Прагматонимдер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

9-практикалық сабақ тақырыбы: Прагматонимдер

Прагматонимдердің ерекше белгілерімен, олардың семантикалық модельдерімен таныстыру.

Прагматонимдердің ономастикада аз зерттелгеніне қарамастан, олардың семантикалық және сөзжасамдық құрылымында белгілі бір классификациялық белгілерін және атау беру уәждерін бөліп шығаруға болады. Жалқы есімдердің объектілермен байланысына қарай топтастырған А. Бахтын классификациясына аса көніл бөле отырып. А. В. Суперанская "Общая теория имени собственного” (1973) атты кітабында жалқы есімдердің әр классификациясына теориялық негіздеме береді. Оның классификациясы бойынша прагматонимдер жансыз заттарды атайтын топқа жатады. Бұл материалды және қиял әлемінің жанды және жансыз объектілерін универсалды болу жағынан дұрыс болып есептелелі. Прагматонимдерді арнайы зерттеушілердің болмауы себебінен олардың барлық түрлері түбегейлі зерттелмеген, сондыктан да прагматонимдер классификациясы анык емес. Зерттеушілердің пікірі бойынша, перифериялық шектеп жалқы есімдерді хронологиялык және тарихи кезендерде әр негіз бойынша типологиялық зерттеу - ономастиканың басты міндеттерінін бірі. Ономастикада прагматонимдерді құрылымы мен семантикасы бойынша атау беру принциптері мен дифференциялауды анықтауға алғашқы қадамдар жасалған. Мәселен. И. В. Крюкова (1997) ономастика кеңістігінің перифериялық шегіндегі келесі атау беру принциптерін бөледі: • анықтауыштық (идентификациялаушы) (мекеме орындарының кызмет ерекшелігі тауарлардың негізгі ерекшеліктер!, бұқаралык ақпарат құралдарының тақырыптары мекеменің орналаскан жері, тауар өндіру, газет пен журналдардың шығарылуы, нақты адамға - негізін қалаушыға, иесіне немесе авторға сілтеу) : • шартты-символдық (объект белгілерін шартты түрде көрсету) ; • символдық (аталмыш объектен тікелей байланыстың болмауы) . Ресей эргонимдерін зерттеуші Т. П. Романова XIX ғасырдын соңы XX ғасырдың басындағы Самара қаласының сауда орындары материалдары бойынша үш компоненттен: термин (Т), иесінін есімі (HE) және шарты-символдық есімнен (ШСЕ) тұратын құрылымдык типін анықтаған. Формула түрінде модельдерді Т+ИЕ+ШСЕ деп беруге болады, мұнда ШСЕ қолданылу жиілігіне карай соңында беріледі: Магазин "Хозяйство и охота " А. Ю. Христензен Т ШСЕ ИЕ С. Иманбердиева 1985-2001 жылдардағы менсонимдердін төмендегіден құрылымда болатынын көрсеткен. Дегенмен мұндай құрылымдар қазақ тіліндегі менсонимдерге тән емес. Қазак тіліндегі менсонимдер құрылымына негізіне екі компоненттік тон, яғни ШСЕ-Т және ИЕ -Т. мысалы: Ақ аю кафесі ШСЕ Т Сәрсенова бүкені ИЕ Т Бүгінгі эргонимдерді тарихи атаулармен салғастыру арқылы қазіргі эргонимдер құрылымында XIX ғ. мен XX ғ. басындагы эргонимдер құрылымында кездесетін комноненттер ұшырасады деген пікірге келдік. Мағына компоненттерінің арасьшда Т және ШСЕ компоненттері негізін құрайды, ал ИЕ компоненті тек өзіндік символ ретінде қолданылады деп өзара бөлінуі олардың ерекшелігі болып табылады. Қазақстан ономастикасында алғаш рет С. Қ. Иманбердиеванын Алматы каласы 1867-2001 жылдар аралығындағы сауда орындарының (менсонимдер) атауына зерттеу жасағаны прагматонимдердің аталмыш түрінін әмбебап және спецификалық ерекшеліктерін олардын әр тарихи кезеңдердегі құрылымдык типтерін анықтауға мүмкіндік берді. ХІХ-ХХ ғасырдағы атаулар мұрағат материалдары мен т. б. құжаттарда тек орыс тілінде берілген. Ол сол кездегі тіл саясатына байланысты. Құрылымдық тнптер динамикасы өте ұзак нақты-анықтауыш атаулардан қыскарған түріне дейін өзгерген, негізінен семантика символдығымен ерекшелінетін жалпы құрылым калпына енген. Әр тарихи кезең прагмагонимдердің семантикасы мен құрылымына өзгерістер енгізіліп отырған. Мәселен, кеңес өкіметі атаулардың идеологиялық уәжділігімен ерекшелінеді: “жалқы есімдер аталмыш денотаттардың (және оларды атаушылардың) кенес мемлекетіне қатысты екендігін, оның революциялық идеологиясына қатысты екендігін көрсетуі керек" (В. Д. Бондалетов, Т. П. Романова) . Сол кезде ескі модельдерде жаңа семантикалық мазмұнды атаулар орын басты: • кең, анықтаушы құрылымдар (Ұлттар ісінің халық комиссариаты, И. В. Сталин атындағы Шығыс жұмысшылары Коммунисты университет) ; • аббревиатуралык форма (НарКомПрос, ГОЭЛРО. Совнархоз) ; • құрамында идеологнялык сөздер бар анықтауыш құрылымдар (Красный пролетарий. Красный факел мекемелері. Красный библиотекарь, Рабочий бумажник. Безбожник у станка журналдары) ; • мемориалдык компонент! бар “атындагы мекеме” сиякты құрылымдар (СЛ/. Киров атындагы зауыт, Владимир Ильич атындағы Машинажасау зауыты), олар тек мемлекет меншігіндегі мекемелерге тағылған. XX ғасырдың соңы, XXI ғасырдың басы Қазақстанда жана мемлекеттің құрылу кезеңі болып табылады. Тез дамыған экономикалык өтгерістер жекеменшіктің дамуына және дүкен, қоғамдық тамақтану орындары, тұрмыстық кызмет салондарының, әр түрлі фирмалардын, іскерлер бірлестіктерінің құрылуына себепкер болды. 2003 жылғы тіркелген коммерциялық мекемелер тек Алматы каласында 10 мыңнан асады, олардың саны күннен-күнге өсуде. Жекеменшік әр тектес объектілер жүйесінің дамуына байланысты олардын атаулар жүйесі көбейеді, себебі объектілер жекелеуді қажет етеді. Объектілерге атау тағу үрдісінде бірнеше басым бағыттық принциптерді бөліп шығаруға болады: • аталмыш объект ерекшеліктерін ескеру (атау құрамына дүкен - магазин, кафе, мейрамхана ресторан, институт т. б. классификаторлар кірсді) ;

• автор жекелігі (Айдана, Серік, У Едиля, У Алины, Охотничий лагерь сэра Игоря) ', • тұтынушыға бағыттау (Бедные люди, Блюда Востока. Престиж) :

• тауар және қызмет көрсету ерекшеліктері (Балық. Кавказ шашлыгы, Саяхат. Дивандар әлемі. Электра, Интерьер Клеопатры) ;

• негізгі тауар немесе кызметті жарнамалауға талпыну (Шай іш. Дом мерекесі, Санфаянс. Планета электроники. Кушать. Есть что съесть) ',

• кеңістіктік бағыт (На Никольской. На перекрестке, На Мира, На Джандосова) г. б. Бір карағанға өздігінен қалыптаскан сауда және өндіріс мекемелерінің атаулары қалалық топонимдер микроқұрылымына кіретін ерекше бір жүйе болып табылады, себебі, олар қаланың белгілі бір топообъектін атайды. Көп атаулардың негізінде бір тектес объектілердің атауларына тән құрылымы мен семантикалық толык қарапайым. стереотипті модельдер жатыр. Дсгенмси, атаулардын жарнамалық және жекелеуіштік кызметтеріне байланысты, сонымен қатар Ата заң үшін қорғалатын болғандыктан жекеменшіктіктің күшеюіне байланысты өзіндік ерекшеліктері бар. Аталмыш объект иелері оларға өз есімдерін немесе туыстарының есімдерін бере алады, яғни жекеменшікті өз есімдері арқылы атауда заңды түрде бекітеді .

Жалқы есімдер жиынтығы - мекемелер, ұйымдар, өндіріс орындары, оқу орындары, қоғам орындары. дүкен атаулары (эргонимдер), көше, даңғыл, бульвар, алаң, жеке ғимарат т. б. атаулары ( урбанонимдер ) - жалпы алғанда қаланың ономастикалық кеңістігін құрайды. Олар калада жүріп-тұруға бағыт береді, себебі олар атау қызметінен басқа адам кызметінде бұл объектілерді қолдану мүмкіндігіне карай идентификациялау, жекелеу. адрестік, акпарат беру т. б. қызметтерін атқарады. Сонымен қатар атаулар танымдық қызметіи де атқарады. Олар қаланың ақпарат кеңістігінде бір ерекше белгі, бағыт болып табылады.

Осы тектес атаулар таңдау арқылы қалыптасып, әлеуметтік қажетіне байланысты болады. Ссбебі мекемелерді атаудың басты мақсаты объекттің де, атаудың да атқаратын қоғамдық рөлінде. Мәселен, оқу орындарының өсуімен және оларға әр түрлі әлеуметтік дәреже берілуіне қарай бұрынғы атаулары ауысуда (С. М Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университета - әл- Фараби атындагы Қазақ мемлекеттік университеті әл-Фараби атындагы Қазақ мемлекеттік ұлттық университеті әл-Фараби атындагы Қазақ ұлттық университеті ), жаңа оқу орнының ашылуына қарай жаңа атаулар да қалыптасты ( Түран, Әділет, Қайнар университеттері, Мирас, Көкіл, Арай. БЭСТ мектептері) . Жеке атауларды мектепке дейіигі мекемелер де иемденіп жатыр: Алматы қаласыида 180-нен аса балалар бақшасының реттік номерлері бар, ал қалғандары жалқы есімдерге ие болған (Айгөлек. Ер Таргын, Ер Тостік, Огонек, Ягодка) .

Осы тектес объектілерге атау таққанда ономастар ұсынған төмендегідей ұсыныс принциптерді ұстанган жөн:

• прагматонимдер уәжді болу керек, яғни соған сәйкес мекемелердің кызмет түрін, белгілерін керсету керек;

• прагматонимдер жарнама кызметін атқару керек, яғни жарнамалык өнім, тауарларға қызығушылығын тудырып, адам санасына ықпал етуі керек;

• атаулар тез жатталып, тез айтылатын болуы керек.

Прагматонимдер кебіне адамның және тұтас қоғамның

прагматикадық, идеологиялык және эстетикалық көзқарасын білдіреді. Атау беру үрдісіндегі жекелеу тенденциясы жекеменшіктін дамуына байланысты. Прагматонимдерге сериясы. фирмалық тауарлар, өсімдік сорттары, машина маркілері яғни сөздік тауар белгілері (СТБ) жатады. Кейбір зерттеушілер ономастикалық термин жасаудың барлык критерийлеріне жауап беретін жәнс СТБ синоним ретіндс қолданылатын прагмоним терминін қолдануды жөн көреді (дегенмен прагмоним термині прагматоним терминіне

паронимиялық оппозиция тудырады) .

Прагматонимдердің бұл түрі ономастикалық кеңістіктің ең шеткі псрифериясын күрап, жалкы есім мен жалпы есім арасындағы орьшды алады. А. В. Суперанскаянын пайым- дауынша, “адамзат түрмысына фирма атаулары неғүрлым тереңірек енсе. соғурлым оның апеллятивтендірілуі күшті", “тауар белгілерінін тауардың заттык белгілерімен тыгыз байланысы - олардын жалкы ссімдер катарына жа- ткызбауының басты белгісі”, ягни ол жалпы есім болуға бейім ( кашемир. жигули, гуталин т. б. ) . Осы себептен свздік тауар белгілері ұзак уакыт бойы жалкы есімдер катарына енгізілмсй келлі. оларды оним типтес курылым- дар деп есептеді. Сонымен катар СТБ біртектес катынас- тыи болуы накты біртектес көп заттардын турін білдіретш атаулар екендігін көрсстсді, мысалы:

• машина маркілері ( Москвич, Волга, Мерседес-Бенц)

• кондитерлік және ұннан жасалған заттардын сорты ( Жанар конфеті, Сұлтан макароны) ;

• электротауар атаулары (. Горизонт телевизоры. Бирюса тоңазыткышы. Буран шаңсорғышы) ;

• шаруашылык өлщемдері атаулары ( Земляничное. Dove сабындары, Лотос, Tide кір жуатыи ұнтак, Жемчуг тіс пастасы) ;

• арақ-шарап маркілері (Казахстан коньягі. Ажар шарабы. Парламент араты, Дербес сырасы) ;

• жеміс сорттары ( Золотое превосходное. Желтый Чалдон, Багряное, Кандиль синап. Агматы синабы алмасы. Талгарка алмурты. Шасла белый, Жемчуг Сабо. Королева виноградника. Краса Дона. Қаракөз, Тербаш жүзімдері) ;

• ағаш, гүл сорттары [Вильям Робинзон, Казимир Перье, Снежный ком сиреньдері. Молодость. Слава мира, Лиза Чайкина. Любовь Шевцова, Невеста - раушан гүлдері жеке атаулары) т. б.

Дегенмен де СТБ - ономаастиканың зерттеу нысаны, олар жалқы есімдерге тән барлық белгілерге (белгілі бір тауарға бекітілуі, тектес объектілерден жекеленуі, аталмыш объектіні анықтауы т. б. ) ие. СТБ тауар белгілері мен тауар маркілерімен тығыз байланысты. Тауар белгілерін бәсекелестік тудырушы тауарлардан айыру және анықтау үшін өнім шығарушы қолданады. Тауар белгілері сөз (Rolls-Royce фирманын негізін қалаушылары Чарльз Росс пен Генри Ройстын есімдерден. Xerox “кұрғак" + “жазу” сөздерінен), бейнелеу (символ, сан немесе контур) немесе белгі мен сөз комбинациясы ( Кока-Кола фирмасынын сияқты) аркылы беріледі. Сондыктан СТБ де фирмалық тауар маркілерін (белгілерін) да зерттеу керек.

Аз немесе тіптен зерттелмеген прагматоним түрлеріне хрематонимдер, порейонимдер. фалеронимдер т. б. жатады.

Хрематонимдерге материалды мәдениеттін жиі кездеспейтін зат атаулары жатады: Царь-Пушка. Единорог, Волк пушкалары, Голодарь, Красный, Баран қоңыраулары. Звезда Юга. Шапка Мономаха алмаздары, Лебедь кубогі. Англияда үлкен қоныраулардын ертеден өз атаулары бар.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.