолданылады. Мысалы: Аппарат арнасы корытынды жаңалыктар; бүл жердегі хабар тақырыбының қорытынды сөзімен ауыстырылып қойылған үлгісі бүл жаңалықтардың бір күн бойғы жаңалықтардың қорытындысы екендігін білдіреді.
2 Қайталанып берілетін тақырыптар
Теледидар хабарлары арқылы эсер ету, тақырып мэніне қосымша назар аударту үшін тақырыптардың күрамындағы элементтердін қайталаньш қолданылуы мүмкін. Хабар тақырыптарының қайталанып келуі лексикалық қайталау мен семантикальгқ қайталаулар арқылы жүзеге асып отырады. Лексикалық қайталаулар дегеніміз бір сөздің түгелдей немесе жекелей қайталануы. Қайталау түрақты қолданылатын тіркесте қамтылған мағына оқырманның назарын аудартады. Соның нәтижесінде тақырып пен мәтіннің арасында үйлесімділік пайда болады. Қайталау арқылы берілетін такырыптар сөйлемге үстеме реңк береді. Қазақ тіліндегі хабар тақырыптарының қайталамалар арқылы жасалуына Хабар арнасынан берілген Еркектің аты -- еркек, Добыл! Дабыл!, Әйелдер-ау, эйелдер сияқты бағдарламалардыц тақырыбы мысал бола алады.
3 Бөлшектелген такырып.
Бөлшектелген тақырып үлтгық колоритті сипатта беріледі. Айталық, Білгенге маржан... хабары тақырыбының Абайдың Сегізаяқ өлеңіндегі Білгенге маржан, білмеске арзан деген өлең жолының бөлшектенген бөлігі. Хабар тақырыптарының бөлшектенген өлең жолдары арқылы берілуі көрермен сезіміне ерекше эсер ету тәсілі екені жөнінде зерттеуші Н. ІІІыңғысова: Тақырыптан кейін қойылатын үш нүктенің ар жағында не айтылар екен деген ынтык сезім көрерменді бірден баурап алады. Мысалы: Мінездерін көргенде..., Бойы бүлгац..., Адалшыц бір цызыгы..., Қолымды мезгілінен кеги сермедім..., Әсемпаз болма әрнеге..., т.б.
Телехабар тақырыптары көрерменді еліктіру мақсатында бөлшектенген сөйлем түрінде көп нүктемен берілуі жиі кездеседі. Зерттеуші галымдар көп нүкте мағынаға байланысты тыныс белгісі екенін ескерте келе, көп нүкте ойдың аякталмай калғандығын білдіреді. Yenлы ақын өлеңдерінің тақырыппен астасуы хабарға қасиетті өлеңге бара-бар жауапкершілік жүктегені анық, деген корытынды жасайды [28, 45 б.].
Хабар тақырыптарының бөлшектеліп алынуы кейде мақал-мэтелдердің бір бөлігін боліп алу арқылы берілуі де мумкін. Ондай үлгіде берілген тақырыптарға Әзіліц жарасса..., (Әзілің жарасса, атацмен ойна), Бірінгиі байлыц... (Бірінші байлыц -- денсаулыц...) (Хабар арнасы) бағдарламаларының тақырыптары мысал бола апады.
Хабар тақырыптары кейде қарапайым сөйлемдерді бөлшектеп беру арқылы да қойылады. Мүндай тақырыптарға Хабар арнасынан берілетін Егер де мен..., Солай болган... тақырыптарын жатқызуға болады. Бүл жерде өзімізге белгілі мәтін соңына дейін ойы аяқталмаган тіркестерді бергенде көрерменнің қызығушылығы артады, әуесқойлығы туады. Тақырыптың соңына көп нүкте беру эдісі орыс тілінде недоговоривание, яғни аякталмаған деп те аталады. Бүл әдістің мәтіндегі ойды түсінуге деғен эсері мол. Тақырыпты көп нүктемен аяқгау мәтіннің стилистикалық категориясына жатады. Бүл эдіс көрерменді хабарды барынша ынгамен коруге итермелейді. Бүл хабар тақырыбының прагматикалық функциясын атқаратын микрокомпоненттердің бірі.
4 Интерполяция аркылы жаеалатын тақырыптар
Тақырыптың қүрылымының, мазмүнының жасалу, қүрылу үлгісінің кеңеюі өзге мәтіндермен интеграциялық қатыиасына негізделген. Телебағдарлама тақырыптарын поэтикалық дэстүрлер қатарына жеткізетін қүбылыстардың бірі интерполяция қүбылысы болып табылады. Ол журналистің, мақала авторының төл туындысы болып табылмайтын дайын күйінде, сол қалпында қолданылатын белгілі мәтінніц сөзі немесе фраза. Интерполяция эдісімен берілген телехабар тақырыптарына эдеби шыгармапардың бірінші жолдары дайын күйінде алынған тақырыптар жатады. Мысапы: Ацицат пен аңыз (жазушы Ә. Нүршайықовтың прозалық шыгармасының өзгертілмей алынған тақырыбы) және Ацщат сыйы(Ахмет Игүнеки), т.б.
5 Сүраулы сөйлемдер аркылы берілген такырыптар.
Сүрақ-жауап түріндегі тақырыптар сүраққа жартылай жауап беру, кейде риторикалық сүрақтар қою аркылы көтеріліп отырған мэселеғе көрермен назарын аударуға негізделген фактор болып саналады. Телехабар тақырыптарының сүраулы сөйлемдер арқылы берілуі де тақырып қоюдың бір амалы болып табылады. Себебі тіліміздегі сүраулы сөйлемдер тек сүрақ қоюдың амалы емес, олар хабар тақырыптарында айтылатын ойга қатысты белгілі бір ақпарат беріп түруы мүмкін. Академик В.В. Виноградов сүраулы сөйлемде пікір айтылатыны жөнінде былай дейді: Ведь и в вопросе что то высказывается, сообщается и понимается [29, 856.]. Мысалы: Есіңде ме сол бір кез?, Сен білесің бе?, Крлайсыц?т.б.
6 Үлтгык ойын атауларымен жасалған такырыптар.
Хабар тақырыптары казак халкыныц танымына сәйкес үлттық ойын атауларымен берілуі аркылы корерменді баурап алады.
Ғасырлар қойнауынан бастау алған, үлттық бояу мен халықтық үрдісті бойына топтастырған Алтыбақан үмытыла бастаған дэстүрлерді жаңғырта дамытып, ауыл жастарының сүйікті хабарына айналды [30, 65 б.]. Телебағдарламапардың тақырыптарының үлттык танымға сай қойылуы жөніндеғі пікір ретінде профессор Н. Омашев: Хабардың үлттық табиғатын беру оңай шаруа емес. Бүл тұрғыда жалпы таппыныстар бар. Мысалы Алтыбақан, Көкпар, Ақсүйек, Қыз қуу, Қымызхана, Тамаша, Алтын сақа сияқты хабарлардың пішімі үлттық табиғатта сай жасалған. Сонымен бірге балдырғандарға арнапған Әнші балапан да үлттық өнерімізді дамытуда өзіндік бояу-нақышы бар хабар екеніне куанамыз, - деді [31, 68 б.].
Ұлттык бояуы қанық, әдет-ғұрып, салт-санамызбен астасып, жарастык тапқан Алтыбақан арқылы бүгінде халқымыздың эдебиеті мен мэдениетінің мақтанышы болған ақын, жазушылар, өнер тарлаңдары кеңінен танылды. Бүгінгі казақ эстрадасы жарық жүлдыздарының түсауын кескен де осы хабар. Алтыбақанда ауылдың алты ауызы, цонац кәде тэрізді жоралғылар, домбыра жагалату салты, цыз бен жігіт айтысы, цыз цуу, ацсүйек, орамал тастау үлттыц ойындары қайта жаңғырды.
Телебағдарла.маның негізгі компоненті тақырып екендігі жөнінде қазак телепублицистикасын кең ауқымда зерттеген профессор Т. Амандосов: Публицистің баспасөзде жарияланған, радио мен телевидение аркылы берілген материалдарында окушыға, тыңдаушыға эсер етерліктей белгілі бір ыкпап болу үшін: біріншіден, тақырып орынды таңдалып, өмір талабына сай, маңызды жэне оперативті болуга тиіс; екіншіден, жазуға іріктеліп алынған фактілер өмір шындыгынан тууы керек, - деп жазды (32, 28 б.).
7 Есім сөздермен берілетін такырыптар.
Хабар тақырыптарында кейде сан есім, зат есіммен келетін тіркестер кездеседі.
Телехабар тақырыптарының санмен берілуіне мысал ретінде Қазацтыц жүз куйі, Мъгц бір мацал, оюүз бір жүмбақ сияқты хабар такырыптарын атауымызға болады. Бүл арадағы тақырып мүсылман үғымындағы 100 санының қасиетті сан деп танылуына байланысты қойылған. Ал Бибігул Жексенбай мен Амангелді Сейітханов жүргізетін Бір күн бағдарламасының бір сан есімімен берілу себебін түсіндіру үшін лингвистикалық еңбектердегі бір санының мағынасына қатысты берілген пікірлерге талдау жасасақ, бір санының екі түрлі магынада жүмсалатындыгы жөнінде М.А. Баскаков: Среди количественных определительных сочетаний особую группу занимают сочетания, в которых определение выражено числительным Ьіг один. Кроме обычной семантики этого определения единичности предмета или явления определение Ыг один носит оттенок неопределенности (33, 39 б.). Ғапымның бір санының мағынасы туралы айтқан бүл пікірінен кейін біз Бір күн бағдарламасының қүрамындағы бір санынын берілуі ғалымның екінші орында атап өткен белгісіздік үғымымен байланысты деп есептейміз. Мүнда тележурналистер бағдарламасын бүлай атауы олардың осы бағдарлама арқылы эртүрлі мекемелерге, үкімет орындарына, өндіріс орындарына барып арнайы бір күндерін арнап, сол жердегі жетістіктер мен кемшіліктерді таныстыруға арналғандығын меңзейді. Бірақ журналистердің нақты белгілі бір күні емес, бағдарламаны кез келген күнге, белгісіз бір күнге арнайтындыктан бүл бағдарлама осылай аталған деген қорытындыға келеміз.
Үш ширек деп аталатын телебағдарламаның тақырыбына тоқталатын болсақ, бағдарлама тақырыбына қатысқан үш санының тілімізде, халыктық танымда ерекше қолданысқа ие болуын ғаламның вертикаль моделі, мифтік үш элемнен Көк (аспан), Жер, Жер астынан бастау алады деген пікірлер бар. Көне замандағы түркі халықтарының мифологиялық түсінік-түйсігіне жүгінсек, ертеде адамдардың түсінуінше, элем үш қабаттан түрады: Аспан, Жер, Жер асты. Үш санының қасиетті сан болып қолданылуы осы пікірмен байланысты. Осы сарындас пікірлер ислам дінінің киелі кітабы Қүран Кәрімде Алла тағала бірінші - жер астын, екінші - жерді, үшінші -аспанды жаратты деген түрде кездеседі. Ал қасиетті сандардың мағынасын ашуға бағытталған Қ.С.
Дүсіпбаеваның еңбегінде үш сөзінің қасиетті үғым ретінде қолданылуы Моңғолияның Әлем ағашы деп атапатын бәйтерекпен, онын үш мүшесіне байланысты Жоғарғы элем Тэңірлер элемі, Ортаңғы элем Адамзат элемі, Төменғі элем Әруақтар әлемі болып үшке бөлінетіндігімен байланысты түсіндіріледі (34, 29 б.). Үш санына байланысты мүндай ырым-жоралғылар мен салт-дәстүрлер тек қана қазақ халкына ғана тэн емес, жалпы басқа халықтарға да ортак. Басқа халықтың санасында болатын сандық үғымдарға қатысты осындай түсініктер қазақ халқының санасында да сақталған. Айырмашылығы - үш санына байланысты түсініктердегі коне дәуір салтсананың ізі үлттық танымға сэйкес туған, о бастағы үштік үғым шамалы ғана өзғеріске үшыраған. Халықтың түрмыстық, мифологиялық түсініктеріне орай сандық мөлшерді білдіргенімен, бертін келе көмескіленіп түрақты сөз оралымдарына түйінделген, конверсияға үшырағанын аңғарамыз (35, 35 б.).
Төрт тарап.Терт санының қасиетті сан ретінде қолданылуы жөнінде Тәжиевтің мына бір пікірін келтіруімізге болады: Қазақ қашанда көп нэрсеге қолындағы малын өлшеп мысал етіп үстаған, малының жай-күйіне қарап көп нәрсенің сырын таныған. Күнкөріс тіршілігінің түткасы болган малдың соңында жүріп, бір жылды үшке, төртке, жетіге, тоғызға жэне он екі айға белген. Ел ішіндеғі есепшілер бір жылды үшке бөлуді - үш бунак деп атаса, төртке бөлгенді терт тоқсан деп атайды. Үш бунақ шаруашылықты ауа райымен сабақтастыра жүргізу үшін туса, терт тоқсан мал өрісінің жайылымына байланысты туған (28, 56 б.). Мүнда ғалым тіліміздегі терт саны мен үш санының халықтың өмір сүру қажеттілігіне байланысты туғандығын меңзейді. Халықтың мифтік танымында бүл сандарға қатысты үгымдардың қатарласа, бірлесе жүретіндігі жөнінде Н.И. Жуковская мынадай пікір айтады: Исследователи, изучающие роль числа в культуре, обычно рассматривают числа три и четыре в неразрывном единстве друг с другом. Дело не в том, что эти числа выступают почти во всех мифологических традициях и диахронную модель вселенной мир нижной, средний, верхний, или прошлый, настоящий, будущий. В четверке воплощена горизонтальная (плоскастная) и циклическая модель вселенной, четыре сезона года, четыре страны света, четыре основных направления (направа, налево, вперед, назад) [36, 57 б.].
Көгілдір экраннан берілетін бағдарламалардың касиетті жеті санының қатысуымен берілетіндігіне Жеті күн, Жеті саз бағдарламаларын атауымызға болады. Жеті күн сараптамалық бағдарламасының тақырыбында берілген жеті сөзі бір аптадағы күннің санына, яғни уақыт үғымына байланысгы айтылған. Ғапымдар арасында барлық елге ортақ жеті күндік апта болуы кездейсоқ нәрсе емес деген пікір айтылады. Бүл пікірді ғалым Н.Я. Марр да қолдайды: Прежде всего создание этапов последовательной связанности не одной смены дня днем, получившего свое округление с течением времени сначала в пяти, затем в семи днях, не одного года, с последовательностью месяцев, в его круговращении по сезонам, это в целом мерило одинаковой времени пространства (29, 69 б.). Жалпы гылымда жеті саньтна байланысты ой-түжырым, жорамалдар да түрліше. Олардың бірі жеті санының адам бойында кездесуіне байланысты жеті санын қасиетті деп санайды (жеті айлык бала, жеті жан, жеті мүше). Ал келесі біреулері эісеті санының касиетін тотемдік үғыммен байланыстырады. Ғалымдар I. Кеңесбаев, Р. Чернышев, Я.Маррдың пікірінше, жеті санының өзіндік ерекшелігі жеті күнмен байланыстырылган. Жеті күн апталық-сараптамалық бағдарламасының такырыбы осы уақыт үғымымен берілген. Бүл бағдарламада 49
бір аптада болған жеті күнгі жаңалықтардың қорытындысы айтылады. Ал Жеті саз бағдарламасының такырыбына келсек, жеті сөзі бүл бағдарламада жеті күй орындалады, сондыктан музыка гылымындағы жеті нота үғымымен қатысты берілген.
77 күн бағдарламасының тақырыбының қойылуына негіз болған 7 күн бағдарламасынын атауы. Себебі өзімізге белгілі 7 күн бағдарламасында күнделікті өмірде болып жатқан, қоғам өміріндегі жэне саяси жаңалыктарды сараптап халыққа жеткізе түсіндіруге тырысады. 77 күн бағдарламасында осы қоғамда болып жаткан келеңсіз оқиғаларды сынап, халықтын көзін астармен шындыққа жеткізуге тырысады. Сондықтан бағдарлама атауы да 7 кунбағдарламасының атауын бұрмалап, 77 кун деп аталған.
8 Номинативті тақырыптар.
Тақырыптар номинативтік функциясына карай жалқы есімдерге ұқсас. Бірак жалқы есімдер жеке заттарды білдіреді; олар заттардың белгіге қатынасынсыз езіндік жеке түрғандағы аты (37, 28 б.).
Номинативті қызметі жағынан тақырыптар мандайша жазуларына, керсеткіш кестелерге, зауыттар, т.б. мекемелер маңдайшаларына жазылған атауларға үқсас. Бірақ тақырыптың олардан айырмашылығы - тақырыптың ар жагында жазбаша мәтін түрады, яғни такырып сөйлесім күбылысы ретінде оның шегінен шыға алмайды. Ал маңдайшалар мен зауыт атауларының артында нақты объект немесе зат түрады. Номинативті тақырыптар қатарына мынадай хабар тақырыптарын жатқызамыз: Салауат, Әулет, Отбасы, Сәлем, Арай, Білім, Тіл, Шарайна, Күнпарац, Тужырым, Жүма, Отбасы, Санага сауал, Ел сойылы, Экология бекеті, Баспасоз беттері, Сәулет сыры, Ауыл спорты, Тэулік тынысы, Ай өрнегі, Тарих безбені, Өнер әлемі.
Қазақ халқы сөз өнерін, шешендік өнерді, тіл байлығын, яғни тілге қатысты мәселелерді асыл қазынаға теңейді. Үлттық арнада берілетін хабарлар такырыптарының көпшілігі (әсіресе тілге, үлтқа қатысты үғымдар) алтын сөзімен беріледі. Мысалы: Алтын цацпа (Қазацстан), Алтын саца, Алтын цоржын (балаларға арналған қазақ тілі сабағы).
Телехабарлардың ішінде арнайы салаға катысты жазылғандары бар. Айталық, Талап пен тэртіп, Заң эісэне заман, т.б. жалғаулық шылаулармен келген тақырыптар. Бүл багдарламалар Хабар арнасынан берілетін заң бағдарламапары болып табылады. Білек пен жүрекавторы Бақтияр Әсіреңкиев. Бүл хабардың басты мақсаты - спорт саласындағы түрлі спортшыларды керермендерге таныстыру.
Сонымен, теледидар хабар тақырыптарын тапдай отырып, оларды төмендегідей топтарға бөліп көрсетуге болады:
1. Құрылымы күрделі тақырыптар;
2. Қайталанып берілетін тақырыптар;
3. Бөлшектелген тақырып;
4. Интерполяция арқылы жасалатын такырыптар;
5. Сүраулы сөйлемдер арқылы берілген тақырыптар;
6. Үлттық ойын атауларымен жасалған такырыптар;
7. Есім сөздермен берілетін тақырыптар;
8. Номинативті тақырыптар.
Ақпараттық бағдарламалардың қоғамдық мэні өте зор. Ол халыққа қызмет етеді, яғни халык қажеттілігін өтейді. Елімізде, таяу шет ел, шет елдерде болып жатқан саяси, элеуметтік, мэдепи жаңалықтар легін күнделікті 50 жеткізіп отыру -теледидар, басылым, радионың тікелей қызметі. Мүның ішінде, әсіресе, телеарнада берілетін ақпараттық бағдарламалардың орны ерекше. Ол халыққа аудиалды, визуалды түрғыда эсер етеді.
Қоғамдық өзгерістерге байланысты тілімізде туған жаңа сөздер, жаңа үғымдарды қазір толық түсініп болу мүмкін емес. Адам өміріне енген жана үғымдар халық үғымында толық ізіи қалдырып, айқын бейнеленіп бірден сіңісіп кете қоймайды. Осы жағдайларда да үғымға қойылатын ат кездейсоқ болмайтыны белгілі. Көбінде тіпті бір үғым бірнеше атпен де аталып жүреді. Терминдік лексиканы қалыптастыруда сол дэуір баспасөзінің орны ерекше. Өйткені қандай да болмасын жаңалық алдымен баспасөз, радио, теледидар арқылы жарияланады. Мерзімді баспасөз сол қогамдағы элеуметтік саяси, ресми қаулы-қарарларды өз беттерімен жариялап түратын ақпараттар ағыны. Осы мэселе түрғысынан Б.Қ. Момынова: Қазіргі кездегі өркендеп дамыған бүқаралық ақпарат қүралдары оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тындалатын (аудиалды-радио), аудио-визуальды-теледидар, деректі кино болып үш түрге бөлінеді. Бүлардың коммуникативті қүрылымдарындағы кейбір айырмашылықтар болмаса, атқаратын қызметтері үксас, - дейді (22, 15
б.).
Теледидардың халыкка саяси, мэдени жэне эстетикалық эсер етуі оның бүқаралық-саяси қызметіне тікелей қатысты. Теледидарда берілетін ақпараттар ағымының озіндік уақыты жэне сол уақытка қатысты атауы болады. Мэселен, тэулік мезгілдеріне қарай Ақпарат арнасы -- таңгы жаңалықтар, Кундізгі жаңалынрпар, Кешкі жацапыцтар, Тунгі жаңалыцтар, Қорытынды жаңалықтар, Соңгы жаңалыцтар деп аталады. Ақпараттық бағдарламалар құрылымы жағынан шағын мәтінге ұқсас. Ақпараттар легін журналистер дайын мәтін ретінде дайындайды, ал оны экраннан диктор оқиды.
Ақпараттандыру қызметін жүзеге асыруда ақпараттық қоғам кезеңіне ауысу жүмысы маңызды орын алады. Ақпараттық қоғам терминін экономист, маркетолог, саясаттанушы жэне философ, программист жэне қогам қайраткерлері, ең бастысы, филолог, журналистер жасады. Бүл күбылыс өмірдің жаңа қыры мен козқарасы, жаңа ақпараттық жэне телекоммуникациялық технологиялардың пайда болуына қатысты өркениеттің даму кезеңдерін көрсетеді.
Ақпарат адам өміріндегі негізгі қүндылықтың бірі. Ақпараттық ресурстар катарына - адам, мемлекет, мемлекетгік мекемелер қүқығы жатады. Б.А. Грушиннің пікірінше: Ақнарат дегеніміз бүл белгілі бір объектінің немесе оқиғаның жай-күйі туралы ақпарат алушының білімінің белгісіздігін жоюдын амалы (38, 5 б.). Осыған орай, журналистің танымдық қызметі акпарат жазу барысында халық үшін кызмет етеді. Журналист тек шындык объектісін ғана емес, сонымен бірге оның мағынасын, яғни қүндылығын айқындауға талпынады. Мәтін қүрастырудың барлық кезенінде (ой туындау - ақпарат жинау - материал түжырымын қүру - оны тілмен өрнектеу - мазмүнын нормаға сэйкес өңцеу) журналист өз қызметінің қүнды объектілерін тану жағдайында болады.
Журналист қүнды материалды, яғни ақпаратты күкықтық, саяси, эстетикалық, діни, этикалық, коркем қызметтегі бағыттардан алады. Бүл күнды категориялар қоғамда жасалады. Журналист оны мэніне, халқына, сүранысына қарай нақты факті ретінде колданады. Ол ақпарат жасау барысында қалың аудитория мүмкіншілігін ескереді. Бүл басты шарт. Ол өз материалын қарапайым ауызекі сөйлеу тілімен күрастырғанның өзінде өліп цалды, 51
согыс басталды, өртеніп кетті, атып кетті, түрмеге түсті, бандыт, царацшы деудің орнына бүркемелеп, басқаша атайды. Мысалы: өліп цалды - цаза тапты, согыс басталды - дүмпу болдъг, бас көтерді, т.б. Сөздерді бұлай қолдану қазіргі қазақ тілінде саяси эвфемизмдер деп аталады.
Эвфемия күбылысы мен табу өзара тығыз байланысты. Әдетте табу дегеніміз әлдеқандай себептермен (наным-сенім, саяси, экімшілік, т.б.) тыйым салынған атаулар басқаша сөзбен аталады, ауыстырылады. Адамның өзге де заттар мен қүбылыстардың аттарын өз атымен атамай, басқаша ат беру ең алдымен ерте замандағы мифологиялық ойлаудың формасымен тығыз байланысты.
Басқа тілдер сияқты түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде де табу сөздер ауызекі тілде де, ақпарат қүралдарында да, көркем эдебиетге де ашық қолданылмайды. Тіпті олар сөздіктерге де кіргізілмейді. Алайда солай екен деп, табу сездер тілден сөздік қордан біржолата шығып қалды немесе аластатылды деуге ешбір негіз жоқ. Өйткені, оларды сөздікке кіргізбеген тілдің өзі емес, тілшілер, яғни сөздікті қүрастырушылар немесе авторлар. Ал соңғыларды солай істеуге мэжбүр етіп отырған қоғамда қапыптаскан ресми цензура немесе этикалық нормалар (30, 5 б.).
Эвфемизмнің түрақты белгілері, біріншіден, тыйым салынған сөздерді (мифологиялық, діни, саяси, экімшілік, идеологиялық, т.б.) басқа атаулармен ауыстыру, екіншіден, белгілі бір тілдік үжымда айтуға үят саналатын сөздерді (кейбір дене мүтиелері, жыныстық қатынасқа байланысты атаулар, физиологиялық зат алмасумен байлданысты кейбір атаулар, т.б.), үшіншіден, сөйлеуші үғымында, түсінігінде дөрекі, эдептілікке жатпайды-ау деген сөздерді басқаша сөздермен (қарапайым лексика) ауыстыру, төртіншіден, тындаушыға жайлы, жағымды болып көрінетін сөздерді таңдау, талғау. Міне, бүл аталғандарды эвфемизмдердің түрақты белгілері деп атауға болады. Әрине, қогамдық сананың өзгерілуі, мысалы, мифологиялық ойлау жүйесінің орнына прагматикалық ойлаудың басым сипатка ие болуы, сондай-ақ діни сананың орнына ғылыми сананың орнығуы эвфемизмдердің өзгеруіне, ескіруіне, жаңарып-жаңғырып отыруына катты эсер ететін фактор екені сөзсіз.
Сондай-ақ эвфемизмдердің мағыналық-семантикалық түрғыдан бірде көнеріп, бірде жаңарып отыратын ерекшелігі ең алдымен қоғамның әлеуметтік қүрылымындағы өзгерістермен де тығыз байланысты.
Түптеп келгенде, эвфемизмдер тілдің сөздік құрамын байытады, синонимдік қатарын көбейтеді;
- функционалдық-стильдік айырымдарды терендетеді;
- тіл мэдениетін, адамның жеке мэдениетін қалыптастыруга эсер етеді;
- сөз этикеті нормаларын қалыптастыруға ықпал етеді.
Міне, бүл айтылғандар эвфемия күбылысын екі өлшемде жан-жақты жэне тереңдете зерттеудің озектілігін көрсетеді.
Әдеттегі эвфемизмдер жеке адамдар арасындағы коммуникативтік қолайсыздықты (коммуникативтік дискамфорт) болдырмауды көздейді де, жеке бастық қатынаска тэн сипатқа ие болады. Ал телеакпараттық хабарлардағы эвфемистік формалардың элеуметтік сипаты басым болады. Мысалы, жеке коммуниканттар арасында адресатқа енбек ардагері, цүрметті демалыстагы адам, зейнеткер, цариядеп сойлеу пенсионер деуден әлдеқайда сыпайы форма болып табылады.
Моральдық-этикалық, діни жэне мифологиялық эвфемизмдерді тудыратын алғышарттан саяси эвфемизмдердің пайда болу себептері мен жүмсалу мақсаты басқаша екені проф. Р.А. Будаговтың мынадай түжырымды пікірінен айқын аңғарылады: Поэзиялық немесе прозалық шығармаларда кездесетін эвфемизмдердің стилистикалық мақсаты болған жағдайда немесе сөйлеу барысында айтуға ыңғайсыз сөздерді басқа сөздермен алмастыруға үмтылғанда (мэселен, дене мүшелеріне қатысты), я болмаса дене бітімінің кемшіліктері бар адамдарды ренжіткің келмеген жағдайда саяси эвфемиз.мдерді қолдану аса тиімді болады. Бүл біздің қазіргі қоғамымызға да тікелей қатысты мэселе. Зиялы қауымның тілін қарапайым халықтың тілінен ажырату мақсатында лауазымды билік өкілдерінің тілінің ерекше белгісі ретінде эвфемизмдердің келесі бір түрі, яғни таптық жаргон эвфемизмдері қолданылады. Эвфемизмнің алғашқы аталған түрі - синонимдес болып келеді, мэселен: көңіл катеру - мае болу. Ал екінші түрі, керісінше, бүл сөйлеушінің шындықты саналы түрде бүркемелеуге талпынуының нәтижесінде қолданылатын эвфемизмдер (39, 78-79 бб.).
Ақпаратгық хабарлар тілінде, эсіресе, мемлекеттің сыртқы, ішкі саясаты, экономиканын элеуметгік саласындағы саясат, қауіпсіздік, қүқық қорғау, т.б. салалар эвфемизациялаудың объектісі болып табылады. Әдетте, жекс бастық қатынаста элеуметтік катынаста болсын, адамның психологиялық күйіне ауыр тиетін кейбір сөздер эвфемистік форманы қажет етеді. Мысалы, криминалдық атаулармен байланысты көптеген сөздер эвфемизмдердің қатарында каралып жүр. Түрме, цамаутэрізді көрермен психологиясьтна қолайсыз эсер тудыратын сөздер арнайы сөздермен бүркемеленіп беріледі. Яғни телеарналардан көрсетілетін бағдарламаларда журналистер қамау, қамауга алу, түрмеге отырғызу, абақтыға жабусияқгы нақты номинатив терминдерді көрермен алдында қолданудан қашқақтайды. Олар көрерменге психологиялық жағымсыз эсер қалдыратын атауларды өз тілдеріндеғі арнаулы.
Спорт хабарлары тілінің ерекшелігі
Телеарналарда ақпарат беру хабарларымен бірге ұдайы бірге жүретін хабарлардың бірі спорт хабарлары. Себебі спорт бүгінгі күні халықтың қоғамдық, саяси өмірімен бірге біте қайнасып жатқан құбылыс. Қазіргі кезде телеарналарда тәулік бойғы ақпарат хабарларьгаың барлығы дерлік ауа райы болжамымен жэне спорт жаңалықтарымен аяқталады. Телеэкрандағы әрбір арна әр күнгі спорт жаңалықтарына спорттың түрлеріне қатысты толық шолу жасауға тырысады. Осы тэулік бойына спорт жаңалықтарын таратушы хабарлардың өзіндік тілдік ерекшеліктері бар. Бүл жанрда тіл ерекшелігінің қалыптасуының бірнеше себептері болады. Ең алдымен, спорт жаңалықтарын таратушы хабарлардың уақыты тым қысқа екендігі белгілі. Себебі көбінесе олар жалпы өмірдегі жаңалықтың қүрамдас болігі ретінде ғана беріледі. Спорт шолушысының мақсаты - тым қысқа уақыт ішінде керерменіне түсінікті, жан- жақты мэлімет беру.
Спорт хабарлары көпсөзділікті көтермейді. Бүған себеп - теледидардың басқа газет жэне визуалды ақпарат қүрапдарынан ерекшелігінде, яғни теледидарда, радиола толық сипаттап берілетін ойын немесе баска спорт түрлерінен болатын жарыс барысындағы кимылдардың көпшілігі бейнеленіп көрсетіле алады.
Н.И. Пономаревтің пікірі бойынша: Спорт дегеніміз бүл ойындык, жарыстық, тэрбиелік қызмет. Ол дене жаттығулары мен оның әлеуметтік маңызды нәтижелеріне негізделіп жасалады (42, 88 б.). Осы анықтамаға сүйене отырьтп, халықтың денсаулығын сактау мен берік етуге бағыттапған жэне өзіндік инвентарь! бар, өзіндік жаттығу орны, қатысушысы, кэсіби мамандары бар адамзат қызметінің ерекше түрі ретінде спорт саласының өз тілі бар деген қорытындыға келеміз. Эрине, спорт тілін өзге салалардың тілінен ерекше, артық тіл деп біз айта алмаймыз. Себебі спортгық материапдардың тілі, ең алдымен, бүл - газет, журнал, радио, теледидар, яғни бүқаралық ақпарат пен насихат қүралдарының тілі, ол осы салалардың заңдылықтарына бағынады (43).
Спорттық лексика саласынан ғалымдар терминологиялық қабатты бөліп алады. Спорттық терминология эдеби тілдін сөздік қорын толтырудың ең белсенді қайнар көзі болып есептеледі. Теледидар аясында терминдерді көп қолдану стильдін табиғатымен, сипатымен тығыз байланысты. Г.Я. Солганик 59
газет пен журналдарда қолданылған терминдердің жоғары сапалылығын газети-публицистикалық сөйлеу тілінің ашылуы терминологияның стильдік сапасының газети-публицистикалық стильге жақындауы деп түсіндіреді. Себебі мүндағы терминдер публицистика табиғатына толық сәйкеседі, олар газети-публицистикалық стильге атау нақтылығымен, үғымдардын тереңдігімен, бірмағыналығымен, бейнелеудегі нүсқалығымен жуықтайды. Спорттық лексика мен спорттық терминология арасындағы айырмашылыкты айыра білу қажет. Спорттық лексика үғымының спорттық терминология үғымынан мағынасы өте кең. Оның қүрамына терминдермен катар кэсіби сөздер, жаргон, атаулық белгілер кіреді. Спорт терминологиясы спорт тілінің негізін қүрай отырып, спорттық лексиканың нормативті бөлігі болып есептеледі (44, 56 б.).
Спорт хабарларының нақты адресат - мамандары жэне белгілі бір спорт түрінің жанкүйерлері болады. Сондықтан да, спорттық хабарларда қолданылатын терминдер нормага жатады. Спорттық тақырыпқа арналған кез келген материал арнайы үғым шеңберіне келіп тіреледі, сол себепті журналист алдында мынадай мэселелер туындайды: термин жэне номенклатуралык атауларды кайта-қайта қайталамай көрерменді қалайша жапықтырмауға болады? Тақырып, адресат, жанр мақсатына байланысты теледидардың сөйлеу тілдік формасын қалай түрлендіруғе болады жэне т.б. Галым А.Ф. Пинчук Спорттық басылым беттеріндегі арнайы лексика деген макаласында осы мэселелерді қарастырып, оларга нақты жауап берді (45, 18 6.).
Спорттық жарияланымдарда формасына қарай қүрамды терминдер мен номенклатуралык атауларды ығыстыру, қысқарту қағидалары қатаң ескеріледі. Бүл екі үрдіс те біркелкі жүргізілмегенімен, олардың себеп-мақсаттары ортақ. Біріншісі, қысқарту - бүл бейнелеу қүралдарын үнемдеуге талпыну қүбылысы. Екінші себеп - функционалды, яғни ығыстыру қүбылысы мәтін қүрылымының заңдылықтарына сүйенеді. Толық жэне қысқартылған атаулардың ауысып қолданьтлуы қайталауларға үрынудан сақтайды. Оньтң үстіне контракциялау нэтижесінде қысқартылған атаулар арнайы атаулармен толык терминологиялык сэйкесуімен салыстьтрғанда, мәтінге ауызекі сөйлеу тілдік реңкін береді. Мэселен, алтын медаль деп айтудың орнына алтын деп кысқартып айтуға болады (45,193 б.).
БАҚ тіліне қойылатын негізгі талаптар: мәнерлілік, айқьтндылық, нактылық. Әйтсе де, спорттьтң жарыс рухы көріністік, көпшілік сияқты ерекшеліктерін ескерген жөн. Күрес драматизмі спорттык материал тіліне, оқырманына эсер етпеуі мүмкін емес. Ғапым спорттық материал тілінің экспрессивтік, эмоциялық мазмүн жылдамдығы, полифониялық сияқты манызды ерекшеліктерін белгілей отырып, осыдан спорт тіліне эсер ететін мынадай белгілерді үсынады:
- бэсекелестік, жарыс рухы;
- шығармашылық (резерв, жоғары нәтижеге жетудің жаңа тэсілдерін іздеу);
- күрес драматизмі, қиындықтарды жеңу (моралдық, дене, психологиялық);
- бүкаралық, танымалдылық, тартымдылық;
- эстетикалық, корініс, сүлулық, эмоция ерекшелігі (46, 190 б.). Спорттың осы аталған ерекшелігі теледидарлык спорт хабарларының тіліне
де тэн. Зерттеу нэтижелері Қазақстандағьт спорт тілі, спорт лексикасының зерттелуі кенже қалып келе жаткан сала екендігін көрсетеді.
Спорт танымал сала болғандықтан спорт материалдарына ерекше талап қойылады. БАҚ қызметінің жаңа принциптері, қоғамдағы күрделі өзгерістер, 60 мемлекеттің спортқа деген көзқарасы теледидар тілінен өз орнын тапты. Бүгінгі журналистер өз шығармашылығын дамытуға аса жауапкершілікпен қарайды. Олар спорт хабарларын дайындаү барысында тілдің экспрессивтік қүралдарьш тиімді пайдапануды қолға алды. Сөзбен терең ойды білдіру, халыққа тікелей эсер ететін сөздерді үтымды қолдану спорт хабарларын дайындаудағы тиімді тәсілдерді тандау критерийі болып саналады. Спорт материалдарының ең негізгі ерекшелігінің бірі - экспрессивтілік тэсіл. Қандай жарыс болсын, мейлі футбол, мейлі күрес, т.б. спорт түрлері өтіп жаткан кездегі жанкүйерлердің, көрермендердің, спортшылардың көңіл-күйі, жарыс, жеңу, жеңілу рухын эсерлі жеткізуде журналистер экспрессивный алуан түрін қолданады. Көрермен, оқырманга мүндай жағдайды қалыпты, карабайыр сөзбен жеткізу мүмкін емес.
Спорт хабарларында кездесетін дайын қапыптарды спорт ойындарының қорытынды нэтижесіне қарай топтастыруға болады. Жену немесе жеңілу үрдістерін журналистер окказионализмдермен жеткізеді.
I топ:
1. Алайда Медет бүл жолы қарсыласын шыдатқан жок,(Хабар, Ж. Айтбай, 21.04.05).
2. Бүл жолы олар жеңістіжүлып әкетті (КТК, Т. Жүмабек, 21.04.05)
3. Мэре сызыгын бірінші болып кесті (бірінші келді).
4. Екіиші орынга табан тіреді (екінші орынды иеленді).
5. Үлттыц уннверситеттің ойыниіылары қарсыластарына dec бермеді (КТК, Т. Жүмабек, 20.04.05).
6. Бүгін Астана ойыншылары күміске қол соза алады (күміс медаль алады деген мағынада).
7. Алматы намысын цоргагандар күміс жүлдені қанагат түтты (күміс медаль алды).
8. Шымкент жастары цола жүлдені арңалап қайтты (қола жүлдені арқалап қайту - қола медаль алу).
9. Тараздың тарлан боксгиысы келесі айналымга жолдама алды (келесі айналымға жолдама алу - жеңу) (Хабар, Ж. Айтбай, 10.05.05).
10. Бірац біздің ойыншылар кездесу тізгіиін қолына алды (Хабар, Ж. Айтбай,10.05.05)
11. Ton жаруды mepic көрмейтін кэрістер мергендік танытты(мергендік танытты - жеңді) (Ж. Айтбай, Теңбіл доп апталық шолуы, 27.11.04).
II топ:
1. Леонга царсылас болып танылады деген футболшылар білгендерінен жацылды(Хабар, Ж. Айтбай, 01.11.05).
2. Үіицыр ойын тізгінін ешкімге бермеген лигалыц аяцдопшылар цазір ойын орнегін жогалтын алды (Ж. Айтбай, 29.11.05).
3. Барселона 7000 жанкүйердіц алдында жер иіүцып цалды (Информ-бюро, Б. Әсіреңкеев, 06.02.06).
4. Бүл жолы ол уацытынан бүрын үйіне цайттьи
5. Алайда, үкілеп әкелген басца спортшылар үмітті ацтай алмады(Астана, Спорт).
Бул жолы олар жеңісті жүлып әкеттідеген сөйлемде журналист жарыс барысын нақты сипаттамаса да, оның қандай қарқынмен өткендігін жецісті жүлып әкеттідеген тіркеспен білдіреді. Екінші орынга табан тіреді, Мэре сызыгын бірінгиі болът кестг, күміс жүлдені цанагат түттыдеген тіркестерде ойыншының нешінші орын алғандығы туралы 61
мэлімет беріледі. Ал мысалдардың екінші тобындағы білгендерінен жаңылды, ойын өрнегін жогалтып алды, жер іиүқып қалды тіркестерінде спортшылардың жеңіліс тапқандығын айқын аңғарамыз.
Тіл ақпарат жеткізудің ең негізгі қүралы. Тіпті ең терен ой, сенімді мэлімет қүрғақ тілмен жеткізілсе, тартымсыз мэнмен көрермен санасына жетпейді. Спортшының жеңіліс тапқандағы көңіл-күйін қажетсіз сөздермен жеткізген жағдайда көрермен одан ешқандай эсер алмайды. Сондықтан журналист хабарды мазмұндау түрін ескере отырып, тіл қүралдарын қолдану барысында оның нормаларына сүйенуі тиіс. Бүгінгі қазақ теледидарындағы спорт хабарларын көпшілік қызығып көретіндей журиалистер қолданатын үтымды тэсілдер эртүрлі сипатта болады. Солардың бірі үлттық менталитетімізге тэн қолданыс тіркестер.
Тобылды шорге сүйреген Нүрбол Жүмасцалиевті мыцты деп таныган мамандар өзге жаттъщтырушыларга тиесілі жүлдеге Дмитрий Когай лайыц деп иіешім шыгарыпты(Хабар, А. Сейітханов, 16.11.05).
Қазац баласы түңгыш рет алтын белдікті сарапца салады екен, ел-жүрт болып Маратты үкілейтін кез келген сияцты(Хабар, А. Сейітханов, Спорт, 31.10.05).
Бірінші турда Астана командасын үштікте үтцан жергілікті Рахат бүл жарыста шаппай бәйге тілейтін сияцты (А. Сейітханов, 16.11.05).
Олимпиада басталгалы тура бір апта болды. Төрт жыл бүрынгыдай цоржынымыз бос цала ма деген цауіп басым десек те, 26 ацпанга дейін әлі біразуацыт бар (Хабар, Ж. Айтбай, 17.02.05).
Мүндай тіркестер көрерменнін жан дүниесіне жақын. Қазақ тіліндегі фондық лексиканы осы мысалдарда шебер, үтымды қолданған. Спорт хабарларына тән тағы да бір ерекшелік көш сөзіне қатысты қалып тіркестерінің жиі кездесуі. Бүл сияқты тіркестерді үлттық танымымызга қатысты қалыптасқан тіркестерге жатқызуга болады. Мысалы: Кош соңында Восток пен Есіл цалды.
Уругвай ойыншылары 5:3 болып, цонацтарга жол берді. Уругеайлыцтар 3 үпаймен кош соңында цалып цойды.
Уругвайлыцтардъщ карсыластары көшті жеке дара бастап келеді(Хабар, Ж. Айтбай, 22.04.05).
Журналист - халыққа ақпарат жеткізуші. Споттық жарыс тек оз елінде болып қоймай, әлемнің түкпір-түкпірінде өтеді. Елден алыс сынға түскен немесе елде болып жатқан жарыстар туралы журналистер халыққа газет, радио, теледидар арқылы жеткізеді. Осы түстағы спортшының басты міндеті ел мүддесіне шығу болса, журнапистің міндеті жарыс барысын мазмүндау. Спорт жанкүйерлері осы екі міндетті үздіксіз бақылап отырады. Жарыс табиғатын дэл жеткізу мақсатында журналистер тілдік элементтерді әртүрлі деңгейде қолданады.
Жастар арасындагы әлем біріншілігінде қазақ хоккейшілері жеңілістен көз ашпады (А. Сейітханов, 19.12.05).
Сосын алац иелері тайлы-түягымен алдыга умтылып, цорганыс шебін элсіретіп алды (Информ-бюро, Б.Әсіреңкеев, 06.02.06).
Челябіден келген хоккейиіілер бас котере алмады(Хабар, Ж. Айтбай, 10.12.05).
Алдымен Дмитрии Андреев көзге түссе, артынша Обухов осы матчтагы екіншіголды ениіісіне жазды(Хабар, Ж. Айтбай, 10.12.05).
Aya райыныі) суыцтыгына царамастан, царсыластар жасыл алаңда жан аяган жоц (Хабар, Ж. Айтбай, 23.12.05).
Бүл мысалдардағы цорганыс иіебін элсіретіп алды жеңілуге шақ қалғандықты, бас көтере алмады жеңілгенді, екінші голды еншісіне жазды - екі гол салғанын, жасыл алацда жан аяган жоц - жақсы ойын көрсеткендіктерін білдіретін тіркестер.
Мазмұндау барысындағы эмоциялық бағалаушы сәт көрермен көзкарасының түзілуше эсер етеді, мэтшнщ тиімділіп мен өміршендік дэрежесін осылайша анықтай отырып, оның қарым-қатынасын берілген фактіге қарай бағыттайды. Жетістікке жетудің ең қажетті шарты - материалды қүрудың нақты жоспарының болуы. Шатастырылған, жүйесіз мәтінді түсіну әрине, қиын, сондықтан оған қызығу мүмкін емес. Нақты жоспар - эсер етуші элемент. Өйткені ол, біріншіден, материалды жүмылдыруға, оны композициялық түрғыда қүрастырып, жымдастыруға көмектессе, екіншіден, оны түсіну мен есте сақтауға мүмкіндік береді.
Спорт журналистикасы тіліндегі түрақты тіркестер сөзді эрлеу үшін ғана емес, ол нақтылық, нысаналық, эмоциялық көзқарас түрғысынан да қолданылады. Публицистикалық стильде фразеологиялық түлғалар жиі кездеседі. Басқа стильдермен салыстырғанда оның өзіндік ерекшелігі бар. Қогам өміріндегі күн откен сайын туындап жатқан жаңалыктарға сэйкес фразеологизмдер түрленіп қолданылған сайын синонимдік қатарлар толығып отырады. Өйткені журналистер мэтін жасау барысында сөз қайталауга жол бермеу үшін жаңа тіркестер ойлап тауьш, тіліміздегі ФТ қорын байытуға кеп ықпалын тигізеді.
Фразеологиялық түлғалар бүқаралық ақпарат қүралдарының, атап айтсақ, радио, газет, теледидар т.б. салаларының қажеттілігін өтейтін қазақ тіл білімінің басты нысандарының бірі болып табылады. Публицистикапық стильде ФТ стильдік қызметімен, ассоциациясымен келетін амал-тәсілдер қосылғанда ана тілінің байлығы еркін қолданысқа түседі, зерттеушілер публицистикапық фразеологияға цаламы желді, бәсекеге түсу, төртінші бгтік деген сияқты сөз тіркестерін жатқызып жүр. Публицистикалық стильде еңбегін мадақтауда, ағаштан түйін түйеді, адал ақтап кетті (ары таза мағынасында), эдеп көрген, бас иді, жүлде алды, көкке котерді, намысты қолдан бермеді, намысқа тиді, намыс көрді, он саусағындай білу, өрім жас, рухын көтерді, тәлім етті, тағзым етті, ғибрат сөз, ғылым бақты, ғибрат алды, абырой алды т.б. дайын ФТ эрі стильдік бояуы бар тілдік бірліктердің қатарынан көрінеді.
ФТ қолданылуының мағыналық-стилдік қызметінің бірі көп ойды аз сөзбен беру, ол көбінесе дайын тілдік бірлік ретінде жүмсалады; екіншісі дүниетанымдық көзқарасты таныту, ол прагматикалық мақсатты жеткізуді басты нысаны етіп алады.
Қазіргі танда телеарналарда спорт хабарларын жүргізуші журналистердің тілдік ерекшеліктері де сан алуан. Олардың еңбектерінен көрерменге жанды сөзбен эсер етуге мүмкіндік жасайтын фразеологиялық тіркестерді қолдану тэсілдерінің аса бай қатарын көруімізге болады. Мысалы, Хабар арнасының спорт шолушылары Амангелді Сейітханов пен Жандос Айтбай, сондай-ақ 31 арнаның журналисі Бақтияр Әсіреңкеев, т.б. спорт шолушыларының тілдік қолданысынан осындай мысапдарды жиі кездестіреміз:
Дмитрий Суйко, Фархат Сахмуров, Владимир Артюишн сияцты каратэшілердйі деАлматыга жолы түседі (А. Сейітханов, Спорт, 25.10.05). Есесіне 36 минутта Барселонаның айы тагы да оңынан туды (31 ариа, Б. Әсіреңкеев, 31.10.05).
Әлемніц 33 елінен келген 300-ден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Ақпараттық бағдарламалар
2. Спорт хабарлары тілінің ерекшелігі
3. Ток-шоу тілінің ерекшелігі
4. Тележарнаманың тілдік ерекшеліктері (электронды медиакеңістіктің әлеуметтік рөлі мен прагматикалық мақсаттары)
Ақпараттық бағдарламалар
Теледидардағы ақпараттық тақырыптар көрерменге қоғамда болып жатқан оқиғаларды түсіндіріп, кауіпті жағдайларға үшырамай, сәтсіздіктердін жолын табуға көмектесе аларлықтай болуы тиіс. Сонымен қатар бұрын-соңды ол естімеген, білмеген, көрмеген жаңа хабарды танытуы қажет. Телебағдарламалар тақырыптары үнемі зерттеушілер назарында болатын мәтін лингвистикасы мен стилистикасы аясындағы бірегей элемент болып саналады. Өзінің таңбалық белгісіне қарай бағдарлама тақырыптары жалкы есімдерге ұқсас болып келеді. Яғни белгілі бір тақырыпты оқымай түрып, оны алғашқы қабылдау көрсеткішті (индексальный) таңба болса, оқылып болған соң ол шартты белгіге, ал оқып болып мәтінді меңгерген соң ол дэлелденген шартты белгіге айналады. Егер такырыпта тілдік шартты белгі қолданылса, онда тақырып алғашқы кезден бастап шартты жэне көрсеткішті таңбалар касиетін өз бойына жинайды. Шартты таңбалардан сөз мағынасының тілдік жады, көрсеткішті таңбалардан сөз мағынасына жөн сілтеу туындайды. Таңба мәтінмен дәлелденгенде, яғни адам белгілі бір таңба ретінде берілген тақырыпты оның астында берілген мәтінмен байланыстырып оқып дәлелдегенде оған қайта баға бере алады.
Мәтіннің алдында түрғанда тақырып шартты белгі қызметін атқарып, мәтіндегі мазмұнның жобасын ғана білдіреді, ал көрсеткішті кызметі ретінде мәтінге бағыт-бағдар береді. Мәтіннен кейін оның түтастығы пайда болған соң такырып мәтін мазмұны туралы алған мағынасын хабарлайды және оның мазмұнын түсінуге алғашқы бағытты береді.
Тақырып - түрлі қасиеттері бар метатілдік таңба. Тақырыптың танбалық белгісі оның мәтінмен байланысы, яғни түтастығы екшелгенде ғана толық анықталады. Оған дейін тақырыптын жалған артықшылығы көрінеді: ол ылги мәтіннің алдында түрып, оның формасына, бағыт беретін белгісіне жэне элі түсініксіз мағынасына бағыт беріп түрғандай болады.
Теледидар хабарының тақырыбы да, көркем мәтін мен оның такырыбы сияқты, тележурналист ойының жемісі, яғни хабар мәтіні мен онын идеясы жөніндегі алғашкы аппарат беруші болып есептеледі. Тақырып теледидар тіліндегі лингопрагматикалық зерттеу нысаны болатын макроэлементтердің бірі. Ол хабар идеясының негізгі езегін қүрайды. Бүл жерден кез келген телехабардың тақырыбы көрерменге айтылатын ойдан алынуы тиіс деген шарт туады. Бүл телехабар тақырыбының номинативті функциясы болып табылады. Сонымен бірге осы түста хабарда айтылатын ой мен жеткізілетін информацияға баға беруі эрі осы баға берушілік қасиетінің нәтижесінде мәтінді қабылдау функциясы іске асады. Жалпы телехабар тақырыптары мен айдарларын тілдік түрғыдан талдағанда олардың хабар жеткізу жэне эсер ету қызметтерін ескере отырып талдаған тиімді.
Тақырыптар құрылымы жағынанқарапайым не күрделі болып келеді. Олардың түрлі қүрылымда өзғеріп қолданылуына байланысты телебағдарламалардың эртүрлі көзкарасты қалыптастыратындығын, сан алуан жанрда берілетіндіктерін, осыған орай оның қызметі де эртүрлі болатындығын көрсетеді. Жүмысымыздың бүл тараушасында осы телебағдарлама тақырыптарын топтап, эрбір топтағы тақырыптарға тілдік түрғыдан мінездеме беруге тырысамыз.
1 Құрылымы күрделі тақырыптар
Күрделі тақырыптардың ішінде тэулік бойғы жаңалықтарды үш мезгілде таныстыру үшін берілетін ақпараттық бағдарлама такырыбын атауға болады. Яғни бүл жердегі хабар тақырыптары предикативті қатынаста болады. Бүл тақьтрыпгардың бастауышы да, баяндауышы да есім сөзден болып келген сөйлем түрінде беріледі. Мысалы:
Ақпарат арнасы -- таңгы жаңалықтар; Аппарат арнасы -- күндізгі жаңалықтар; Аппарат арнасы - түнгі жаңалықтар;
Осындай тақырыптарда тәуліктін эр мезгіліне байланысты мезгіл үстеулер ауыстырып қолданылып отырады; бүл күрделі қүрылым тек аталған хабарды дайындау үшін ақпарат көзі болған объектінін өзгеруін білдіреді, демек дэл осындай формада келіп, тек алдыңғы тақырыпта қолданылатын үстеу сөздің орнына гиет ел сөзі қолданылып берілетін Ақпарат ариасы -- шет ел жаңалықтары тақырыбын атауға болады немесе дәл осындай қүрылымда тек шет ел сөзінің орнына қорытынды сөзі қолданылады. Мысалы: Аппарат арнасы корытынды жаңалыктар; бүл жердегі хабар тақырыбының қорытынды сөзімен ауыстырылып қойылған үлгісі бүл жаңалықтардың бір күн бойғы жаңалықтардың қорытындысы екендігін білдіреді.
2 Қайталанып берілетін тақырыптар
Теледидар хабарлары арқылы эсер ету, тақырып мэніне қосымша назар аударту үшін тақырыптардың күрамындағы элементтердін қайталаньш қолданылуы мүмкін. Хабар тақырыптарының қайталанып келуі лексикалық қайталау мен семантикальгқ қайталаулар арқылы жүзеге асып отырады. Лексикалық қайталаулар дегеніміз бір сөздің түгелдей немесе жекелей қайталануы. Қайталау түрақты қолданылатын тіркесте қамтылған мағына оқырманның назарын аудартады. Соның нәтижесінде тақырып пен мәтіннің арасында үйлесімділік пайда болады. Қайталау арқылы берілетін такырыптар сөйлемге үстеме реңк береді. Қазақ тіліндегі хабар тақырыптарының қайталамалар арқылы жасалуына Хабар арнасынан берілген Еркектің аты -- еркек, Добыл! Дабыл!, Әйелдер-ау, эйелдер сияқты бағдарламалардыц тақырыбы мысал бола алады.
3 Бөлшектелген такырып.
Бөлшектелген тақырып үлтгық колоритті сипатта беріледі. Айталық, Білгенге маржан... хабары тақырыбының Абайдың Сегізаяқ өлеңіндегі Білгенге маржан, білмеске арзан деген өлең жолының бөлшектенген бөлігі. Хабар тақырыптарының бөлшектенген өлең жолдары арқылы берілуі көрермен сезіміне ерекше эсер ету тәсілі екені жөнінде зерттеуші Н. ІІІыңғысова: Тақырыптан кейін қойылатын үш нүктенің ар жағында не айтылар екен деген ынтык сезім көрерменді бірден баурап алады. Мысалы: Мінездерін көргенде..., Бойы бүлгац..., Адалшыц бір цызыгы..., Қолымды мезгілінен кеги сермедім..., Әсемпаз болма әрнеге..., т.б.
Телехабар тақырыптары көрерменді еліктіру мақсатында бөлшектенген сөйлем түрінде көп нүктемен берілуі жиі кездеседі. Зерттеуші галымдар көп нүкте мағынаға байланысты тыныс белгісі екенін ескерте келе, көп нүкте ойдың аякталмай калғандығын білдіреді. Yenлы ақын өлеңдерінің тақырыппен астасуы хабарға қасиетті өлеңге бара-бар жауапкершілік жүктегені анық, деген корытынды жасайды [28, 45 б.].
Хабар тақырыптарының бөлшектеліп алынуы кейде мақал-мэтелдердің бір бөлігін боліп алу арқылы берілуі де мумкін. Ондай үлгіде берілген тақырыптарға Әзіліц жарасса..., (Әзілің жарасса, атацмен ойна), Бірінгиі байлыц... (Бірінші байлыц -- денсаулыц...) (Хабар арнасы) бағдарламаларының тақырыптары мысал бола апады.
Хабар тақырыптары кейде қарапайым сөйлемдерді бөлшектеп беру арқылы да қойылады. Мүндай тақырыптарға Хабар арнасынан берілетін Егер де мен..., Солай болган... тақырыптарын жатқызуға болады. Бүл жерде өзімізге белгілі мәтін соңына дейін ойы аяқталмаган тіркестерді бергенде көрерменнің қызығушылығы артады, әуесқойлығы туады. Тақырыптың соңына көп нүкте беру эдісі орыс тілінде недоговоривание, яғни аякталмаған деп те аталады. Бүл әдістің мәтіндегі ойды түсінуге деғен эсері мол. Тақырыпты көп нүктемен аяқгау мәтіннің стилистикалық категориясына жатады. Бүл эдіс көрерменді хабарды барынша ынгамен коруге итермелейді. Бүл хабар тақырыбының прагматикалық функциясын атқаратын микрокомпоненттердің бірі.
4 Интерполяция аркылы жаеалатын тақырыптар
Тақырыптың қүрылымының, мазмүнының жасалу, қүрылу үлгісінің кеңеюі өзге мәтіндермен интеграциялық қатыиасына негізделген. Телебағдарлама тақырыптарын поэтикалық дэстүрлер қатарына жеткізетін қүбылыстардың бірі интерполяция қүбылысы болып табылады. Ол журналистің, мақала авторының төл туындысы болып табылмайтын дайын күйінде, сол қалпында қолданылатын белгілі мәтінніц сөзі немесе фраза. Интерполяция эдісімен берілген телехабар тақырыптарына эдеби шыгармапардың бірінші жолдары дайын күйінде алынған тақырыптар жатады. Мысапы: Ацицат пен аңыз (жазушы Ә. Нүршайықовтың прозалық шыгармасының өзгертілмей алынған тақырыбы) және Ацщат сыйы(Ахмет Игүнеки), т.б.
5 Сүраулы сөйлемдер аркылы берілген такырыптар.
Сүрақ-жауап түріндегі тақырыптар сүраққа жартылай жауап беру, кейде риторикалық сүрақтар қою аркылы көтеріліп отырған мэселеғе көрермен назарын аударуға негізделген фактор болып саналады. Телехабар тақырыптарының сүраулы сөйлемдер арқылы берілуі де тақырып қоюдың бір амалы болып табылады. Себебі тіліміздегі сүраулы сөйлемдер тек сүрақ қоюдың амалы емес, олар хабар тақырыптарында айтылатын ойга қатысты белгілі бір ақпарат беріп түруы мүмкін. Академик В.В. Виноградов сүраулы сөйлемде пікір айтылатыны жөнінде былай дейді: Ведь и в вопросе что то высказывается, сообщается и понимается [29, 856.]. Мысалы: Есіңде ме сол бір кез?, Сен білесің бе?, Крлайсыц?т.б.
6 Үлтгык ойын атауларымен жасалған такырыптар.
Хабар тақырыптары казак халкыныц танымына сәйкес үлттық ойын атауларымен берілуі аркылы корерменді баурап алады.
Ғасырлар қойнауынан бастау алған, үлттық бояу мен халықтық үрдісті бойына топтастырған Алтыбақан үмытыла бастаған дэстүрлерді жаңғырта дамытып, ауыл жастарының сүйікті хабарына айналды [30, 65 б.]. Телебағдарламапардың тақырыптарының үлттык танымға сай қойылуы жөніндеғі пікір ретінде профессор Н. Омашев: Хабардың үлттық табиғатын беру оңай шаруа емес. Бүл тұрғыда жалпы таппыныстар бар. Мысалы Алтыбақан, Көкпар, Ақсүйек, Қыз қуу, Қымызхана, Тамаша, Алтын сақа сияқты хабарлардың пішімі үлттық табиғатта сай жасалған. Сонымен бірге балдырғандарға арнапған Әнші балапан да үлттық өнерімізді дамытуда өзіндік бояу-нақышы бар хабар екеніне куанамыз, - деді [31, 68 б.].
Ұлттык бояуы қанық, әдет-ғұрып, салт-санамызбен астасып, жарастык тапқан Алтыбақан арқылы бүгінде халқымыздың эдебиеті мен мэдениетінің мақтанышы болған ақын, жазушылар, өнер тарлаңдары кеңінен танылды. Бүгінгі казақ эстрадасы жарық жүлдыздарының түсауын кескен де осы хабар. Алтыбақанда ауылдың алты ауызы, цонац кәде тэрізді жоралғылар, домбыра жагалату салты, цыз бен жігіт айтысы, цыз цуу, ацсүйек, орамал тастау үлттыц ойындары қайта жаңғырды.
Телебағдарла.маның негізгі компоненті тақырып екендігі жөнінде қазак телепублицистикасын кең ауқымда зерттеген профессор Т. Амандосов: Публицистің баспасөзде жарияланған, радио мен телевидение аркылы берілген материалдарында окушыға, тыңдаушыға эсер етерліктей белгілі бір ыкпап болу үшін: біріншіден, тақырып орынды таңдалып, өмір талабына сай, маңызды жэне оперативті болуга тиіс; екіншіден, жазуға іріктеліп алынған фактілер өмір шындыгынан тууы керек, - деп жазды (32, 28 б.).
7 Есім сөздермен берілетін такырыптар.
Хабар тақырыптарында кейде сан есім, зат есіммен келетін тіркестер кездеседі.
Телехабар тақырыптарының санмен берілуіне мысал ретінде Қазацтыц жүз куйі, Мъгц бір мацал, оюүз бір жүмбақ сияқты хабар такырыптарын атауымызға болады. Бүл арадағы тақырып мүсылман үғымындағы 100 санының қасиетті сан деп танылуына байланысты қойылған. Ал Бибігул Жексенбай мен Амангелді Сейітханов жүргізетін Бір күн бағдарламасының бір сан есімімен берілу себебін түсіндіру үшін лингвистикалық еңбектердегі бір санының мағынасына қатысты берілген пікірлерге талдау жасасақ, бір санының екі түрлі магынада жүмсалатындыгы жөнінде М.А. Баскаков: Среди количественных определительных сочетаний особую группу занимают сочетания, в которых определение выражено числительным Ьіг один. Кроме обычной семантики этого определения единичности предмета или явления определение Ыг один носит оттенок неопределенности (33, 39 б.). Ғапымның бір санының мағынасы туралы айтқан бүл пікірінен кейін біз Бір күн бағдарламасының қүрамындағы бір санынын берілуі ғалымның екінші орында атап өткен белгісіздік үғымымен байланысты деп есептейміз. Мүнда тележурналистер бағдарламасын бүлай атауы олардың осы бағдарлама арқылы эртүрлі мекемелерге, үкімет орындарына, өндіріс орындарына барып арнайы бір күндерін арнап, сол жердегі жетістіктер мен кемшіліктерді таныстыруға арналғандығын меңзейді. Бірақ журналистердің нақты белгілі бір күні емес, бағдарламаны кез келген күнге, белгісіз бір күнге арнайтындыктан бүл бағдарлама осылай аталған деген қорытындыға келеміз.
Үш ширек деп аталатын телебағдарламаның тақырыбына тоқталатын болсақ, бағдарлама тақырыбына қатысқан үш санының тілімізде, халыктық танымда ерекше қолданысқа ие болуын ғаламның вертикаль моделі, мифтік үш элемнен Көк (аспан), Жер, Жер астынан бастау алады деген пікірлер бар. Көне замандағы түркі халықтарының мифологиялық түсінік-түйсігіне жүгінсек, ертеде адамдардың түсінуінше, элем үш қабаттан түрады: Аспан, Жер, Жер асты. Үш санының қасиетті сан болып қолданылуы осы пікірмен байланысты. Осы сарындас пікірлер ислам дінінің киелі кітабы Қүран Кәрімде Алла тағала бірінші - жер астын, екінші - жерді, үшінші -аспанды жаратты деген түрде кездеседі. Ал қасиетті сандардың мағынасын ашуға бағытталған Қ.С.
Дүсіпбаеваның еңбегінде үш сөзінің қасиетті үғым ретінде қолданылуы Моңғолияның Әлем ағашы деп атапатын бәйтерекпен, онын үш мүшесіне байланысты Жоғарғы элем Тэңірлер элемі, Ортаңғы элем Адамзат элемі, Төменғі элем Әруақтар әлемі болып үшке бөлінетіндігімен байланысты түсіндіріледі (34, 29 б.). Үш санына байланысты мүндай ырым-жоралғылар мен салт-дәстүрлер тек қана қазақ халкына ғана тэн емес, жалпы басқа халықтарға да ортак. Басқа халықтың санасында болатын сандық үғымдарға қатысты осындай түсініктер қазақ халқының санасында да сақталған. Айырмашылығы - үш санына байланысты түсініктердегі коне дәуір салтсананың ізі үлттық танымға сэйкес туған, о бастағы үштік үғым шамалы ғана өзғеріске үшыраған. Халықтың түрмыстық, мифологиялық түсініктеріне орай сандық мөлшерді білдіргенімен, бертін келе көмескіленіп түрақты сөз оралымдарына түйінделген, конверсияға үшырағанын аңғарамыз (35, 35 б.).
Төрт тарап.Терт санының қасиетті сан ретінде қолданылуы жөнінде Тәжиевтің мына бір пікірін келтіруімізге болады: Қазақ қашанда көп нэрсеге қолындағы малын өлшеп мысал етіп үстаған, малының жай-күйіне қарап көп нәрсенің сырын таныған. Күнкөріс тіршілігінің түткасы болган малдың соңында жүріп, бір жылды үшке, төртке, жетіге, тоғызға жэне он екі айға белген. Ел ішіндеғі есепшілер бір жылды үшке бөлуді - үш бунак деп атаса, төртке бөлгенді терт тоқсан деп атайды. Үш бунақ шаруашылықты ауа райымен сабақтастыра жүргізу үшін туса, терт тоқсан мал өрісінің жайылымына байланысты туған (28, 56 б.). Мүнда ғалым тіліміздегі терт саны мен үш санының халықтың өмір сүру қажеттілігіне байланысты туғандығын меңзейді. Халықтың мифтік танымында бүл сандарға қатысты үгымдардың қатарласа, бірлесе жүретіндігі жөнінде Н.И. Жуковская мынадай пікір айтады: Исследователи, изучающие роль числа в культуре, обычно рассматривают числа три и четыре в неразрывном единстве друг с другом. Дело не в том, что эти числа выступают почти во всех мифологических традициях и диахронную модель вселенной мир нижной, средний, верхний, или прошлый, настоящий, будущий. В четверке воплощена горизонтальная (плоскастная) и циклическая модель вселенной, четыре сезона года, четыре страны света, четыре основных направления (направа, налево, вперед, назад) [36, 57 б.].
Көгілдір экраннан берілетін бағдарламалардың касиетті жеті санының қатысуымен берілетіндігіне Жеті күн, Жеті саз бағдарламаларын атауымызға болады. Жеті күн сараптамалық бағдарламасының тақырыбында берілген жеті сөзі бір аптадағы күннің санына, яғни уақыт үғымына байланысгы айтылған. Ғапымдар арасында барлық елге ортақ жеті күндік апта болуы кездейсоқ нәрсе емес деген пікір айтылады. Бүл пікірді ғалым Н.Я. Марр да қолдайды: Прежде всего создание этапов последовательной связанности не одной смены дня днем, получившего свое округление с течением времени сначала в пяти, затем в семи днях, не одного года, с последовательностью месяцев, в его круговращении по сезонам, это в целом мерило одинаковой времени пространства (29, 69 б.). Жалпы гылымда жеті саньтна байланысты ой-түжырым, жорамалдар да түрліше. Олардың бірі жеті санының адам бойында кездесуіне байланысты жеті санын қасиетті деп санайды (жеті айлык бала, жеті жан, жеті мүше). Ал келесі біреулері эісеті санының касиетін тотемдік үғыммен байланыстырады. Ғалымдар I. Кеңесбаев, Р. Чернышев, Я.Маррдың пікірінше, жеті санының өзіндік ерекшелігі жеті күнмен байланыстырылган. Жеті күн апталық-сараптамалық бағдарламасының такырыбы осы уақыт үғымымен берілген. Бүл бағдарламада 49
бір аптада болған жеті күнгі жаңалықтардың қорытындысы айтылады. Ал Жеті саз бағдарламасының такырыбына келсек, жеті сөзі бүл бағдарламада жеті күй орындалады, сондыктан музыка гылымындағы жеті нота үғымымен қатысты берілген.
77 күн бағдарламасының тақырыбының қойылуына негіз болған 7 күн бағдарламасынын атауы. Себебі өзімізге белгілі 7 күн бағдарламасында күнделікті өмірде болып жатқан, қоғам өміріндегі жэне саяси жаңалыктарды сараптап халыққа жеткізе түсіндіруге тырысады. 77 күн бағдарламасында осы қоғамда болып жаткан келеңсіз оқиғаларды сынап, халықтын көзін астармен шындыққа жеткізуге тырысады. Сондықтан бағдарлама атауы да 7 кунбағдарламасының атауын бұрмалап, 77 кун деп аталған.
8 Номинативті тақырыптар.
Тақырыптар номинативтік функциясына карай жалқы есімдерге ұқсас. Бірак жалқы есімдер жеке заттарды білдіреді; олар заттардың белгіге қатынасынсыз езіндік жеке түрғандағы аты (37, 28 б.).
Номинативті қызметі жағынан тақырыптар мандайша жазуларына, керсеткіш кестелерге, зауыттар, т.б. мекемелер маңдайшаларына жазылған атауларға үқсас. Бірақ тақырыптың олардан айырмашылығы - тақырыптың ар жагында жазбаша мәтін түрады, яғни такырып сөйлесім күбылысы ретінде оның шегінен шыға алмайды. Ал маңдайшалар мен зауыт атауларының артында нақты объект немесе зат түрады. Номинативті тақырыптар қатарына мынадай хабар тақырыптарын жатқызамыз: Салауат, Әулет, Отбасы, Сәлем, Арай, Білім, Тіл, Шарайна, Күнпарац, Тужырым, Жүма, Отбасы, Санага сауал, Ел сойылы, Экология бекеті, Баспасоз беттері, Сәулет сыры, Ауыл спорты, Тэулік тынысы, Ай өрнегі, Тарих безбені, Өнер әлемі.
Қазақ халқы сөз өнерін, шешендік өнерді, тіл байлығын, яғни тілге қатысты мәселелерді асыл қазынаға теңейді. Үлттық арнада берілетін хабарлар такырыптарының көпшілігі (әсіресе тілге, үлтқа қатысты үғымдар) алтын сөзімен беріледі. Мысалы: Алтын цацпа (Қазацстан), Алтын саца, Алтын цоржын (балаларға арналған қазақ тілі сабағы).
Телехабарлардың ішінде арнайы салаға катысты жазылғандары бар. Айталық, Талап пен тэртіп, Заң эісэне заман, т.б. жалғаулық шылаулармен келген тақырыптар. Бүл багдарламалар Хабар арнасынан берілетін заң бағдарламапары болып табылады. Білек пен жүрекавторы Бақтияр Әсіреңкиев. Бүл хабардың басты мақсаты - спорт саласындағы түрлі спортшыларды керермендерге таныстыру.
Сонымен, теледидар хабар тақырыптарын тапдай отырып, оларды төмендегідей топтарға бөліп көрсетуге болады:
1. Құрылымы күрделі тақырыптар;
2. Қайталанып берілетін тақырыптар;
3. Бөлшектелген тақырып;
4. Интерполяция арқылы жасалатын такырыптар;
5. Сүраулы сөйлемдер арқылы берілген тақырыптар;
6. Үлттық ойын атауларымен жасалған такырыптар;
7. Есім сөздермен берілетін тақырыптар;
8. Номинативті тақырыптар.
Ақпараттық бағдарламалардың қоғамдық мэні өте зор. Ол халыққа қызмет етеді, яғни халык қажеттілігін өтейді. Елімізде, таяу шет ел, шет елдерде болып жатқан саяси, элеуметтік, мэдепи жаңалықтар легін күнделікті 50 жеткізіп отыру -теледидар, басылым, радионың тікелей қызметі. Мүның ішінде, әсіресе, телеарнада берілетін ақпараттық бағдарламалардың орны ерекше. Ол халыққа аудиалды, визуалды түрғыда эсер етеді.
Қоғамдық өзгерістерге байланысты тілімізде туған жаңа сөздер, жаңа үғымдарды қазір толық түсініп болу мүмкін емес. Адам өміріне енген жана үғымдар халық үғымында толық ізіи қалдырып, айқын бейнеленіп бірден сіңісіп кете қоймайды. Осы жағдайларда да үғымға қойылатын ат кездейсоқ болмайтыны белгілі. Көбінде тіпті бір үғым бірнеше атпен де аталып жүреді. Терминдік лексиканы қалыптастыруда сол дэуір баспасөзінің орны ерекше. Өйткені қандай да болмасын жаңалық алдымен баспасөз, радио, теледидар арқылы жарияланады. Мерзімді баспасөз сол қогамдағы элеуметтік саяси, ресми қаулы-қарарларды өз беттерімен жариялап түратын ақпараттар ағыны. Осы мэселе түрғысынан Б.Қ. Момынова: Қазіргі кездегі өркендеп дамыған бүқаралық ақпарат қүралдары оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тындалатын (аудиалды-радио), аудио-визуальды-теледидар, деректі кино болып үш түрге бөлінеді. Бүлардың коммуникативті қүрылымдарындағы кейбір айырмашылықтар болмаса, атқаратын қызметтері үксас, - дейді (22, 15
б.).
Теледидардың халыкка саяси, мэдени жэне эстетикалық эсер етуі оның бүқаралық-саяси қызметіне тікелей қатысты. Теледидарда берілетін ақпараттар ағымының озіндік уақыты жэне сол уақытка қатысты атауы болады. Мэселен, тэулік мезгілдеріне қарай Ақпарат арнасы -- таңгы жаңалықтар, Кундізгі жаңалынрпар, Кешкі жацапыцтар, Тунгі жаңалыцтар, Қорытынды жаңалықтар, Соңгы жаңалыцтар деп аталады. Ақпараттық бағдарламалар құрылымы жағынан шағын мәтінге ұқсас. Ақпараттар легін журналистер дайын мәтін ретінде дайындайды, ал оны экраннан диктор оқиды.
Ақпараттандыру қызметін жүзеге асыруда ақпараттық қоғам кезеңіне ауысу жүмысы маңызды орын алады. Ақпараттық қоғам терминін экономист, маркетолог, саясаттанушы жэне философ, программист жэне қогам қайраткерлері, ең бастысы, филолог, журналистер жасады. Бүл күбылыс өмірдің жаңа қыры мен козқарасы, жаңа ақпараттық жэне телекоммуникациялық технологиялардың пайда болуына қатысты өркениеттің даму кезеңдерін көрсетеді.
Ақпарат адам өміріндегі негізгі қүндылықтың бірі. Ақпараттық ресурстар катарына - адам, мемлекет, мемлекетгік мекемелер қүқығы жатады. Б.А. Грушиннің пікірінше: Ақнарат дегеніміз бүл белгілі бір объектінің немесе оқиғаның жай-күйі туралы ақпарат алушының білімінің белгісіздігін жоюдын амалы (38, 5 б.). Осыған орай, журналистің танымдық қызметі акпарат жазу барысында халық үшін кызмет етеді. Журналист тек шындык объектісін ғана емес, сонымен бірге оның мағынасын, яғни қүндылығын айқындауға талпынады. Мәтін қүрастырудың барлық кезенінде (ой туындау - ақпарат жинау - материал түжырымын қүру - оны тілмен өрнектеу - мазмүнын нормаға сэйкес өңцеу) журналист өз қызметінің қүнды объектілерін тану жағдайында болады.
Журналист қүнды материалды, яғни ақпаратты күкықтық, саяси, эстетикалық, діни, этикалық, коркем қызметтегі бағыттардан алады. Бүл күнды категориялар қоғамда жасалады. Журналист оны мэніне, халқына, сүранысына қарай нақты факті ретінде колданады. Ол ақпарат жасау барысында қалың аудитория мүмкіншілігін ескереді. Бүл басты шарт. Ол өз материалын қарапайым ауызекі сөйлеу тілімен күрастырғанның өзінде өліп цалды, 51
согыс басталды, өртеніп кетті, атып кетті, түрмеге түсті, бандыт, царацшы деудің орнына бүркемелеп, басқаша атайды. Мысалы: өліп цалды - цаза тапты, согыс басталды - дүмпу болдъг, бас көтерді, т.б. Сөздерді бұлай қолдану қазіргі қазақ тілінде саяси эвфемизмдер деп аталады.
Эвфемия күбылысы мен табу өзара тығыз байланысты. Әдетте табу дегеніміз әлдеқандай себептермен (наным-сенім, саяси, экімшілік, т.б.) тыйым салынған атаулар басқаша сөзбен аталады, ауыстырылады. Адамның өзге де заттар мен қүбылыстардың аттарын өз атымен атамай, басқаша ат беру ең алдымен ерте замандағы мифологиялық ойлаудың формасымен тығыз байланысты.
Басқа тілдер сияқты түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде де табу сөздер ауызекі тілде де, ақпарат қүралдарында да, көркем эдебиетге де ашық қолданылмайды. Тіпті олар сөздіктерге де кіргізілмейді. Алайда солай екен деп, табу сездер тілден сөздік қордан біржолата шығып қалды немесе аластатылды деуге ешбір негіз жоқ. Өйткені, оларды сөздікке кіргізбеген тілдің өзі емес, тілшілер, яғни сөздікті қүрастырушылар немесе авторлар. Ал соңғыларды солай істеуге мэжбүр етіп отырған қоғамда қапыптаскан ресми цензура немесе этикалық нормалар (30, 5 б.).
Эвфемизмнің түрақты белгілері, біріншіден, тыйым салынған сөздерді (мифологиялық, діни, саяси, экімшілік, идеологиялық, т.б.) басқа атаулармен ауыстыру, екіншіден, белгілі бір тілдік үжымда айтуға үят саналатын сөздерді (кейбір дене мүтиелері, жыныстық қатынасқа байланысты атаулар, физиологиялық зат алмасумен байлданысты кейбір атаулар, т.б.), үшіншіден, сөйлеуші үғымында, түсінігінде дөрекі, эдептілікке жатпайды-ау деген сөздерді басқаша сөздермен (қарапайым лексика) ауыстыру, төртіншіден, тындаушыға жайлы, жағымды болып көрінетін сөздерді таңдау, талғау. Міне, бүл аталғандарды эвфемизмдердің түрақты белгілері деп атауға болады. Әрине, қогамдық сананың өзгерілуі, мысалы, мифологиялық ойлау жүйесінің орнына прагматикалық ойлаудың басым сипатка ие болуы, сондай-ақ діни сананың орнына ғылыми сананың орнығуы эвфемизмдердің өзгеруіне, ескіруіне, жаңарып-жаңғырып отыруына катты эсер ететін фактор екені сөзсіз.
Сондай-ақ эвфемизмдердің мағыналық-семантикалық түрғыдан бірде көнеріп, бірде жаңарып отыратын ерекшелігі ең алдымен қоғамның әлеуметтік қүрылымындағы өзгерістермен де тығыз байланысты.
Түптеп келгенде, эвфемизмдер тілдің сөздік құрамын байытады, синонимдік қатарын көбейтеді;
- функционалдық-стильдік айырымдарды терендетеді;
- тіл мэдениетін, адамның жеке мэдениетін қалыптастыруга эсер етеді;
- сөз этикеті нормаларын қалыптастыруға ықпал етеді.
Міне, бүл айтылғандар эвфемия күбылысын екі өлшемде жан-жақты жэне тереңдете зерттеудің озектілігін көрсетеді.
Әдеттегі эвфемизмдер жеке адамдар арасындағы коммуникативтік қолайсыздықты (коммуникативтік дискамфорт) болдырмауды көздейді де, жеке бастық қатынаска тэн сипатқа ие болады. Ал телеакпараттық хабарлардағы эвфемистік формалардың элеуметтік сипаты басым болады. Мысалы, жеке коммуниканттар арасында адресатқа енбек ардагері, цүрметті демалыстагы адам, зейнеткер, цариядеп сойлеу пенсионер деуден әлдеқайда сыпайы форма болып табылады.
Моральдық-этикалық, діни жэне мифологиялық эвфемизмдерді тудыратын алғышарттан саяси эвфемизмдердің пайда болу себептері мен жүмсалу мақсаты басқаша екені проф. Р.А. Будаговтың мынадай түжырымды пікірінен айқын аңғарылады: Поэзиялық немесе прозалық шығармаларда кездесетін эвфемизмдердің стилистикалық мақсаты болған жағдайда немесе сөйлеу барысында айтуға ыңғайсыз сөздерді басқа сөздермен алмастыруға үмтылғанда (мэселен, дене мүшелеріне қатысты), я болмаса дене бітімінің кемшіліктері бар адамдарды ренжіткің келмеген жағдайда саяси эвфемиз.мдерді қолдану аса тиімді болады. Бүл біздің қазіргі қоғамымызға да тікелей қатысты мэселе. Зиялы қауымның тілін қарапайым халықтың тілінен ажырату мақсатында лауазымды билік өкілдерінің тілінің ерекше белгісі ретінде эвфемизмдердің келесі бір түрі, яғни таптық жаргон эвфемизмдері қолданылады. Эвфемизмнің алғашқы аталған түрі - синонимдес болып келеді, мэселен: көңіл катеру - мае болу. Ал екінші түрі, керісінше, бүл сөйлеушінің шындықты саналы түрде бүркемелеуге талпынуының нәтижесінде қолданылатын эвфемизмдер (39, 78-79 бб.).
Ақпаратгық хабарлар тілінде, эсіресе, мемлекеттің сыртқы, ішкі саясаты, экономиканын элеуметгік саласындағы саясат, қауіпсіздік, қүқық қорғау, т.б. салалар эвфемизациялаудың объектісі болып табылады. Әдетте, жекс бастық қатынаста элеуметтік катынаста болсын, адамның психологиялық күйіне ауыр тиетін кейбір сөздер эвфемистік форманы қажет етеді. Мысалы, криминалдық атаулармен байланысты көптеген сөздер эвфемизмдердің қатарында каралып жүр. Түрме, цамаутэрізді көрермен психологиясьтна қолайсыз эсер тудыратын сөздер арнайы сөздермен бүркемеленіп беріледі. Яғни телеарналардан көрсетілетін бағдарламаларда журналистер қамау, қамауга алу, түрмеге отырғызу, абақтыға жабусияқгы нақты номинатив терминдерді көрермен алдында қолданудан қашқақтайды. Олар көрерменге психологиялық жағымсыз эсер қалдыратын атауларды өз тілдеріндеғі арнаулы.
Спорт хабарлары тілінің ерекшелігі
Телеарналарда ақпарат беру хабарларымен бірге ұдайы бірге жүретін хабарлардың бірі спорт хабарлары. Себебі спорт бүгінгі күні халықтың қоғамдық, саяси өмірімен бірге біте қайнасып жатқан құбылыс. Қазіргі кезде телеарналарда тәулік бойғы ақпарат хабарларьгаың барлығы дерлік ауа райы болжамымен жэне спорт жаңалықтарымен аяқталады. Телеэкрандағы әрбір арна әр күнгі спорт жаңалықтарына спорттың түрлеріне қатысты толық шолу жасауға тырысады. Осы тэулік бойына спорт жаңалықтарын таратушы хабарлардың өзіндік тілдік ерекшеліктері бар. Бүл жанрда тіл ерекшелігінің қалыптасуының бірнеше себептері болады. Ең алдымен, спорт жаңалықтарын таратушы хабарлардың уақыты тым қысқа екендігі белгілі. Себебі көбінесе олар жалпы өмірдегі жаңалықтың қүрамдас болігі ретінде ғана беріледі. Спорт шолушысының мақсаты - тым қысқа уақыт ішінде керерменіне түсінікті, жан- жақты мэлімет беру.
Спорт хабарлары көпсөзділікті көтермейді. Бүған себеп - теледидардың басқа газет жэне визуалды ақпарат қүрапдарынан ерекшелігінде, яғни теледидарда, радиола толық сипаттап берілетін ойын немесе баска спорт түрлерінен болатын жарыс барысындағы кимылдардың көпшілігі бейнеленіп көрсетіле алады.
Н.И. Пономаревтің пікірі бойынша: Спорт дегеніміз бүл ойындык, жарыстық, тэрбиелік қызмет. Ол дене жаттығулары мен оның әлеуметтік маңызды нәтижелеріне негізделіп жасалады (42, 88 б.). Осы анықтамаға сүйене отырьтп, халықтың денсаулығын сактау мен берік етуге бағыттапған жэне өзіндік инвентарь! бар, өзіндік жаттығу орны, қатысушысы, кэсіби мамандары бар адамзат қызметінің ерекше түрі ретінде спорт саласының өз тілі бар деген қорытындыға келеміз. Эрине, спорт тілін өзге салалардың тілінен ерекше, артық тіл деп біз айта алмаймыз. Себебі спортгық материапдардың тілі, ең алдымен, бүл - газет, журнал, радио, теледидар, яғни бүқаралық ақпарат пен насихат қүралдарының тілі, ол осы салалардың заңдылықтарына бағынады (43).
Спорттық лексика саласынан ғалымдар терминологиялық қабатты бөліп алады. Спорттық терминология эдеби тілдін сөздік қорын толтырудың ең белсенді қайнар көзі болып есептеледі. Теледидар аясында терминдерді көп қолдану стильдін табиғатымен, сипатымен тығыз байланысты. Г.Я. Солганик 59
газет пен журналдарда қолданылған терминдердің жоғары сапалылығын газети-публицистикалық сөйлеу тілінің ашылуы терминологияның стильдік сапасының газети-публицистикалық стильге жақындауы деп түсіндіреді. Себебі мүндағы терминдер публицистика табиғатына толық сәйкеседі, олар газети-публицистикалық стильге атау нақтылығымен, үғымдардын тереңдігімен, бірмағыналығымен, бейнелеудегі нүсқалығымен жуықтайды. Спорттық лексика мен спорттық терминология арасындағы айырмашылыкты айыра білу қажет. Спорттық лексика үғымының спорттық терминология үғымынан мағынасы өте кең. Оның қүрамына терминдермен катар кэсіби сөздер, жаргон, атаулық белгілер кіреді. Спорт терминологиясы спорт тілінің негізін қүрай отырып, спорттық лексиканың нормативті бөлігі болып есептеледі (44, 56 б.).
Спорт хабарларының нақты адресат - мамандары жэне белгілі бір спорт түрінің жанкүйерлері болады. Сондықтан да, спорттық хабарларда қолданылатын терминдер нормага жатады. Спорттық тақырыпқа арналған кез келген материал арнайы үғым шеңберіне келіп тіреледі, сол себепті журналист алдында мынадай мэселелер туындайды: термин жэне номенклатуралык атауларды кайта-қайта қайталамай көрерменді қалайша жапықтырмауға болады? Тақырып, адресат, жанр мақсатына байланысты теледидардың сөйлеу тілдік формасын қалай түрлендіруғе болады жэне т.б. Галым А.Ф. Пинчук Спорттық басылым беттеріндегі арнайы лексика деген макаласында осы мэселелерді қарастырып, оларга нақты жауап берді (45, 18 6.).
Спорттық жарияланымдарда формасына қарай қүрамды терминдер мен номенклатуралык атауларды ығыстыру, қысқарту қағидалары қатаң ескеріледі. Бүл екі үрдіс те біркелкі жүргізілмегенімен, олардың себеп-мақсаттары ортақ. Біріншісі, қысқарту - бүл бейнелеу қүралдарын үнемдеуге талпыну қүбылысы. Екінші себеп - функционалды, яғни ығыстыру қүбылысы мәтін қүрылымының заңдылықтарына сүйенеді. Толық жэне қысқартылған атаулардың ауысып қолданьтлуы қайталауларға үрынудан сақтайды. Оньтң үстіне контракциялау нэтижесінде қысқартылған атаулар арнайы атаулармен толык терминологиялык сэйкесуімен салыстьтрғанда, мәтінге ауызекі сөйлеу тілдік реңкін береді. Мэселен, алтын медаль деп айтудың орнына алтын деп кысқартып айтуға болады (45,193 б.).
БАҚ тіліне қойылатын негізгі талаптар: мәнерлілік, айқьтндылық, нактылық. Әйтсе де, спорттьтң жарыс рухы көріністік, көпшілік сияқты ерекшеліктерін ескерген жөн. Күрес драматизмі спорттык материал тіліне, оқырманына эсер етпеуі мүмкін емес. Ғапым спорттық материал тілінің экспрессивтік, эмоциялық мазмүн жылдамдығы, полифониялық сияқты манызды ерекшеліктерін белгілей отырып, осыдан спорт тіліне эсер ететін мынадай белгілерді үсынады:
- бэсекелестік, жарыс рухы;
- шығармашылық (резерв, жоғары нәтижеге жетудің жаңа тэсілдерін іздеу);
- күрес драматизмі, қиындықтарды жеңу (моралдық, дене, психологиялық);
- бүкаралық, танымалдылық, тартымдылық;
- эстетикалық, корініс, сүлулық, эмоция ерекшелігі (46, 190 б.). Спорттың осы аталған ерекшелігі теледидарлык спорт хабарларының тіліне
де тэн. Зерттеу нэтижелері Қазақстандағьт спорт тілі, спорт лексикасының зерттелуі кенже қалып келе жаткан сала екендігін көрсетеді.
Спорт танымал сала болғандықтан спорт материалдарына ерекше талап қойылады. БАҚ қызметінің жаңа принциптері, қоғамдағы күрделі өзгерістер, 60 мемлекеттің спортқа деген көзқарасы теледидар тілінен өз орнын тапты. Бүгінгі журналистер өз шығармашылығын дамытуға аса жауапкершілікпен қарайды. Олар спорт хабарларын дайындаү барысында тілдің экспрессивтік қүралдарьш тиімді пайдапануды қолға алды. Сөзбен терең ойды білдіру, халыққа тікелей эсер ететін сөздерді үтымды қолдану спорт хабарларын дайындаудағы тиімді тәсілдерді тандау критерийі болып саналады. Спорт материалдарының ең негізгі ерекшелігінің бірі - экспрессивтілік тэсіл. Қандай жарыс болсын, мейлі футбол, мейлі күрес, т.б. спорт түрлері өтіп жаткан кездегі жанкүйерлердің, көрермендердің, спортшылардың көңіл-күйі, жарыс, жеңу, жеңілу рухын эсерлі жеткізуде журналистер экспрессивный алуан түрін қолданады. Көрермен, оқырманга мүндай жағдайды қалыпты, карабайыр сөзбен жеткізу мүмкін емес.
Спорт хабарларында кездесетін дайын қапыптарды спорт ойындарының қорытынды нэтижесіне қарай топтастыруға болады. Жену немесе жеңілу үрдістерін журналистер окказионализмдермен жеткізеді.
I топ:
1. Алайда Медет бүл жолы қарсыласын шыдатқан жок,(Хабар, Ж. Айтбай, 21.04.05).
2. Бүл жолы олар жеңістіжүлып әкетті (КТК, Т. Жүмабек, 21.04.05)
3. Мэре сызыгын бірінші болып кесті (бірінші келді).
4. Екіиші орынга табан тіреді (екінші орынды иеленді).
5. Үлттыц уннверситеттің ойыниіылары қарсыластарына dec бермеді (КТК, Т. Жүмабек, 20.04.05).
6. Бүгін Астана ойыншылары күміске қол соза алады (күміс медаль алады деген мағынада).
7. Алматы намысын цоргагандар күміс жүлдені қанагат түтты (күміс медаль алды).
8. Шымкент жастары цола жүлдені арңалап қайтты (қола жүлдені арқалап қайту - қола медаль алу).
9. Тараздың тарлан боксгиысы келесі айналымга жолдама алды (келесі айналымға жолдама алу - жеңу) (Хабар, Ж. Айтбай, 10.05.05).
10. Бірац біздің ойыншылар кездесу тізгіиін қолына алды (Хабар, Ж. Айтбай,10.05.05)
11. Ton жаруды mepic көрмейтін кэрістер мергендік танытты(мергендік танытты - жеңді) (Ж. Айтбай, Теңбіл доп апталық шолуы, 27.11.04).
II топ:
1. Леонга царсылас болып танылады деген футболшылар білгендерінен жацылды(Хабар, Ж. Айтбай, 01.11.05).
2. Үіицыр ойын тізгінін ешкімге бермеген лигалыц аяцдопшылар цазір ойын орнегін жогалтын алды (Ж. Айтбай, 29.11.05).
3. Барселона 7000 жанкүйердіц алдында жер иіүцып цалды (Информ-бюро, Б. Әсіреңкеев, 06.02.06).
4. Бүл жолы ол уацытынан бүрын үйіне цайттьи
5. Алайда, үкілеп әкелген басца спортшылар үмітті ацтай алмады(Астана, Спорт).
Бул жолы олар жеңісті жүлып әкеттідеген сөйлемде журналист жарыс барысын нақты сипаттамаса да, оның қандай қарқынмен өткендігін жецісті жүлып әкеттідеген тіркеспен білдіреді. Екінші орынга табан тіреді, Мэре сызыгын бірінгиі болът кестг, күміс жүлдені цанагат түттыдеген тіркестерде ойыншының нешінші орын алғандығы туралы 61
мэлімет беріледі. Ал мысалдардың екінші тобындағы білгендерінен жаңылды, ойын өрнегін жогалтып алды, жер іиүқып қалды тіркестерінде спортшылардың жеңіліс тапқандығын айқын аңғарамыз.
Тіл ақпарат жеткізудің ең негізгі қүралы. Тіпті ең терен ой, сенімді мэлімет қүрғақ тілмен жеткізілсе, тартымсыз мэнмен көрермен санасына жетпейді. Спортшының жеңіліс тапқандағы көңіл-күйін қажетсіз сөздермен жеткізген жағдайда көрермен одан ешқандай эсер алмайды. Сондықтан журналист хабарды мазмұндау түрін ескере отырып, тіл қүралдарын қолдану барысында оның нормаларына сүйенуі тиіс. Бүгінгі қазақ теледидарындағы спорт хабарларын көпшілік қызығып көретіндей журиалистер қолданатын үтымды тэсілдер эртүрлі сипатта болады. Солардың бірі үлттық менталитетімізге тэн қолданыс тіркестер.
Тобылды шорге сүйреген Нүрбол Жүмасцалиевті мыцты деп таныган мамандар өзге жаттъщтырушыларга тиесілі жүлдеге Дмитрий Когай лайыц деп иіешім шыгарыпты(Хабар, А. Сейітханов, 16.11.05).
Қазац баласы түңгыш рет алтын белдікті сарапца салады екен, ел-жүрт болып Маратты үкілейтін кез келген сияцты(Хабар, А. Сейітханов, Спорт, 31.10.05).
Бірінші турда Астана командасын үштікте үтцан жергілікті Рахат бүл жарыста шаппай бәйге тілейтін сияцты (А. Сейітханов, 16.11.05).
Олимпиада басталгалы тура бір апта болды. Төрт жыл бүрынгыдай цоржынымыз бос цала ма деген цауіп басым десек те, 26 ацпанга дейін әлі біразуацыт бар (Хабар, Ж. Айтбай, 17.02.05).
Мүндай тіркестер көрерменнін жан дүниесіне жақын. Қазақ тіліндегі фондық лексиканы осы мысалдарда шебер, үтымды қолданған. Спорт хабарларына тән тағы да бір ерекшелік көш сөзіне қатысты қалып тіркестерінің жиі кездесуі. Бүл сияқты тіркестерді үлттық танымымызга қатысты қалыптасқан тіркестерге жатқызуга болады. Мысалы: Кош соңында Восток пен Есіл цалды.
Уругвай ойыншылары 5:3 болып, цонацтарга жол берді. Уругеайлыцтар 3 үпаймен кош соңында цалып цойды.
Уругвайлыцтардъщ карсыластары көшті жеке дара бастап келеді(Хабар, Ж. Айтбай, 22.04.05).
Журналист - халыққа ақпарат жеткізуші. Споттық жарыс тек оз елінде болып қоймай, әлемнің түкпір-түкпірінде өтеді. Елден алыс сынға түскен немесе елде болып жатқан жарыстар туралы журналистер халыққа газет, радио, теледидар арқылы жеткізеді. Осы түстағы спортшының басты міндеті ел мүддесіне шығу болса, журнапистің міндеті жарыс барысын мазмүндау. Спорт жанкүйерлері осы екі міндетті үздіксіз бақылап отырады. Жарыс табиғатын дэл жеткізу мақсатында журналистер тілдік элементтерді әртүрлі деңгейде қолданады.
Жастар арасындагы әлем біріншілігінде қазақ хоккейшілері жеңілістен көз ашпады (А. Сейітханов, 19.12.05).
Сосын алац иелері тайлы-түягымен алдыга умтылып, цорганыс шебін элсіретіп алды (Информ-бюро, Б.Әсіреңкеев, 06.02.06).
Челябіден келген хоккейиіілер бас котере алмады(Хабар, Ж. Айтбай, 10.12.05).
Алдымен Дмитрии Андреев көзге түссе, артынша Обухов осы матчтагы екіншіголды ениіісіне жазды(Хабар, Ж. Айтбай, 10.12.05).
Aya райыныі) суыцтыгына царамастан, царсыластар жасыл алаңда жан аяган жоц (Хабар, Ж. Айтбай, 23.12.05).
Бүл мысалдардағы цорганыс иіебін элсіретіп алды жеңілуге шақ қалғандықты, бас көтере алмады жеңілгенді, екінші голды еншісіне жазды - екі гол салғанын, жасыл алацда жан аяган жоц - жақсы ойын көрсеткендіктерін білдіретін тіркестер.
Мазмұндау барысындағы эмоциялық бағалаушы сәт көрермен көзкарасының түзілуше эсер етеді, мэтшнщ тиімділіп мен өміршендік дэрежесін осылайша анықтай отырып, оның қарым-қатынасын берілген фактіге қарай бағыттайды. Жетістікке жетудің ең қажетті шарты - материалды қүрудың нақты жоспарының болуы. Шатастырылған, жүйесіз мәтінді түсіну әрине, қиын, сондықтан оған қызығу мүмкін емес. Нақты жоспар - эсер етуші элемент. Өйткені ол, біріншіден, материалды жүмылдыруға, оны композициялық түрғыда қүрастырып, жымдастыруға көмектессе, екіншіден, оны түсіну мен есте сақтауға мүмкіндік береді.
Спорт журналистикасы тіліндегі түрақты тіркестер сөзді эрлеу үшін ғана емес, ол нақтылық, нысаналық, эмоциялық көзқарас түрғысынан да қолданылады. Публицистикалық стильде фразеологиялық түлғалар жиі кездеседі. Басқа стильдермен салыстырғанда оның өзіндік ерекшелігі бар. Қогам өміріндегі күн откен сайын туындап жатқан жаңалыктарға сэйкес фразеологизмдер түрленіп қолданылған сайын синонимдік қатарлар толығып отырады. Өйткені журналистер мэтін жасау барысында сөз қайталауга жол бермеу үшін жаңа тіркестер ойлап тауьш, тіліміздегі ФТ қорын байытуға кеп ықпалын тигізеді.
Фразеологиялық түлғалар бүқаралық ақпарат қүралдарының, атап айтсақ, радио, газет, теледидар т.б. салаларының қажеттілігін өтейтін қазақ тіл білімінің басты нысандарының бірі болып табылады. Публицистикапық стильде ФТ стильдік қызметімен, ассоциациясымен келетін амал-тәсілдер қосылғанда ана тілінің байлығы еркін қолданысқа түседі, зерттеушілер публицистикапық фразеологияға цаламы желді, бәсекеге түсу, төртінші бгтік деген сияқты сөз тіркестерін жатқызып жүр. Публицистикалық стильде еңбегін мадақтауда, ағаштан түйін түйеді, адал ақтап кетті (ары таза мағынасында), эдеп көрген, бас иді, жүлде алды, көкке котерді, намысты қолдан бермеді, намысқа тиді, намыс көрді, он саусағындай білу, өрім жас, рухын көтерді, тәлім етті, тағзым етті, ғибрат сөз, ғылым бақты, ғибрат алды, абырой алды т.б. дайын ФТ эрі стильдік бояуы бар тілдік бірліктердің қатарынан көрінеді.
ФТ қолданылуының мағыналық-стилдік қызметінің бірі көп ойды аз сөзбен беру, ол көбінесе дайын тілдік бірлік ретінде жүмсалады; екіншісі дүниетанымдық көзқарасты таныту, ол прагматикалық мақсатты жеткізуді басты нысаны етіп алады.
Қазіргі танда телеарналарда спорт хабарларын жүргізуші журналистердің тілдік ерекшеліктері де сан алуан. Олардың еңбектерінен көрерменге жанды сөзбен эсер етуге мүмкіндік жасайтын фразеологиялық тіркестерді қолдану тэсілдерінің аса бай қатарын көруімізге болады. Мысалы, Хабар арнасының спорт шолушылары Амангелді Сейітханов пен Жандос Айтбай, сондай-ақ 31 арнаның журналисі Бақтияр Әсіреңкеев, т.б. спорт шолушыларының тілдік қолданысынан осындай мысапдарды жиі кездестіреміз:
Дмитрий Суйко, Фархат Сахмуров, Владимир Артюишн сияцты каратэшілердйі деАлматыга жолы түседі (А. Сейітханов, Спорт, 25.10.05). Есесіне 36 минутта Барселонаның айы тагы да оңынан туды (31 ариа, Б. Әсіреңкеев, 31.10.05).
Әлемніц 33 елінен келген 300-ден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz